EDITORJAL. Min jara lili jara lill-missier. Serje Ìdida

EDITORJAL Min jara lili jara lill-missier Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Serje Ìdida Vol 20 Nru 110 Marzu - April 1999 Editorjal... 225 Ir-Rakkonti tal-óolqien B... 195 Ìesù Kristu fl-ittri ta San Paul... 231 L-ittra ta Ìuda... 245 Is-Salmi... 256 A na u ng ixu l-a ar sena ta preparazzjoni as-sena tal-ìublew 2000, ejna mistiedna nikkontemplaw lil Alla l-missier, u lil dan Alla fiddimensjoni tieg u tal- niena. Ìesù jfakkarna fid-diskors ta l-a ar Çena, li min jara lilu jara lill- Missier. Huwa lo iku, allura, li nistqarru li Ìesù huwa r-rivelazzjoni s i a tal- niena tal-missier, huwa l-inkarnazzjoni tal- niena tal- Missier. Ìesù nnifsu huwa l-espressjoni l-aktar perfetta, l-aktar sabi a u sublima tal- niena profonda u bla limiti tal-missier Alla. U dan jidher çar mhux biss mit-tag lim ta Ìesù, mhux biss mill-mirakli u missinjali li huwa wettaq u mhux biss fl-atte jament tieg u kollu niena mal-foqra, mal-morda, malmidinbin u ma kull min kellu xi bωonn partikulari. Dan jidher çar f dak li jfakkruna dawn il- ranet tar-randan u ta l-g id, fil-misteru tal-passjoni, tal-mewt u tal- Qawmien minn bejn l-imwiet tal-mulej tag na Ìesù Kristu. Il-Misteru ta l-g id, il-mewt u l-qawmien ta Ìesù huwa l-qofol tar-rivelazzjoni tal- niena divina, g ax hu proprju f dan il-misteru li a na nistg u nikkontemplaw l-g otja s i a ta l-iben lil Missier il- Óniena fit-tg anniqa kollha m abba ta l-ispirtu s- Santu. Huwa bil-qawwa ta l-im abba u tal- niena li Kristu joffri lilu nnifsu lill-missier g all-fidwa talbniedem midneb. Dan hu Kristu li kien stqarr: M hemmx im abba ikbar minn din, li wie ed jag ti ajtu g al biebu (Ìw 15, 13). Huwa wkoll, imbag ad, imqanqal mill-im abba u mill- niena li Kristu Rxoxt jag ti d-don ta l-ispirtu s- Santu lill-knisja: Óudu l-ispirtu s-santu. Dawk li ta frulhom dnubiethom jkunu ma fura, u dawk li ΩΩomuhomlohom ikunu miωmuma (Ìw 20, 22-23). Huwa l-att finali ta Kristu Rxoxt li jag ti lid-dixxipli d- don u l-qawwa li ja fru d-dnubiet, li jkomplu l-missjoni tieg u li jxerrdu l- niena ta Alla l-missier fost ilbnedmin. Huwa proprju g alhekk li l-qdusija Tieg u l-papa Ìwanni Pawlu II, fl-ençiklika tieg u fuq il- L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 225

EDITORJAL Óniena ta Alla, Dives in Misericordia, jistqarr: Li wie ed jemmen f Alla jfisser li wie ed jemmen fil- niena; u Kristu Mislub u Rxoxtat huwa g alhekk l-inkarnazzjoni definittiva tal- niena, is-sinjal aj ta din il- niena divina. Dawn il- ranet jg inuna nikkonçentraw ftit anke fuq it-tbatijiet ta Ìesù, tbatijiet li permezz tag hom stajna nag mlu l-esperjenza tal- niena t Alla li tidher f Ìesù Msallab. It-talba mdemma fil-ìetsemani u warajha l- rajjiet tal-ìimg a l-kbira jintroduçu bidla fundamentali fir-rivelazzjoni ta l-im abba u tal- niena li dehret fil- idma messjanika ta Ìesù. Dak li dar jag mel il- id u jfejjaq issa jidher li tist oqqlu l-istess niena meta ji i arrestat, abbuωat, iffla ellat u kkundannat, inkurunat bixxewk, imsallab filwaqt li jmut fit-tbatija. Huwa proprju f dawn il-mumenti li tist oqqlu l- niena mill-poplu li lilu kien g amel biss id, li hu ma jirçievi. Anke dawk li huma l-aktar qrib tieg u ma jistg ux jipprote uh u je duh minn idejn il-persekuturi tieg u. F dan l-a ar stadju tal- idma messjanika tieg u, il-kliem tal-profeti, b mod partikulari dawk ta IΩaija fuq il-qaddej Sofferenti ta Jahweh, kollha jse u fi Kristu: Bil-pjagi tieg u a na fiqna. L-Innu Kristolo iku ta 1 Pietru 21-25 jg anni din irrealtà fejjieda ta l-g a eb: Kristu bata g alikom u allielkom eωempju biex timxu fuq il-passi tieg u. Hu li ebda dnub ma kien g amel u ebda qerq ma kien are minn fommu. Meta g ajruh ma we ibx bit-ta jir u meta bata ma qaghadx jhedded imma alla f idejn Dak li jag mel il- aqq bis-sewwa. Tg abba bi dnubietna sa fuq il-g uda tas-salib, biex a na mmutu g ad-dnubiet u ng ixu g all- ustizzja. Bil-pjagi tieg u intom fiqtu! F din il- ar a Patri Guido Schembri OFM jkompli jiktbilna fuq ir-rakkonti tal-óolqien fil-ktieb tal-ìenesi. P. Marcello Buscemi OFM, speçjalista fl-istudji ta San Pawl fl- Istudju Bibliku ta Ìerusalem, kitbilna artiklu fuq Ìesù Kristu fl-ittri ta San Pawl. P. Claudio Bottini OFM, Professur tal-ìdid Testment fl-istess Istudju Bibliku, bag tilna artiklu fuq il-kontenut ta l-ittra ta Ìuda. Nawguraw lill-qarrejja tag na l-g id it-tajjeb li jifta l qalbna g all-paçi tal-mulej Ìesù Rrxoxt. Marcello Ghirlando OFM 226 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

DIFFIKULTAJIET FL-EWWEL ÓAMES KOTBA TAL-BIBBJA 1. IR-RAKKONTI TAL-ÓOLQIEN - B IL-BNIEDEM FL-ISTAT TA L-INNOÇENZA (ÌEN 2,4-25) GUIDO SCHEMBRI OFM It-tieni rakkont tal- olqien jitkellem dwar il-bniedem fl-istat ta l-innoçenza, rakkont li l-studjuωi eneralment iωommu li ej mit-tradizzjoni Jahwista. L- istudjuωi jωommu wkoll li dan ir-rakkont hu eqdem minn dak ta qablu u hu miktub bi stil konkret. F dan ir-rakkont, il-bniedem hu ppreωentat b ala l-ewwel kreatura, b ala addiem ta l-art, u alhekk b ala lejqa li t in lil Alla fis-sbu ija tal- olqien u b ala sultan fuq l-art. Fl-istess rakkont, l-ilmijiet huma ppreωentati b ala barka minn Alla, kif tassew huma, u b ala element t ajnuna kbira all-kreaturi (v. 6); mhux b ala element perikoluω kif huma ppreωentati fl-ewwel rakkont, u kif ikunu tabil aqq kultant all-istess kreaturi. F dan il-kaω, rakkont jiççara lill-ie or. Hawn ukoll, l-awtur sagru j ares lejn Alla b ala addiem bieωel li jsawwar il-bniedem b ala l-kapulavur fost il- lejjaq. Alla hu ppreωentat qie ed ja mel il-bniedem mit-trab ta l-art. Dan il-mod ta kitba dwar Alla, l- istudjuωi jsej ulu antropomorfiωmu, Ωew kelmiet griegi (antropos - bniedem u morfe - forma); i ifieri, meta l- emil ta Alla ji i deskritt qisu dak tal-bniedem. L-awtur sagru nqeda bl-antropomorfiωmu biex ifiehem lill-poplu ta kultura li kienet adha primitiva. ADAM MILL-ADAMAH, JEW DAK LI ÌEJ MILL-MATERJA L-ewwel bniedem jissejja Adam (materjali) ax ej mill-adamah (trab - materja), kif tabil aqq hu ismu. L-awtur sagru ma j idx jekk il-materja (tradotta trab ) kinitx materja organika, i ifieri, L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 227

materja bl-organi b al ma huma l- annimali) jew materja inorganika (b al ma hu t-trab fih innifsu). Issa l-awtur sagru ma j idilniex jekk l-ewwel bniedem iex mit-trab b ala trab, jew minn xi kreatura o ra li a kellha l- organi. Min iωomm li l-bniedem ie minn kreatura inqas minnu, ikun qie ed iωomm dak li jsej ulu evoluzzjoniωmu. L-evoluzzjonisti ma j idux li l-bniedem ej mix-xadini, kif ja sbu afna, imma minn kreatura inqas minnu li llum ma teωistix iktar, u li minnha are ilbniedem u dawk li jixbhu lill-bniedem. Illum hawn studjuωi Kattoliçi li jωommu l-evoluzzjoniωmu imma jda lu lil Alla f kull stadju ta l-evoluzzjoni. Darwin kien Ωbalja u l-knisja aditha kontra tie u, ax ma da alx lil Alla fil-formazzjoni tal-bniedem. Barra minn hekk, min iωomm l-evoluzzjoniωmu, je tie lu li jωomm dan li ej: a) li jωommu wara studju u b ala teorija, mhux b ala fatt çert, ax ma jistax ikun li nkunu nafu b çertezza dak li sar eluf kbar ta snin ilu; b) li l-id ta Alla tid ol f kull stadju ta evoluzzjoni sakemm waslet allkreazzjoni tal-bniedem; ç) li kollox sar bir-rieda ta Alla speçjalment fl-a ar stadju u li Alla tefa direttament ir-ru fil-bniedem. L-awtur sagru j idilna li l- bniedem m huwiex materja biss, imma andu wkoll in-nifs t Alla li bih sar lejqa ajja (v. 7). In-nefex (nifs), li hija r-ru, ta ti l- ajja lill-element materjali tal-bniedem: lejqa komposta millmaterja u l-ispirtu t Alla li ja milha xebh ta Alla li alaqha. L-GÓEDEN (2,8SS.) L-awtur sagru j id li Alla awwel nien fl-áeden, in-na a tallvant, u qie ed hemm il-bniedem li kien sawwar (2,8). Áal darb o ra, Alla hu ppreωentat b al addiem: hawn b ala bidwi. il-gnien fl-áeden hu post u figura fl-istess in. Hu post ax l- ewwel bnedmin kienu ma luqin Ωgur f xi post u hu figura ax il-ìnien jirreferi all-post ta mistrie fejn il-kbarat orjentali kienu j addu l-jiem ta mistrie, paçi u hena. Il-kelma Áeden hi aktarx ta nisel semitiku u tfisser hena jew pjaçir. L-iskop tal-figura hu li Alla alaq il-bniedem b ala missier li j ib lil uliedu fid-dinja biex jaqsmu 228 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

mie u l-ikbar id: il-paçi u l-hena tal- ajja. Wie ed mid-dettalji li nsibu dwar il-post hu li kien in-na a tal-lvant li, skond bosta studjuωi, jfisser post misterjuω. IΩda nist u n idu wkoll li l- post kien fil-mesopotamja fejn hemm l- Iraq tal-lum (ara 2,10-14). Dettal ie or li ta tina l-bibbja dwar il-post hu li l- nien kien imsoqqi mill-ilma ta xmara ier a mill-áeden u ssaqqi l- nien; u minn hemm kienet tinqasam f erbat irjus. Dawn l-erbat irjus l-awtur sagru jsemmihom Pison (flart ta Hawila fejn hemm id-deheb, gomma tfu u a ar ta l-oniçi), Gihon (fl-art ta Kusî), Tigri (fil-lvant ta l-assirja) u l-ewfrat (fis-sirja tal-lum). Dan iddettal oloq diversi opinjonijiet dwar ilpost speçifiku ta l-áeden, min abba l- post mnejn jibdew l-erba xmajjar li, skond l-awtur sagru, andhom bidu wie ed. Nafu li l-bidu tat-tigri u l-ewfrat hu fil-lvant, imma dak tal-pison u l- Gihom hu, skond l-opinjoni komuni, fl- Afrika. OPINJONI ÌDIDA DWAR FEJN KIEN L-GÓEDEN Fil- dax t Ottubru tas-sena 1998 deher artiklu nteressanti afna fi The Sunday Times Magazine ta Londra. L- artiklu j id li l-arkeologu David Rohl jemmen li l-áeden kien fil-lvant tas- Sirja, bejn l-armenja u AΩerbajjan (fittramuntana) u l-iraq u l-iran (f nofsinhar). Rohl inqeda wkoll bl-istudju li kien amel qablu Reginald Walker blisem Still Trowelling ippubblikat fl-1986 fin-newsletter ta l- Ançient and Medieval History Book Club. Rohl jemmen ukoll li identifika wkoll l-erba xmajjar li ar u mill-áeden u jqe dhom lejn illvant tal- eden. L-artiklu hu nteressanti ax Rohl iqabbel il-kliem tal-postijiet ta l-awtur sagru ma xi ismijiet ta l-r ula tal-lum. Per eωempju, skond Rohl, Kus (fejn kienet issaqqi x- xmara Gihon) hu Kusheh Dagli li jinsab 100 mil lejn il-lvant tal-post li hu ja seb li kien l-áeden. Imma fil-ktieb ta Isaija (20,3) Kus tinsab fl-etjopja. KONKLUÛJONI DWAR IL-POST TAL-GÓEDEN Wara dak li edna, ikun a jar li wie ed iωomm li l-post eωatt ta l- Áeden hu diffiçli li nsibuh, kif jindikaw il- afna opinjonijiet li n ataw dwaru. Áandna nifhmu li d-dettal topografiku ta l-awtur sagru hu kif kienu n-nies ta Ωmienu jimma inaw il-formazzjoni taddinja: b al massa t art wieqfa fuq kolonni u msoqqija minn xmajjar li kellhom bidu wie ed. Hawn l-awtur sagru ma kellux f mo u li jikteb manwal ta eografija, imma ried biss j allem bi kliem li set u jifhmu n-nies ta Ωmienu, li Alla halaqna biex naqsmu l-paçi mie u. IS-SIÌAR TAL-GÓEDEN Fl-Áeden kien hemm afna si ar li jpaxxu l- ajn u tajbin all-ikel. Kien hemm ukoll is-si ra tal- ajja f nofs il- nien u s-si ra ta ta rif it-tajjeb u l- aωin (2,9). U l-mulej Alla ordna lillbniedem u qallu: Mis-si ar kollha tal- nien tista tiekol, imma mis-si ra ta L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 229

ta rif it-tajjeb u l- aωin, la tikolx minnha, ax dak in-nhar li tiekol minnha Ωgur li tmut (2, 16-17). IΩ-Ωew si ar ta nofs il- nien huma simboli. Is-si ra tal- ajja tfisser l- intimità m Alla u d-don ta l-immortalità (wie ed mill-erba doni li t-teolo i jsej u preternaturali li huma bejn id-doni naturali u dawk sopranaturali). Hawn ta min jinnota li fil-letteratura tal- Mesopotamja tissemma si ra tal- ajja le endarja li ta ti l-immortalità lil min jiekol minnha. Is-si ra l-o ra tan-nofs, dik ta ta rif it-tajjeb u l- aωin hi figura ta projbizzjoni, i ifieri tippreωenta kmand t Alla mo ti lill-ewwel bnedmin, kmand ta obbedjenza lill-óallieq. Ta rif tattajjeb u l- aωin ifisser li wie ed jisperimenta kollox: dak li tajjeb u dak li hu aωin. Il-biblisti Protestanti jsej u tajjeb u aωin merismus, ji ifieri kollox, anke dak li ma jridx Alla. Qabel ma l- bniedem kiel mis-si ra pprojbita kien innoçenti, ja raf biss dak li hu tajjeb, imma wara kiseb l-esperjenza qarsa ta dak li hu aωin. U b hekk tilef l-innoçenza u da al j um f ba ar ta gwaj u niket. IL-FORMAZZJONI TAL-MARA Minkejja li l-bniedem andu l- akma fuq l-annimali kollha (u dan hu li jfisser li hu ta l-isem lill-annimali), ma kienx komplet al kollox. Il-bniedem hu kreatura sojali u hi l-mara li tikkompletah fis-sens li, kif ried Alla, biha tista ssir il-prokreazzjoni. Áalhekk Alla qal: Mhux sewwa li l-biedem jibqa wa du (2, 18). Áalhekk il-mulej Alla tefa na sa tqila fuq il-bniedem, u dan raqad (2, 21). Din hi espressjoni li tfisser li dak li sejjer jin ad hi a a misterjuωa. Il-kelma tardemah (na sa) tfisser qa da qisha estasi, qa da misterjuωa, stat ta misteru: il-misteru tas-sess u taω-ωwie. Skond l-opinjoni komuni, il-kustilja tar-ra el li minnha ssawret il-mara tfisser in-natura umana tie u. Il-kelma Lhudija selah, tradotta kustilja ejja mil-lingwa Sumerika til li, barra li tista tfisser kustilja, tista tfisser ukoll ajja jew natura, jew aspett talpersonalità. Fis-sens figurattiv, mela, l- awtur sagru ried j idilna li l-mara m hijiex inqas mir-ra el (kif kienu jemmnu l-pagani ta Ωmienu), imma hi daqs ir-ra el ax ma luqa mill-istess natura tie u, minn dejn qalbu, biex t inu. Áalhekk l-awtur sagru, meta issa jitkellem fuq iω-ωew sessi, lir-ra el isejja lu ix u lill-mara ixah: tnejn ta l- stess natura li jkomplu l-prokreazzjoni. It-tnejn huma adam mill-istess adam, u hawn jinsab il-misteru talkumplimentarità tas-sessi. Wara li l-awtur sagru jitkellem fuq il-misteru tas-sess, ikompli dwar ilmisteru taω-ωwie, u j id: Áalhekk irra el i alli lil missieru u lil ommu u jin aqad ma martu u jsiru isem wie ed (2, 24). Dan il-kliem j allem l- indissolubbiltà taω-ωwie : ir-rabta talkoppja li ma tin allx. Ir-rakkont ja laq billi jinnota li, alkemm ir-ra el u l-mara kienu erja, ma kinux jist u minn xulxin (2, 25) - kienu fl-istat ta l-innoçenza li tilfuh bid-dnub. Dak li alaq Alla hu kollu tajjeb, inkluω is-sess; hu l-bniedem li min abba d-dnub jasal i amme dak li Alla alaq nadif u sewwa. Fil- ar a li tmiss nitkellmu fuq ittelfa ta l-innoçenza. 230 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

ÌESÙ KRISTU FL-ITTRI TA SAN PAWL G. MARCELLO BUSCEMI OFM L-a jar mod biex nistudjaw tema daqshekk çentrali fl-ittri ta S. Pawl, na seb li jkun dak li nitilqu mir-rakkont ta Luqa f Atti 9,1-19, li ji i mtenni al darb o ra, qisu b emfasi, f Atti 22,3-21 u 26,9-20: il- rajja tal-konverωjoni ta l- Appostlu fit-triq ta Damasku. Din kienet rajja li biddlet l-eωistenza ta Pawlu. Ilkliem li hu sema f dik l-okkaωjoni baq u jidwu dejjem f ajtu: Sawl, Sawl, aliex qie ed tippersegwitani? Min int, Mulej? Jiena Ìesù, li int qie ed tippersegwitah. Dawn il-kelmiet nifdu b al dawl did il-mo u l-qalb ta Pawlu. Invadew l- ejjun l-aktar profondi ta l-eωistenza tie u. Kristu irrivela ru u lilu (Gal 1,11-12.16), atfu (Fil 3,12), u amlu tie u al dejjem (Gal 3,20): hu sar bniedem did, tant li seta jafferma: Meta wie ed jin aqad ma Kristu, isir olqien did (2 Kor 5,17). F qalbu nibtet im abba dida, im abba li mbuttatu biex ji ri fid-dinja kollha: Inross il quddiem biex na taf dan, b alma Kristu Ìesù a ataf lili (Fil 3,12). Minn dak il-mument ma ppretendejtx li kont naf xi a a fostkom, lief lil Ìesù Kristu, u l dan imsallab (1 Kor 2,2). Il- ajja kollha tie u kienet ikkonsagrata biex ja raf lil Ìesù, il- Kristu, il-mulej, ix-xbieha ta Alla li ma jidhirx. L-appostolat kollu tie u beda minn dik ir- rivelazzjoni ta Ìesù (Gal 1,11-12.15-16), li amlet minnu xhud mimli m abba lejn l-isem ta Ìesù u lejn il- idma tie u ta salvazzjoni. Min abba f hekk, jidhirli li jaqbel li nsegwu l-mixja spiritwali ta Pawlu. Hu ltaqa ma Ìesù mhux b ala xi add ej mill-passat, imma b ala bniedem veru. Dik il-laq a qanqlitu biex ja raf b mod aktar perfett lil min kellmu: hu skopra, bl- ajnuna tas-sensibbiltà Lhudija tie u, li dan kien Kristu, dak li Alla kellu jib at biex isalva lid-dinja. Kien l-ewwel pass tal-fidi. G ajnejh infet ulu: permezz tal-kotba Mqaddsa hu araf fi Kristu l-qaddej sofferenti ta Ja weh, igglorifikat minn Alla u m olli minnu biex ikun Sid id-dinja u l-knisja (Fil L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 231

2,6-11). F dan il-punt, il- misteru ta Ìesù deher fil-milja tie u f mo u u f qalbu: Ìesù hu l-iben ta l-im abba tal- Missier (Kol 1,13), ix-xbieha t Alla li ma jidhirx (Kol 1,15). Din hi l-mixja spiritwali ta Pawlu. Ejjew nimxuha mie u permezz tax-xhieda ta fidi u ta m abba, li hu allielna fl-ittri tie u. 1. ÌESÙ F PAWLU Çertament il-mottiv ta hena li jkollu kull ese eta hu li jinteba li Pawlu juωa fl-ittri tie u l-isem Ìesù al 181 darba. Imma dan il-fer jonqos malli dak li jkun jipprova jfittex f dawn id-drabi xi riferenza al xi fatti konkreti mill- ajja ta Ìesù, jew minn dak li qal jew amel. Fl-ittri nsibu ftit aççenni al fatti storiçi fuq Ìesù, u dawn huma mwassla lilna f biççiet iωolati minn xulxin. M hemm l-ebda riferiment all- Ma mudija ta Ìesù, allpredikazzjoni bil-parabboli, allkwestjonijiet li kellu mad-diversi gruppi tal-lhud u all-mirakli tie u. Xi ese eti, min abba din ir-ra uni, asbu li Pawlu kien jaf ftit dwar Ìesù, l-aktar aliex hu ma kienx jafu personalment. Xi o rajn (b al Bultmann) affermaw li Pawlu, alkemm kien jaf xi rajjiet dwar il- ajja ta Ìesù, ma kienx ja tihom importanza all-fidi Nisranija: alih kien aktar importanti Ìesù tal-fidi u Ìesù skond il- isem ma kellu l-ebda importanza. Huma dejjem konkluωjonijiet, forsi anke le ittimi, imma çertament ma mulin bil- a la, jekk a na nωommu f mo na kemm il-darba Pawlu jsemmi l-isem ta Ìesù b riferimenti Ωguri al Ìesù ta l-istorja. Imba ad, jekk neskludu xi 13-il darba li fihom dan l- isem jidher wa du, fil-kumplament talkaωi l-isem Ìesù hu dejjem ma qud ma Ωew titli kristolo içi prinçipali: Kristu u Mulej. Lil dawn it-titli Pawlu ja tihom fundament storiku çert. a. Elementi Storiçi tal-óajja ta Ìesù Tqum wa edha l-mistoqsija: Liema fatti konkreti tal- ajja ta Ìesù kien jaf bihom Pawlu u irrefera alihom? Mhumiex afna, imma çertament huma deçiωivi: Ìesù twieled minn mara, twieled ta t il-li i (Gal 4,4); kien min-nisel ta David (Rum 1,3; ara 2 Tim 2,8); Ìakbu jissejja u (1 Kor 9,5; Gal 1,19); f 2 Kor 10,1 hemm aççenn all- umiltà u l- lewwa ta Ìesù; f 1 Kor 11,23-25 Pawlu jirreferi li, qabel ma ie ttradut, Ìesù amel l-ikla ta l-g id mad-dixxipli tie u. Imba ad, Pawlu jitkellem ta spiss, fl-ittri tie u kollha, dwar il-mewt u l-qawmien ta Ìesù. Hekk, f 1 Kor 15,3-8 ifakkar, b ala baωi tal-kerygma tal-fidi, il-mewt ta Ìesù, fid-difna tie u, fil-qawmien tie u, u fid-dehriet tie u lid-dixxipli. Imba ad, it- tradizzjoni pawlina, li naraw f 1 Tim 6,13, tfakkarna li Kristu Ìesù amel l- istqarrija sabi a quddiem Ponzju Pilatu. b. Kliem u Fatti ta Ìesù Pawlu kien jaf ukoll dwar il-kliem u l-fatti ta Ìesù. Fl-ittri tie u nsibu diveri riferimenti at-ta lim ta Ìesù: S. Kim sab xi 31. Imma hemm aktar minn hekk: fl-epistolarju pawlin insibu xi kwotazzjonijiet espliçiti tal-messa ta Ìesù, li nsibu qbil ma hom fil-van eli 232 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

Sinottiçi. Hekk, f 1 Kor 7,10-11, Pawlu jafferma: Lil dawk li huma miωωew in nordnalhom, mhux jien, iωda l-mulej, li l- mara m andhiex t alli lil Ωew ha - jekk ti i li t allih, andha tibqa bla tiωωewwe jew ter a ta mel paçi ma Ωew ha - ir-ra el m andux jitlaq lil martu. Din il-projbizzjoni ssib qbil filkliem ta Ìesù kontra d-divorzju f Mt 5,31-32; 19,9; Mk 10,11-12; Lq 16,18. F 1 Kor 9,7-14, meta jitkellem fuq id-dritt ta l-appostlu li j ix mill-ministeru tie u, Pawlu jikkonkludi billi j id: Hekk ukoll il-mulej ordna li dawk li jxandru l-evan elju j ixu mill- Evan elju Din hi affermazzjoni li nsibu qbil dwarha f Lq 10,7 (ara Mt 10,9-10): Ibq u and dik il-familja, u kulu u ixorbu milli jkollhom huma, ax il- addiem aqqu lasu. F 1 Kor 11,23- L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 233

26, Pawlu jikkwota l-kelmiet ta Ìesù fla ar ikla, u hu probabbli li r-rakkont tie u hu l-baωi ta dawk li j id Lq 22,19-20 u hu parallel ma dak ta Mk 14,22-24 u Mt 26,26-28. Fl-a arnett, anke Ω-Ωew testi apokalittiçi ta 1 Tess 4,15-16 dwar il-mi ja ta Bin il-bniedem u dak ta 1 Tess 5,1-7 fuq li jum il-mulej ji i al arrieda isib qbil f Mt 24, 30-31 u Mt 24,36.42-43 u Lq 12,39 rispettivament. ç. Is-Saltna t Alla Dan kollu hu çertament interessanti. Imma l-aktar li jolqotna flittri ta S. Pawl hu l-fatt li Pawlu mhux biss jaf b dan jew b dak it-ta lim partikulari tal-predikazzjoni ta Ìesù, imma fuq kollox jaf x kien iç-çentru talpredikazzjoni tie u: it-t abbira tas- Saltna t Alla. It-12-il rikorrenza ta l- espressjoni Saltna t Alla huma numerikament il bo od milli jesprimu l-importanza kollha li Pawlu jattribwixxi lil dan it-ta lim ta Ìesù. Hekk, per eωempju, l-affermazzjoni ta Rum 14,17: Is-Saltna t Alla m hijiex ikel u xorb, imma hi ustizzja, u sliem, u grazzja fl-ispirtu s-santu tqie ed f relazzjoni intima, kwaωi ta identifikazzjoni, iç-çentru talpredikazzjoni ta Ìesù ma xi temi fundamentali tal-predikazzjoni ta Pawlu: il- ustifikazzjoni li twassal lillbniedem as-salvazzjoni permezz talfidi, is-sliem li jo ro mill- biberija m Alla u ma l-a wa, il-fer li nie du sehem fid-don tas-salvazzjoni li Alla tana fi Kristu u fl-ispirtu s-santu. Mhux biss, imma l- idma ta l-ispirtu, tipproduçi fina l- ustizzja, is-sliem, u l- fer, u tirrealizza fina l-mi ja tas-saltna ta Alla (ara Gal 5,22). Proprju min abba f hekk, l-insara jridu ja dmu as-saltna t Alla (Kol 4,11) u jimxu kif hu xieraq quddiem Alla li sejj ilhom as-saltna u l-glorja tie u (1 Tess 2,12). Is-sej a tas-salvazzjoni andha an wie ed, is-sehem fis-saltna glorjuωa ta Alla. Mhux biss: in-nisrani biex tkun tixraqlu s-saltna t Alla (2 Tess 1,5; 1 Kor 6,9.10; 15,50; Gal 5,21; Efes 5,5), ma jistax iwettaq l-opri tal- isem (1 Kor 6,10; Gal 5,19-21; Efes 5,5) u tatta sir (1 Kor 15,50), imma andu j alli lilu nnifsu jitmexxa mill-ispirtu u jwettaq il-frott fl-im abba (1 Kor 4,20), b tali mod li, imut all- isem u ad-dinja (Gal 5,24; 6,15). B dan il-mod Kristu jsaltan fina (1 Kor 15,24-25), u a na nibdew n ixu fih (1 Kor 15,22), nappartjenu dejjem as-saltna ta l-iben il-ma bub tal-missier (Kol 1,13), biex b hekk Alla jkun kollox f kul add (1 Kor 15,28). Dak kollu li edna jippermettelna xi osservazzjonijiet li juru r-relazzjoni vitali bejn Ìesù u Pawlu, l-appostlu ta Ìesù: a) L-ewwel osservazzjoni hi ta natura storika. Ma nafux b çertezza jekk Pawlu kienx jaf lil Ìesù matul il- ajja tie u fuq din l-art: 2 Kor 5,16 ma tippermettelna l-ebda sigurtà f dan irrigward. B daqshekk, iωda, ma jfissirx li Pawlu ma kienx jaf il-fatti tal- ajja ta Ìesù u l-kontenut tal-predikazzjoni tie u. Mill-banda l-o ra, hu jikteb l-ittri tie u f mument li fih il-fatti u l-kliem ta Ìesù kienu adhom jiççirkolaw bilfomm u b mod frammentarju. Xi a a aktar organika set et tinstab fir- rakkonti tal-passjoni, billi dawn kienu jiffurmaw il-baωi tal-kerygma. Dan, skond jien, jispjega l-mottiv aliex Pawlu ja ti aktar importanza lill-mewt 234 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

u l-qawmien ta Ìesù milli lill-kelmiet u lill- rajjiet tal- ajja tie u fuq din l-art. b) It-tieni osservazzjoni hi ta natura personali. Ir-relazzjoni ta Pawlu ma Ìesù ma kinetx marbuta ma xi rajja jew o ra tal- ajja tie u fid-dinja, imma kienet ejja minn dik irrivelazzjoni ta Ìesù, li Pawlu jitkellem dwarha f Gal 1,12.16. F dak il-mument Pawlu araf lil Ìesù, kien ma tuf minn im abbtu, twieldet fih rabta li ma kinetx ibbaωata fuq il- isem u d-demm, imma fuq il-qawwa ta l-ispirtu li kien jippermettilu li ja raf fil-profondità l- misteru ta Ìesù all- ajja tie u u al dik tad-dinja kollha. G alhekk, Pawlu jista jikteb f 2 Kor 5,16: G alhekk a na ma na rfu lil add skond il- isem. Jekk arafna lil Kristu skond il- isem, issa ma na rfuhx aktar hekk. Fil-fatt, wara d-dehra ta Damasku, al Pawlu ma baqax aktar importanti l- arfien ta Ìesù f din l-art, imma sar importanti dak l- arfien interjuri u personali li fl-im abba jimbuttah biex ma j ixx alih innifsu, imma al dak li miet u rxoxta alih (2 Kor 5,14-15). Kristu hu l- ajja tie u (Fil 1,21): hu j ix f Pawlu u Pawlu j ix fi Kristu (Gal 2,20). c) It-tielet osservazzjoni hi ta natura teolo ika. G al Pawlu, il- rajjiet ta l-istorja ta Ìesù, inkluωi l-mewt u l- qawmien tie u, m humiex importanti fihom infushom. Huma jilbsu importanza fil-globalità tal-pjan salvifiku t Alla all- id ta na. Huma jinsabu fil-baωi tal-fidi ta na u tal-mixja ta na wara Ìesù. Pawlu m huwiex xi Injostiku li ma jridx jaf bil-baωi storika tar-realtà. G alih, Ìesù hu veru bniedem, li fil-milja taω-ωminijiet intba at lilna (Gal 4,4), li all-im abba ta na da al fl-istorja ta na (Gal 4,4), li offra lilu nnifsu u sar sa ta alina (Gal 3,13) u dnub (2 Kor 5,20) alina u li fil-mewt tie u wassal at-twettieq il-pro ett ta m abba, ta ustizzja u ta libertà li Alla kien waqqaf al uliedu. Hu proprju dan il-bniedem, il-mib ut ta Alla, il-kristu, li Alla qajmu mill-imwiet (Gal 1,1) u l atru Mulej attif ir tal-glorja tie u (Fil 2,6-11). 2. ÌESÙ, IL-KRISTU Pawlu araf fil-profond it-titlu proprju messjaniku ta Kristu, u qra fiddawl tat-tradizzjoni Lhudija-Biblika u talmod kif il-komunità nisranija tal-bidu kienet tifhem it-tipolo ija tie u. a. L-UΩu Pawlin tat-titlu Kristu Wara l-isem Alla, l-isem Kristu hu çertament l-aktar komuni fl-ittri ta S. Pawl: jissemma preçiωament 350 darba, aktar minn nofs id-drabi li jissemma fit- Testment il-ìdid, fejn jissemma 531 darba. Pawlu juωa l-isem Kristu wa du xi 206 darba, 64 darba juωa l-isem Kristu Ìesù, filwaqt li 74 darba juωa Ìesù Kristu. Min abba f hekk, xi esi eta aseb li Pawlu uωa l-isem Kristu b ala t-tieni isem jew b al speçi ta kunjom biex jiddistingwih minn persuni o rajn li kellhom l-istess isem, kif ji ri, per eωempju, f Kol 4,11: Isellmilkom Aristarku...u ÌoΩwè (Ìesù), li j idulu Ìustu. Din l-ipotesi, fil-fehma tie i, jista jkollha çerta baωi al 74 darba li fihom jissemma Ìesù Kristu, imma ftit nist u narawha ta dem meta l-isem ta Ìesù ji i ippreωentat wa du, jew l- aktar fil-formula Kristu Ìesù. Dan ifisser li f Pawlu l-isem Ωamm il-karattru L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 235

messjaniku-kristolo iku tie u, kif ie trasmess mill-komunità nisranija talbidu fil-palestina. Issa, f din il-komunità, l-espressjoni Aramajka yesua meshiha kienet l-aktar formula importanti ta fidi kristolo ika u kienet tikkostitwixxi l- kontenut çentrali tal-predikazzjoni missjunarja. Il-formula tafferma bilmiftu li Ìesù hu l-messija, li fil-mewt u l-qawmien tie u wassal at-twettieq alina l-pro ett tas-salvazzjoni t Alla. Proprju al din ir-ra uni, Pawlu ma jrid jaf b xejn aktar, jekk mhux bi Kristu u Kristu msallab (1 Kor 2,2). Hu qatt ma j ejja jippreωenta b mod aj quddiem ajnejn l-insara lil Kristu msallab (Gal 3,1), qawwa t Alla u erf t Alla (1 Kor 1,24). b. Iç-Çentralità tal-formula fi Kristu Ìesù Din hi r-ra uni aliex kollox ji ri fi Kristu. Mhux biss, imma jekk nitilqu minn din il-formula, nist u naffermaw li l-isem Kristu, fl-epistolarju pawlin, iωomm il-karattru tie u ta titlu messjaniku-kristolo iku. Fil-fatt, ilformuli fi Kristu u fi Kristu Ìesù andhom l-istess valur teolo iku: Ìesù hu l-kristu u l-kristu hu dak li, permezz tie u, Alla wassal fit-twettieq il-pjan tie u ta m abba li ssalva, il-we diet tie u, il-libertà ta na, il- ustifikazzjoni ta na, u li fih a na, bil-qawwa ta l- Ispirtu, n ixu b ala wlied Alla filwaqt li nistennew id-dehra s i a tal- ustizzja tie u (Gal 5,5) u tal-glorja tie u (Rum 8,21.23). Proprju alhekk, Pawlu seta jafferma: G alija l- ajja hi Kristu (Fil 1,21) u b mod aktar mimli tifsir: Issallabt ma Kristu. N ix, imma mhux iωjed jien, iωda j ix fija Kristu. Il- ajja li issa n ix fil- isem qie ed n ixha bil-fidi fl-iben ta Alla, li abbni u ta lilu nnifsu alija (Gal 2,20-21). Hekk, ma nista bux li f dawk l-ittri meqjusin b ala awtentiçi ilformula fi Kristu jew fi Kristu Ìesù tinstab wa edha al 64 darba. Jekk inωidu ma ha l-formula l-o ra: fil- Mulej, iç-çifra titla al 111 darba, filwaqt li jekk na tu kas ta l- espressjonijiet: li fih, u fih, in-numru jitla al afna drabi o rajn, tant li f kull vers ta l-ittri ta Pawlu hemm riferiment al Kristu. Dan l-aspett statistiku hu çertament importanti, imma hu biss ilvalur teolo iku tal-formula li jista j inna nifhmu r-rikkezza ta kontenut li fiha u ç-çentralità ta ha fil- sieb ta Pawlu. G alih, kollox jinsab fi Kristu: iddinja li tidher u dik li ma tidhirx (Kol 1,15-18), il-knisja universali (1 Tess 1,1), ilknejjes lokali (1 Tess 2,14; Gal 1,22), l- Insara (1 Kor 1,2; Gal 3,28; Efes 1,1; Kol 1,1), il- ajja (Fil 1,21; Gal 2,20) u r-ritmu tal- ajja ta na: it-twelid, ix-xo ol, l- impenn eωistenzjali u ta fidi u l-mewt. Kollox hu fi Kristu, aliex Alla ried ji bor kollox fih, il- wejje tas-sema u dawk ta l-art (Efes 1,10). Imma dan hu veru fuq kollox fina li, billi a na emminna u ittamajna fih (Efes 1,12-13) u billi bnejna komunikazzjoni misterjuωa u vera ta rabta ta ajja bejna u bejn Kristu, niffurmaw fih isem wie ed (1 Kor 12,12-31), bniedem wie ed did (Efes 2,15; 4,24; cf. 2 Kor 5,17; Gal 6,15). F kelma wa da, a na lkoll a a wa da fi Kristu Ìesù (Gal 3,28). T ix fi Kristu : dan hu ç-çentru tal- sieb teolo iku ta Pawlu. Fih jin abar iddinamiωmu kollu tal- ajja nisranija li 236 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

jiωviluppa bil-mod f relazzjoni dejjem dida u intima ma Kristu. ç. Ir-Rwol ta Kristu fid-dinja u fil-knisja Kristu hu l-kap tal- olqien u tal- Knisja aliex fi Kristu u permezz ta Kristu kollox isib il-bidu tie u, ilkonsistenza u t-tmiem tie u (Kol 1,17-18). Kollox andu l-bidu tie u fi Kristu: fih, infatti, li hu l-veru erf tal- Missier, Alla aseb, ried u wassal attwettieq il-pro ett ta m abba tie u biex jo loq id-dinja u j eddidha fil- ustizzja u l-qdusija. Kollox andu konsistenza fi Kristu: ir-rwol tie u ta medjatur hu dinamiku aliex hu medjatur mhux biss fil-mument li fih Alla sawwar kollox f Ibnu, imma fuq kollox aliex Kristu jwettaq il-pjan t Alla fuq id-dinja u fuq il-knisja u jwasslu attwettieq tie u u all-perfezzjoni. Ilmedjazzjoni divina, dinamika u eterna ta Kristu hi l-pedament ta l-eωistenza ta na u tad-destin a ari ta na. Kollox hu orjentat lejn Kristu: aliex Kristu hu l-kawωa finali ta kollox, tal- olqien u tal-knisja. L-idea hi x aktarx motivata mill-ist arri li kienu ja mlu r- rabbini dwar il-messija: Il- olqien kollu sar in vista tal-messija (R. Johannan). Dan ifisser li r-realtajiet kollha, billi andhom il-bidu ta hom filmedjazzjoni ta Kristu u fih andhom forma u konsistenza, huma orjentati biex jaqduh b ala Mulej, huma ddestinati as-saltna tie u (Kol 1,13). Dan hu l- sieb ta 1 Kor 15,25-28: G ax je tie li hu jsaltan sa ma jqie ed l- edewwa kollha ta t ri lejh. U meta DepoΩizzjoni ta Ìesù minn fuq is-salib. MuΩajk fuq il- ajt stil biωantin li ssibu kif tid ol fil-baωilika tal-qabar ta Kristu (parti mir-restawr li qed isir f'din il-knisja) kollox ikun imqie ed ta tu, mba ad l- Iben stess jitqie ed ta t Alla li jkun qe edlu kollox ta tu, sabiex Alla jkun kollox f kollox. Kollox hu orjentat lejn Kristu kif Kristu hu orjentat lejn il-missier; kollox isib unità fi Kristu l-mulej, u fih flimkien mal-missier. 3. ÌESÙ, IL-MULEJ Isem ie or li ja ti Pawlu lil Ìesù fl-ittri tie u hu: Ìesù Kristu hu l-mulej. Dan it-titlu juri mhux biss is-superjorità ta m allem fuq id-dixxiplu tie u jew ta sid fuq il-qaddejja tie u, imma andu wkoll tifsira çara teolo ika. Filfatt, jekk neskludu d-9 kaωi li fihom ji i wωat f sens profan, f Pawlu l-isem Mulej jindika dejjem Alla jew Kristu, imma aktar it-tieni milli l-ewwel wie ed, li lilu ji u riservati l-ismijiet t Alla jew ta Missier. L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 237

a. L-UΩu li Pawlu ja mel mill-kelma Mulej L-isem Mulej jinsab xi 252 darba fl-epistolarju pawlin, u almenu 189 darba b riferiment çar al Kristu, aliex jidher f formuli b al Ìesù Mulej (35 darba) jew Mulej Ìesù Kristu (154 darba), li huma l-ekwivalenti allistqarrijiet tal-fidi: Ìesù hu l-mulej jew Mulej hu Ìesù Kristu. Pawlu m huwiex l-awtur ta dawn il-formuli ta fidi talkomunità nisranija. It-titlu Mulej, fil-fatt, kien di à applikat lil Ìesù millkomunitajiet Insara tal-palestina, li kienu jduru lejh b ala Maran u kienu j ollu lilu l- ajta ta l-istennija mimlija fidi u tama: Marana ta (Mulej, ejja). Pawlu Ωamm b oωωa din il-forma ta invokazzjoni f 1 Kor 16,22 u addottaha all-komunitajiet tie u li kienu ejjin mill-elleniωmu. Din il-formula tippermettielna wkoll li naffermaw li all-insara ta nisel lhudi l-isem Maran kien l-ekwivalenti all-isem Adonay, li fit-testment il-qadim kien jintuωa ta spiss biex wie ed jevita li jlissen l-isem sagru ta Ja weh. B hekk, permezz taω- Ωew ismijiet applikati al Ìesù, l- Insara kienu jattribwixxu lilu stess l-istat jew il-kundizzjoni divina tal-missier. Mhux biss, imma hu proprju l-missier li ta lil Ìesù l-isem li hu fuq kull isem, l- isem ta Mulej (Fil 2,9-11), u b hekk re a laq u fin-natura t Alla, ax hu kien daqs Alla (Fil 2,6). B dan li edna f mo na m andniex aliex nista bu li Pawlu ja mel uωu wiesa tat-titlu Mulej u japplikah lil Ìesù. Qabel xejn, dan it-titlu jsir il-baωi tal-fidi, kif inhu miktub f Rum 10,9-10: G ax jekk inti tistqarr b fommok, Ìesù hu l-mulej, u temmen b qalbek li Alla qajmu millimwiet, inti ssalva. Wie ed jemmen f qalbu biex ikollu l- ustizzja u jistqarr b xufftejh biex ikollu s-salvazzjoni. Dan it-test jirreferi b mod çar al Ìesù ta l- istorja u all-qawmien u l-eωaltazzjoni tie u li, al Pawlu, andhom l- eruq fl-istorja u fil-pjan salvifiku tal- Missier. G al din ir-ra uni, hu seta jikteb f 1 Kor 8,5-6: Mqar jekk hemm l- hekk imsej a allat sew fis-sema sew flart, - u tassew hemm afna allat u afna sidien - alina Alla wie ed hemm: il-missier li minnu ej kollox u a na bih neωistu, u wie ed Mulej: Ìesù Kristu, li permezz tie u sar kollox u a na alih neωistu. It-test andu tifsira kbira all-fidi ta na, in kwantu Pawlu, meta jattribwixxi lil Ìesù l-istess dinjità divina tal-missier, m andu l- ebda intenzjoni li j allem xi a a li to ro mill-monotejiωmu Lhudi tie u. Hu l-missier innifsu li stabbilixxa li fl- Isem ta Ìesù, fis-sema, fl-art u f qie l- art, il- lejjaq kollha jinωlu arrkubbtejhom, u kull ilsien jistqarr: Ìesù Kristu hu l-mulej, all-glorja ta Alla l-missier (Fil 2,10-11). Proprju min abba r-rieda tal-missier qie ed kollox ta t ri lejh (Efes 1,20-22), amlu l-mulej tal- ajjin u tal-mejtin (Rum 14,9), is-sid tal- olqien u tal-knisja (Kol 1,18), il- akkiem tal-qawwiet (1 Kor 15,25), dak li jqie ed kollox ta t is- Saltna ta m abbtu (Kol 1,13) biex joffriha lill-missier, alli hu jkun kollox f kul add (1 Kor 15,28). L- arfien ta Ìesù b ala Mulej iwassal ad-dmir li wie ed jobdih. Pawlu, kif digà ntqal, ta spiss ja mel riferiment all- kliem tal-mulej biex 238 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

isolvi l-problemi tal-komunità. B hekk, fuq l-awtorità tal-mulej, hu jfakkar ilprojbizzjoni li wie ed ini es il- isem tie u biω-ωina jew bil-prostituzzjoni (1 Kor 6,12-20), il-projbizzjoni tad-divorzju (1 Kor 7,10-11), il-projbizzjoni li n-nisa jitkellmu fil- em a (1 Kor 14,37), jew li jipprofetizzaw b rashom mikxufa (1 Kor 11,5-16), aliex skond il-mentalità taω- Ωmien, dawn kienu wejje ma jixirqux. Ifakkar il-projbizzjoni li wie ed ma ji udikax il-proxxmu (Rum 14,1-21), ilkmand li wie ed jaqdi lill-mulej (Rum 12,11), li kull wie ed j ix fil-kundizzjoni li fiha l-mulej sejja lu (1 Kor 7,25), li l- Insara jiççelebraw bid-dinjità l-ikla tal- Mulej sakemm jistennewh ji i fil-glorja (1 Kor 11,17-32). Il- ajja kollha tan-nisrani hi mmarkata b din it-tieni mi ja tal- Mulej Ìesù, mill-istennija tad-dehra tie u, biex huma jinstabu bla tija fil-jum ta Sidna Ìesù Kristu (1 Kor 1,7-8; 5,5; 2 Kor 1,14; 1 Tess 5,2). Je tie li nishru (1 Tess 5,2, Efes 5,15-20), aliex il-mulej qorob (Fil 4,5) u mie u Is-salvazzjoni ta na qorbot (Rum 13,11-14). Li ta ixxi b al f bin-nhar (Rum 131,13), li tkun dawl fil-mulej (Efes 5,8-9), li ma timxix wara x-xewqat tal- isem (Rum 13,14; Gal 5,16-17.24-25), imma li tilbes il-mulej Ìesù Kristu (Rum 13,14; Gal 3,27; Kol 3,5-17), li tie u f idek it-tarka tal-fidi f Alla (Efes 6,13-17) u li t alli lilek innifsek titmexxa mill-ispirtu, iwasslek biex ta mel il-frott fl-im abba (Gal 5,14.22; Rum 13,8-10). Kull wie ed ja sad dak li jiωra (Gal 6,7-9). F kull kaω, il-mi ja ta jum il-mulej hi çerta: Hu jo ro ad-dawl dak li hu mo bi fiddlam, u jikxef il-fehmiet mistura tal-qlub. U mba ad kull wie ed jie u min and Alla t-tif ir li jkun jist oqqlu (1 Kor 4,5). Imma il-jum tal-mulej m huwiex realtà terribbli jew li tbeωω ek, imma jfisser li wie ed jiltaqa mal-mulej (1 Tess 4,17). A na dejjem qalbna qawwija u nafu li sakemm indumu mlibbsa b dan il- isem, nibq u l bo od mill-mulej; a na n ixu bil-fidi u mhux bil-viωjoni. A na qalbna qawwija u perswaωi li a jar no or u minn dan il- isem u mmorru noqo du and il-mulej (2 Kor 5,6-8). A na pajωani tas-sema; minn hemm bil- erqa nistennewh ji i, is-salvatur ta na Sidna Ìesù Kristu. Hu ad irid ibiddlilna l- isem imsejken ta na fis-sura tal- isem glorjuω tie u (Fil 3,20-21). b. Iç-Çelebrazzjoni tal-mulej GlorjuΩ Il- ajja kollha tan-nisrani trid issir litur ija ta tif ir lil Kristu l-mulej (Efes 5,19-20; Kol 3,16-17), xandira u adorazzjoni ta l-isem qaddis tie u (Fil 2,10-11), sagrifiççju li jo ob lil Alla (Rum n12,1-2). Pawlu hu xhud ta din l- im ieba konkreta ekkleωjali, ax meta jikteb lill-efesin i e i hom: Kantaw flimkien salmi, innijiet u ana spiritwali; kantaw u annu minn qalbkom lill- Mulej. Roddu dejjem ajr al kollox lil Alla u l-missier, f isem Sidna Ìesù Kristu (Efes 15,19-20). Bl-istess mod i e e lill-kolossin: Óalli l-kelma ta Kristu t ammar s i a fikom; allmu bl- erf kollu u b ana spiritwali, b radd il- ajr kantaw f qalbkom innijiet lil Alla (Kol 3,16). Ta t l-influss ta l-ispirtu, in- Nisrani jrid jifra, billi jesprimi fil-kant ilfer li hu salvat, bil-grazzja li jirçievi fi Kristu u permezz ta Kristu. Imma mhux biss kant li jsir sforz l-entuωjaωmu li j addi u tal-mument, imma hu L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 239

entuωjaωmu li jo ro mill-qalb u li ji i rifless fil- ajja ta kuljum: Kull ma ta mlu jew t idu, a mlu kollox f isem il-mulej Ìesù, u roddu ajr lil Alla l-missier permezz tie u (Kol 3,17). Ma qudin mie u, imda lin fih, b sentimenti ta radd il- ajr lil Alla, il- ajja tan-nisrani ssir innu, litur ija ta tif ir lil Alla u lil Kristu all- e ubijiet ta m abbtu. Minn dan it-tif ir jitwieldu l-innijiet ta Fil 2,6-11; Kol 1,15-20; Efes 1,3-14; 2,14-18; 5,14; 1 Tim 3,16. Dawn l-innijiet jitwieldu b ala bωonn konkret tal-komunitajiet Insara tal-bidu biex ifa ru lill-persuna ta Kristu u jiççelebraw dak kollu li hu wettaq alina. L-innu, aldaqstant, hu xandira ta fidi ekkleωjali li fil-kult tfakkar u tg in lin-nisrani biex jer a j ix l- esperjenza tas-salvazzjoni u j ixha fil- Mulej mejjet u rxuxtat u li hu dejjem preωenti fost dawk li huma tie u. M hijiex tifkira drammatika u entuωjasta ta xi azzjoni salvifika tal-passat, imma ajta qawwija tal-fidi ta min jemmen li jesperimenta fi Kristu l-mulej issalvazzjoni, il-liberazzjoni, il-qdusija. Proprju al dan, in-nisrani jkanta u jfa ar lil dak li abbu u li ta lilu nnifsu alih, u lilu juri t-tif ir u r-radd il- ajr tie u. 4. KRISTU, XBIEHA T ALLA LI MA JIDHIRX Huma l-innijiet li ji bru flimkien ittitli biex ifa ru l-persuna li jiççelebraw. L-innijiet, fil-fatt, m humiex biss riflessjoni teolo ika jew kristolo ika, imma huma talba ta tif ir u ta barka lil Alla (Efes 1,3-14) u lill-iben ta m abbtu (Kol 1,12-13), anja ta tif ir ar-rwol koωmiku-salvifiku ta Kristu, tif ir lil dak li hu r-ras u li fih t ammar il-milja kollha tad-divinità (Kol 1,19; 2,9), lil dawk li ji bor kollox fl- aqda mie u nnifsu (Efes 1,10), li jwassal lil kul add assalvazzjoni, li j abbeb kollox mie u bid-demm tie u fuq is-salib (Kol 1,20; Efes 2,14-18). It-tif ir, it-talb, irriflessjoni, aldaqstant, jit alltu bejniethom, biex ifa ru lil Kristu, xbieha ta Alla li ma jidhirx, l-ewwel wie ed fost il- lejjaq kollha li jeωistu u li ji u salvati, ir-ras tal- olqien ma luq u fuq kollox im abbeb m,alla. a) Kristu, Rivelatur tal-missier L-ewwel titlu li l-innijiet jattribwixxu lil Kristu nsibuh f Kol 1,15: xbieha ta Alla li ma jidhirx. Min ajr ma niç du l- implikazzjonijiet ontolo içi li dan it-titlu j ib mie u, je tie na rfu li fuq dak li nsibu fil-kuntest ta Kol 1,12-14, hu jassumi, qabel xejn, dimensjoni funzjonali çara: Kristu hu x-xbieha t Alla li ma jidhirx, aliex hu j arrafna lil Alla li alaq l-univers (Kol 1,16-17), li jistabbilixxi pjan ta salvazzjoni (Efes 1,3.5.7.9.11), li jirrivelalna l-im abba tie u fil- olqien (Kol 1,16), fil-fidwa (Efes 1,17), fil-ma fra tad-dnubiet (Kol 1,13), fil- biberija mie u (Kol 1,20; Efes 2,16) u fis-sehem li ja tina fis-saltna ta l-iben ta m abbtu (Kol 1,13). G aldaqstant, jidhirli li t-titlu xbieha ta Alla li ma jidhirx m andniex biss naqrawh fil-kuntest intern ta l-innu, imma anke u fuq kollox fl-intern talkuntest immedjat tie u, li lilu hu ja mel riferiment dirett. Fuq il-baωi ta dan li edna, xbieha ta Alla li ma jidhirx ti i attribwita lil Ibnu l-ma bub li dwaru 240 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

jitkellem Pawlu f Kol 1,13, u hi f rabta mal- Ma bub (Efes 1,6), ma Ibnu l- aωiω (Mk 9,7; Mt 17,5), li fih il-missier isib l- axqa tie u (Mk 1,11; Mt 3,17; Lq 3,22), li fih t ammar il-milja kollha tad-divinità tie u (Kol 1,19; 2,9) u li fih ti i rrivelata l-im abba kollha tie u all- olqien u all-bnedmin. Ixxbieha t Alla u l- Iben, li juri l-missier u l-im abba tie u. Dan nis qu fuqu, biex nikkonkretizzaw a jar l-identità talpersuna li dwaru jitkellem Pawlu f Kol 1,15-20. Hu persuna unika, mhix mifruda bejn l-iben li kien jeωisti qabel kull Ωmien u l-iben inkarnat fiω-ωmien : m hemm l-ebda jiel ta din id-distinzjoni fl-innijiet kristolo içi. L- Iben hu wie ed u ja ixxi fl-eωistenza tie u qabel iω- Ωmien biex jistabbilixxi flimkien mal- Missier il-pjan tie u ta salvazzjoni u flinkarnazzjoni tie u biex i abbeb lillbnedmin ma m abbtu. Fid-dawl, imba ad, ta l-isfond sapjenzjali tat-testment il-qadim (Prov 8,22-31; G erf 7,22-8,1; Sir 24,3-21), l- Iben jassumi fih innifsu mhux biss dak kollu li kien ifisser l-g erf li alaq kollox: personifikazzjoni, eωistenza qabel iω- Ωmien, ori ini divina, akma universali fuq il- wejje kollha, prinçipju t unità u t aqda tar-rejaltà kollha ma luqa materjali u spiritwali, imma anke dawk proprji ta l-azzjoni ta fidwa (soterjolo ika) tal-missier (Kol 1,12-14). Hu r-ras tal- isem aliex hu andu l-primat fuq kollox, u fih t ammar ilmilja kollha tad-divinità. Fih titwettaq il- biberija u s-sliem universali tal- lejjaq bejniethom u ma Alla. Hu l-kap tal- Knisja, l-ewwel wie ed li qam millimwiet all- ajja dida fi dan il-poplu ta Alla. Kristu, fil-fatt, billi hu Iben, xbieha t Alla li ma jidhirx, jie u sehem fil-qawwa tal-missier allieq u filqawwa tie u b ala feddej, u fl-istess in jirrivelah lilna. Hekk, fl- Iben nist u na rfu lill-missier u l-misteru ta l- im abba tie u alina u all- olqien tie u kollu. Hu x- xbieha t Alla filpléroma (milja) divina, fil- olqien u filfidwa. Hu mnissel mill-missier b ala lewwel imwieled qabel il- olqien ta kull a a u qabel il-fidwa tal- wejje kollha; hu ja dem fil- olqien, ja tih konsistenza u skop; hu ja dem fil-poplu t Alla, i abbu u jirrikonçiljah m Alla, ja tih unità u aqda tal-membri flimkien u mal- olqien kollu. Fi ftit kliem, Hu x-xbieha ta l-im abba tal-missier, aliex fil-funzjoni medjatriçi tie u, hu jirrivelah lilna u ja mel li a na nie du sehem fil-misteru tie u. Fdal tal-muωajk ta Ωmien il-kruçjati (fil-kappella Fran iskana fuq il-kalvarju) li kien jiksi s-soqfa u l- itan tal-baωilka tal-qabar ta Kristu L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 241

b. Il-Kbir fost il-ólejjaq Kollha Hekk, l- Iben jurina, qabel xejn, l- im abba tal-missier lejn il- wejje kollha ma luqa, lejn il- olqien. Ilkelma olqien m andniex nifhmuha biss fis-sens passiv ta kreatura b ala effett ta l-att tal- olqien, imma anke fis-sens attiv b ala azzjoni mimlija m abba t Alla li jo loq kollox permezz ta l-iben u min abba l-iben (Kol 1,16). F dan is-sens, it-tieni titlu, attribwit lill- Iben : il-kbir fost il- lejjaq kollha jassumi sens mimli tifsir. Hu, fil-fatt, tnissel qabel il- idma kreatriçi tal- Missier u fih u permezz tie u Alla alaq l-univers, il- lejjaq tas-sema u dawk ta l-art, dawk li jidhru u dawk li ma jidhrux, troni u dominazzjonijiet, prinçipati u set at, f kelma wa da, il- lejjaq kollha t Alla, b ala effett ta l-azzjoni tie u ta m abba. Fl-Iben, imba ad, l-im abba tal-missier allieq tidher b ala azzjoni providenti u bi skop, aliex il- lejjaq kollha ta Alla jsibu fl- Iben eωistenza, konsistenza u aqda bejniethom. Kollox bih u alih kien ma luq, hu li hu qabel kollox, u kollox fih qie ed iωomm. Hu r-ras tal-ìisem (Kol 1,17-18a). Mhux biss il-kelma olqien hi mimlija bis-sens, imma anke u fuq kollox il-kelma kbir (imwieled l-ewwel). U dan aliex il-kelma kbir, f relazzjoni mal-missier, tindika l-eωistenza qabel iω- Ωmien, il- enerazzjoni eterna u l-ori ini divina ta l-iben: hu jappartjeni lill- Missier minn dejjem, hu l-ma bub li fih il-missier isib l- axqa tie u, li fih qie ed il-milja ta l-im abba divina tie u u li fih stabbilixxa l-pjan etern ta m abbtu; f relazzjoni mal- lejjaq, imba ad, il-fatt li hu l-kbir jindika l- medjazzjoni krejatriçi ta l-iben firrelazzjoni mal- lejjaq kollha ta l-univers u partikolarment mal-bnedmin: hu l- bidu tal- olqien, il-prinçipju ta l- aqda flimkien tal- lejjaq kollha, l-iskop a ari li lejh il- olqien kollu miexi biex isib ilpaçi u l- aqda m Alla. ç. Il-Kbir li Qam mill-imwiet Din il-medjazzjoni ta Kristu ma tidhirx biss fuq livell koωmiku, imma fuq kollox fuq livell ekkleωjali. Dan nist u nistabbilixxuh formalment fuq il-baωi ta Ωew elementi letterarji ta Kol 1,18. L- ewwelnett, fuq il-baωi ta l-espressjoni li hu l-knisja ma quda ma l-espressjoni Hu r-ras tal-ìisem. B hekk ti i stabilita relazzjoni intima bejn il-koωmolo ija u l- ekkleωjolo ija: il- olqien jimxi lejn iddeterminazzjoni a arija tie u u jsir il- isem ekkleωjali ta Kristu. It-tieni, dan jidher aktar çar fuq il-baωi talpermanenza ta l-isem il-kbir, li jωomm it-tifsira wies a tie u: l-iben hu l- 242 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

kbir f relazzjoni mal-missier, aliex hu l-bidu tal- ajja dida fil-qawmien millimwiet (Kol 1,18b), ta l-eudokía tal- Missier, li fl-iben stabbilixxa sa milleternità l-liberazzjoni ta na mill- akma tad-dlamijiet (Kol 1,13), ir-rikonçiljazzjoni li biha abbeb mie u nnifsu l- lejjaq kollha permezz tad-demm ta Ibnu (Kol 1,20; Efes 2,14-18), is-sehem ta na fixxorti tal-qaddisin fis-saltna tad-dawl (Kol 1,12), fl-adozzjoni ta wlied (Gal 4,5; Efes 1,5) u fis-saltna ta l-iben ta l-im abba tie u (Kol 1,13). Fl-istess in, l-iben hu l-kbir f relazzjoni (ma dawk li tqajmu) mill-imwiet, biex hekk sar ir-ras ta hom (Kol 1,18b), ir-rikonçiljazzjoni ta hom (Kol 1,19), dak li abbibhom (Kol 1,19), dak li tahom sehem fil-wirt tal-qaddisin (Kol 1,12) u fis-saltna tie u (Kol 1,13). L-isem kbir, alhekk, m andux hawnhekk sens ta enerazzjoni, imma dimensjoni ta salvazzjoni fi dan il-knisja: l-iben hu l-kbir aliex hu l-bidu ta l-opra salvifika kollha tal- Missier, aliex hu r-ras tal-knisja ffurmata minn dawk kollha li fih huma mqajmin mill-imwiet al ajja dida, rikonçiljati, ma bubin u mqaddsin millim abba ta Kristu u tal-missier. d. Kap tal-óolqien u tal-knisja Mit-titli li tkellimna dwarhom nist u nisiltu b ala Ωjieda formali u kontenutistika ta hom, dan l-a ar titlu ta kap tal- olqien u tal-knisja, li l- innu jattribwixxi lil Kristu. Formalment, dan it-titlu jo ro mis-sens metaforiku ta eççellenza u superjorità li andhom l-ismijiet kbir, bidu, ras, fil-kuntest ta l-innu: l-iben, aliex hu x-xbieha t Alla li ma jidhirx, m andux biss priorità temporali f relazzjoni mal- olqien u ma l-univers mifdi, imma fuq kollox andu prijorità ta eççellenza u ta superjorità, li ta mel minnu l-bidu, il-pedament, il-kap tar-rejaltajiet kollha ma luqin u mifdijin. B ala kontenut, ittitlu ta ras jirreferi all-g erf li, b ala reshit (bidu, imwieled l-ewwel, kap), jiddomina, ja ti fundament u jmexxi lillbnedmin u l- lejjaq kollha fil- ustizzja u l-qdusija. F dan is-sens, it-tliet titli preçedenti jesprimu tliet aspetti differenti tassuperjorità ta l-iben fil-pjan koωmikusalvifiku t Alla: it-titlu kbir jis aq fuq irrelazzjoni intima li hemm bejn il-missier u l-iben ta m abbtu, relazzjoni li ta mel minnu xbieha t Alla li ma jidhirx, aliex turi lilna l-misteru allieq u feddej ta l-im abba tal-missier; it-titlu bidu juri s-superjorità ta l-iben fil-pjan ta m abba t Alla, in kwantu hu l-kawωa a enti u effiçjenti li minnha kollox andu l-ori ini, l-unità u jωomm flimkien f a a wa da. Il- olqien u l- fidwa, aliex hu l-ori ini u l-pedament tal-knisja u taω-ωmien tal-knisja; fla arnett it-titlu ras iqie ed quddiemna s-superjorità rjali ta l-iben (1,13) f relazzjoni ma l-univers u mal- Knisja: Kristu mhux biss dak li jiddomina, jiddetermina, imexxi u ja ti ajja lirrealtajiet kollha ma luqin u mifdijin, imma fuq kollox hu l-kap, aliex ja tina sehem mis-saltna tie u, li fiha ngawdu l-libertà mill- akma taddlamijiet, tal- id tar-rikonçiljazzjoni mal- Missier u tal-ma fra tad-dnubiet, ta l- eredità tal-qaddisin fis-saltna tad-dawl, tal-paçi universali li biha Kristu ja milna a wa bejnietna u wlied ta l- uniku Missier. Hu l-ewwel u andu l- primat fuq il- olqien kollu. L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 243

Is-Santwarju tad-"dominus Flevit" (Il-Mulej Beka) fuq l-g olja taω-ûebbu Wasal qrib il-belt, kif raha, beda jibkiha u jg id: "Mhux li g araft imqar int ukoll f dan il-jum x'inhu ta id g alik! Imma issa! Dan hu mo bi f'g ajnejk! Ìerusalem! Ìerusalem! Int li toqtol il-profeti u t a ar il-messa iera li jibg atlek Alla, kemm ridt ni bor 'l uliedek b alma qroqqa ti bor il-flieles tag ha ta t wen ajha u int ma ridtx! Ara darkom i alluhielkom erba!" (Lq 19,41s) 244 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

L-ITTRA TA ÌUDA IL-KONTENUT U L-MESSAÌÌ G. CLAUDIO BOTTINI OFM 1. ANALIÛI TAL-KONTENUT Diversi awturi pproponew struttura letterarja jew diviωjoni ta l-ittra ta Ìuda bbaωata fuq indikazzjonijiet letterarji jew tematiçi differenti. Il-proposti, iωda, ma jaqblux dwar id-diviωjonijiet prinçipali imma biss dwar dawk li huma diviωjonijiet minuri. Dan hu fatt çar. Fih tifsira kbira l-fatt li struttura letterarja ri ida ma tikkorrispondix man-natura tat-test. B hekk jaqbel li nabbandunaw dan l- impenn: Hawnhekk pjuttost se na mlu uωu mill-proposti differenti aliex huma j inuna biex niddeskrivu din l-ittra. 2. DESKRIZZJONI TAL-KONTENUT Hawnhekk se nillimitaw ru na biex niddeskrivu l-kontenut ta l-ittra, billi naqsmuha f serje ta tmien sezzjonijiet, flimkien ma formula konkluωiva ta tif ir u rinìrazzjament (dossolo ija). a) Ìuda 1-2: Indirizz u Tislima L-ewwel sezzjoni ta l-ittra hi ma mula mill-indirizz ta l-ittra u t- tislima. L-awtur, li ismu hu Ìuda, jippreωenta lilu nnifsu b ala qaddej ta Ìesù Kristu u u Ìakbu, u jixtieq niena, sliem u m abba bil-kotra lill-qarrejja tie u. Huma ji u deskritti b ala dawk li huma msej in, ma bubin minn Alla l- Missier, u m arsa al Ìesù Kristu. b) Ìuda 3-4: Argument, OkkaΩjoni u Skop F din it-tieni sezzjoni, Ìuda jesponi l-argument, l-okkaωjoni u l-iskop ta l- Ittra. Qabel xejn hu j id li billi hu kellu erqa tassew kbira li jikteb dwar issalvazzjoni ta kul add (v. 3a), ra li kien me tie li j e e lill-insara fil-fidi (v. 3b). Din il-fidi, jispeçifika, in atat darba al dejjem lill-qaddisin, ji ifieri lil dawk L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 245

li jemmnu (v. 3c). Wara dan, Ìuda jindika r-ra uni aliex ba at l-ittra, i ifieri li fost il-qarrejja tie u ndie su xi w ud li kienu bla Alla u li sa minn Ωmien ilu kienu mniωωlin all-kundanna. L- ewwel karatteristika ta dawn il-persuni li jindie su hi li huma jaqilbu l-grazzja t Alla f Ωina u jiç du lil Ìesù Kristu, is-sid wa dieni ta na u l-mulej ta na; ji ifieri, huma jie du l-grazzja t Alla b ala pretest ta libertina. ç) Ìuda 5-7 Din it-tielet taqsima tad-diskors fiha tliet eωempji li l-awtur jikkwota mill- Iskrittura biex juri li dawk li jiç du lill- Mulej u jabbandunaw lilhom infushom aω-ωina, huma ddestinati allkundanna. Hu jibda billi j id li jrid ifakkar lill-qarrejja tie u dwar dawk l- affarijiet li huma di à jafu (v. 5a) u mba ad jippreωenta tliet eωempji. Alla qered lil dawk li hu kien salva mill-e ittu imma li ma riedux jemmnu (v. 5b). Hu se jωomm marbuta al dejjem lil dawk l-an li li ma beω ux al posthom biex iωommu d-dinjità ta hom (v. 6). Sodoma u Ìomorra jibq u eωempju ta bliet li n ataw aω-ωina u ntelqu wara pjaçiri kontra n-natura. Huma saru eωempju al kul add billi adu l-kastig tan-nar ta dejjem. d) Ìuda 8-10 Fir-raba taqsima ta l-ittra (dwar l- alliema foloz li jimxu wara l- olm u huma ma rufin minn tliet karatteristiçi), Ìuda jitkellem al darb o ra dwar dawn il-bnedmin bla Alla li indie su fost il-qarrejja tie u u ji bed il-konsegwenzi mill-eωempji li jikkwota. Billi anke huma j ibu ru hom bl-istess mod, huma ddestinati all-istess tmiem. L-awtur jafferma li dawn ilbnedmin ji ru wara t-thewdin ta hom, u jikkwalifikahom bi tliet sinjali: huma itebb u lil isimhom; jiç du l-awtorità t Alla; iωebil u l- lejjaq glorjuωi (v. 8). Imba ad i ib l-eωempju ta Mikiel, li ma riedx jakkuωa lix-xitan meta beda j aqqaqha mie u dwar il- isem ta Mosè, imma qallu: Óa jraωωnek il-mulej (v. 9). Hu jopponi din l-attitudni ma dik tan-nies bla Alla. Mill-banda l-o ra, huma jωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom, u dak kollu li jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen, jiswielhom at-telfien (v. 10). e) Ìuda 11-13 Fil- ames sezzjoni, Ìuda jkompli jiddeskrivi l-im ieba ta dawn il-bnedmin bla Alla b deskrizzjonijiet dejjem aktar negattivi. Hu jibda billi jheddidhom: ÓaΩin alihom! Imba ad ja ti tliet ra unijiet al din it-theddida. L-im ieba ta dawn l- alliema foloz hi b al dik ta Kajin, li ti i kkaratterizzata mit-tradiment ta u u mill-vjolenza kontrih (v. 11a). G all-iskop ta gwadann ta flus huma jintelqu fl-iωball ta Bal am. F kelma o ra, all-kilba tal-flus, huma juωaw il-ìrazzja tal-profezija biex j idu affarijiet li jo bu lis-semmie a, imma li ma jaqblux mar-rieda t Alla (v. 11b). Huma jintilfu fit-tixwix ta Kora li adha kontra l-awtorità ta Mosè u ta Aaron (ara Num 16), i ifieri, huma wkoll 246 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

je duha kontra l-awtorità ta l-appostli. Hekk, Ìuda jiddeskrivi l- korruzzjoni morali u reli juωa ta hom permezz ta xbihat, imma b mod çar. Huma joqo du fuq il-mejda bla ebda kontroll fuqhom infushom. Dawn huma tbajja fil-laq at ta m abba (agape) tal-komunità, li fihom jixxalaw flimkien bla mist ija (v. 12a). F kelma o ra, mhux biss kienu jtebb u dawn l-ikliet bil-ìula ta hom... imma kienu jie du vanta minnhom biex jispjegaw idduttrini Ωbaljati ta hom, u jqarrqu bla wa (P. De Ambroggi, Le epistole cattoliche di Ìiacomo, Pietro, Ìiovanni e Giuda, Torino 1947, pa na 279). Huma b al s ab bla xita misjuq mir-ri (v. 12b), i ifieri huma inkosistenti u instabbli fil- sibijiet u fir-rieda ta hom. Huma b al si ar bla frott fi tmiem il- arifa (v. 12c), i ifieri, m humiex sejrin jipproduçu l-ebda a a tajba. Huma mejta al darbtejn (v. 12d), ax kienu mietu qabel waslu all-fidi, u issa re u mietu aliex re u lura addnub wara l-konverωjoni ta hom; jew inkella aliex huma mietu min abba d- dnubiet attwali ta hom, u huma di à ddestinati all-kundanna, li hi t-tieni mewt. Huma mqaççta mill- eruq, i ifieri, min ajr eruq aliex abbandunaw il-fidi tajba ta hom (v. 12e). Huma b all-mew qalil tal-ba ar, jitqallbu fir-ra wa ta l- ajb ta hom (v. 13a). B alma l-mew itell u l- mie mill-ba ar u jix tuh fuq ix-xtajta, hekk l-im ieba ta dawn in-nies bla Alla ad turi l- aωen li hemm fi qlubhom. Huma b all-kwiekeb errejja (v. 13b), i ifieri, huma m andhomx punt ta riferiment u lanqas an preçiω, aliex j ixu ajjithom fil-qawwa ta dak li ji ri skond id-destin tal-kwiekeb. Áalihom hemm merfu is-swied tad-dlamijiet ta dejjem (v. 13c). f) Ìuda 14-16 Fis-sitt taqsima, Ìuda jafferma li l- Mulej se ji udika lin-nies bla Alla min abba l-im ieba ta hom skond ilkelma ta Óenok. Fil-versi 14-15 l-awtur isemmi ç-çertezza tal- udizzju li ej billi jirreferi all-ktieb ta Óenok, li hu ktieb apokrifu, u li alhekk mhux inkluω fl- Iskrittura. Mill-profezija ta Óenok, is-seba patrijarka wara Adam, wie ed jakkwista l-konferma li se jkun hemm udizzju universali min-na a tal-mulej. F dan il- aqq hu se jikkundanna lil kull bniedem li ja mel il- aωin kif ukoll all- kliem iebes kollu li jkunu qalu kontra Alla l- midinbin Ωiena. Imba ad l-awtur jitkellem dwar il-kondotta tan-nies bla Alla biex juri li huma jist oqqilhom ilkundanna min and il-mulej: huma dawk li jger-gru, li jis tu xortihom (v. 16a), li ji ru wara l- ibdiet koro ta hom (v. 16b), li jitkellmu bi fta ir (v. 16c), u li jωie lu bin-nies f wiççhom alli jiksbu xi a a minnhom (v. 16d). ) Ìuda 17-19 F dawn il-versi l-awtur jistieden lillqarrejja tie u biex jiftakru f dak li l- appostli kienu abbru minn qabel dwar id-dehra ta dawn il-qarrieqa. Fit-18-il vers hu jikkwota l-kliem ta l-appostli u fid-19-il hu jiddefinihom b ala dawk li j ibu l-firdiet, j ixu ajja ta din l-art, u huma nies li m andhomx l-ispirtu t Alla fihom. L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 247

) Ìuda 20-23 It-tmien taqsima andha ton al kollox differenti. Kif di à n ad, tikkostitwixxi fuq banda wa da l- proìramm tal- ajja Nisranija kif din ti i opposta all-im ieba aωina ta dawn il-bnedmin bla Alla li jindie su. Millbanda l-o ra hi wkoll stqarrija dwar ilmisteru tat-trinità; hawn, fil-fatt, jissemmew Alla, l-ispirtu s-santu u Ìesù Kristu. L-ewwel eωortazzjoni andha x taqsam mal-fidi, li hi l-pedament tal- ajja spiritwali. Ìuda j e e lill-insara b dawn il-kelmiet: ibnu lilkom infuskom fuq il-fidi l-aktar qaddisa (v. 20a). B dawn il-kelmiet sempliçi, l-awtur iqanqal it-tema tal- ajja tal-fidili b ala bini li jrid jinbena, x aktarx xbieha li tindika ajja onesta u qaddisa. It-tieni t e i a andha x taqsam mat-talb: itolbu fl-ispirtu s- Santu (v. 20b), i ifieri, permezz ta l- Ispirtu s-santu. It-tielet t e i a t id: Ωommu rwie kom fl-im abba t Alla (v. 21a), i ifieri f dik l-im abba li Alla andu alina. Bir-raba eωortazzjoni, li tistieden lill-qarrejja biex jistennew il- niena tal- Mulej Ìesù Kristu biex jakkwistaw il- ajja ta dejjem (v. 21b), l-awtur x aktarx jirreferi all-ma fra tad-dnubiet, li tinkiseb permezz tal- niena ta Ìesù Kristu. Mil-livell personali tal- ajja spiritwali l-awtur imba ad jitla fuq illivell komunitarju billi jispeçifika l- attitudnijiet li jridu jinωammu mat-tliet kategoriji ta persuni li jinsab f periklu morali. Hu jistieden lill-qarrejja tie u biex ikollhom niena u biex jikkonvinçu lil dawk li huma fid-dubju (v. 22), i ifieri dawk li m humiex stabbli fil-fidi ta hom. Hu wkoll jistedinhom biex isalvaw lill-o rajn billi ja tfuhom min-nar (v. 23a), i ifieri, biex iwasslu fit-triq ittajba lil dawk li di à jist oqqilhom ilkasig ta dejjem min abba l-im ieba aωina ta hom, sabiex ikunu jist u jakkwistaw is-salvazzjoni. Fl-a arnett, jistieden lill-qarrejja tie u biex i ennu bil-biωa all-o rajn, filwaqt li jiskerrhu sa ansitra l-libsa mçappsa b isimhom (v. 23c), ji ifieri, biex ikollhom niena mill-midneb, imma biex jobo du d- dnub u jibq u il bo od minnu. i) Ìuda 24-25: Dossolo ija (KonkluΩjoni ta tif ir lil Alla) Il-kitba ta Ìuda, li tibda bl-istil tipiku epistolari, ma tintemmx bittislimiet b all-ittri l-o rajn, imma b radd il- ajr u barka lil Alla. It-talba ta tif ir tibda billi tirreferi al Alla li andu l- kapaçità li jωomm lil min jemmen u j arsu milli jaqa fid-dnub f din id-dinja, alli ja mlu jidher bla tija fil-preωenza tal-glorja tie u bil-fer (v. 24). L-awtur imba ad, jispeçifika li hu qie ed jirreferi all-uniku Alla u Salvatur permezz ta Ìesù Kristu (v. 25a); lilu biss jixirqu il-glorja, il-kobor, il-qawwa u s- set a qabel kull Ωmien, issa u al dejjem. Amen (v. 25b). 2. ASPETTI TEOLOÌIÇI Il-mixja m a la li amilna tul l-ittra ta Ìuda urietna li l-awtur da al f polemika kontra dawk l-individwi li 248 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

indie su fost l-a wa, u li j amm u l- fidi awtentika u l-im ieba Nisranija. Hekk hu j e e lill-qarrejja tie u biex ji ieldu alli jωommu l-fidi retta u ma j allux lilhom infushom ji u mqarrqin u jo or u l barra mit-triq. Minkejja dan, l- awtur, xorta wa da jitkellem dwar xi fatti fundamentali tal-fidi u l- ajja Nisranija. Fosthom nist u nsemmu: l-unità u t-trinità ta Alla, il-persuna u l-funzjoni ta Ìesù Kristu, il- idma ta l-ispirtu s-santu, id-duttrina dwar l-an li, il-fidi apostolika, il- udizzju, il-programm tal- ajja Nisranija bbaωata fuq l-istabbiltà u l- perseveranza fil-fidi, fit-talb u flim abba. F dan ir-rigward, l-ittra ta Ìuda tixhed all-patrimonju teolo iku u etiku komuni all-awturi tat-testment il-ìdid. Rigward il-messa tejolo iku ta l- Ittra, a na nist u nitkellmu b aktar dettall fuq tliet punti li fuqhom l-ittra tipprovdi l-elementi ta ha proprji. Ori ene qal li: Ìuda kiteb Ittra qasira afna, imma li hi kollha mimlija erf divin (In Matth 10,17; Patrologia Greca 13,877). Kummentaturi kontemporanji jo or u ad-dawl diversi aspetti ta l-ittra, b alma huma l- aspetti Trinitarji, id-duttrina dwar l-an li, il- ajja nisranija, il- udizzju u r- retribuzzjoni. Fl-Ittra ta Ìuda naraw kitba t eωortazzjoni. Áaldaqstant, il-prinçipji ta fidi m humiex diskussi all-iskop ta hom infushom, imma biex jibbaωaw dawn l-eωortazzjonijiet u jimmottivawhom. F din il-preωentazzjoni sejrin nippruvaw qabel xejn biex niççaraw l- affermazzjonijiet ta Ìuda fuq il- udizzji universali u partikulari. Imba ad sejrin na tu attenzjoni al Ωew versi li huma karatteristiçi imma oskuri f din l- Ittra rigward l-an li tajbin u Ωiena. Çesarija Marittima - port li minnu salpaw l-appostli g all- idma ta evan elizzazzjoni L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 249

a. Ìuda 14-15: Il- udizzju universali Il-messa teolo iku rigward il- udizzju jinsab fil-versi 14-15, fejn naqraw: Kien al dawn ukoll li Óenok, is-seba wie ed wara Adam, abbar u qal: Ara, il-mulej ej, bl-eluf ta l-an li qaddisa tie u, biex ja mel aqq minn kul add u jikkundanna l- Ωiena kollha al kull xorta ta aωen li amlu, u al kliem iebes kollu li qalu kontra tie u l-midinbin Ωiena. L-awtur jikkwota xi affermazzjonijiet me udin mill-ktieb apokrifu ta 1 Óenok. Qabel xejn irridu n idu li l- kontenut ta dawn il-kotba, sostanzjalment, jikkorrispondi al dak li a na nemmnu dwar il- udizzju universali. Hemm ftit diskussjoni fost l- istudjuωi dwar jekk Ìuda kienx juωa l- verωjoni Aramajka jew Ìriega ta l- apokrifu. Hu x inhu l-kaω, jekk inqabblu mat-test Ìrieg naraw li Ìuda addatta din il-kwotazzjoni. L-aktar element importanti f dan l-addattament hu l-fatt li fit-test ta Óenok hu Alla li ja mel ma ruf il- udizzju tie u, filwaqt li f dak ta Ìuda, hu Ìesù Kristu li jissejja Mulej. L-affermazzjonijiet teolo içi f dan it-test fuq it-tema tal- udizzju huma baωikament dawn li ejjin: (a) Il- udizzju ser ji ri meta l-mulej ji i flimkien ma l-an li tie u; (b) il- udizzju ser ikun l-istess al kul add, ji ifieri, ser ikun universali; (c) f dan il- udizzju, il- Mulej se jixli lil dawk li huma bla Alla dwar l- emejjel Ωiena kollha li wettqu, u dwar l-insulti kollha li huma qalu kontra tie u. Mis-siltiet l-o rajn ta l-ittra nist u niksbu elementi o rajn li jikkaratterizzaw ir-realtà tal- udizzju. Dawk li Alla jixli, u jakkuωahom b ala Ωiena, ser j addu minn udizzju ta kundanna, kif l-awtur di à kien qal f vers 4. Fiex tikkonsisti l-kundanna tie u nist u niddeduçuh minn vers 13c, fejn l-awtur j id li, al dawk li huma bla Alla, alihom hemm merfu is-swied tad-dlamijiet ta dejjem, u minn vers 23c, fejn hu jfakkar in-nar tal-kastig finali kontra dawk li m humiex salvati. L-oskurità taddlamijiet tfakkarna fl-assenza jew finnuqqas ta dawl u tas-s ana li takkumpanja l- ajja. Ir-riferiment temporali al dejjem jindika li l-awtur qieg ed jirreferi al sitwazzjoni definittiva u irriversibbli. B dan illingwa figurattiv, l-awtur ta l-ittra juri li l-kundanna tikkonsisti fil-privazzjoni tal- ajja divina. Konferma ta din l-interpretazzjoni nsibuha f Mt 8,12; 22,13, u 25,30, fejn ilkastiì tal-lhud li ma jemmnux, talmistieden li ji i all-festa tat-tie min ajr il-libsa tat-tie, u tal-qaddej aωωien, ji i dejjem deskritt b ala li jintef u barra fid-dlam. Ir-realtà tan-nar, min-natura tie u, hi l-qerda. G alhekk, dak li jin ad dwar dawk li huma bla Alla u li huma destinati an-nar ta dejjem jindika l-mod li bih l-ikkundannati ser ja mlu esperjenza tal-privazzjoni tal- ajja t Alla, li minnu huma jinqat u. Ittest andu x jaqsam mal- ruq etern u mimli tbatija, b ala nuqqas ta ajja u ta dawl li jdum al dejjem. L- interpretazzjoni ssib ukoll konferma fillingwa tal-van elu ta Mattew. F Mt 13,42, meta jispjega t-tifsira talparabbola tal-qam u s-sikrana, Ìesù j id li dawk li ja mlu l- aωen se jin abru flimkien fi tmiem id-dinja mill- 250 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

an li biex jintef u fil- u ie a tannar. Skond Mt 25,41, Bin il-bniedem, fla ar udizzju, se j id lil dawk li ma amlux opri ta niena: Morru minn quddiemi, mis utin, fin-nar ta dejjem li t ejja ax-xitan u all-an li tie u ; in-nar ta dejjem hu deskritt f Mt 25,46 b ala tbatija ta dejjem. b. Ìuda 9: Il- udizzju invidividwali Il- udizzju hu tema favorita ta l- Ittra ta Ìuda. Barra mill- udizzju universali, l-ittra andha x taqsam ukoll mal- udizzju individwali. Ì al dawn x aktarx li jirreferi episodju misterjuω fid- 9 vers. Skond opinjoni komuni, l-awtur a dan it-test minn ktieb apokrifu imsejja Axxensjoni jew Assunzjoni ta Mosè. Ìuda 9 j id: L-arkan lu Mikiel, meta adha max-xitan u beda j aqqaqha mie u fuq il- isem ta Mosè, ma wasalx biex jikkundannah bi kliem ta Ωebli, imma qallu: Óa jraωωnek il- Mulej. L-espressjoni j aqqaqha maxxitan fuq il- isem ta Mosè twassalna biex na sbu li d-diskussjoni bejn Mikiel u x-xitan kienet udizzjarja u se et filwaqt tal-mewt ta Mosè. Naslu biex na sbu li dan l-episodju simboliku jirreferi all- udizzju individwali, mhux al dak universali jew enerali. Il- udizzju individwali hu dak li kull persuna umana ti i wiçç imb wiçç mie u fil-mument tal-mewt u li fuqu jiddependi wkoll id-destin etern. Id-diskussjoni li ssir bejn Ωew esseri an eliçi li huma fis-servizz t Alla, ji ifieri, l-arkan lu Mikiel u x-xitan, tidher li tindika li dan il- udizzju individwali filmument tal-mewt m huwiex awtomatiku, imma ji i su ett allpassatur divin. Dan ifisser li l-azzjonijiet tal-bniedem m humiex l-a ar kelma tad-destin etern tie u, u li Alla jirriserva alih innifsu, all- ustizzja u l- niena tie u, il- aqq li jiddeçiedi s-salvazzjoni jew il-kundanna. Dan ji i kkonfermat milleωortazzjoni li ti i indirizzata lill-qarrejja f Ìuda 21 li fiha naqraw: Zommu rwie kom fl-im abba t Alla, stennew il- niena ta Sidna Ìesù Kristu all- ajja ta dejjem. Il-fatt li d-diskussjoni tikkonçerna l- isem u mhux ir-ru ta Mosè, li hu mejjet, tista tfisser li hu preçiωament il- isem il-mezz li bih il-bniedem j addi mill- udizzju skond it-tajjeb jew il- aωin li jkun amel. Konferma ta dan nist u nsibuha f Ìuda 10 li fiha, skond traduzzjoni letterali, l-awtur j id: Dawn in-nies, imma, iωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom, u dak kollu li jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen, jiswielhom at-telfien. Minn din l-affermazzjoni nist u niddeduçu li l-awtur jara minn qabel il-korruzzjoni fiωika tan-nies bla Alla, ji ifieri, l- korruzzjoni tal- isem ta hom, b ala kastiì ad-da a ta hom kontra l- lejjaq spiritwali li huma jinjoraw, kif ukoll min abba l-preωunzjoni ta hom aliex huma jiç du u ma ja rfux issinjorija t Alla, kif insibu f Ìuda 8. B hekk il-korruzzjoni, li bil-mewt hi d-destin ta kull lejqa, ma tista t allilhom l-ebda tama as-salvazzjoni, imma biss kundanna eterna, li f Ìuda 7 ti i indikata bix-xbieha tan-nar ta dejjem. F dan it-test l-awtur ifakkar f Sodoma u f Ìomorra, kif ukoll fl-ibliet l- L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 251

o rajn li b ala eωempju sofrew il-kastig bin-nar ta dejjem. Ma dan in-nar etern x aktarx irridu nωidu d-dlam ta dejjem, kif nist u niddeduçu minn Ìuda 13, li fih l- awtur j id li, al dawk li huma bla Alla, hemm merfu is-swied taddlamijiet ta dejjem. Jidher çar li kemm in-nar kif ukoll id-dlam huma xbihat li jindikaw kundanna eterna u kastig, i ifieri, xbihat ta qerda eterna, li minnha l-bnedmin ji u mça din mill- ajja u mid-dawl divin. IΩda, skond l-awtur, dawk li jemmnu set u isalvaw min-nar lil dawk li huma ddestinati alih aliex jo or u l barra mill-fidi u mill-im ieba morali tajba. Huma jist u ja mlu dan billi juru perswaωjoni u niena. Din hi t- tifsira ta Ìuda 22-23. Dan it-test diffiçli afna, li skond edizzjonijiet odda tal- Bibbja, jista jinqara b dan il-mod: Uru niena ma dawk li adhom fid-dubju; lill-o rajn salvawhom u a tafhom minnar; l-o rajn, ennu alihom, bil-biωa, waqt li tistkerrhu sa ansitra l-libsa mçappsa b isimhom. Dawn l-espressjonijiet enigmatiçi jist u jfissru li sakemm ad hemm il- ajja, dawk li jemmnu bil- niena u bilperswaωjoni jist u jsalvaw lil dawk li jkun jist oqqilhom il-kundanna bin-nar u bid-dlam min abba l-im ieba aωina ta hom. B hekk, minkejja s-severità ta l-awtur kontra l-midinbin li jo or u l barra mill-fidi b im ieba morali aωina, hu ma jitlifx tama fis-salvazzjoni ta hom. Fil-fatt, hu konvint li l-o rajn li jemmnu jist u jre uhom lura lejn it-triq it-tajba. Fi ftit kliem, fid-dawl ta l-ittra ta Ìuda, nist u na mlu dawn l- affermazzjonijiet fuq il- udizzju individwali wara l-mewt: (a) qabel il- udizzju universali ser ikun hemm udizzju individwali, li kull bniedem irid jiffaççja fil-mument tal-mewt tie u u li fuqu wkoll jiddependi l- udizzju universali; (b) il- udizzju individwali m huwiex awtomatiku b ala sanzjoni neçessarja ta l-azzjonijiet mitmuma; Alla jirriserva alih innifsu, lill- ustizzja u l- niena tie u, il- udizzju ta salvazzjoni jew ta kundanna. c. Ìuda 6.8-9. L-an li tajbin u l-an li Ωiena L-episodju tal-kuntrast bejn l- arkan lu Mikiel u x-xitan (v. 9) jista j inna biex insiru nafu wkoll dwar dak li l-awtur kien ja seb fuq l-an li. Fit-8 vers hu jçanfar lil dawk li huma bla Alla, fost affarijiet o rajn, b dawn il-kelmiet: Hekk ukoll dawn il-bnedmin fit-thewdin ta hom xorta wa da qe din itebb u l- isem, jiç du l-awtorità ta Alla, iωebil u l- lejjaq ÌlorjuΩi. Flimkien ma dan il-vers, tajjeb naqraw mill- did il-vers 9, li fuqu di à kkummentajna, fejn l-awtur j id: L-arkan lu Mikiel, meta adha max-xitan u beda j aqqaqha mie u fuq il- isem ta Mosè, ma waslax biex jikkundannah bi kliem ta Ωebli, imma qallu: Óa jraωωnek il- Mulej. Mill-qbil ta dawn iω-ωew t virus nifhmu li l-arkan lu Mikiel, firrelazzjonijiet tie u max-xitan, ji i me ud b ala eωempju ta rispett addinjità an elika tie u. L-episodju jitfakkar biex l-awtur jikkundanna l- im ieba ta dawk il-bnedmin li jiç du l- awtorità t Alla, u jωebil u l- lejjaq 252 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

glorjuωi. B hekk, il- tija ta hom hi serja aliex iωebil u sa ansitra dawk il- wejje li ma jifhmux fihom. Ir-ra uni ta din l-injuranza tinsab fil-fatt li dak kollu jafuh min-natura b all-bhejjem bla dehen. Minn din is-serje t affermazzjonijiet, jirriωulta, li all-awtur, ix-xitan hu esseri spiritwali, u mhux materjali, u li ja mel parti mill-kategorija ta l-an li, li hu jsejj ilhom glorjuωi. B hekk, hu wkoll an lu. Fl-awtorità hu çertament inferjuri al Mikiel, li jissejja arkan lu, i ifieri l-an lu ewlieni ; imma jidher li hu ugwali alih fid-dinjità, aliex Mikiel ma jaωωardax jittrattah b mod offensiv, u j alli lil Alla l- udizzju dwar l-im ieba tie u. Hu x inhu l-kaω, hu wie ed mirrivali tie u aliex hu mie u li Mikiel jid ol f diskussjoni, evidentement allpussess ta isem Mosè. Billi l- aqq t Alla jidher f din id-diskussjoni, hu probabbli li l-awtur jirrispetta lix-xitan b ala esseri an eliku, çertament b ala avversarju ta Alla, imma wkoll b ala dak li qie ed as-servizz t Alla nnifsu, b all-arkan lu Mikiel. Wie ed jista wkoll ja seb li, min abba l-attività tie u ta avversarju, hu jist oqqlu li ji i ikkundannat minn Alla, ax l-awtur i alli lil Mikiel j id ilkelmiet: Óa jraωωnek il-mulej. Imma hu çar li x-xo ol tax-xitan iservi wkoll il- ustizzja divina. Hekk il- tija tidher li ti i Is-Santwarju tal-laqg a ta Ìesù mad-dixxipli ta G emmaws L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 253

indirizzata lejn l-arroìanza li biha x- xitan jikkontesta lil Mikiel id-deçiωjoni tal- niena divina, aktar milli l-funzjoni ta dak li hu jeωerçita, ji ifieri, li jikkundanna sa l-a ar il-kastiì ta l-im ieba aωina tal-bniedem. Evidentement Mosè wkoll kellu xi tija (probabbilment il-qtil ta l- E izzjan li nsibu f EΩodu 2,11-15), li skond ix-xitan, kellha ti i ikkastigata bilkundanna. Il-kliem ta Mosè jurina minn qabel li x-xitan ukoll, li issa qie ed ja dem b ala persekutur ta dawk li jobdu il-li i ta Alla, se jkun iddestinat all- udizzju u all-kastig ta Alla, aliex Mikiel j idlu: Óa jraωωnek il- Mulej. Ì all-istess udizzju huma ddestinati l-an li, li Alla di à ikkastigahom al dnubiethom. Nist u niddeduçu dan minn dak li j id Ìuda fis-6 vers: U lil dawk l-an li li ma beω ux al posthom u telqu mnejn kienu j ammru, huwa Ωammhom marbuta al dejjem f qie id-dlamijiet all- aqq tal-jum il-kbir. X kien iddnub ta hom nist u narawh millaffermazzjoni: ma beω ux al posthom u telqu mnejn kienu j ammru. Il-post li l-an li ma Ωammewx probabbilment jindika l-funzjoni li iet mo tija lilhom minn Alla biex jiggvernaw id-dinja, u li huma ma rrispettawhiex. B ala konsegwenza, iddnub ta hom nist u nikklassifikawh, b mod enerali, b ala att ta diωubbidjenza u nuqqas ta arfien ta l-awtorità divina. B hekk, id-dnub ta hom ikun simili fin-natura addnub ta dawk li Ìuda jiddenunzja aliex iωebil u lil Alla (letteralment, jiç du s-sinjorija u l-qawwa tal-mulej). Dan jista jirreferi all- rajja rrakkuntata f Ìen 6,1-2, li t id li wlied Alla, li t-tradizzjoni Lhudija kienet tqishom b ala an li, abbandunaw posthom, li huma kellhom fis-sema, biex jin aqdu mal-bniet ulied il-bnedmin li kienu j ixu fid-dinja, aliex huma kienu sbie. Imma jista jirreferi wkoll aç-çanfira li Alla ja mel lil dawk li jissej u allat fis-salm 82 (LXX: 81) aliex huma ma allewx il- ustizzja ssaltan fuq l-art. Ir-relazzjoni bejn iddnub ta dawn l-an li u dak tax-xitan (satan), li hu ma ruf minn testi o rajn tat-testment il-ìdid (1 Ìw 3,8; Ìw 8,14), m huwiex daqshekk çar, imma hu evidenti li hu ta l-istess natura umana, i ifieri hawnhekk l-awtur qed jirreferi g ad-diωubbidjenza u r-ribelljoni kontra r-rieda divina, u an-nuqqas ta arfien ta l-awtorità ta Alla nnifsu. Ilkastig li dan id-dnub jist oqqlu ji i indikat bis-sentenza Ωammhom marbuta al dejjem f qie id-dlamijiet all- aqq tal-jum il-kbir. Dan çertament jalludi all- udizzju finali, filwaqt li l-kundizzjoni li fiha huma jinsabu issa miωmumin, t abbar di à l- kundanna eterna ta hom. Jekk ni bru fil-qosor dak li idna, naraw dawn l-elementi: (1) il-moderazzjoni ta l-arkan lu Mikiel fil- lieda li hu kellu max-xitan hu eωempju ta rispett ad-dinjità an elika; (2) ix-xitan ukoll hu destinat all- udizzju tal-kundanna u l-kastig ta Alla; (3) all-istess udizzju huma destinati l-an li li Alla di à ikkastiìahom talli ma arsux id-dinjità ta hom; (4) id-dnub tax-xitan u dak ta l- an li hu ta l-istess natura, ji ifieri, diωubbidjenza u ribelljoni kontra r-rieda ta Alla. 254 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999

SALM 20 Talba tas-sultan fi Ωmien il-gwerra IS-SALMI Jisimg ek il-mulej fi Ωmien in-niket; i arsek l-isem ta Alla ta Ìakobb! Mit-tempju mqaddes tieg u jibg atlek l-g ajnuna, u minn Sijon jag tik is-sa a. Jiftakar fl-offerti tieg ek kollha, u jilqa bil-qalb is-sagrifiççju tieg ek. Jag tik dak li tixtieq qalbek, u jtemm il- sibijiet tieg ek kollha. NaqbΩu bil-fer g ar-reb a tieg ek, ng ollu l-bnadar f isem Alla tag na. Jag tik il-mulej kull ma titolbu! Jien issa naf li l-mulej irebba is-sultan, il-midluk tieg u, u jwie bu mis-sema mqaddsa tieg u bir-reb a qawwija tal-leminija tieg u. Xi w ud fil-karrijiet,o rajn fiω-ωwiemel, imma a na f isem il-mulej Alla l-qawwa tag na. Huma jixxenglu u jaqg u; imma a na b sa itna, weqfin fuq ri lejna. Mulej, salva s-sultan; we ibna meta nsej ulek. Dan is-salm qisu innu nazzjonali tal-gwerra tal-poplu ta IΩrael: Mulej salva s-sultan! Huwa innu li kien jitkanta mill-assemblea u mis-saçerdot li kien jg anni Il-Mulej irebba lis-sultan il-midluk tieg u...il-mulej jag ti r- reb a lill-mag Ωul, lill-messija tieg u. Fil-Messija Rebbie l-insara jaraw lil Kristu Ìesù, dak li ie mog ti l-isem li hu fuq kull isem. Kif jikteb San Pawl: Inroddu ajr lil Alla li tana r-reb a permezz tal-mulej tag na Ìesù Kristu! [1 Korintin 15, 57]. L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999 255

ART IMQADDSA KUMMISSARJAT TA L-ART IMQADDSA - MALTA PELLEGRINAÌÌI FL-ART IMQADDSA FL-1999 18-27 ta Mejju 06-15 ta Lulju 20-29 ta Lulju 03-12 ta Awissu 17-26 ta Awissu 31 ta Awissu - 09 ta Settembru 07-16 ta Settembru Prezz: 350 FULL BOARD U KOLLOX INKLUÛ aktar informazzjoni: Tel. 242254 Email: comalt@maltanet.net Pellegrina - Irtir fl-art Imqaddsa minn grupp ta Saçerdoti (Jannar 1999) 256 L-ART IMQADDSA Marzu - April 1999