Εργαστήριο Παθολογική Χειρουργική Νοσηλευτική ΙΙ «ΗΚΓ» & «Βασικές αρρυθμίες και αντιμετώπισή τους»
Σωστή Λήψη ΗΚΓ
V1: 4ο μεσοπλεύριο διάστημα δεξιά του στέρνου V2: 4ο μεσοπλεύριο διάστημα αριστερά του στέρνου V3: Μεταξύ V2 και V4 V4: 5ο μεσοπλεύριο διάστημα στην αριστερή μεσοκλειδική γραμμή. V5: 5ο μεσοπλεύριο διάστημα στην πρόσθια μασχαλιαία γραμμή V6: 5ο μεσοπλεύριο διάστημα στην μέση μασχαλιαία γραμμή V3R, V4R, V5R, V6R: Στις αντίστοιχες θέσεις του δεξιού ημιθωρακίου (Χρησιμοποιούνται για την διερεύνηση της δεξιάς κοιλίας ιδίως σε περιπτώσεις εμφράγματος της δεξιάς κοιλίας)
Συχνότητα
Άξονας Ο υπολογισμός του γίνεται με βάση τα ύψος του R και το ισοδιφασικό R/S δηλαδή είναι παράλληλος της απαγωγής με το υψηλότερο R και κάθετος προς την απαγωγή με το ισοδιφασικό R/S Αριστερή απόκλιση του άξονα εμφανίζεται σε υπερτροφία της καρδιάς αριστερά ενώ δεξιά απόκλιση σε υπερτροφία δεξιά.
Ερμηνεία του ΗΚΓ: Βασικά βήματα Καθορισμός του ρυθμού της καρδιάς Μέτρηση της καρδιακής συχνότητας Έλεγχος των κυμάτων P Έλεγχος της αναλογίας P: QRS Μέτρηση του διαστήματος PR Έλεγχος του επάρματος QRS Ερμηνεία του ρυθμού
Χαρακτηριστικά φυσιολογικού ΗΚΓ Ισορρυθμία ανάμεσα στα διαδοχικά R-R επάρματα Καρδιακή συχνότητα μεταξύ 60-100 σφύξεις Πριν από κάθε QRS σύμπλεγμα προηγείται P έπαρμα Τα φλεβοκομβικά P επάρματα είναι θετικά σε όλες τις απαγωγές, εκτός από την αvr Το P-R διάστημα είναι σταθερό και κυμαίνεται μεταξύ 0,12-0,20 Η μορφολογία των P επαρμάτων της κάθε απαγωγής είναι σταθερή
Φλεβοκομβικός ρυθμός
Υπερκοιλιακές αρρυθμίες Φλεβοκομβικές αρρυθμίες Φλεβοκομβική ή αναπνευστική αρρυθμία Φλεβοκομβική βραδυκαρδία Φλεβοκομβική ταχυκαρδία
Υπερκοιλιακές αρρυθμίες Κολπικές αρρυθμίες Κολπικές έκτακτες συστολές Παροξυντική κολπική ταχυκαρδία Κολπικός πτερυγισμός Κολπική μαρμαρυγή Φλεβοκομβική παύση Σύνδρομο νοσούντος φλεβοκόμβου Σύνδρομο Wolff-Parkinson-White Περιπλανώμενος βηματοδότης
Υπερκοιλιακές αρρυθμίες Κομβικές αρρυθμίες Κομβικός ρυθμός εκ διαφυγής Κομβικές έκτακτες συστολές Κομβική ταχυκαρδία
Κοιλιακές αρρυθμίες Κοιλιακές έκτακτες συστολές Κοιλιακή ταχυκαρδία Κοιλιακή μαρμαρυγή Ταχύς ιδιοκοιλιακός ρυθμός Κοιλιακή ασυστολία Ηλεκτρομηχανικός διαχωρισμός
Βασικές αρρυθμίες Επικίνδυνες αρρυθμίες
Κολπικές έκτακτες συστολές
Κολπικές έκτακτες συστολές Πρώιμη καρδιακή συστολή Ημιτελής αναπληρωματική παύλα Προηγείται P έπαρμα, που μπορεί όμως να χάνεται μέσα στο προηγηθέν Τ και να μην είναι ορατό P R στα φυσιολογικά πλαίσια QRS φυσιολογικό
Υπερκοιλιακή ταχυκαρδία
Υπερκοιλιακή ταχυκαρδία
Υπερκοιλιακή ταχυκαρδία Καρδιακή συχνότητα μεταξύ 140 250 σφύξεις Ίση διάρκεια μεταξύ R-R διαστημάτων Τα P επάρματα δεν είναι πάντοτε ορατά γιατί μπορεί να χάνονται στο προηγούμενο Τα QRS συνήθως κανονικά
Κολπικός πτερυγισμός
Κολπικός πτερυγισμός
Κολπικός πτερυγισμός Συστολή των κόλπων με συχνότητα 250-350 το λεπτό Ρυθμική κοιλιακή συχνότητα με φυσιολογικά QRS P επάρματα με χαρακτηριστικό σχήμα δοντιών πριονιού Αποκλεισμός 2:1, 3:1 κλπ καθώς τα αυξημένα κολπικά ερεθίσματα δεν περνούν όλα στις κοιλίες Τα επάρματα Τα δεν είναι ορατά γιατί χάνονται μέσα στα Ρ
Κολπική Μαρμαρυγή
Κολπική Μαρμαρυγή Γρήγορες, ακανόνιστες, ινιδώδεις και χωρίς αποτέλεσμα κολπικές κινήσεις >400/min Οι κοιλίες συστέλλονται τελείως άρρυθμα με συχνότητα 60-180/min Τα Ρ αντικαθίστανται από ανισοϋψή μικροκύματα f
Κολπική μαρμαρυγή με ταχεία κοιλιακή ανταπόκριση
Σύνδρομο Wolf Parkinson White Παρουσία ενός μικρού έκτοπου δεματίου του Kent που συνδέει τους κόλπους με τις κοιλίες, βραχυκυκλώνοντας τον κολποκοιλιακό κόμβο Βράχυνση του P-R <0,12 Διεύρυνση του QRS συμπλέγματος σε βαθμό ίσο με τη βράχυνση του P-R Πάχυνση του ανιόντος σκέλους του QRS με μικρή εγκοπή που ονομάζεται κύμα Δ
Άσκηση 1η
Κολπική Μαρμαρυγή Η.Κ.Γ.: Απουσία Ρ και αντικατάστασή του από μικρά μαρμαρυγικά επάρματα, Φυσιολογικά QRS εντελώς άρρυθμα
Συμπτώματα: Αίσθημα παλμών Δύσπνοια Λιποθυμία Κυκλοφοριακή κατάρριψη Θεραπεία: Ηλεκτρική ανάταξη (25-50 j) Αντιαρρυθμικά (Κινιδίνη, προκαϊναμίδη, προπαφαινόλη, αμιοδαρόνη, ιβουτιλίδη) Δακτυλίτιδα ή Δακτυλίτιδα μαζί με β-αναστολείς ή βεραπαμίλη Αντιπηκτικά (Βαρφαρίνη, ακενοκουμαρόλη)
Έκτακτες κοιλιακές συστολές
Έκτακτες κοιλιακές συστολές Πρώιμες συστολές πριν από την αναμενόμενη κανονική Ανώμαλο και ευρύ QRS >12 Δεν προηγείται Ρ πριν από το QRS Το Τα έχει αντίθετη κατεύθυνση από το QRS Κάθε έκτακτη κοιλιακή συστολή ακολουθείται από πλήρη αναπληρωματική παύλα
Κοιλιακή ταχυκαρδία
Κοιλιακή ταχυκαρδία Ανώμαλα διευρυσμένα QRS, ρυθμικά 120-220/min Τα Ρ απουσιάζουν και όπου υπάρχουν είναι ανεστραμμένα και άσχετα με τα QRS Οι κόλποι συνεχίζουν να λειτουργούν ανεξάρτητα από τις κοιλίες χωρίς ορατά Ρ
Κοιλιακή μαρμαρυγή
Κοιλιακή μαρμαρυγή Διεγείρονται συγχρόνως πολλές έκτοπες εστίες στο κοιλιακό μυοκάρδιο οι οποίες προκαλούν γρήγορες, ασυγχρόνιστες, ινιδώδεις και χαώδεις κινήσεις. Δεν υπάρχει όγκος παλμού και η κυκλοφορία σταματάει
Torsades de Pointes Η.Κ.Γ.: Το ύψος, το εύρος και ο άξονας του QRS μεταβάλλεται συνεχώς Η πολύμορφη κοιλιακή ταχυκαρδία κατά κανόνα αυτοτερματίζεται.
Άσκηση 2η
Κοιλιακή Μαρμαρυγή Η.Κ.Γ.: Ευρέα άρρυθμα μαρμαρυγικά επάρματα QRS. Απόντα κύματα P. Συχνότητα 150-300 min- 1
Άσκηση 3η
Πολύμορφες έκτακτες κοιλιακές συστολές Συμπτώματα: Συνήθως ασυμπτωματικές Αίσθημα παλμών (όταν συνοδεύονται από αναπληρωματική παύλα) Ζάλη Συγκοπή Δυσφορία Παλινδρόμηση αίματος στις φλέβες Θεραπεία: β-αναστολείς Ήπια ηρεμιστικά Αντιαρρυθμικά (Μόνο όταν υπάρχει πρόπτωση της μιτροειδούς ή υπερθυρεοειδισμός και μετά από αποτυχία θεραπείας με β-αναστολείς) Η.Κ.Γ.: Διευρυμένο και παραμορφωμένο QRS χωρίς να προηγείται Ρ, το οποίο μπορεί να ακολουθεί.
Κολποκοιλιακός αποκλεισμός
Κολποκοιλιακός αποκλεισμός Πρώτου βαθμού κολποκοιλιακός αποκλεισμός Δεύτερου βαθμού κολποοιλιακός αποκλεισμός Mobitz I ή φαινόμενο Wenchebach Δεύτερου βαθμού κολποκοιλιακός αποκλεισμός Mobitz II Πλήρης κολποκοιλιακός αποκλεισμός ή τρίτου βαθμού Αποκλεισμός δεξιού σκέλους του δεματίου του His Αποκλεισμός αριστερού σκέλους του δεματίου του His Διδεσμικοί αποκλεισμοί
Πρώτου βαθμού κολποκοιλιακός αποκλεισμός (P-R >0,20 )
Δεύτερου βαθμού ΚΚΑ Mobitz I
Δεύτερου βαθμού ΚΚΑ Mobitz I Προοδευτική αύξηση του P-R διαστήματος μέχρι που ένα φλεβοκομβικό Ρ έπαρμα δεν ακολουθείται από QRS. Το αμέσως επόμενο P-R είναι μικρό και αυξάνει προοδευτικά έως ότου χαθεί πάλι μια κοιλιακή συστολή
Δεύτερου βαθμού ΚΚΑ Mobitz II
Δεύτερου βαθμού ΚΚΑ Mobitz II Σταθερό P-R διάστημα Ξαφνικά χωρίς προηγούμενη παράταση του P-R, ένα φλεβοκομβικό Ρ αποκλείεται στον κολποκοιλιακό κόμβο και δεν ακολουθείται από QRS
Πλήρης κολποκοιλιακός αποκλεισμός
Πλήρης κολποκοιλιακός αποκλεισμός Ο φλεβόκομβος συνεχίζει κανονικά να εκπέμπει ηλεκτρικά ερεθίσματα, αλλά κανένα δε φτάνει στις κοιλίες Οι κοιλίες διεγείρονται από κάποιο έκτοπο βηματοδότη Αν οι κοιλίες βηματοδοτούνται από την περιοχή του κολποκοιλιακού κόμβου το QRS θα είναι στενό, ενώ αν βηματοδοτούνται από ιδιοκοιλιακό βηματοδότη θα είναι διευρυσμένο.
Αποκλεισμός δεξιού και αριστερού σκέλους του δεματίου του HIS
Ηλεκτρολυτικές διαταραχές Υπερκαλιαιμία Υποκαλιαιμία Υπερασβεστιαιμία Υποασβεστιαιμία Υπερμαγνησιαιμία Υπομαγνησιαιμία
Υπερκαλιαιμία
Υπερκαλιαιμία Μείωση του εύρους και όξυνση της κορυφής του Τ κύματος Παράταση του P-R διαστήματος και ενδεχόμενο πλήρους κολποκοιλιακού αποκλεισμού Ελάττωση του Ρ μέχρι εξαφάνισης Διεύρυνση του QRS
Υποκαλιαιμία
Υποκαλιαιμία Υψηλό έπαρμα U του οποίου το ύψος ξεπερνάει και αυτό το Τα Παράταση QT Επιπέδωση του Τ Κατάσπαση ST
Αντιμετώπιση επικίνδυνων για τη ζωή αρρυθμιών
Κολπική Μαρμαρυγή
Κολπική Μαρμαρυγή Συχνότερες αιτίες Ιδιοπαθής κολπική μαρμαρυγή Υπέρταση Στεφανιαία νόσος Μετά καρδιοχειρουργική επέμβαση Βαλβιδοπάθεια Χρόνια νόσος των πνευμόνων Καρδιακή ανεπάρκεια Μυοκαρδιοπάθεια Συγγενείς καρδιοπάθειες Πνευμονική εμβολή Υπερθυρεοειδισμός Περικαρδίτιδα Συμπτώματα Αίσθημα παλμών - ένα ξαφνικό φούσκωμα, φτερούγισμα ή ταχυπαλμία στο στήθος. Έλλειψη ενέργειας ή αίσθημα υπερκόπωσης. Ζάλη - αίσθημα ελαφριάς κεφαλαλγίας ή λιποθυμίας. Θωρακική δυσφορία - πόνος, πίεση στο στήθος. Δύσπνοια - δυσκολία αναπνοής σε συνήθεις δραστηριότητες ή στην ηρεμία.
Φαρμακευτική αντιμετώπιση Ανάκτηση και διατήρηση φυσιολογικού καρδιακού ρυθμού ( η αμιοδραρόνη, η σοταλόλη, η προπαφαινόνη και η ιμπουτιλίδη). Τα τρία πρώτα χορηγούνται και χρονίως για την πρόληψη της επανάληψης των κρίσεων. Έλεγχος καρδιακής συχνότητας (διγοξίνη, βήταάναστολείς και αναστολείς διαύλων ασβεστίου). Πρόληψη θρόμβων και εγκεφαλικού: Αντιπηκτικά η αντιαιμοπεταλιακά φάρμακα όπως η κουμαδίνη (Sintrom)
Ηλεκτρική καρδιομετατροπή Κατάλυση με καθετήρα (Ablation): Δυο τύποι κατάλυσης μπορούν να εφαρμοστούν: Απομόνωση πνευμονικών φλεβών: Η ενέργεια πού χορηγείται από τον καθετήρα στην περιοχή πού συνδέει τον κόλπο με την πνευμονική φλέβα προκαλεί μία κυκλική ουλή. Η ουλή σταματά όλα τα ερεθίσματα πού πυροδοτούνται μέσα στην πνευμονική φλέβα, και έτσι εμποδίζει την εμφάνιση της κολπικής μαρμαρυγής. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται σε όλες τις πνευμονικές φλέβες Κατάλυση του κολποκοιλιακού κόμβου: Ηλεκτρική ενέργεια υψηλής συχνότητας διοχετεύεται με τον καθετήρα για να καταστρέψει τον κολποκοιλιακό κόμβο. Αυτή η ενέργεια διακόπτει την οδό αγωγής μεταξύ κόλπων και κοιλιών. Επειδή ή κατάλυση προκαλεί μεγάλη επιβράδυνση του καρδιακού ρυθμού, ένας μόνιμος βηματοδότης πρέπει να εμφυτευτεί για να διατηρήσει έναν ικανοποιητικό καρδιακό ρυθμό.
Έτσι η τρέχουσα στρατηγική στοχεύει στην απομόνωση όλων των πνευμονικών φλεβών. Αυτό επιτυγχάνεται με δύο διαφορετικές αλλά συγκλίνουσες τεχνικές από τις οποίες η πρώτη βασίζεται στην απομόνωση των στομίων των φλεβών με ηλεκτροφυσιολογικά κριτήρια, ενώ η δεύτερη βασίζεται σε ανατομικά κυρίως κριτήρια, δημιουργεί συνεχείς βλάβες έξω από τα στόμια των φλεβών και χρησιμοποιεί σύστημα ηλεκτροανατομικής χαρογράφησης. Η μέθοδος απομόνωσης των πνευμονικών φλεβών παρουσιάζει υψηλά ποσοστά επιτυχίας που αγγίζουν το 80% ή και περισσότερο με τη χρήση αντιαρρυθμικών φαρμάκων.
Αιφνίδιος θάνατος Ευθύνεται για το 50% του συνόλου των καρδιακών θανάτων Το συχνότερο ηλεκτρικό φαινόμενο που συνδέεται με την έλευση του αιφνιδίου θανάτου είναι η μονόμορφη κοιλιακή ταχυκαρδία που εκφυλίζεται σε κοιλιακή μαρμαρυγή Σε μικρότερο ποσοσστό ασθενών η αρχική αρρυθμία μπορεί να είναι η πολύμορφη κοιλιακή ταχυκαρδία ή η κοιλιακή ταχυκαρδία δίκην ριπιδίου (torsades de pointes) Σε σοβαρού βαθμού καρδιακή ανεπάρκεια, ενδέχεται το αρχικό ηλεκτρικό φαινόμενο να είναι βραδυαρρυθμία ή και ηλεκτρομηχανικός διαχωρισμός
Κοιλιακή Ταχυκαρδία Μηχανισμοί πρόκλησης: Μια έκτοπη εστία στις κοιλίες παράγει ερεθίσματα σε συχνότητα μεγαλύτερη από την φλεβοκομβική Λόγω βλάβης της αγωγής στις κοιλίες δημιουργείται κύκλωμα επανεισόδου. Σε αυτό το ερέθισμα κινείται κυκλικά και συντηρεί την ταχυκαρδία.
Κοιλιακή Μαρμαρυγή Αίτια Στεφανιαία νόσος ιδιαίτερα το ΟΕΜ Ιδιοπαθής βλάβη της ηλεκτρικής δραστηριότητας της καρδιάς Μυοκαρδιοπάθειες Υπερτασική καρδιοπάθεια Βαλβιδοπάθειες Σοβαρές ηλεκτρολυτικές διαταραχές Άλλες μεταβολικές διαταραχές
ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΕΣ ΑΡΡΥΘΜΙΕΣ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Πολύμορφη κοιλιακή ταχυκαρδία (torsades des pointes)
Κολπικός Πτερυγισμός
Torsades des pointes
Κοιλιακή διδυμία
Μονόμορφες έκτακτες κοιλιακές
Πλήρης Κολποκοιλιακός αποκλεισμός
Αποκλεισμός δεξιού σκέλους Hiss
1 ου βαθμού κολποκοιλιακός αποκλεισμός
Αποκλεισμός αριστερού σκέλους του Hiss
Δοκιμασία ή Τεστ Κοπώσεως
Δοκιμασία ή Τεστ Κοπώσεως Είναι μία μη επιθετική εξέταση. Μετριέται η απόδοση της καρδιάς κατά τη διάρκεια της άσκησης (καταπονείται, στρες). Γίνεται πάνω σε κυλιόμενο τάπητα. Στόχος Φυσιολογικά Ευρήματα: Ασθενής ικανός να επιτύχει και να διατηρήσει ποσοστό 85% του μέγιστου καρδιακού ρυθμού, για την προβλεπόμενη ηλικία και το φύλο, χωρίς καρδιακά συμπτώματα και ΗΚΓραφικές μεταβολές. Απουσία δυσλειτουργίας του τοιχώματος του καρδιακού μυός.
Δοκιμασία ή Τεστ Κοπώσεως Ενδείξεις Γίνεται για τη αξιολόγηση της λειτουργίας του καρδιαγγειακού συστήματος και την ανίχνευση ανωμαλιών στη στεφανιαία κυκλοφορία του ασθενούς, έτσι: Μεγάλη διαγνωστική αξία για τη διάγνωση της ισχαιμικής νόσου Στηθάγχη Αρρυθμίες Υπερβολική αύξηση της ΑΠ. Ανεπάρκεια των βαλβίδων. Λειτουργική ικανότητα για εργασία, για αθλητικές δραστηριότητες καθώς και για συμμετοχή σε πρόγραμμα αποκατάστασης. Επανέλεγχος στην χειρουργική θεραπεία. Λειτουργία των βηματοδοτών. Αντενδείξεις: Ασταθής στηθάγχη. Σοβαρή βλάβη της αορτικής βαλβίδας. Ασθενείς με πρόσφατο έμφραγμα μυοκαρδίου. Σοβαρή συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια.
Δυνητικές Επιπλοκές: Μοιραίες καρδιακές αρρυθμίες Σοβαρή στηθάγχη Έμφραγμα μυοκαρδίου Λιποθυμία Δοκιμασία ή Τεστ Κοπώσεως Παρεμβαίνοντες Παράγοντες: Βαριά γεύματα πριν την εξέταση μπορεί να εκτρέψουν το αίμα προς το γαστρεντερικό σύστημα. Η νικοτίνη από το κάπνισμα να προκαλέσει σπασμό της στεφανιαίας αρτηρίας. Ιατρικά προβλήματα, όπως αριστερή κοιλιακή υπερτροφία, υπέρταση, βαλβιδική νόσο, σοβαρή αναιμία, υποξαιμία, χρόνια πνευμονική νόσος, μπορούν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα. Φάρμακα, τα οποία μπορούν να επηρεάσουν τα αποτελέσματα, όπως β-αναστολείς (προπρανολόλη-inderal), αναστολείς του διαύλου του ασβεστίου, διγοξίνη και νιτρογλυκερίνη.
Διαδικασία της Εξέτασης Πριν τη διαδικασία: Εξηγείστε στον ασθενή το σκοπό και την τεχνική της εξέτασης. Ενημερώστε ότι η εξέταση θα διαρκέσει 30-45min, αλλά στο εργαστήριο παραμένει για 1-1 1/2 ώρα. Δεν επιτρέπεται η λήψη τροφής, καφέ και το κάπνισμα πριν την εξέταση. Επιτρέπεται να πιεί ο ασθενής νερό. Λάβετε γραπτή συγκατάθεση του ασθενούς μετά από ενημέρωση του. Δώστε οδηγία στον ασθενή να φοράει ίσια παπούτσια ή αθλητικά για την άσκηση. Τοποθετήστε την περιχειρίδα ενός πιεσόμετρου και καταγράψτε τα ΖΣ (τιμές αναφοράς) και κατά τη διάρκεια της εξέτασης. Εφαρμόστε και στερεώστε τα κατάλληλα ηλεκτρόδια για ΗΚΓ. Η κόπωση του ασθενή γίνεται σταδιακά. Κάθε στάδιο χαρακτηρίζεται από προκαθορισμένη ταχύτητα (μίλια/ώρα) και κλίση του κυλιόμενου τάπητα σε (ποσοστό %).
Κατά τη Διαδικασία: Πρέπει να είναι παρών νοσηλευτής ή ιατρός. Προσαρμόστε το μηχάνημα ώστε να εφαρμόζει αυξημένα επίπεδα στρες σε ορισμένα διαστήματα. Παρακολουθείτε το ΗΚΓ, την καρδιακή συχνότητα και την ΑΠ., για ανίχνευση οποιασδήποτε διαταραχής. Παρακολουθείτε τον ασθενή για την εμφάνιση συμπτωμάτων, όπως, θωρακικό πόνο, σοβαρές κράμπες, δύσπνοια, κόπωση, ζάλη, κ.α. Διακόψτε την εξέταση όταν ο ασθενής φθάσει στο προκαθορισμένο όριο, όπως είναι το 85% της μέγιστης για την ηλικία καρδιακής συχνότητας ή όταν η προσπάθεια που καταβάλλει ο ασθενής προκαλέσει αύξηση των σφύξεων στις 150/min ή όταν διαγνωσθεί αλλαγή στο ΗΚΓ.
Μετά τη διαδικασία: Τοποθετήστε τον ασθενή σε ύπτια ή καθιστή θέση. Παρακολουθείστε το ΗΚΓ και καταγράψτε τα ΖΣ και τα μετά το στρες διαστήματα, έως ότου οι καταγραφές και οι τιμές επανέλθουν στα προ της δοκιμασίας επίπεδα. Ερμηνεύστε τα αποτελέσματα
Βιβλιογραφία Video.noc.teiat h.gr 1. Αντώνη Καμμά. Μαθήματα Ανατομικής. Αθήνα 2006, 155-167. 2. Χανιώτης Φ., Χανιώτης Δ. Φυσιολογία. Εκδόσεις Λίτσας, Αθήνα, 2009, 139-194. 3. Priscilla Lemone, Karen Burke. Παθολογική-Χειρουργική νοσηλευτική Κριτική σκέψη κατά τη φροντίδα του ασθενούς. Μετάφραση: Μπροκαλάκη Η. Εκτίμηση ασθενών με καρδιακές διαταραχές. Λαγός, Τόμος ΙΙΙ, 3 η Έκδοση, Αθήνα, 2004: 1024-1035. 4. Ηρώ Πανουδάκη-Μπροκαλάκη. Νόσοι της καρδιάς & νοσηλευτική φροντίδα. Λαγός, Αθήνα, 2014: 31-46. 5. Αθανάτου Κ. Ελευθερία. Κλινική Νοσηλευτική: Βασικές και Ειδικές Νοσηλείες. Αθανάτου Κ. Ελευθερία. Νοσηλευτική φροντίδα αρρώστου με προβλήματα κυκλοφορικού συστήματος Αθήνα, 2010:425-444. 6. Σαχίνη Καρδάση Αν. Πάνου Μ. Παθολογική και Χειρουργική Νοσηλευτική: Φροντίδα αρρώστου με καρδιαγγειακές παθήσεις Τόμος ΙΙ, Βήτα, Αθήνα, 2007(Ανατύπωση): 1-177. 7. Fischbach. Εγχειρίδιο Εργαστηριακών Εξετάσεων. Μετάφραση: Γ. Ι. Μπαλτόπουλος. Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα 1999:1028-1036, 1040-1044. 8. Kathleen D. Pagana, Timothy J. Pagana. Διαγνωστικές & Εργαστηριακές Εξετάσεις. Μετάφραση: Ε. Παπαχρήστου. Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης, Αθήνα 2008:163-166, 310-314. 9. Jean A. Proehl. Επείγουσες Νοσηλευτικές Διαδικασίες. 2 η Έκδοση. Εκδόσεις Λαγός, Αθήνα1999, 207-217.