ODETA BYLYKU LIBËR MËSUESI PËR TEKSTIN SHKENCA 12 LINJA I - KIMIA Shtëpia botuese Albas 1
2
3
4
5
6
7
Tema 1. Uji në natyrë dhe rëndësia e tij Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përshkruajë ujin në të tria gjendjet agregate të tij; - të shpjegojë si qarkullon uji në natyrë; - të analizojë rëndësinë ujit në organizmin e njeriut, kafshëve dhe bimëve. Konceptet kryesore: molekulë polare, lidhje hidrogjenore, hidrosferë, cikli i ujit, ujë nëntokësor Materiale dhe mjete: videokaseta me rolin e ujit në organizmin tonë, si dhe qarkullimin e ujit në natyrë Struktura mësimore: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Pyetjet paraprake / Pema e mendjes Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë në klasë Ndërtimi i njohurive Paraqitja e materialit të ri Të mësuarit ndërveprues Punë klasë Përforcimi Punë në grupe Diskutim i situatave problemore Punë në klasë Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Pyetjet paraprake / Pema e mendjes Mësuesi/ja u drejton disa pyetje nxënësve, të tilla si: - Ku gjendet uji në natyrë? Në sa lloje? Në sa gjendje? - Cilat janë karakteristikat fi zike e kimike të ujit? - Cila është formula e ujit? - Thoni disa veti kimike dhe fi zike të ujit. Me përgjigjet e tyre plotëson skemën në tabelë. njerëzit kafshët bimët pa erë pa shije përcjellës i energjisë lëng veti elektrokimike i rëndësishëm për jetën pa ngjyrë Uji i ngurtë 3 gjendje Formula i lëngët H 2 O i gaztë molekulë polare tretës 8 i ëmbël i kripur gjendet në natyrë ujëra sipërfaqësorë ujëra nëntokësorë akullnaja oqeane e dete
Ndërtimi i njohurive. Paraqitja e materialit të ri Për të shpjeguar materialin e ri, mësuesi ndalet në disa çështje kryesore: 1. Karakteristikat e përgjithshme të ujit a. vetitë fizike: pa erë, pa ngjyrë, pa shije; b. gjendet në tri gjendje agregate: lëng, akull, avull; c. kalimi nga një gjendje në një tjetër shoqërohet me shkëmbim nxehtësie. Kjo ka rëndësi për shpërndarjen e nxehtësisë në atmosferën e tokës. 2. Struktura molekulare. Molekula e ujit përbëhet nga dy atome hidrogjeni të lidhura me një atom oksigjen. Në anën e atomeve të hidrogjenit krijohet një ngarkesë e pjesshme (+), ndërsa nga ana e oksigjenit një ngarkesë e pjesshme (-). Kjo bën që molekula e ujit të jetë polare. Mësuesi/ja bën në tabelë një paraqitjen grafi ke të molekulës së ujit dhe të lidhjeve hidrogjenore ose i udhëzon nxënësit të shohin fi gurën e paraqitur në faqen 7 të tekstit. Më pas mësuesi/ja shpjegon se polariteti krijon një tension sipërfaqësor që shpjegon lidhjet hidrogjenore që formohen midis molekulave të ujit kur ato afrohen. Lidhjet hidrogjenore i japi ujit veti të veçanta. Mësuesi/ja cakton nga një nxënës të lexojë pjesët Uji në natyrë dhe Rëndësia e ujit për jetën dhe, pasi ta përfundojnë leximin, nxënësit diskutojnë së bashku. Përforcimi. Punë në grupe Test. Mësuesi/ja e ndan klasën në tre grupe dhe i përcakton secilit grup nga një kërkesë. Grupi I Çfarë shkakton kalimi i ujit nga njëra gjendje në tjetrën? Grupi II Shpjegoni shkurt qarkullimin e ujit në natyrë. Grupi III Cilat janë gjendjet agregate të ujit? Përshkruani një kristal. Tema 2-3. Punë praktike. Burimet ujore në komunitet. Mënyrat e përdorimit të tyre Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të njohë vendburimet ujore të zonës ku jeton; - të njohë teknologjinë e trajtimit të ujërave; - të informohet për mënyrën e furnizimit me ujë; - të njohë kushtet teknike të shpërndarjes së ujit tek konsumatorët. Zhvillimi i punës praktike Realizimi: 2 orë. Ora I. Klasa ndahet në katër grupe dhe secilit grup i përcaktohet detyra. Ora II. Nxënësit paraqesin materialin dhe vlerësohen për punën e bërë. Grupi I. Kontaktoni specialistë të drejtorisë së shpërndarjes e të përpunimit të ujrave të zonës dhe merrni informacione për këto çështje: a) Sa është vëllimi i ujit për banorë në 24 orë? b) Cilët janë basenet ujëmbledhëse që fyrnizojnë zonën tonë? c) I ç cilësie paraqitet uji në depozita? Grupi II. Kontaktoni me specialistë të DSHP-së dhe merrni informacione për këto çështje: a) Si janë parametrat e ujit që vjen në shtëpitë tona? 9
b) Cilat janë infeksionet që mund të kenë shkaktarë ujin e ndotur? Ç simptoma kanë? c) Cili është legjslacioni në lidhje me cilësinë e ujit të përdorshëm? Grupi III. Kontaktoni specialistë të drejtorisë së shpërndarjes e të përpunimit të ujërave të zonës dhe merrni informacione për këto çështje: a) Sa humbje në vëllim uji ka nga keqmenaxhimi në 24 orë në zonën tonë? b) Ç parashikon ligji për ndërhyrjet e paautorizuara në rrjet? c) Sa është volumi i restaurimeve dhe çfarë siguron kjo gatishmëri pune për të gjithë popullatën? Grupi IV. Përgatitni postera, fl etëpalosje, CD për sensibilizimin për një menaxhim të mirë të ujit,mosndërhyrje të papërgjegjshme në rrjet dhe ndëshkimet që përmban ligji për këto probleme. Për këtë shfrytëzoni materialet fotografi ke të punës së shokëve të grupeve të tjera. Vlerësimi. Nxënësit vlerësohen për: 1. realizimin e objektivave; 2. nivelin shkencor; 3. gjuhën e përdorur; 4. mënyrën e paraqitjes së punimit. Tema 4. Vetitë fizike dhe kimike të ujit. Diagrami i gjendjes Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përshkruajë molekulën e ujit sipas karakteristikave kimike; - të njohë dhe interpretojë llojin e lidhjes kimike dhe ndikimin e saj në sjelljen e molekulës së ujit; - të njohë veprimin dhe amfoterin e ujit; - të njohë e të interpretojë diagramin e gjendjes për molekulën e ujit. Konceptet kryesore: dipol, molekulë polare, lidhje hidrogjenore, amfoteri e ujit, diagram i gjendjes. Materiale dhe mjete: tabela mësimore Struktura e mësimit: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Njohuritë paraprake Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë në klasë Ndërtimi i njohurive Paraqitja e materialit të ri Bashkëpunim me nxënësit Punë në klasë Përforcimi Ushtrime në grupe Test Punë në grupe Parashikimi. Njohuritë paraprake Mësuesi/ja shtron pyetjet për diskutim: 1. Cilat janë vetitë që i japin ujit lidhjet hidrogjenore? 2. Me çfarë shoqërohet kalimi i ujit nga njëra gjendje në tjetrën? 3. Ç rëndësi ka kjo për jetën në planetin tonë? 4. Cilat janë disa nga karakteristikat e ujit? 10
Më pas mësuesi/ja ndërton skemën në tabelë: H 2 O masa molekulare 18,015 g/mol densiteti gjendje e lëngët 1 g/ml gjendje e ngurtë 0,917 g/ml Ndërtimi i njohurive. Paraqitja e materialit të ri Për të shpjeguar materialin e ri, mësuesi ndalet në disa çështje kryesore: 1. Vetitë fizike të ujit - H 2 O ka nxehtësi specifike të lartë; - H 2 O është tretës universal; - Në gjendje të pastër uji ka ph = 7. Ky ndryshon si rezultat i kationeve e anioneve që treten në të, siç ndodh me ujin e shiut, burimet termale tek të cilat ph-i ndryshon si rezultat i pranisë të kationeve e anioneve të tretura në ujë. - H 2 O ka vlera të larta të tensionit sipërfaqësor. Kjo i siguron ujit: a) kohezion të lartë b) molekulat e H 2 O ngjiten në faqet e strukturave vertikale pamvarësisht nga forca e rëndesës bëjnë të mundur ngjitjen e limfës të papërpunuar tek bimët (nga rrënjët tek gjethet e pjesët e tjera). Vetitë fizike të ujit ka nxehtësi specifike të lartë është tretës universal ka ph të pastër ka vlera të larta të tensionit sipërfaqësor kjo veti ka ndikim të madh në klimën e tokës, kjo veti ndihmon organizmat e gjallë, për rregullimin e temperaturës së trupit, mbartës dhe transportues i lëndëve ushqyese nëe organizmat e gjallë ph = 7 shkakton kohezion të lartë bën të mundur ngjitjen e limfës së papërpunuar te bimët (nga rrënjët te gjethet e pjesët e tjera). 2. Vetitë kimike të ujit a. H 2 O është amfoter pra, sillet si bazë dhe si acid. HCl (acid) + H 2 O (bazë) g H 3 O + + Cl - NH 3(bazë) + H 2 O acid) g NH 4+ + OH - Kur një kripë e një acidi të dobët ose e një baze të dobët tretet në ujë, uji e hidrolizon kripën në bazë dhe acidin korrespondues. Na 2 CO 3 + H 2 O g NaOH + NaHCO 3 11
b.veprimi me metalet (Me) 2Na + 2H 2 O g NaOH + H 2 Ca + 2H 2 O gca(oh) 2 + H 2 3Fe + 4H 2 O g Fe 3 O 4 + 4H 2 Cu dhe metalet e tjera që vijnë pas tij në radhën e aktivitetit nuk veprojnë me ujin. c. Veprimi me oksidet oksid acid + ujë = acid SO 2 + H 2 O = H 2 SO 3 oksid bazik + ujë = bazë CaO + H 2 O = Ca(OH) 2 3. Diagrami fazor i ujit Mësuesi/ja paraqet në tabelë diagramin fazor të ujit ose i udhëzon nxënësit ta ndjekin atë në tekst, duke e shpjeguar atë. a. lakorja OC = lakorja e trysnisë të avullit të ujit; b. lakorja OA = lakorja e avullit të trupit të ngurtë (akullit); c. lakorja OB = lakorja e pikës së shkrirjes. Në diagramin fazor dallojmë tri zona n, g, l, në çdo pikë të të cilave ekziston vetëm një fazë: akull, ujë, avull uji. Përforcimi. Test Pasi nxënësit u japin përgjigje pyetjeve të tekstit, mësuesi./ja e ndan klasën në tre grupe, duke i përcaktuar edhe detyrën. Grupi I - Listoni vetitë fi zike të ujit. Grupi II - Shpjegoni amfoterinë e ujit. Grupi III - Paraqitni katër reaksione të bashkëveprimit të ujit me metalet dhe oksidet. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 10, faqe 13. 12 Tema 5. Procesi i tretjes. Faktorët që ndikojnë në tretshmërinë e substancave Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përkufi zojë tretësirat e ngopura të pangopura, të përqendruara, tretshmërinë; - të shpjegojë rolin e faktorëve që ndikojnë në tretshmërinë e një substance; - të ndërtojë e shpjegojë lakoret e tretshmërisë. Konceptet kryesore: tretshmëri, faktor tretshmërie, natyrë kimike e tretësit, lakore tretshmërie, tretësirë e ngopur, e pangopur, e përqendruar; solvatim, Materiale dhe mjete: CD, tabela.
Struktura e mësimit: ERR Libër mësuesi për tekstin Shkenca 12, linja Kimia Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Evokimi Pyetje-përgjigje Realizimi i kuptimit Organizues grafik Reflektimi Diskutim i lirë / Punë në grupe Punë në grupe Zhvillimi i mësimit Evokimi. Pyetje-përgjigje Mësuesi/ja shtron pyetjet për diskutim, përgjigjet e të cilave nxënësit i dinë nga njohuritë e mëparshme: - Ç quajmë tretësirë? Cilët janë përbërësit e tretësirës? - Sa substanca mund të marrin pjesë në një tretësirë? - Gjatë procesit të tretjes kemi të bëjmë me reaksion kimik apo me dukuri fizike? Realizimi i kuptimit. Organizues grafik Mësuesi/ja shpjegon lëndën e re: 1. Paraqet figurën gjeometrike e molekulës së ujit. 2. Shpjegon formimin e dipolit. 3. Shpjegon lidhjet hidrogjenore, si dhe rolin e tyre në strukturat kristalore. a. Tretshmëria g aftësia e një substance për t u tretur në një tretës. b. Tretësirë e pangopur g kur në një temperaturë të caktuar mund të tretim ende tretës. c. Tretësirë e ngopur g tretësira me sasinë më të madhe të substancës të tretur në tretësirë. Karakterizohet nga ekuilibri dinamik midis substancës së tretur në njësinë e kohës dhe asaj të veçuar nga tretësira. ç. Tretësirë e mbingopur g kur sasia e substancës së tretur është më e madhe se në kushte normale. Hapat e procesit të tretjes 1 këputen lidhjet e grimcave të substancës së tretur 2 molekulat e tretësit rrethojnë grimcat e substancës së tretur molekulat e tretësit dhe grimcat e substancës së tretur formojnë përzierje kërkohet energji formojnë lidhje ndërmolekulare ose jonike çlirohet energji thithet ose çlirohet energji ndodh solvatimi ose hidratimi (kur tretësi është ujë) Faktorët që ndikojnë në tretshmërinë e substancave në ujë. a. natyra e tretësit; b. temperatura; c. trysnia nuk ndikon në tretshmërinë e substancave të ngurta dhe të lëngëta, por vetëm të atyre të gazta dhe është në përpjesëtim të drejtë me trysninë pjesore të gazit në tretësirë; ç. shkalla e grimcimit të substancës së tretur; d. lakoret e tretshmërisë. 3 13
Dallimi mes solvatimit, tretjes dhe tretshmërisë proces kinetik karakterizohet nga shpejtësia e tretjes mol/sek tretja tretshmëria karakterizohet nga ekuilibri dinamik mol/l tërheqje reciproke mes substancës së tretur dhe tretësit Tretësit dhe tërheqja ndërmolekulare solvatimi (mund të jetë) ndryshim i kthyeshëm Llojet e tërheqjes ndërmolekulare lidhjet hidrogjenore tërheqja jon-dipol tërheqja dipol-dipol forcat e Van der Valsit Faktorët që ndikojnë në tretshmërinë e substancave. Gjendja e lëndës Temperatura Trysnia E ngurtë Me rritjen e temperaturës rritet tretshmëria Nuk ndikon E lëngët Me rritjen e temperaturës rritet tretshmëria Nuk ndikon E gaztë Me rritjen e temperaturës ulet tretshmëria Me rritjen e trysnisë së gazit, rritet tretshmëria Reflektimi. Diskutim i lirë / Punë në grupe Mësuesi/ja bën përmbledhjen e njohurive të reja, duke drejtuar çështjet për diskutim: 1. Ç kuptoni me tretshmëri? 2. Listoni faktorët që ndikojnë në tretshmërinë e një substance në ujë. 3. Si ndikon trysnia në varësi të gjendjes agregate të substancës së tretur? Më pas, të ndarë në grupe të vogla, nxënësit punojnë me pyetjet e tekstit, duke i ilustruar me shembuj kur është e mundur. Detyrë shtëpie. Ndërtoni një lakore tretshmërie, duke i përcaktuar vetë të dhënat. Interpretojeni atë. 14 Tema 6. Përqendrimi i tretësirave Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përkufi zojë saktë tipat e përqendrimeve të tretësirave; - të kryejë njehsime me përqendrimet; - të realizojë kalimet nga një përqendrim, tek një tjetër. Konceptet kryesore: përqendrim me përqindje, përqendrim molar, përqendrim normal, masë njëvlerëse, përqendrim molal.
Libër mësuesi për tekstin Shkenca 12, linja Kimia Materiale dhe mjete mësimore: teksti Shkenca 12, libra ushtrimesh, gota kimike, ujë, substanca të ndryshme për eksperimente. Struktura mësimore: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Pyetjet paraprake Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë ne klasë Ndërtimi i njohurive Paraqitja e materialit të ri Të mësuarit ndërveprues Punë në klasë Përforcimi Punë në grupe Zgjidhje ushtrimesh Punë me grupe Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Pyetjet paraprake Mësuesi/ja bën një rikujtim të njohurive të mëparshme, për të bërë lidhjen me temën e mësimit të ditës, duke drejtuar pyetjet: 1. Ç quajmë tretësirë? 2. Jepni shembuj tretësirash, duke evidentuar gjendjen agregate të tretësit dhe substancës së tretur. 3. Listoni faktorët që ndikojnë në tretshmëri. 4. Në dy gota të mbushura me ujë shtojmë te njëra NaCl dhe tek tjetra CuSO 4. Vërejmë se gota e parë ftohet, ndërsa e dyta ngrohet. Shpjegoni pse ndodh ky fenomen. Ndërtimi i njohurive. Organizuesi grafik / Punë në grupe Fillimisht mësuesi/ja shkruan në tabelë përkufizimin e termit përqendrim. Përqendrimi i tretësirave = sasia e substancës së tretur në njësi tretësi. Më pas bën përmbledhjen e mënyrave të shprehjes së përqendrimeve. përqendrimi në përqindje sasia në gramë e substancës së tretur në 100 g tretësirë masë e substancës së tretur C% = 100 masë e tretësirës Mënyrat e shprehjes së përqendrimeve përqendrimi molar numri i moleve të substancës së tretur në një litër tretës përqendrimi normal nr. i masave njëvlerëse (E) të tretura në një litër tretësirë (V) përqendrimi molal numri i moleve të substancës së tretur në një kg tretës C M = C = N n(numri i moleve të substancës së tretur) V (vëllimi i tretësirës në litra) nr. i masave njëvlerëse (E) Vëllimi i tretësirës (l) masë molare E S ( a c i d ) = nr. i atomeve H masë molare E S( bazë) = nr. i grupeve OH masë molare ES ( k r i p ë ) = nr. e kationeve valencë kationi n subs cës Cm = (nr. i moleve të tan së tretur) m (masë e tretësit në kg) ms 1000 C M = M V (ml) C = m s 1000 m M m (g) t thyesa molare raporti i numrit të moleve të substancës së tretur me numrin e përgjithshëm të moleve X A na (nr. i moleve të substancës së tretur) = n A+n B (nr. i moleve të tretësit) X A + X B = 1 15
Mësuesi/ja zgjidh nga një shembull për çdo rast, duke angazhuar dhe nxënës. Për shembull: Ushtrimi 1. Gjeni përqendrimi normal të tretësirës H 2 SO 4, e cila përmban 9,8 g acid të tretur në 500 ml tretësirë. Zgjidhje a) Formula për gjetjen e përqendrimit normal është: b) Llogaritim: E = M (acidit) nr. H = 98 (acidit) 2 = 49 9,8 c) C N= 49 0,5l = 0, 4 E C N= V Për zgjidhjen e ushtrimeve mësuesi mund të pyesë ndajë në grupe klasën, duke i dhënë secilit grup nga një ushtrim e pastaj ngre ta zgjidhin në tabelë nga një nxënës për secilin grup. Përforcimi. Punë në grupe (acidit) Ushtrime në grupe. Klasa ndahet në tre grupe, ku secili grup zgjidh një tip ushtrimi. Në fund të orës, nga një nxënës për çdo grup e zgjidh ushtrimin në tabelë, duke u vlerësuar me notë. Grupi I. Sa g NaOH ka të tretur në 250 g tretësirë 10% e NaOH? Zgjidhje C% = M M NaOH tr 100 C% = 10 %, M = 250g, M =? M 10% = 25 0 NaOH tr NaOH 10 100 = 250 25g 100 Grupi II. Sa molare është tretësira që përmban 25 g NaCl të tretur në 150 ml ujë? Zgjidhje C = n M v m n = = 25 M 58 = 0,4 NaOH C = m 1000 25 1000 M = = 2,8 M V 58 150 Grupi III. Sa molale është tretësira në të cilën është tretur 6,3g HNO 3 në 100g ujë? Zgjidhje C = m s 1000 Mm = 6,3g 1000 m 63g/mol 100 = 1 tg 16 Detyrë shtëpie. Ushtrimet 11 dhe13, në faqen 19 të tekstit.
Tema 7. Ushtrime për përqendrimin e tretësirave Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përcaktojë saktë të dhënat, rrugën dhe etapat e zgjidhjes së të panjohurës në formulë; - të kalojë nga një përqendrim në tjetrin në zgjidhjen e ushtrimeve; - të vendosë saktë sistemin e njësive në çdo përqendrim. Materiale dhe mjete: teksti Shkenca 12, tekste ushtrimesh. Metoda: problemore. Zhvillimi i mësimit Në fi llim mësuesja rikujton së bashku me nxënësit formulat për përqendrimin e tretësirave, duke i shkruar ato anash në tabelë, ose duke i shkruar me lapustila të trasha në kartonë me ngjyra. Më pas, sipas nivelit të nxënësve ndan ushtrimet që ata do të zhvillojnë individualisht. Ushtrimet që do të punohen do të grupohen në: 1. Ushtrime të llogaritjeve të thjeshta (të drejtpërdrejta), p.sh.: Shembull: Tretësira që përmban 10 g NaCl të tretur në 40 g ujë e ka përqendrimin: a) 10% b) 2M c) 1,5 M ç) 20% Zgjidhje: ms C%= m + m 100 = 10g 100 = 20% 10g + 40g s tr Përgjigje: Alternativa (ç) është alternativa e saktë. 2. Ushtrime me normalitet. Ushtrimet 2 dhe 3, në faqen 20 të tekstit. 3. Ushtrime të ndërthurura (komplekse). Ushtrimet 4, 5 dhe 6, në faqen 21 të tekstit. Mësuesi/ja udhëzon nxënësit se duhet të bëjnë kujdes në zbatimin e etapave, p.sh.: në ushtrimin 5 duhet të ndjekim këto hapa: a) kthejmë në litra vëllimin e tretësirës; b) llogaritim numrin e moleve të acidit; c) llogaritim vëllimin në litra të tretësirës së holluar; ç) llogaritim vëllimin e ujit që nevojitet. Vlerësimi. Vlerësohen nxënësit duke u mbështetur te: - arsyetimi; - korrektësia në ndjekjen e hapave të zgjidhjes; - saktësia matematikore dhe ajo e vendosjes së njësive. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 8 dhe 9 në faqen 22 të tekstit. 17
Tema 8. Tretësirat e elektroliteve dhe rëndësia e tyre në organizëm Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përkufi zojë dhe dallojë tretësirat e elektroliteve të forta dhe të dobëta, si dhe të joelektroliteve; - të njohë elektrolitet e nevojshme për jetën e njeriut; - të njohë funksionet e elektroliteve në organizëm. Konceptet kryesore: elektrolit i fortë, elektrolit i dobët, joelektrolit, hiponatremi, hipokalemi, hipernatremi, hiperkalemi. Materiale dhe mjete: gota kimike, bateri, elektroda, llambushkë, përcjellës, CD. Struktura e mësimit: ERR Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Evokimi Njohuritë paraprake Realizimi i kuptimit Organizuesi grafi k / Pema e mendimit Refl ektimi Pyetje-përgjigje Zhvillimi i mësimit Evokimi. Njohuritë paraprake Mësuesi/ja, së bashku me nxënësit përsëritin konceptet e mëposhtme, të cilat nevojiten për të shpjeguar temën e ditës: tretësirë = përzierje homogjene e tretësit me substancën e tretur, ku asnjeri prej tyre nuk pëson ndryshime kimike. elektrolite = lëndë që në gjendje të tretur ose të shkrirë shpërbashkohet në jone. kripë = komponim që rrjedh nga zëvendësimi i pjesshëm ose i plotë i hidrogjeneve të një acidi me jone metali. Realizimi i kuptimit. Organizuesi grafi k / Pema e mendimit Mësuesi/ja cakton një nxënës të lexojë pjesën Tretësirat e elektroliteve në faqen 23 të tekstit. Ndërkaq bën përmbledhjen më skemë në njërën anë të tabelës e në tjetrën shënon formulat e reaksioneve kimike, duke e ilustruar shpjegimin e secilit rast mes shembuj. në tretësira ujore shpërbashkohen pjesërisht e përcjellin keq rrymën elektrike vendosin një ekuilibër dinamik mes joneve që kalojnë në tretësirë dhe molekulave të tyre të pashpërbashkuara Elektrolitet e dobëta Elektrolitet Elektrolitet e forta në tretësira ujore shpërbashkohen plotësisht në jonet përbërëse e përcjellin mirë rrymën elektrike, e cila realizohet përmes joneve që gjenden në tretësirë 18
Mësuesi/ja më pas kalon në shpjegimin e rëndësisë së elektroliteve për organizmit tonë, duke e përmbledhur në skemën Pema e mendimit. rregullojnë funksionet jetësore transmetojnë mesazhet elektrike në qelizë rregullojnë nivelin e ujit mbikëqyrin se ku e si janë shpërndarë lëngjet në organizëm Rëndësia i elektroliteve për organizmin tonë transportojnë lëndët ushqyese brenda qelizës dhe mbetjet i nxjerrin jashtë përcaktojnë aciditetin ose ph-in e disa lëndëve Mësuesi/ja cakton një nxënës të lexojë pjesën: Ndikimi i elektrolitëve në funksionet e organizmit në faqen 24 të tekstit, ndërkohë plotëson në tabelë skemën dhe jep shembuj konkretë me gojë. Prishja e ekuilibrit të elektroliteve hiponatremia - mungesë e Na (shkaktohet nga konsumi i tepërt i kripës, kur ka mungesë uji, ose nga djersitja e madhe) hipernatremia - natrium i lartë (shkaktohet nga humbja e lëngjeve) hipokalemia - sasi e kaliumit nën normë (shaktohet nga marrja e diuretikëve, diarreja, djersitja, kequshqyerja) hiperkalemia - sasi e kaliumit mbi normë (shkaktohet nga dobësimi i veshkave) Reflektimi. Diskutim Për të bërë përmbledhjen e mësimit, si dhe për të testuar nëse nxënësit e kanë kuptuar mësimin, mësuesi/ja u drejton atyre pyetje të ngjashme: - Tretësira e NaC-së, çfarë elektroliti është? - Cili është roli i elektroliteve në organizmin tonë? - Nga se shkaktohet hipernatremia dhe hipokalemia? etj. Më pas mësuesja pyet nxënësit nëse kanë gjëra të paqarta dhe pastaj ata diskutojnë rreth pyetjeve të tekstit. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 5 dhe 9 në faqen 24 të tekstit. Tema 9. Tryezë e rrumbullakët Përdorimi i tretësirave fiziologjike intravenoze Objektivat. Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të njohë përqindjet normale të elektroliteve dhe joelektroliteve në lëngjet e trupit, - të njohë përdorimin e tretësirave fi ziologjike intravenoze në gjendjet hipertonike, hipotonike dhe izotonike; - të shpjegojë rëndësinë e tretësirave fi ziologjike për një gjendje normale të organizmit; - të nxjerrë përfundime mbi domosdoshmërinë e marrjes së lëngjeve në ditët e nxehta të verës. Koha: 1 orë (45 min) Organizimi i tryezës së rrumbullakët Etapat e zhvillimit 1. Grumbullimi i informacionit nga interneti, tekstet e biologjisë, revista shkencore, CD në videoteka etj. 2. Përgatitja e fl etëpalosjeve me këshilla për përdorimin e ujit si domosdoshmëri për mbajtjen e nivelit të elektroliteve; listimi i elektroliteve; shkaqet që çojnë në gjendjet hipotonike apo hipertonike; shenjat që shfaqin individët në këto gjendje. 3. Organizimi i takimeve me mjekë për të folur rreth rëndësisë që kanë tretësirat fi ziologjike intravenoze dhe si e ndihmon mjekësinë shkenca e kimisë. 4. Shkëmbim përvoje për raste të mundshme të këtyre gjendjeve, si dhe paraqitja e një materiali fi lmik të punuar nga vetë nxënësit. 19
Tema 10. Vetitë koligative të tretësirave. Koeficienti i Van t Hofit Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përkufi zojë saktë vetitë koligative të tretësirave; - të njohë dhe interpretojë pikën e vlimit dhe ngrirjes të tretësirave; - të zgjidhë ushtrime me zbatimin e koefi cientit të Van t Hofi t. Konceptet kryesore: veti koligative, ulje e pikës së ngrirjes, rritje e pikës së vlimit, koeficienti i Van t Hofit. Materialet dhe mjetet mësimore: Teksti Shkenca 12, Struktura mësimore: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Diskutimi i njohurive paraprake Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë në klasë Ndërtimi i njohurive Paraqitja e materialit të ri Të mësuarit ndërveprues Punë në klasë Përforcimi Diskutim Zhvillimi i mësimit Diskutim për çështjet kryesore Zgjidhje ushtrimesh Parashikimi. Diskutim i njohurive paraprake Mësuesi ngre për diskutim pyetje, si: 1. Shpjegoni ndryshimin midis tretësit të pastër dhe tretësirës. 2. Ç quajmë pikë vlimi të një tretësire? 4. Ç quajmë pikë ngrirjeje të një tretësire? Punë me klasën Punë në grupe Ndërtimi i njohurive. Paraqitja e materialit të ri Mësuesi shpjegon dhe e shoqëron shpjegimin duke shkruar përmbledhtazi në tabelë konceptet kryesore ose duke i sistemuar në skema. Veti koligative = vetitë e tretësirave varen nga sasia e substancës së tretur, si p.sh. pika e vlimit, pika e ngrirjes, trysnia osmotike, trysnia e avullit. varen nga sasia e substancës së tretur Vetitë koligative të tretësirave pika e ngrirjes pika e vlimit trysnia e avullit trysnia osmotike Vetitë koligative të tretësirave janë të ndryshme nga ato të tretësve të pastër. Le të shpjegojmë ndryshimin e trysnisë të avullit, praninë e molekulave të substancës së tretur që ndodhen në sipërfaqen e tretësirës. 20 1. Trysnia e avullit. Molekulat e substancës së tretur që ndodhen në sipërfaqen e tretësirës i pengojnë molekulat e tretësit që të avullojnë, duke ulur kështu V (shpejtësinë) e avullimit. D.m.th. trysnia e avullit të tretësirës është më e vogël se trysnia e tretësit të pastër. Ky pohim, te tretësirat e elektroliteve është më i theksuar, pasi kjo është në varësi të numrit të joneve që vijnë nga shpërbashkimi. 2. Rritja e pikës së vlimit. Dimë që lëngjet vlojnë kur trysnia e avujve të tyre barazohet me trysninë atmosferike, d.m.th.: trysnia më e vogël e avujve - temperaturë më të lartë vlimi.
Përfundim. Një tretësirë ka temperaturë vlimi më të lartë se temperatura e vlimit të tretësit në gjendje të pastër. Kjo quhet rritja e pikës së vlimit. t = C k vl m vl C M vl përqendrimi molal i tretë k konstante e pikës së vlimit për një lëng të dhënë 3. Ulja e pikës së ngrirjes llogaritet në të njëjtën mënyrë. 4. Koeficienti Van t Hofit merr në konsideratë edhe numrin e grimcave që vijnë nga shpërbashkimi i elektroliteve në tretësira ujore. - ulja e pikës së ngrirjes shprehet me: Δt ng = i C m k ng ; - ngritja e pikës së vlimit shprehet me: Δt vl = i C m k vl. Përforcimi. Diskutim Mësuesi/ja bën përforcimin e lëndës së re me anë të pyetjeve, si: 1. Ç kuptoni me ulje të pikës së ngrirjes? 2. Ç kuptoni me rritje të vlimit? 3. Ç shpreh koefi cienti i Van t Hofi t? Më pas, nxënësit u përgjigjen pyetjeve të tekstit dhe, nëse kanë kohë, zgjidhin ushtrimet 9, 10, 11. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 12, në faqen 27 të tekstit. Tema 11. Osmoza dhe rëndësia e saj në organizmat e gjallë Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të përkufi zojë osmozën dhe trysninë osmotike; - të shpjegojë procesin osmotik në organizmat e gjallë; - të realizojë njehsime me trysninë osmotike. Konceptet kryesore: osmozë, trysni osmotike, izotonik, hipotonijk, hipertonik. Materialet dhe mjetet mësimore: teksti Shkenca 12. Struktura mësimore: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Diskutim i njohurive paraprake Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë ne klasë Ndërtimi i njohurive Paraqitja e materialit të ri Të mësuarit ndërveprues Punë në klasë Përforcimi Diskutim Zgjidhje ushtrimesh Punë me grupe Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Pyetjet paraprake Mësuesi: Në Biologjinë 10 keni mësuar për transportin pasiv të membranës qelizore. 1. Si quhet procesi. Mund ta shpjegoni? 21
Nxënësi: Procesi quhet osmozë dhe është lëvizja e molekulave të ujit përmes membranës qelizore nga mjedisi me përqendrim më të ulët në atë me përqendrim më të lartë pa konsum energjie. 2. Listoni funksionet e membranës për qelizën. Ndërtimi i njohurive. Paraqitja e materialit të ri Mësuesi/ja përsërit përkufizimin për osmozën, duke theksuar faktin se aktorët kryesorë në këtë proces janë molekulat e ujit dhe më pas vazhdon sipas kësaj linje: 1. Paraqet skematikisht në tabelën e zezë procesin e osmozës dhe më pas e shpjegon: Nga figura shohim se dy enët me përqendrime të ndryshme (sheqeri) ndahen nga njëra-tjetra me anë të një cipe gjysmë të përshkueshme (membranë qelizore, cipa celofani etj.). Në fillim shohim se niveli i enës me përqendrim më të madh rritet. Kjo shpjegohet me lëvizjen e molekulave të ujit drejt tretësirës me përqendrim më të madh. Kjo rritje vazhdon për një interval kohe, derisa përqendrimi në të dy enët të bëhet i tillë, që numri i molekulave të ujit që lëvizin nga e majta në të djathtë të barazohet me të anasjellën. 2. Trysnia osmotike është presioni që pengon osmozën, d.m.th. trysnia që duhet ushtruar mbi tretësirën me përqendrim më të madh të substancës së tretur ose më të ulët të tretësit, në mënyrë që të pengohet hyrja e molekulave të ujit drejt saj, pra që të mos ndodhë osmoza. Trysnia osmotike është veti koligative, pra varet nga përqendrimi molar substancës të tretur, por jo nga dendësia e saj. Rëndësia e osmozës. Osmoza është mjeti kryesor që mundëson kalimin e ujit brenda dhe jashtë qelizës. Trysnia osmotike nga brenda jashtë qelizës (turgori) mbrohet nga osmoza përmes membranës, midis brendësisë të qelizës. 3. Parimi i osmozës te qeliza bimore dhe shtazore. Osmoza ndodh në qeliza nëpërmjet membranës të përshkueshme, si membrane qelizore. Qeliza është e rrethuar nga uji, ku molekulat e ujit kalojnë përmes membranës qelizore nga një mjedis me përqendrim të tretësirës më të vogël (jashtë qelizës) në një tretësirë me përqendrim më të madh (brenda qelizës). Trysnia osmotike është ajo që vendos dhe mban ekuilibrat në të dyja anët e membranës. Shembull. Le të analizojmë një qelizë të vendosur në një tretësirë kripe. 1. Mjedis hipotonik: % e kripës në mjedisin e jashtëm < se % e kripës në qelizë Rezultati: qeliza do të marrë H 2 O nga mjedisi përmes osmozës. 2. Mjedisi hipertonik (shpjegimin do ta bëjnë nxënësit) (Shënim: në këtë rast ndodh e kundërta.) 3. Mjedisi izotonik: përqendrimi i ujit është i njëjtë si jashtë dhe brenda qelizës, për rrjedhojë nuk ka lëvizje të H 2 O. p = C M R T g formula që përcakton trusninë osmotike, ku: p = trysnia osmotike C M = përqendrimi molar R = Kostantja e gazeve T= temperatura e shprehur në gradë Përforcimi. Diskutim Mësuesi hedh pyetje për diskutim: 1. Në cilat nga gjendjet e mëposhtme zhvillohet osmoza? Shpjegoheni atë. a) hiotonike b) hipertonike c) izotonike 2. Kur qeliza bëhet e qëndrueshme në lidhje me trysninë osmotike? 22 Detyrë shtëpie: Ushtrimi 9, në faqen 30.
Tema 12. Ushtrime për vetitë koligative Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të zgjidhë ushtrime për trysninë osmotike; - të njehsojë masën molare të substancave përmes trysnisë osmotike. Materiale :Teksti Shkenca 12, tekste ushtrimesh Metoda: Problemore Zhvillimi i mësimit Mësuesi/ja e fi llon me ushtrime të thjeshta, duke synuar të përsëriten konceptet bazë që janë të domosdoshme për zgjidhjen e ushtrimeve më komplekse. Mësuesi/ja mund të zgjidhë në tabelë një tip ushtrimi që konstaton se paraqet vështirësi për nxënësit, ndërsa ushtrimet e tjera kërkon të zgjidhen nga nxënësit nën vëzhgimin e tij/saj. Ushtrim 1. Të gjendet masa molekulare e substancës së tretur në një tretësirë, e cila ka të tretur 15 g substancë në 250 ml ujë dhe që ushtron mbi ujin e pastër përmes një membrane gjysmë të përshkueshme një trysni osmotike prej 2,75 atmosferë, në temperaturën 30 0 C. Zgjidhje Molaliteti g Molet e substancës g Masa molare e substancës së tretësirës së tretur së tretur Zëvendësojmë të dhënat në formulën që llogarit trysninë: π 2,75 atm π = C M R T C M= = R T 0,0821 l atm = 0,11 mol (30 + 273 373)K K mol Nga formula e përqendrimit molar kemi: C = m s 1000 M, nga ku nxjerrim: M V M = S tretësirës m 100 0 s C V M tretësirës 15 g 1000 = 0,11M 250 ml ujë = 545,45 g/mol është masa molare e substancës së tretur. Nxënësit mund të punojnë ushtrimin 7, në faqen 31, i cili është i ngjashëm me ushtrimin 2 të ushtrimeve të zgjidhura në tekst. Detyrë shtëpie. Ushtrimi 10, në faqen 33 të tekstit. 23
Tema 13. Punë laboratori. Uji që përdorim. Karakteristikat e tij kryesore Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - (pjesa e parë) të analizojë vetitë e mostrave të ujit të marra nga burime të ndryshme; - të dallojë ndryshimet midis mostrave të ndryshme të ujit; - (pjesa e dytë) të shpjegojë ndryshimin midis temperaturës së vlimit për tretësin e pastër dhe tretësirën. Zhvillimi i punës praktike Klasa ndahet në grupe pune me nga katër anëtarë. Çdo nxënës duhet të jetë i pajisur me veshjen e laboratorit dhe para se të fi llojë puna laboratorike mësuesi/ja dhe nxënësit duhet të rikujtojnë rregullat e sigurimit teknik në laborator. Etapa I. Njohuritë teorike (pjesa e parë) Karakteristikat kryesore që përcaktojnë pastërtinë e ujit. 1. Uji i pastër nuk e përcjell rrymën elektrike. Përcjellshmëria elektrike përcakton sasinë totale të joneve të tretura në ujë, jo llojin e përbërjeve të tretura në të. 2. ph. Uji i pastër duhet ta ketë ph = 7. Kur ph < 7 uji ka mjedis acid dhe ph > 7 uji ka mjedis bazik. 3. Karbonatet. Ujërat nëntokësorë, kur kalojnë në formacionet gëlqerore, tretin karbonate (CO 3 ) 2, që zakonisht janë karbonate Ca. Këto ujëra shfaqin vlera të larta ph-i. Për hetimin e karbonateve përdoret tretësira e ngopur e nitratit të Pb. Karbonatet do të fundërrojnë në formë substance të bardhë. 4. Fortësia e përgjithshme. Uji quhet i fortë, kur përmban të tretura shumë minerale, ku hyjnë Ca, kloruret, sulfatet. Ky ujë nuk shkumon dhe lë një shenjë si unazë në provëz. Materialet e ngurta të tretura, në total përcaktohen duke matur sasinë e mbetjes të thatë që mbetet pas avullimit të një vëllimi të matur uji. Etapa 2. Ndryshimi midis temperaturës së vlimit për tretësit e pastër dhe tretësirat. Mjetet dhe reaktantët: provëza, letër lakmusi, aparat për matjen e përcjellshmërisë elektrike, llambë gazi, stativ me unazë, xham sahati, gotë kimike, tapa, mbajtëse provëzash, tretësirë sapuni, nitrat Pb, mostra të ndryshme uji. Zhvillohen eksperimentet sipas përshkrimit të tekstit. (Pjesa e dytë) Substancat e pastra kanë pikë vlimi e shkrirjeje të ndryshme nga tretësirat. Mjetet dhe reaktantët: llambë, rrjetë hekuri, stativ me unazë, gotë kimike, termometër, kronometër, ujë i distiluar dhe alkool. Zhvillohen eksperimentet sipas përshkrimit të tekstit. Përfundimet do të paraqiten në tabelën 1. Puna do të paraqitet në fl etoren e punës së laboratorit, të cilat mësuesi/ja i mbledh për t i kontrolluar. 24 Vlerësimi mund të bëhet me grupe pune ose individual, sipas aktivizimit, korrektësisë së veprimit apo rezultatit përfundimtar.
Tema 14. Ndotja e ujërave Objektivat: Në fund të orës nxënësi duhet të - të njohë dhe të dallojë cilësitë e ujërave të ndotura; - të njohë shkaqet dhe pasojat e ndotjes së ujit; - të sensibilizojë komunitetin, pjesë e të cilit është, për mbrojtjen e ujit. Koncepte kryesore: cilësi e ujit, fosfate, mbetje organike, mbetje toksike, ndotje termike. Mjetet: materiale nga interneti (i rekomandohet nxënësit paraprakisht), CD, teksti mësimor. Metoda: ballafaqim mendimesh, shpjegim, krahasim, opinione. Zhvillimi i mësimit Mësuesja paraqit në dërrasën e zezë tabelën e mëposhtme, të cilën e plotëson së bashku me nxënësit, gjatë paraqitjes së materialit të ri. Emërtimi i ndotjes Fosfate Lëndë të tjera ushqyese NH 3, KNO 3, Ca(NO 3 ) 2 Ujërat e zeza, mbetjet organike, E-coli Mbetjet toksike Shirat acide Ndotja termike Nga formohen - mbetjet industriale - plehrat kimike (fosfate) që përdoren në bujqësi - fosfatet që sjellin përrenjtë malorë - mbetjet urbane, - plehrat kimike që përdoren në bujqësi, - jashtëqitjet e kafshëve - derdhja e ujërave të zeza në lumenj - përdorimi për vaditje Pesticidet burim i substancave helmuese si fotoksina, dieldrina. Nga veprimi i mikroorganizmave mbi mbetjet industriale që përmbajnë Hg, formohet metal Mërkuri.Kadmiumi Bien në zonat e mëdha industriale, duke pasur si përbërës kryesor H 2 SO 4, nitrate, kripëra amoni. Rritja e temperaturës së ujit shkaktohet nga veprimi i stacioneve energjetike që ndodhen në zonë. Pasojat Duke qenë lëndë ushqyese për algat, bakteret e bimësinë ujore shtimi i tyre, e për më tepër zëvendësimi i baktereve anaerobe me aerobe, i bën lumenjtë, liqenet të papërdorshëm. Edhe këto, duke qenë se janë baza ushqimore e baktereve, veprojnë si më lart. Shtimi i mikroorganizmave patogjenë, përmendim E-colin, parazitin e zorrëve, i cili shkakton diarre Grumbullohen tek kafshët e egra, peshqit, duke arritur deri në zhdukjen e tyre. Disa prej këtyre lëndëve janë helmuese: sialdrina, DDT-ja, fotoksina. Me rënien me intensitet të shirave në liqene krijohet mjedis acid dhe molusqet, apo artropodet mund të ngordhnin. Varfërojnë nga toka elementët ushqyes, si K, Ca, Mg. Rritja e temperaturës së ujit disa gradë rrit ndotjen termike, pasi ulet sasia e O 2 të tretur në ujë deri nën nivel, sa bën të pamundur jetesën e disa gjallesave ujore. Masat që duhen marrë për mbrojtjen e ujërave - të mbahet në kontroll niveli i ndotjes, sidomos mbetjet urbane - ligjshmëria, gjobat - sensibilizimi i komunitetit - disinfektimi, - kontrollet për monitorimin e situatave - sensibilizimi i popullatës, si dhe i ndërmarrjeve industriale - ligjshmëria - analiza periodike e ujërave që furnizojnë qytetet apo industrinë, sidomos atë ushqimore - klorifi kimi i ujit të pijshëm - fi ltrimi me karbon aktiv - legjislacioni - masa te rrepta ndaj shkelësve të ligjeve përkatëse - kontroll i vazhdueshëm në aktivitetet industriale pranë lumenjve e liqeneve etj. Shirat acide mund të pakësohen nëse përdoren lëndë djegëse me përmbajtje të ulët squfuri. - Të monitorohet ndërtimi e funksionimi i TEC-eve. Pjesëmarrja e nxënësve do të jetë e ndjeshme, sidomos në rubrikën e tretë të tabelës (masat që duhen marre për mbrojtjen e ujërave). Detyrë shtëpie. Paraqitni një tablo të gjendjes të ujërave në zonën ku jetoni. Mund ta ilustroni punimin tuaj edhe me materiale fi lmike ose fotografi ke, të dhëna statistikore, organizues grafi kë (skema) etj. 25
Tema 15. Pastrimi dhe trajtimi i ujit për konsum Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të dallojë llojet e trajtimit të ujërave dhe funksionimin e tyre; - të shpjegojë procesin e pastrimit, si dhe domosdoshmërinë e këtij procesi. Konceptet kryesore: trajtim i ujërave, fortësi e ujit, zbutje e ujit, jonokëmbim, koagulim. Materialet dhe mjetet mësimore: CD, tabela ilustruese, teksti Shkenca 12. Struktura mësimore: PNP Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Parashikimi Marrëdhënia pyetje-përgjigje Diskutim i mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë me klasën Ndërtimi i njohurive Shpjegim / Organizues grafi k Të mësuarit ndërveprues Punë me klasën Përforcimi Punë me grupe Test kontrolli 10 min Punë me klasën Zhvillimi i mësimit Parashikimi. Marrëdhënia pyetje-përgjigje Mësuesi: Ç kuptoni me ujë të ndotur? Nxënësi: Uji i ndotur është kur nga analiza rezulton me nivel mbi normat e lejuara te anioneve, kationeve, mikroorganizmave. Mësuesi: Listoni disa nga ndotësit kryesorë të ujërave. Nxënësi: Disa nga ndotësit kryesorë janë: fosfatet, algat, bakteret, mbetjet toksike, shirat acide, mbetjet e ndryshme organike. Mësuesi: - Përshkruani një nga burimet kryesore ujore të rrethit apo qytetit tuaj, duke evidentuar ndotjet e mundshme. - Ç mendim keni ju për rruajtjen e pastërtisë të këtyre ujërave? Ndërtimi i njohurive. Shpjegim / Organizues grafi k Mësuesi/ja shpjegon hapat nëpër të cilat kalon uji i përdorimit masiv, duke e organizuar informacionin që shpjegon edhe me skemë në tabelë. Uji që furnizon popullatën trajtohet duke kaluar në këto faza: 1. Grumbullohet në rezervuarë të mëdhenj, ku nëpërmjet sendimentimit i largohen balta, argjila, llumrat. 2. Filtrohet përmes shtresave të rërës dhe zhavorrit. Për fi ltrim përdoret gëlqerja dhe sulfati i aluminit, i cili ka aftësinë që, duke vepruar me ujin, të japë Al(OH) 3, precipitat xhelatinoz ky, që gjatë precipitimit merr me vete pezulli të tjera, si dhe bakteret. 3. Klorifikimi është faza ku bakteret që mbeten nga fi ltrimi mbyten. Al +3 (aq) + SO2-4(aq) + Ca2+ (aq) + 3HCO- 3(aq) g Al(OH) 3(s) + Ca(SO) 4(s) + 3CO 2(g) 4. Trajtimi me pluhur të karbonit aktiv largon mbetjet organike. 26
Trajtimi i ujit të përdorimit masiv grumbullimi në rezervuarë dhe sedimentimi (largimi i baltës, argjilës, llumit, etj.) filtrimi përmes shtresave të rërës dhe zhavorit. klorifikimi (mbytja e baktereve) largimi i mbetjeve organike (trajtimi me pluhur të karbonit aktiv) Në etapën e dytë të trajtimit të materialit të ri mësuesi/ja paraqet skemën e një impianti të pastrimit të ujit. Kjo mund të jetë tabelë e gatshme, e përgatitur paraprakisht ose paralelisht me shpjegimin nga mësuesi/ja. Nxënësit mund ta shohin atë edhe në tekst. II. Fortësia e ujit dhe problemet që sjell Uji quhet i fortë kur përmban të tretura kripëra të Mg, Ca, Fe, jone negative klorire, sulfate, hidrogjen karbonate. Kujdes! 1. Uji i fortë nuk përdoret për larje, pasi formon stearat Ca apo Mg, që nuk ka aftësi pastruese. 2. Nuk përdoret për kaldaja pasi formon çmërs, i cili jo vetëm që nuk e përcjell rrymën elektrike, por rrezikon deri në shpërthimin e kaldajës. Zbutja e ujërave është procesi paraprak, të cilit duhet t i nënshtrohet uji i fortë para se të përdoret për larje apo në kaldaja. Ku proces mund të bëhet me anë të këtyre metodave: a) nëpërmjet zierjes, sipas reaksionit kimik: Ca 2+ - + 2HCO 3 g CaCO 3(ng) + CO 2 + 2H 2 O b) duke shtuar një bazë NaOH sipas reaksionit: Ca 2+ + 2HCO 3- + Ca 2- + 2OH g CaCO 3(ng) + 2H 2 O c) me metodën jonokëmbyese, përmes një shtrese zeoliti (aluminoksinat kaliumi), sipas reaksionit: 2NaAlSi 2 O 6 + Ca 2+ g Ca(AlSi 2 O 6 ) 2 + 2 Na + ç) përmes rezinave jonokëmbyese, sipas reaksionit kimik: 2RCO 2 H + Ca 2+ + SO 4 2- + 2H 2 O g (RCO 2 ) 2 Ca + 2H 3 O + + SO 4 2- Përforcimi. Punë në grupe Mësuesi/ja e ndan klasën në tre grupe dhe i përcakton secilit grup detyrën. Grupi I. Listoni etapat e trajtimit të ujërave për konsum. Grupi II. Përkufizoni konceptin ujë i fortë. Grupi III. Cilat janë metodat e zbutjes së ujit? Detyrë shtëpie. Ushtrimi 10, në faqen 40 të tekstit. Kërkim informacioni. Sillnin të dhëna statistikore mbi nivelin e ndotjes së ujërave në vendin tonë, si dhe kodin ligjor mbi mbrojtjen e ujërave. Burime të mundshme informacioni janë: Drejtoria e Menaxhimit të 27
Tema 16. Baza ligjore për mbrojtjen e cilësisë së ujërave Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të njohë aktet ligjore që mbrojnë ujin nga ndotjet; - të arrijë në ide e opinione mbi zbatimin e ligjshmërisë dhe masat për shkelësit e këtij legjislacioni. Konceptet kryesore: administrim i burimeve, rrezik nga ndotjet, mbrojtje e cilësisë së ujërave, strategji për mirëmenaxhim, legjislacion, trajtim i ujërave të ndotura. Mjete dhe materiale: teksti Shkenca 12, CD, materiale të botuara për këtë problem. Struktura mësimore: ERR Fazat e strukturës Strategjitë mësimore Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i nxënësve Evokimi Diskutim Diskutim mbështetur në njohuritë e mëparshme Punë ne klasë Realizimi i kuptimit Shpjegim Të mësuarit ndërveprues Punë në klasë Refl ektimi Diskutim Diskutim Punë me grupe Zhvillimi i mësimit Evokimi. Diskutim Mësuesi/ja në detyrën e shtëpisë dhënë orën paraardhëse, u ka kërkuar nxënësve që, duke u mbështetur në burime të ndryshme informacioni, si Drejtoria e Menaxhimit të Ujërave, Ministria e Mbrojtjes së Mjedisit, REK-u etj., të sjellin të dhëna statistikore mbi nivelin e ndotjes të ujërave në vendin tonë, si dhe kodin ligjor mbi mbrojtjen e ujërave. Realizimi i kuptimit. Shpjegim Në fi llim mësuesja bën një përmbledhje të rezervave ujore të Shqipërisë. Pastaj i njeh nxënësit me konventat, protokollet, ku vendi ynë është pjesëtar. Ndalet më hollësisht në hartimin e strategjisë kombëtare të menaxhimit të burimeve ujore me mbështetjen e BE-së: a) - forcimi i kuadrit institucional për menaxhimin gjithëpërfshirës të burimeve ujore, - hartimin e akteve nënligjore për kufi jtë gjeografi kë të baseneve ujore, - kadastrat elektronike të burimeve ujore, - studimin mbi tarifat e ujit, ndërgjegjësimin për përdorimin e tij; b) - përgatitja për planmenaxhimet e baseneve ujëmbledhëse, - marrja e masave për mbrojtjen e cilësisë të ujërave; c) - mbrojtjen e cilësisë të ujërave nëpërmjet investimeve të reja për trajtimin e ujërave të zeza në të gjithë vendin e me përparësi në zonat bregdetare, - trajtimi i ujërave urbane, të aktiviteteve tregtare e industriale, si burim i ndotjes të ujërave sipërfaqësore. Ndotësit organikë janë të pranishëm në lumenjtë që kalojnë pranë fushave naftëmajtëse. - Zona bregdetare është objekt i studimeve të vazhdueshme për nivelin e ndotjes së ujit - që sjell me vehte humbje fi nanciare (turizmi e shërbimet shëndetësore). 28 Reflektimi. Paraqitje e punimeve Nxënësit paraqesin materialet e tyre dhe diskutojnë rreth tyre. Në fund nxjerrin përfundimet: Çdonjëri nga ne mund dhe duhet të bëhet pjesë e një pune ndërgjegjësuese në komunitetin ku jeton, pasi një menaxhim i mirë i ujit, si dhe një kujdes për mbrojtjen e cilësisë të tij, do të thotë një shëndet më i mirë i popullatës.
Tema 17. Veprimtari praktike Masat për mbrojtjen e burimeve ujore Libër mësuesi për tekstin Shkenca 12, linja Kimia Objektivat. Në fund të veprimtarisë nxënësi: - të identifi kojë zonat e lumenjve, liqeneve dhe vijave bregdetare me ndotje natyrore; - të evidentojë llojet e ndotjeve; - të hartojë fl etëpalosje informuese për rrezikun nga ndotjet; - të organizojë një demonstrim qytetar për eliminimin e ndotjeve në një zonë afër vendbanimit. Njohuritë kryesore të lëndës që do të përvetësojë nxënësi: 1. Ç përfaqëson niveli i ndotjes? 2. Në ç forma paraqitet ndotja e burimeve ujore? 3. Cilat janë mënyrat që sensibilizojnë më shumë komunitetin, në mënyrë që të minimizohet ndotja e burimeve ujore? Roli i mësuesit: 1. të orientojë nxënësit për gjetjen e burimeve të informacionit; 2. të ndihmojë nxënësit të grumbullojnë informacionet, t i seleksionojnë dhe t i organizojnë ato sipas çështjeve të kërkuara, si dhe si t i faktojë veprimtaritë vëzhguese apo eksperimentale me pamje fi lmike ose fotografi ke; 3. të ndjekë hap pas hapi veprimtarinë. Përshkrimi i veprimtarisë kryesore me afatet e përgjegjësitë. Veprimtaria Afati Përgjegjësitë Përcaktohet tema e përzgjedhur dhe jepen udhëzimet për punën që do të kryejnë nxënësit në grup apo në mënyrë të pavarur. Kontrollohet materiali i përgatitur me shkrim, në mënyrë virtual duke evidentuar të veçantat pozitive apo negative Prezantimi i punimeve të nxënësve dhe vlerësimi i tyre. Ora paraardhëse. Shfrytëzohet minutazhi i përforcimit (është vazhdimësi informacioni i temës 16) Ora e mësimit (10 minuta) Ora e mësimit (35 minuta) Mësuesi dhe nxënësit Mësuesi Mësuesi dhe nxënësit Burimet e informacionit: - adresa interneti; - biseda me specialistë të ndërmarrjes së ujësjellësit; - biseda me specialistë të ISHP-së. Rezultatet e pritshme. Nxënësit: 1. të plotësojnë njohuritë mbi ndotjet e mundshme të burimeve ujore; 2. të analizojnë të dhëna statistikore mbi ndotjen e burimeve ujore të zonës ku banojnë; 3. të përpilojnë postera e fl etëpalosje për sensibilizimin e komunitetit ku jetojnë. Vlerësimi. Nxënësit do të vlerësohen për: 1. paraqitjen e materialit; 2. përmbajtjen e materialit lidhur me temën dhe përmbushjen e objektivave; 3. gjuhën e përdorur; 4. larminë e informacioneve dhe idetë origjinale të nxënësit; 5. mënyrën e referimit apo prezantimit. 29
Tema 18. Veprimtari praktike Ndotjet nga ndërtimet dhe industria në zonat turistike Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi: - të evidentojë ndotjet nga ndërtimet dhe industria ne zonat turistike; - të vlerësojë shkatërrimet e ekosistemeve në zonat turistike qe vijnë nga ndotjet e dërtimeve dhe industrisë; - të ndërgjegjsojë opinionin për shkatërrimet, duke formuluar fl etëpalosje e postera. Njohuritë kryesore të lëndës që do të përvetësohen nga nxënësit: 1. klasifi kimi i zonave turistike më të rrezikuara nga kjo dukuri; 2. roli shkatërrues i mbetjeve industriale për fl orën e faunën e zonave turistike; 3. si përpunohen të dhënat statistikore për të krijuar tablonë reale të nivelit të ndotjes. Roli i mësuesit 1. të orientojë nxënësit për burimet e informacionit, 2. të ndihmojë nxënësit të grumbullojnë informacionet, t i seleksionojnë dhe t i organizojnë ato sipas çështjeve të kërkuara, si dhe t i faktojnë veprimtaritë vëzhguese apo eksperimentale me pamje fi lmike ose fotografi ke; 3. të ndjekë hap pas hapi veprimtarinë. Përshkrimi i veprimtarisë kryesore me afatet e përgjegjësitë. Veprimtaria Afati Përgjegjësit Përcaktohet tema e përzgjedhur dhe jepen udhëzimet për punën që do të kryejnë nxënësit 10 minutat e para Mësuesi dhe nxënësit në grup apo në mënyrë te pavarur. Prezantimi i punëve të nxënësve. 35 minuta Mësuesi dhe nxënësit Burimet e informacionit - Materiale nga botime të FSHN-së, Ministrisë së Mjedisit, REK-ut, etj. - Biseda për mjedisin me specialistë të bashkisë, Ministrisë së Mjedisit, REK-ut, ISHP-së, FSHN-së, Ministrisë së Turizmit. Rezultatet e pritshme. Nxënësit: 1. të plotësojnë njohuritë mbi veprimtarinë shkatërruese të ndotjeve industriale e nga ndërtimet, dëmet ekonomike për turizmin e vendit tonë; 2. të hartojnë harta ku të pasqyrohen territoret më të rrezikuara; 3. Nxënësit të hartojnë fl etëpalosje e të ndërmarrin nisma konkrete për ndërgjegjësimin e popullatës së vendit ku jetojnë; 4. të marrin nisma me moton: Të ruajmë e mbrojmë mjedisin ku jetojmë nga ndotjet ; 5. të krijojnë binjakëzime me grupe rinore për këtë problem. 6. të pastrojnë e të ngjitin postera ndërgjegjsuese për këtë problem në parqe, mjediset turistike (malore ose plazh) që kanë në zonën ku jetojnë; 30 Vlerësimi. Nxënësit do të vlerësohen për: 1. paraqitjen e materialit; 2. përmbajtjen e materialit lidhur me temën dhe përmbushjen e objektivave; 3. gjuhën e përdorur; 4. larminë e informacioneve dhe idetë origjinale të nxënësit; 5. mënyrën e referimit apo prezantimit.