ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA

ARÇIDJOÇESI TA MALTA DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA

DOKUMENT TAS-SINODU DJOÇESAN KULTURA SOÇJETÀ KNISJA L-ESPERJENZA TA L-ARJOPAGU (ATTI 17,16-34) 2003

ISBN: 99932-49 - 14-9 Arçidjoçesi ta Malta, Floriana, 2003 Produzzjoni tal-media Centre Publications Stampat fil-media Centre, Blata l-bajda

WERREJ PreΩentazzjoni v Kap I Kultura u Knisja 1 Kap II Influwenzi fuq il-kultura Maltija u sfidi importanti g all-knisja 10 Kap III Il-Knisja u l-oqsma tal-politika u ta l-ekonomija 22 Kap IV Il-Knisja u t-turiωmu 30 Kap V Il-Knisja u l-edukazzjoni 33 Kap VI Il-Knisja u x-xjenza 39 Kap VII Il-Knisja u l-ambjent 47 Kap VIII Il-Knisja u l-wirt kulturali 53 Kap IX Il-formazzjoni teolo ika tal-kleru u tal-lajçi 68 Kap X KonkluΩjoni 80

PREÛENTAZZJONI Il-Knisja f Malta t ares lejn il-kultura tal-poplu b ala wa da middimensjonijiet ewlenin g all- idma pastorali tag ha. Dan id-dokument jitkellem fuq l-isfida ewlenija g all-knisja llum li twassal lil Kristu b modi odda u a ornati u b lingwa relevanti u li tinftiehem min-nies. San Pawl wera dan fl-arjopagu f Ateni (ara Atti 17,16-34), fejn g araf jiffoka fuq dak li ra poωittiv fil-kultura pagana biex fuqu jibni l-messa ta l-evan elju li ried iwassal. Kif Pawlu g araf jaqra s-sinjali ta Ωmienu, hekk ukoll issa l-knisja f Malta trid tinterpreta l-polz talkultura Maltija. Din il-kultura tesprimi ru ha f diversi fenomeni. Il- Knisja trid tag raf f dawn sfida u opportunità g al idma sfiqa. Id-dokument jitkellem fuq erba sfidi importanti g all-knisja fiddawl ta influwenzi fuq il-kultura Maltija. Juri wkoll kif il-knisja tista twie eb g al dawn l-isfidi, fi spirtu ta djalogu. Dawn l-isfidi huma l- media, Paceville, il-pluraliωmu reli juω u l-avvanz tal-mara. F kapitli differenti mbag ad, id-dokument jittratta oqsma ta impenn g all-knisja fil-kultura u s-soçjetà Maltija. (i) Il-politika u l-ekonomija. F dawn l-oqsma, l-insara huma msej in biex jiddedikaw ru hom b mod intelli enti, kompetenti, onest u b sens ta servizz u biex jag tu xhieda ajja tal-valuri li jmorru l hinn mill- ti ijiet politiçi u ekonomiçi. (ii) It-turiΩmu, li hu a ent ta influwenza fuq il-maltin, u li jista jkun art tajba g al inizjattivi pastorali odda. (iii) L-edukazzjoni. Dan hu kamp ta importanza kbira u l- Knisja g andha tradizzjoni twila ta rabta ma dan il-kamp. Matul is-sinodu are çar li dan il-qasam je tie riflessjoni u approfondiment akbar. Id-dokument jag mel enfasi fuq il-valur v

tal-proçess edukattiv, fuq il-formazzjoni f dan il-qasam u fuq l- g aωla preferenzjali g all-fqar. (iv) Il-qasam xjentifiku, fejn hemm Ωviluppi b pass mg a el. F dan il-qasam, il-valur çentrali hu d-difiωa tal- ajja f kull stadju tag ha. In-nies i arsu lejn il-knisja g al direzzjoni çara f diversi sitwazzjonijiet ta konflitt li jin olqu f dan il-qasam, g ax dak li hu xjentifikament possibbli mhux dejjem moralment tajjeb. (v) L-ambjent. Il-bniedem illum qed isir afna aktar konxju mill- miel tal- olqien u l-apprezzament ta l-ambjent. Il-Knisja trid tkun minn ta quddiem fl-edukazzjoni g all- arsien ta l-ambjent g all- id tal-bniedem illum u l- enerazzjonijiet futuri. (vi) Il-wirt kulturali. Il-gΩejjer Maltin huma g onja fil-wirt artistiku u storiku, li afna minnu jappartjeni lill-knisja. Il-Knisja g andha d-dmir li t arsu mill-a jar li tista u li teduka lin-nies f dan ir-rigward. (vii) Il-formazzjoni tal-kleru u tal-lajçi. Hi me tie a formazzjoni solida u profonda, kontinwa u a ornata g all-insara kollha Maltin. Din hi essenzjali biex jista jse tassew id-djalogu malkultura u s-soçjetà ta llum. Fid-dawl ta din ir-riflessjoni, id-dokument jag mel diversi proposti, fosthom li jitwaqqfu Kummissjoni Il-Knisja f Malta u fl- Ewropa, Kummissjoni Kultura, Kunsill tax-xjenza u Kummissjoni Ambjent. Is-sej a tas-sinodu hi li, fi Ωmien ta bidliet mg a la fis-soçjetà u quddiem l-isfidi qawwija li toffri l-kultura llum, il-knisja tfittex u tara kif tikxef modi odda ta kif twassal il-messa ta l-evan elju. It-triq hija dejjem dik li Kristu wera: Is-Saltna tas-smewwiet tixbah lil ftit mira (Mt 13,33). B al mira, il-knisja trid ta dem fuq l-g a na minn ewwa u ssir a a wa da mag ha biex tista tibdilha mill-qieg. vi

KAP I KULTURA U KNISJA

KULTURA U KNISJA X qed nifhmu b kultura 1 Il-kultura nistg u nqisuha b ala l-kumpless s i tal-karatteristiçi spiritwali, materjali, intellettwali u emozzjonali li jsawru soçjetà jew grupp soçjali. Tinkludi mhux biss l-arti u l-letteratura, iωda wkoll il-mod kollu ta ajja, id-drittijiet fundamentali tal-bniedem, sistemi ta valuri, twemmin, tradizzjonijiet, kostumi, u l-bqija. 1 Hi l-kultura li tag ti lill-bniedem il- ila li jirrifletti fuqu nnifsu. Hi l-kultura li tag milna speçifikament bnedmin, esseri razzjonali, mog nija b udizzju kritiku u sens ta impenn morali. Hu permezz tal-kultura li niddixxernu valuri u nag mlu g aωliet. Hu permezz tal-kultura li l-bniedem jesprimi ru u, isir konxju tieg u nnifsu, jag raf il-potenzjalitajiet u l-limitazzjonijiet tieg u, jg arbel is-suççessi tieg u, jistinka biex isib tifsiriet odda g al ajtu u sa ansitra jo loq opri li fihom u bihom jil aq lil hinn mil-limiti tieg u. 2 Óames dimensjonijiet distinti 2 Il-Kostituzzjoni pastorali Gaudium et Spes tal-konçilju Vatikan II, filwaqt li tirrikonoxxi li l-bniedem ma jistax jikseb umanità awtentika jekk mhux permezz tal-kultura, tag Ωel fil-kunçett ta kultura ames dimensjonijiet distinti: (i) il-kultivazzjoni tat-talenti intellettwali u fiωiçi tal-bniedem; (ii) il-manipulazzjoni tal-qawwiet tan-natura bir-riçerka u studju, l-aktar dawk teknolo içi u xjentifiçi; 1 Mid-dokument finali li ar et l-unesco wara konferenza fil-messiku fl-1982. 2 J. Gremillion (ed.), The Church and Culture since Vatican II, Notre Dame 1985, 19. 2

KULTURA U KNISJA (iii) l-isforz tal-bniedem biex jumanizza s-soçjetà li jg ix fiha u l- ajja familjari; (iv) l-espressjoni spiritwali tat-tamiet l-aktar profondi tal-bniedem u, allura, it-tag niqa tad-dinja ta l-arti mal-fidi reli juωa; (v) il-preservazzjoni u l-komunikazzjoni ta viωjonijiet ta ajja li jispiraw lill-umanità biex tibqa t ares il quddiem u, allura, dak l-aspett tal-kultura li jittrasmetti valuri ta l-img oddi g all- ejjieni. 3 L-evan elizzazzjoni tal-kultura 3 Is-Sinodu ta l-isqfijiet ta l-1974, bit-tema ta l-evan elizzazzjoni, u t-test ta l-eωortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi tal-papa Pawlu VI li are minnu, swew biex ting ata fil-knisja l-attenzjoni mist oqqa lillevan elizzazzjoni tal-kultura. Saret enfasi fuq tliet prinçipji fundamentali, ji ifieri: (i) it-trasformazzjoni tal-kulturi titlob li l-problema ti i attakkata minn g eruqha; (ii) l-evan elju hu indipendenti mill-kulturi kollha; ma hu inkompatibbli ma l-ebda wa da minnhom iωda l-messa tas-saltna mnedija fih irid jing ex fir-realtajiet tad-diversi kulturi; tirriωulta minn dan il- tie a li l-evan elju jippenetra l-kultura ming ajr ma jsir su ett g aliha; (iii) it-tra edja ta Ωmienna hi l-firda li n olqot bejn il-kultura moderna u l-evan elju; dimensjoni essenzjali tal- idma tal-knisja trid tkun il-fejqan ta din id-dikotomija. 4 Minn wara l-pubblikazzjoni ta dan id-dokument çentrali, il- idma sfiqa tal-papa Ìwanni Pawlu II fil-qasam tal-fidi u kultura ma waqfitx. B mod 3 Ara Konçilju Vatikan II, Kostituzzjoni Pastorali Gaudium et Spes (7 ta Diçembru 1965), 53. 4 Ara EΩortazzjoni Appostolika Evangelii Nuntiandi (8 ta Diçembru 1975), 18-19. 3

KULTURA U KNISJA partikulari, bi kliem dirett proprju lill-knisja f Malta, irid jissemma dak li qal il-papa fl-indirizz tieg u lin- nies tal-kultura f San Ìiljan fl-1990. Filwaqt li e i hom jirriflettu fuq l-istat preωenti tal-kultura u ç-çiviltà tag na, il-papa Ωied: Fi Ωmien ta bidliet ideolo içi u politiçi ta medda wiesg a afna, ta Ωbilançi perikoluωi fl-ekonomija tad-dinja, ta avvanzi kultant i assbuk fix-xjenza u fit-teknolo ija, a na ninsabu quddiem problema ta raq li tilma b mod qawwi fuq ix-xefaq tal-millennju l- did... G al soçjetajiet mhedda b nuqqas ta sigurtà, b kaωi ta degradazzjoni drammatika ta l-ambjent, b qg ad endemiku, b inçertezza politika, il-mistoqsija li ddur madwarna u li jag mlilna l- ejjieni hija din: x se jsir mill-persuna umana? 5 F erba kelmiet, il-papa fasslilna pjan ta azzjoni g all- ejjieni u li nag mlu tajjeb li qed nindirizzaw f dan is-sinodu. It-twe iba g all-mistoqsija jipproponiha l-papa nnifsu f kitba o ra tieg u: it-triq li trid tie u l-knisja biex twassal l-a bar it-tajba u terfa minn xag arha lill-persuna umana hi dik ta l-immersjoni ta l-evan elju fil-fond tal-qalba tal-kultura u tal-kulturi. 6 Il- tie a ta inkulturazzjoni 4 Il-Knisja f Malta hija bla ebda dubju l-fil l-aktar kostanti tal-kultura Maltija kif inhi mag una a a wa da mas-soçjetà Maltija. Minkejja dan, tista titqarraq jekk ta seb li l-problemi tag ha ma jinkludux l-inkulturazzjoni b alma t abbat wiççha mag ha l-knisja f artijiet hekk imsej a talmissjoni. G ax l-inkulturazzjoni mhix biss l-adattazzjoni g al-lingwa u l-kostumi tal-lokal. Hi l-iωvilupp ta sensitivitajiet odda, ta prijoritajiet u ta g anijiet odda fil-proçess s i ta evan elizzazzjoni. Tinvolvi g arfien did tad-dinjità u d-diversità tal-kurrenti diversi fil-kultura, li tag raf ilpreωenza ta l-azzjoni ta l-ispirtu fil-kultura, li tkun profondament konxja 5 Pietru fil-gωira ta Pawlu, II, Malta 1990, 41. 6 Ìwanni Pawlu II, EΩortazzjoni Appostolika Catechesi Tradendae (16 ta Ottubru 1979), 53. 4

KULTURA U KNISJA li l-evan elizzazzjoni hu proçess ta arrikkiment reçiproku u ta konverωjoni doppja kemm ta min qed ji i evan elizzat kif ukoll ta min qed jevan elizza. Min qed jevan elizza qed ji i sfidat kontinwament mill-kultura ta min qed ji i evan elizzat. Ómira li tittrasforma l-g a na 5 G aldaqstant, l-evan elizzazzjoni ssir minn ol-kultura nnifisha li qed ti i evan elizzata u allura ssir b mod afna aktar radikali, permanenti u effettiv. Ix-xbieha ma tibqax aktar dik tal-fu ar li jsawwar xi bieqja mit-tafal iωda aktarx dik evan elika tal- mira li tittrasforma l-g a na mis-sustanza stess tag ha. Tabil aqq, is-saltna tas-smewwiet tixbah lil ftit mira (Mt 13,33). 7 Dan il-proçess ta inkulturazzjoni mhux g ajr it-tkomplija u t-temmija minna a tal-knisja ta dak li beda Alla nnifsu meta, bl-inkarnazzjoni, twa ad ma l-umanità mitlufa u, b al mira, bidilha minn ewwa bil- ajja, il-mewt u l-qawmien tieg u. 8 B al Pawlu fl-arjopagu 6 Quddiem dawn l-isfidi, li wara kollox m humiex daqshekk moderni g ax a nilm uhom fin-nies ta Ateni fl-ewwel seklu, it-twe iba tal-knisja ma tistax tkun g ajr dik ta Pawlu fl-arjopagu. Minkejja l-istmellija li ass fil-bidu Pawlu kien jitbaqbaq fih innifsu hu u jara l-belt mimlija idoli (Atti 17,16), belt b kultura sofistikata u superfiçjali li stmatu ta xi pappagall lablabi (Atti 17,18) Pawlu se lu jiddixxerni sew il-kultura tag hom u jg addi mill-apparenzi g all-esperjenza umana fundamentali tax-xenqa g at-traxxendent (Atti 17,28). 7 Ara d-dokumenti tas-sinodu ViΩjoni ta Knisja komunjoni, 37; Lajçi Nsara, 50. 8 Dwar is-sisien teolo içi g all-kunçett ta inkulturazzjoni, ara l-kliem tal-papa Ìwanni Pawlu II fl-eωortazzjoni Appostolika Ecclesia in Africa (14 ta Settembru 1995) li are mis-sinodu ta l-isqfijiet dwar l-afrika f April- Mejju 1994, nn. 59, 60 et passim. 5

KULTURA U KNISJA L-attitudni tal-knisja, b al ta Pawlu, ma tridx tkun wa da ta suspett u superjorità, imma trid tit abat biex taqbad l-esperjenza umana, tid ol fi djalogu billi tag raf dak li huwa poωittiv fil-kultura u tibqa fidila g all-missjoni li taha Kristu billi tibqa turi b mod çar dak li jag mel sara lis-soçjetà. 9 Dan ifisser li l-knisja m g andhiex ittalla barrikati, tg ajjat li hemm g adu, tilma assedju, takkuωa lil min ja sibha differenti b ala profeta falz u aωin, imma g all-kuntrarju tfittex dak li hu poωittiv fil-kultura u tibni fuqu fi spirtu ta djalogu. Trid ukoll, naturalment, twettaq il-missjoni profetika tag ha blikbar rispett lejn il-persuni imma b rispett ukoll mhux mittiefes lejn il-verità. Il-Knisja f Malta u s-soçjetà Maltija 7 Bil-kelma soçjetà Maltija wie ed jifhem hawnhekk il-persuni li jg ixu filgωejjer Maltin li m humiex biss Maltin, imma wkoll barranin, kemm dawk li j addnu l-fidi Kattolika u kemm o rajn. Hemm diversi mistoqsijiet li jqumu b mod naturali f dan il-kuntest. Is-soçjetà Maltija kif t ares lejn il-knisja? U kif tippro etta lilha nnifisha l-knisja f dawn il-gωejjer? U, fl-a arnett, il-knisja f Malta kif tista tibqa rilevanti g as-soçjetà Maltija f dan iω-ωmien u l quddiem? Il-Knisja b ala l-g ajn ta tag lim dwar Kristu u t-triq tas-sewwa 8 L-opinjoni li g andha s- soçjetà Maltija dwar il-knisja li hi f Malta llum m g adhiex wa da omo enja. 10 B mod enerali, iωda, il-poplu Malti g adu 9 Ara Kunsill Pontifiçju g all-kultura, Towards a Pastoral Approach to Culture (23 ta Mejju 1999), 1-5. 10 Ara A.M. Abela, Values of Women and Men in the Maltese Islands. A Comparative European Perspective, Malta 2000, Kap. 5. Minn dan l-istudju jo ro fost l-o rajn li, g alkemm afna jiddikjaraw li g andhom fiduçja fil-knisja (219), huma bosta dawk li ma j ossuhomx sodisfatti bil-mod ta kif, fost l-o rajn, il-knisja titkellem u tittratta problemi soçjali (174-5, 178). 6

KULTURA U KNISJA j ares lejn il-knisja b ala dik li tg allem fuq Kristu u li tmexxi n-nies fittriq li twassal g as-salvazzjoni. Bil-mod kif tippro etta ru ha u bil-mod kif topera, il-knisja trid turi li l-messa tag ha qieg ed g al kul add, g ax kul add g andu bωonn salvazzjoni. Billi a na lkoll pellegrini fit-triq lejn dar il-missier, m hemmx aktar min di à wasal, u min g ad irid jasal, min di à jaf, u min g ad irid jitg allem. Il-Knisja trid tag raf li anki hi dg ajfa, anki hi tg addi minn Ωmien ta dlam, anki hi g andha l-feriti tag ha x iddewwi bl-g ajnuna ta l-ispirtu s-santu. Fl-istess in, il-knisja trid tkompli tis aq mal-poplu Malti kollu r-rilevanza tal-messa tag ha. F dan is-sens trid tkun protagonista, ji ifieri turi d-dawl ta Kristu u twassal il-fejqan u s-salvazzjoni tieg u, skond kif titlob din l-epoka dida. Il-Knisja g andha tkun dejjem aktar miftu a g andha tkompli tg in lill-bniedem iwie eb g all-mistoqsijiet il-kbar marbuta ma l-eωistenza tieg u u mas-sehem tieg u fil-familja umana kiex ikompli jiskopri l-iskop ta dan kollu fil-qafas tal-pjan ta Alla. Wie ed jag raf li saru passi kbar minn wara l-konçilju Vatikan II u ttie du bosta inizjattivi minn afna organizzazzjonijiet biex il-knisja tkompli twassal il-messa rilevanti tag ha. IΩda g ad hemm afna x isir. Knisja li t ares il barra mhux il ewwa 9 Il-Knisja f Malta kienet pijuniera fejn tid ol il-kura ta dawk li huma mwarrbin mis-soçjetà. Il-Knisja kienet minn ta l-ewwel biex olqot twe iba g all-problema tad-droga u g all-problemi fiω-ωwie. G ad g andha f idejha responsabbiltà kbira fil-kura ta tfal minn familji b varjetà ta diffikultajiet serji, ta nies ming ajr appo ta familja, ta anzjani, ta persuni b diωabilità u bosta xog ol ie or b al dan. Madankollu, qatt ma tista tg id li qed tag mel biωωejjed; je tieg li jsir studju aktar fil-fond biex jinqraw is-sinjali 7

KULTURA U KNISJA taω-ωminijiet u naraw fejn l-aktar hemm tiega u liema pro etti u idmiet pastorali odda jridu jitwettqu. Is-sinjali taω-ωminijiet ma ji ux biss mis-sema. A na nilm u s-sinjali ta Alla fil- rajjiet li jse u fid-dinja, g aliex id-dinja hi olqien ta Alla, u fiha hemm mo bi l-pjan tieg u. Fl-u ig ta tant nies hemm l-u ig ta Alla u Alla qieg ed jitkellem f dan l-u ig. Qieg ed ikellem lill-knisja. G alhekk, il-knisja trid tkun mal-bniedem f dan kollu u tkompli toffrilu t-tama li hu Ìesù Kristu. Il-Knisja trid dejjem tg arbel lilha nnifisha, il-pastorali tag ha u l- metodi li tuωa, biex kull persuna, f kull sitwazzjoni tal- ajja u f kull sitwazzjoni morali, t oss li hija milqug a u meg juna. Dan g andu jsir ukoll f forom ta pastorali ta diversi oqsma speçjalizzati. Fl-istess in il-knisja hija fid-dmir li turi t-toroq Ωbaljati kemm lil dawk fi danha u kemm lil dawk barra minnha, filwaqt li tibqa teωamina x inhu li qed iwassal g al dawn is-sitwazzjonijiet. Kif jg id San Pawl lill-galatin: Jekk xi add jinqabad f xi tija, intom li intom spiritwali, widdbuh bi spirtu ta lewwa; oqog du attenti li ma tkunux im arrba intom ukoll. Erfg u t-tag bija ta xulxin, u hekk tkunu qeg din t arsu l-li i ta Kristu (Gal 6,1-2). Il-Knisja u komunitajiet insara o ra 10 F Malta l-knisja Kattolika hija l-knisja tal-ma oranza u d- denominazzjonijiet insara li hawn f Malta huma Ωg ar u l-kongregazzjonijiet tag hom huma eneralment barranin. Flimkien, iωda, irridu nibnu kultura nisranija. Hemm afna modi kif il-knisja Kattolika tista ting aqad malknejjes u komunitajiet insara o ra biex tin oloq komunità wiesg a nisranija u biex dejjem jikber ir-rispett reçiproku. Din tista tkun g aqda fil-qima fuq baωi regolari, imma wkoll g aqda mibnija fuq inizjattivi soçjali jew kulturali komuni. Flimkien imbag ad nistg u nag tu xhieda ta g aqda quddiem 8

KULTURA U KNISJA reli jonijiet o ra li m humiex insara u quddiem min jistqarr li ma jemmen f xejn. Spirtu ta djalogu u rispett 11 Il-Knisja g ad trid ta dem afna aktar biex, minbarra l-attendenza filquddies, ting ata formazzjoni spiritwali alli dak li l-insara jiççelebraw fittempju jkomplu jwettquh barra mit-tempju. Permezz ta lajçi impenjati, flimkien ma saçerdoti u reli juωi, il-knisja tista til aq aktar nies fuq il-livell aktar personali. Mhux biss add m g andu jinqabeω mill-pastorali tal-knisja, anzi g andha ting ata importanza lil dawk li tbieg du mill-prattika tal- ajja nisranija. Hija a a naturali li biex din l-azzjoni tal-knisja t alli riωultat poωittiv, f xi in irid ikun hemm ukoll ir-rieda tal-persuni involuti. B hekk ma neskludu lil add li jkun lest li jilqa l-knisja ukoll jekk mhux b mod s i. Li ma nwarrbu lil add tfisser li dejjem nilqg u fi spirtu ta djalogu u rispett, u b fedeltà lejn l-evan elju u fid-dawl tal-qawwa tieg u, lil dawk li g al xi ra uni j ossuhom emar inati fil-knisja. Hekk il-knisja tkun qed to ro mill- itan u tfittex hi lil min jista jkollu bωonnha. Tkun qed tag mel kull ma tista biex iωωomm kull parti tal- isem b sa tu u fl-g aqda, ukoll jekk hija g aqda ta bnedmin u g alhekk imperfetta u nieqsa minn afna karatteristiçi mixtieqa. B hekk il-knisja Kattolika tkun ting araf: Minn dan jag raf kul add li intom dixxipli tieg i, ji ifieri jekk ikollkom l-im abba bejnietkom (Ìw 13,35). Din l-im abba tipika tal-knisja hija l-im abba reçiproka g aliex tirrifletti r-relazzjonijiet bejn it-tliet Persuni tat-trinità Qaddisa. Id-drawwiet u l-organizzazzjoni tal-knisja m g andhomx ifixklu imma g andhom jintuωaw biex iwasslu l-messa ta Kristu b mod l-iktar effiçjenti u biex jiffaçilitaw l-iωvilupp tal-knisja b ala organiωmu aj. Dan ifisser ukoll li l-knisja g andha tibqa dejjem titg allem u t ares il quddiem fil-vja ta tama. 9

KAP II INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA Ûvilupp mg a el 12 Biex wie ed jifhem il-g ala l-kultura kontemporanja Maltija hi li hi, wie ed irid iqis li f medda ta mitt sena Malta g addiet minn evoluzzjoni storika li adet sekli twal biex tiωvol i fl-ewropa. 11 Issa qed ng ixu l-esperjenza post-moderna, li tesprimi ru ha f telfien tas-sens ta direzzjoni, mewt ta l-ideolo iji, pragmatiωmu sfrenat u g eri minn kull idejal, fejn l-importanti jkun biss dak li jin ass (sensazzjonaliωmu bla qjies), fejn in-nies xebg u mill-politika, fejn saret l-iskoperta tas-supermarket reli juω, fejn wie ed iqabbel fejn jaqbel, fejn il-kelma impenn (commitment) iet Ωvalutata sakemm sejrin tajjeb kollox sew u tnisslet konvinzjoni li xejn ma hu etern u li allura ma g andniex nibωg u nbiddlu. Dan ir-ritmu aççellerat ta bidla mg a la enera momentum kwaωi impossibbli tiqaflu li alla lil afna bla nifs u diωorjentati g alla ar. Il-kenn tad-dar invadieh riefnu jobrom li arbat kollox. Din il-kultura ta inçertezza wasslet lil afna biex ma jimpurtahomx iωjed mill-impenn u jag tu importanza lil relazzjonijiet. Ma jimpurtahomx iωjed mis-soçjetà li enerathom u jikkonçentraw aktarx fuqhom infushom. L-o ettivi tag hom ikunu aktar pragmatiçi milli idejalisti u, b as-soçjetà konsumista li qed ng umu fiha, ir-raison d être tag hom isiru l-flus u dak li jixtru l-flus (libertà ta azzjoni, karriera,...). I ossuhom bla sa a quddiem il-forzi sovra-umani li jdawru r-rota tas-soçjetà u g alhekk jaqtg u qalbhom li jistg u jibdluha. L-emozzjoni, aktar mir-ra uni, tkun il-motivazzjoni 11 G al analiωi ta dan is-seklu, ara Benjamin Tonna, Malta Trends 1993. The Signs of the Times, Malta 1993. 11

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA tag hom, u b riωultat ta dan kollu jkabbru sens ta vojt li jikolhom minn ewwa. Kif tinterpreta r-realtà dida 13 Hemm modi differenti ta kif wie ed jinterpreta din ir-realtà. Veru li kultant il-bniedem jinsab fi Ωmien delikat, ta inçertezza dwar il-futur, bla mudelli, ming ajr punt ta referenza u bla ra uni g al ajtu. Veru wkoll li f sitwazzjoni b al din il-bniedem qed i ossu dg ajjef u vulnerabbli. IΩda dawn huma l-istess elementi li nsibu fil-ktieb ta l-eωodu, l-istess sentimenti li ass il-poplu Lhudi fid-deωert. Il-bniedem ta fidi g andu j ares lejn din l-epoka b ala mument ta grazzja. B alna l-poplu Lhudi kellu jisma l-krib u t-tnehid tas-sofferenzi, u jissaporti l-idolatrija tal-popli ta madwaru. Fuq kollox kellu ji ieled ukoll ix-xjaten, l-allat foloz ta o fih. Dan hu g alhekk ukoll Ωmien qaddis, Ωmien ta purifikazzjoni, ta dg ufija, ta umiljazzjoni. Dan hu forsi l-lejl mudlam tar-ru li jitkellem fuqu San Ìwann tas-salib. Irridu nemmnu li Alla se juωa proprju l-feriti tag na biex juri l-glorja tieg u u biex jittrasforma lilna. Sfidi importanti 14 Il-Knisja f Malta qieg da t abbat wiççha ma l-influssi li t alli din il-mentalità aktarx negattiva u nikilista fuq il- ajja reli juωa tal-maltin. Quddiemha l-knisja g andha wkoll, fost l-o rajn, erba sfidi importanti: il-media; Paceville u d-divertiment; il-pluraliωmu reli juω; l-avvanz tal-mara. 12

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA Il-Media 15 Fost l-isfidi ewlenin li bla dubju Ωiedu fir-ritmu mg a el li bih is-soçjetà Maltija kienet qed tinbidel mill-wiçç u mill-qieg, irridu nsemmu l-media u l-pluraliωmu fix-xandir li fil-bidu tas-snin disg in kien katalizzatur determinanti biex mentalità pluralista u aktarx materjalista ti i mxerrda. Il-media tista tissejja l-ewwel arjopagu ta l-era moderna... li qed tg aqqad l-umanità u tibdilha f dak li jissejja villa globali. 12 Barra minn dak li jing ad fid-dokument tas-sinodu Xandir tal-kelma dwar il-lok privile jat ta l-informatika fid-dinja moderna, 13 f dan il-punt ma nistg ux ma nsemmux ir-rwol importanti li bdew jie du r-radju, it-televiωjoni u l-gazzetti. F akka t g ajn, dak li qabel kien ji i diskuss biss bejn erba itan, issa nbidel f dibattitu amplifikat mal-pajjiω kollu. M hemmx dubju li l-proposta ta stili differenti ta ajja u ta mudelli differenti ta familja li da lu fid-djar tal-maltin permezz tal- Cable TV u tas-satellita allew l-effett tag hom. L-istess stazzjonijiet lokali bdew ji u influwenzati u kwaωi mkaxkra minn dan fi produzzjonijiet lokali li beda jkollhom impatt akbar proprju g ax issa bil-malti. It-televiΩjoni, b alma sikwit ing ad, huwa mezz li jg inek jew itellfek skond l-uωu li tag mel minnu. Il-fatt li o darek stess jifta lek twieqi enormi fuq id-dinja, fuq dak li qed ji ri u fuq tant g erf, li llum ftit g andna ç-çans ni bru b mezzi o ra b all-qari, hu fattur poωittiv ta valur kbir. Imma hemm ukoll in-na a l-o ra tal-munita, l-aspett negattiv. La qed nitkellmu f din is-sezzjoni fuq influwenzi fuq il-kultura Maltija u sfidi g all-knisja, anki dan l-aspett ma nistg ux ninjorawh. Il-kriterji morali proposti l- in kollu jikkuntrastaw ma dawk li l-kultura tag na nbniet fuqhom sa llum. Óolqu sfida dida u kbira lill-knisja f Malta biex hi 12 Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Redemptoris Missio (7 December 1990), 37. 13 Ara d-dokument tas-sinodu Xandir tal-kelma. 13

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA ukoll tag raf il- tie a ta marketing serju fil- idma tag ha ta evan elizzazzjoni. 14 U ud mill-produzzjonijiet fuq l-istazzjonijiet lokali m hemmx dubju li jfasslu l-a enda tag hom akkost li jkunu manipulattivi; din tissejja it-tirannija ta l-imma ni. It-twe iba tal-knisja 16 It-twe iba tal-knisja g andha tkun wa da li tag mel çara l-poωizzjoni tag ha bla biωa u bla tlaqliq, tis aq f waqtu u barra minn waqtu (2 Tim 4,2), kemm uffiçjalment u kemm permezz ta individwi sew membri tal-kleru u sew lajçi impenjati u ppreparati li lesti jag tu xiehda fil-bera ta twemminhom. Huwa dmir tal-kattoliçi li jkunu preωenti f dawn l-oqsma radju, televiωjoni, gazzetti, internet sabiex ja dmu b al mira fis-soçjetà. Il-kitba fil-gazzetti ma tistax tkun limitata g all-media tal-knisja iωda trid to ro u tidher fil-gazzetti stess li fihom issir il-kritika. Dwar ix-xandir, mhux biωωejjed li l-knisja tipproduçi l-programmi tajbin tag ha ( a a li g andha titkompla) imma b çerta asserzjoni trid turi l-preωenza tag ha u ssemma le inha wkoll fl-o rajn. G al dan il-g an, je tie li ssir preparazzjoni serja minn dawk li jwasslu l-poωizzjoni tal-knisja g ax tista ssir aktar sara milli id. B mod partikulari, jidher li hawn nuqqas ta min kapaçi jidher fuq programm live u jse lu fiω-ωew minuti g ad-dispoωizzjoni tieg u jesponi l-poωizzjoni tal- Knisja b mod konvinçenti. Il-Media Centre ukoll g andu rwol kruçjali x iwettaq fit-tixrid talmessa poωittiv bil-produzzjoni u bejg ta materjal awdjo-viωiv 15 ta kwalità. Din il- idma trid ti bed lin-nies bi prezzijiet kompetittivi, jekk hemm bωonn sa ansitra sussidjati. 14 Ara Kunsill Pontifiçju g all-komunikazzjoni Soçjali, Istruzzjoni Pastorali Aetatis Novae (22 ta Frar 1992), 11. 15 Materjal b alma huma l-videos, CDs, DVDs u o rajn. 14

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA Dwar marketing, irid jing ad li fis-soçjetà ta llum PRO g andu idma çentrali x iwettaq. Il-Knisja g andha bωonn ta communications office b numru adegwat ta nies im arr a professjonalment u speçjalizzati fil-qasam. Tajjeb li l-funzjoni ta dan il-communications office tkun wa da proattiva. Biex jitwettaq pjan s i fil-qasam tal-media, je tie li jkun effettiv is-segretarjat g all-komunikazzjoni Soçjali b g anijiet çari u strate ija ta twettiq ta pjan imfassal skond il- ti ijiet tas-soçjetà Maltija llum. Il-fenomenu Paceville 17 Il-fenomenu Paceville hu kemm sintomu tal-filosofija moderna kif ukoll influwenza qawwija fuq il-kultura ta llum. Hawnhekk g andna sfida li l-knisja ma tistax tinjora. L-aktar g aω-ωg aωag, imma mhux biss, il- valuri moderni jesprimu ru hom u ji u rinforzati fil-fenomenu Paceville il- ajja individwalista, il-kultura ta issa l-mument, g ada min rah, ji u espressi fir-ritmu sfrenat, il-kick li tqanqlek, it-tpaxxija tal-g ajn, il- inijiet bla raωan, il- oss li jtarrax, tipjip, alko ol Ωejjed, droga u aljenazzjonijiet o ra li jdallmu r-ra uni u ma j allu ebda in u wisa g ar-riflessjoni. Hi d- dinja underground, il-frug a, id-dinja tal- rafa. Paceville hu fenomenu li, aktar minn a a o ra, hu sintomu ta transizzjoni li se et fejn jid ol id-divertiment. Paceville jirrappreωenta l-eωodu taω-ωg aωag miç-çentri parrokkjali tag na. Hija attrazzjoni konçentrata f area li qed tipprovdi, g at-tajjeb u g all- aωin, dak li j ossu li jissodisfa l-bωonn tag hom ta divertiment lil hinn mill-konfini ta parroçça, ra al jew belt. Paceville joffri dan l-ispazju ta libertà u fl-istess in spazju fejn il-klikek ta bieb façilment jitwessg u. Paradossalment, fl-anonimat tieg u oloq belonging li g al u ud kien bωonn. Bla dubju, fi spazju b al dan, xi nies bla skruplu li dejjem lesti jisfruttaw liω-ωg aωag sabu wkoll art fertili afna, u dan ta wkoll l-isem kultant aωin li din l-oasi ta divertiment g andha ma çerti ambjenti. 15

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA It-twe iba tal-knisja 18 It-twe iba tal-knisja ma tistax tkun wa da ta ostilità li tgerrex u li tirrendi lill-knisja nnifisha irrilevanti. Lanqas g andha tkun aççettazzjoni innoçenti li t ares band o ra, b allikieku ma hu qed ji ri xejn li g andu jinteressaha. Il-Knisja, hawnhekk ukoll, trid taqdi l-missjoni profetika tag ha billi, fost l-o rajn, tiddenunzja l-abbuω u l-isfruttament taω-ωg aωag minn nies bla skrupli. Il-poΩizzjoni tal-knisja g andha tkun dik ta Pawlu fl-arjopagu li g araf jid ol b tag hom u jo ro b tieg u. L-isfida g all-knisja quddiem il-fenomenu Paceville mhix wa da façli. Il-Knisja hawnhekk trid: tibda billi tag mel il-mistoqsijiet tag ha dwar il-fatt li llum iω-ωg aωag ftit tista tfittixhom u ssibhom fl-ambitu tal-parroçça billi matul il- img a aktarx qeg din l-iskola jew ix-xog ol, filwaqt li filweekend g andhom dan l-ispazju li mhux marbut b limiti ta in; tkompli tkun preωenti fil-membri tag ha li, fil- in liberu tag hom, u f kull ambjent, jibqg u jag tu xhieda tal-valuri ta l-evan elju; hawnhekk ta min ifa ar l-inizjattiva g aqlija tal-millennium Chapel li, proprju fil-qalba ta l-ispazju Paceville, apparentement daqshekk mhux mil uq, toffri spazju ie or li jista jkun ta kenn u anki oasi spiritwali; b ala mezz biex ting eleb il-kultura individwalista u l-enfasi esa erata fuq il-here and now, il-knisja g andha tis aq aktar fuq il- ajja komunitarja fi dan il-familji, l-g aqdiet u l-parroççi u t e e u tg in liω-ωg aωag biex ikunu xhieda ta Kristu fost s abhom. Il-pluraliΩmu reli juω f pajjiωna 19 Il-kuntatt ma barranin li jωuru Malta jew li qed jg ixu hawn u li j addnu idejat u twemmin differenti minn dak nisrani kull ma jmur qed jiωdied. Il-mi ja fostna ta g add kbir ta turisti u s-safar ta sikwit tal-maltin bilfors 16

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA i ib lejn xtutna ta lit ta idejat u preωenza ta g add ta reli jonijiet: komunitajiet kristjani evan eliçi, setet u forom odda ta spiritwalità indirizzati lejn dak li jinsab ewwa l-bniedem u mhux lil hinn minnu. 16 Barra minn dawn l-influssi li qieg da t abbat wiççha mag hom il-knisja f Malta, ta min isemmi wkoll Ωieda fiω-ωwi ijiet ( afna minnhom çivili) bejn Kattoliçi Maltin u barranin li j addnu twemmin differenti, bil-konsegwenzi li dawn i ibu mag hom fil- ajja reli juωa tal-familja. Ma dan kollu hawn ukoll l-g ajta dejjem tiωdied favur id-divorzju f pajjiωna. Óafna minn dan qed ise kullimkien, mhux f Malta biss, iωda a na n ossuh aktar min abba ç-çokon tag na. Di à ssemma kif g add ta komunitajiet kristjani evan eliçi, setet u forom o ra ta spiritwalità nibtu b all-faqqieg dan l-a ar u qed isemmg u le enhom b çerta insistenza. Barra minn dan, f dawn l-a ar snin, qed jiωdiedu l-attakki kontinwi u l-kritika distruttiva f çerti programmi fuq il-mezzi tax-xandir kif ukoll fil-gazzetti bil- sieb li ti i fix-xejn il-kredibbiltà tal-knisja u biex jirrendu l-preωenza u l-influss tag ha fis-soçjetà Maltija b ala wa da g al kollox irrilevanti. Dan kollu qed iwassal biex wie ed i ares lejn ir-reli jon b ala a a relattiva u privata: tkun Kattoliku u tkun ta reli jon o ra m hijiex problema l-aqwa li tqim lil Alla u tg ix ajja tajba. Dan il-fenomenu qed iwassal ukoll g al numru ta konverωjonijiet mir-reli jon Kattolika g al reli jonijiet o ra, fosthom l-islam. Il-fenomenu ta l-islam f pajjiωna m g andux jitqies b ala problema daqskemm b ala sitwazzjoni dida li qed tqum fis-soçjetà Maltija. Din di à bdiet tin ass u ilha tin ass l-aktar bin-numru dejjem jiωdied ta Ωwi ijiet bejn Kattoliçi Maltin u Musulmani f dawn l-a ar tletin sena. TeΩisti komunità Musulmana f pajjiωna li rabbiet l-g eruq u li se tibqa fostna. PajjiΩna jinsab f poωizzjoni strate ika bejn Ωew kontinenti u Ωew dinjiet li huma differenti minn xulxin kemm fil-kultura u kemm fil- sieb. Din il-qag da ma jistax ma jkollhiex effetti fuq is-soçjetà tag na. 16 Ara Kap VI, Il-Knisja u t-turiωmu. 17

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA Hawnhekk ta min iqis li, filwaqt li pajjiωi Ewropej b al Franza u l-italja huma kbar biωωejjed biex jassorbu dan il-fenomenu, Malta hija gωira Ωg ira u realtà b al din ma tistax ma t allix konsegwenzi serji. Hawn Malta di à jeωistu Ωew skejjel Islamiçi li qeg din jag tu edukazzjoni lill-ulied li jitwieldu minn dawn iω-ωwi ijiet u hemm il- sieb li titwaqqaf skola o ra. B alma ara f pajjiωi o ra, dan il-fenomenu qed i ib mieg u tibdil demografiku u soçjali kif ukoll konflitt kulturali u reli juω. Ta min jg id li hemm diversi Maltin li saru Musulmani b g aωla personali u n-numru tag hom Ωdied. Ta min jistaqsi hawnhekk x kienu r-ra unijiet wara dan l-a ar fenomenu: jekk kienx hemm nuqqas ta formazzjoni jew nuqqas ta xhieda. It-twe iba tal-knisja 20 Dan kollu g andu jwassalna g al çerti konkluωjonijiet. L-ewwelnett g andna naraw il-preωenza Musulmana f pajjiωna b ala sfida g all-knisja. Hija sfida biex, b ala komunità nisranija, naffrontaw ir-realtajiet odda li qed jitfaççaw f pajjiωna. Hija sfida biex il-knisja f Malta ti edded u tag raf twie eb g all- ti ijiet spiritwali u pastorali tas-soçjetà Maltija fis-sena elfejn u lil hinn minnha. B ala komunità nisranija je tie inωommu dejjem f rasna t-twissija ta San Pietru: Kunu dejjem lesti biex tag tu twe iba lil kull min jitlobkom il-g ala tat-tama li g andkom (1 Pt 3,15). Din titlob mhux biss g arfien ta x inhi l-fidi nisranija imma wkoll g ajxien u xandir ta din l-istess fidi. 17 Hawnhekk jid ol id-djalogu, mhux dak ibbaωat fuq indifferentiωmu reli juω, iωda fuq xhieda. Il-fidi tag na g andha tift ilna l-bibien biex nilqg u fostna bnedmin ta fehmiet u reli jonijiet differenti, imma dak li nemmnu m huwiex negozjabbli 17 Ara Ìwanni Pawlu II, Ittra Appostolika Novo Millennio Ineunte (6 ta Jannar 2001), 40. 18

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA b allikieku nqisuh biss kwestjoni ta opinjoni: huwa grazzja li timliena bil-fer, messa li g andna dmir li nxandru. 18 It-tieni, je tie li l-pastorali tal-knisja f Malta tkun a ornata g al din ir-realtà, ibda mill-edukazzjoni reli juωa fl-iskejjel primarji u spiçça mis-seminarji u l-korsijiet tal-lajçi u dawk ta l-a ornament talkleru. Je tie li dawk li huma responsabbli mill-kura pastorali l-aktar is-saçerdoti u l-katekisti jinteressaw ru hom li jkunu infurmati dwar reli jonijiet o ra. Kultant, b xorti aωina, l-aktar nies li je tie li jkunu infurmati huma l-inqas nies li jaqraw. 19 It-tielet, irridu noqog du attenti g all-uωu tal-kelma pluraliωmu. Óafna drabi l-uωu indiskriminat tag ha jwassalna biex naqg u finnasba li kollox huwa relattiv, inkluω il-fidi li nistqarru. Dan narawh b mod çar minn çerti ittri u artikli li jidhru fil-gazzetti lokali kif ukoll f programmi fuq ir-radju u t-televiωjoni. G alhekk huwa ferm importanti li fil-katekeωi fil-parroççi, fl-iskejjel u f ambjenti akkademiçi ji u diskussi reli jonijiet o ra u kif in arsu lejhom fid-dawl ta Kristu. Id-dokumenti tal-knisja l-aktar reçenti, fosthom id-dikjarazzjoni Dominus Iesus, iwissuna dwar il-periklu li nqieg du r-reli jonijiet kollha fuq l-istess livell. Dan i ib fix-xejn it-twemmin fis-salvazzjoni universali li kisbilna Kristu bil-mewt u l-qawmien tieg u. Fl-a arnett, je tie inqumu min-ng as u ninteb u li dak li qed naraw ise barra minn xtutna g ada pitg ada se jibda jse fostna wkoll aktar malajr milli qatt nistg u nimma inaw. Malta m g adhiex aktar pajjiω iωolat mill-bqija tad-dinja. G alhekk ma nistg ux nibqg u lura milli nag rfu din ir-realtà f pajjiωna. L-avvanz tal-mara 21 Hemm min ja seb li l-emançipazzjoni tan-nisa hija responsabbli g al afna mill-problemi li qed tiltaqa mag hom is-soçjetà. Din hi fehma Ωbaljata. 18 Ibid., 56. 19 Ara Kap IX, Il-formazzjoni teolo ika tal-kleru u tal-lajçi. 19

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA Li l-mara tikseb id-drittijiet li huma tag ha, u li kienet b xi mod imça da minnhom, hu dejjem pass il quddiem fis-soçjetà. F dan il-qasam, sikwit id-diskors idur fuq il-mara-omm li ta dem. Storikament in-nisa miωωew a u bit-tfal dejjem taw sehemhom fil- ajja ekonomika u çivili anke jekk il-poωizzjoni tag hom kienet ta Ωvanta meta mqabbla ma dik tar-ra el. F Malta llum, anke fost in-nisa li uffiçjalment ma jo or ux ja dmu, issib numru mielu li jfittxu li jωidu d-d ul tal-familji permezz ta xog ol li jsir id-dar jew qrib id-dar. Jidher li d-diffikultajiet jin olqu meta ma jkunx hemm il-bilanç me tie bejn id-drittijiet tal-familja u dawk tax-xog ol meta r-ra el u l-mara jkunu ja dmu t-tnejn barra d-dar, u speçjalment meta jkunu enituri. It-twe iba tal-knisja 22 Fid-dawl ta dawn il-konsiderazzjonijiet, il-knisja f Malta twie eb bil-fer g ar-rikonoxximent tal-kapaçità tan-nisa Maltin li jie du sehem b mod s ih fil- ajja soçjali, ekonomika, politika u kulturali. Il-Knisja f Malta tappo ja lin-nisa Maltin fl-isforzi tag hom. T e e l-awtoritajiet çivili sabiex jadottaw policies u sabiex jin olqu strutturi li jg inu lin-nisa u lill-ir iel i addnu ajja tal-familja kif inhu xieraq filwaqt li t-tnejn li huma jag tu l-kontribut tag hom fil- ajja pubblika. Il-Knisja trid issa a lil dawn in-nisa u r iel billi t e i hom li j addmu l- udizzju tag hom sabiex isibu bilanç billi ma jintrikbux la mirreg ba g all- wejje materjali u lanqas mill-kilba g all-poter. Dawn iω-ωew tentazzjonijiet ma jg inux la fil-qadi tad-dmirijiet fuq il-post tax-xog ol u l-anqas fil-bini ta relazzjonijiet b sa ithom fid-dar. Kemm l-omm u kemm il-missier g andhom dmirijiet u responsabbiltajiet lejn it-trobbija tat-tfal fil-familja anki jekk ir-rwol 20

INFLUWENZI FUQ IL-KULTURA MALTIJA U SFIDI IMPORTANTI GÓALL-KNISJA tag hom hu differenti. Ta min jirrifletti u jiddiskuti serjament il-kultura li die la fostna fejn omm, sa mill-ewwel xhur wara t-twelid tat-tarbija, tirritorna fid-dinja tax-xog ol. B dan m a niex neskludu li anki r-ra el g andu jag ti sehmu fit-trobbija tat-tfal, anzi l-knisja tag raf is-sehem imprezzabbli tat-tnejn li huma l-omm u l-missier f dan il-qasam. G alhekk je tie li l-knisja tg in fil-formazzjoni tal-mentalitajiet, ta l-attitudnijiet u tal-kuxjenzi u allura fil-formazzjoni tal-kultura. 20 20 Dwar din it-tema, ara wkoll id-dokument tas-sinodu Ûwie u Familja, 17. 21

KAP III IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA It-tfittxija g all-verità 23 Fil-konvinzjoni li l-oqsma tal-politika u ta l-ekonomija jikkostitwixxu mod esi enti ta kif ting ex il-karità, 21 l-insara g andhom jiddedikaw ru hom b mod intelli enti, kompetenti u onest fil-forom diversi ta impenn çivili. G andhom jag rfu li g an-nisrani din hi g alqa ta idma li fiha jridu jag tu xhieda tal-valuri li jmorru lil hinn mill- ti ijiet ekonomiçi u politiçi. 22 Minnisrani din il- idma te tie tfittxija sinçiera tal-verità g ax l-g atx g allverità jid ol fil-qalba kemm tal-politika u kemm ta l-ekonomija. Il-verità hi dik li torbothom it-tnejn flimkien. JeΩisti nuqqas serju ta din l-attitudni fundamentali kif jidher mill-media li suppost jg inuna nfittxu sew il-verità f kull qasam tas-soçjetà. Bla dubju l-knisja trid tag ti xhieda awtentika ta dan it-tiftix. Il-Papa Ìwanni Pawlu II ma joqg odx jilg ab bil-kliem u ma jonqosx jid ol afna fil-partikular f dan ir-rigward meta jis aq li fil-qasam tal-politika g andna naraw li jkun hemm l-im abba g all-verità fir-relazzjonijiet bejn min imexxi u ç-çittadini, iktar trasparenza fl-amministrazzjoni pubblika, imparzjalità fis-servizz pubbliku, arsien tad-drittijiet ta l-oppoωizzjoni politika amministrazzjoni usta u tajba tal-fondi pubbliçi, ir-rifjut ta mezzi ekwivoçi u Ωiena biex jinkiseb il-poter, biex jinωamm jew jitkattar aktar, ji ri x ji ri. 23 F kull ma g andu x jaqsam ma l-ekonomija, imbag ad, jikkwota mill-katekiωmu tal-knisja Kattolika (2407): ir-rispett tad-dinjità tal-persuna jitlob li tit addem il-virtù tar-raωan, biex ir-rabta mal- id ta l-art ma tkunx bla qjies, li tit addem il-virtù tal- ustizzja a ji u m arsa d-drittijiet talproxxmu u kul add jie u dak li aqqu; u li tit addem is-solidarjetà skond ir-regola tad-deheb u skond l-id miftu a tal-mulej.... 24 21 Ara Pawlu VI, Ittra Appostolika Octogesima Adveniens (14 ta Mejju 1971), 46. 22 Ara Diocesi di Milano, Sinodo 47 o, Milano, 1995, 549. 23 Ìwanni Pawlu II, Ençiklika Veritatis Splendor (6 ta Awissu1993), 101. 24 Ibid., 100. 23

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA Il-qag da preωenti 24 F Malta, sfortunatament, kien hawn fl-istorja konflitti bejn partiti politiçi u l-knisja. Aktarx li f dawn il-konflitti ma ar itx biωωejjed çara s-supremazija tal-kuxjenza personali, dejjem wara l-isforzi me tie a biex tkun imdawla. Kultant in olqot ukoll konfuωjoni fl-im u bejn il-konsegwenzi li jo or u wa edhom minn çerti g aωliet ta m iba u l-passi dixxiplinari me uda, millmexxejja tal-knisja, skond il- udizzju tag hom, fejn jid lu l-membri tag ha. Kif wera l-a ornament tal-kleru ta l-2001 u kif uriena wkoll id-dokument uffiçjali tal-kummissjoni Teolo ika Internazzjonali dwar il-ma fra li talab tant drabi l-papa Ìwanni Pawlu II, din il-problema g adha mag na flg eruq tag ha u l-materja m g andhiex tkun eskluωa mit-tfittxija tal-verità li semmejna. Ma jkunx pastoralment siewi f dan iω-ωmien li l-knisja toqg od tid ol fl-irqaqat ta x sar sewwasew fl-img oddi, anki f kuntest ta stqarrija ta tijiet. Din di à saret f termini enerali xierqa. 25 L-importanti hu li l-prinçipji li jrie u l-futur ikunu çari, kif nittamaw li huma dawn li se nistqarru issa. Il-partiti politiçi ta Malta huma affettwati mill-pluraliωmu b all-partiti politiçi tad-dinja. Qishom l-ideolo iji ma baqg ux la fuq ix-xellug u lanqas fuq il-lemin. L-issues tax-xog ol, l-edukazzjoni, l-ambjent, il-gender, u o rajn saru issues g al kul add. Is-sekulariΩmu issa Ωied il-pressjoni tieg u mhux biss fuq il-knisja iωda wkoll fuq il-partiti. Dawn i addnu çerti prinçipji, iωda qed ikollhom pressjoni mill-poplu, li minnu wara kollox iridu l-voti. Fil-qasam ekonomiku 25 Fil-qasam ekonomiku, il-knisja dejjem g allmet, mir-rivoluzzjoni industrijali l hawn, li g andna nevitaw sew l-estrem ta suq g al kollox ieles u sew l-estrem 25 Ara wkoll id-dokument tas-sinodu ViΩjoni ta Knisja komunjoni, 3. 24

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA oppost ta kollox f idejn l-istat. Il-Knisja dejjem inkura iet li ji u Ωviluppati forom demokratiçi ta tmexxija ta l-impriωi b al ko-operattivi, kif ukoll istituzzjonijiet privati li jkollhom il- id komuni u mhux il-qlig individwali b ala skop. Illum qeg din ng ixu fi Ωmien rivoluzzjoni kulturali ta importanza kbira daqs dik industrijali li abet il-magna. Dak iω-ωmien il-produzzjoni umana xaqilbet mill-biedja (u allura l-art kienet ir-riωorsa l-aktar importanti) g allmanifattura (u allura l-materjali li bil- ruq kienu jinbidlu fl-ener ija li tmexxi l-magni saru r-riωorsi l-aktar apprezzati). Illum qed naqilbu miç-çiviltà tal-magni g al dik elettronika (ji ifieri li tuωa kwantitajiet relattivament Ωg ar ta ener ija biex tag mel xog olha) u l-informazzjoni saret ir-riωorsa l-aktar li tiswa. G alhekk, biex ma n allux ji ri li jkun hemm l-istess inugwaljanzi u in ustizzji fit-tqassim tal- id li ara sew meta l-art u sew meta l-materji ener etiçi kienu l-aktar li jag mluk sinjur, je tie li nie du sieb li ma jkunx hawn kwantità ta bnedmin li ma jibbenefikawx b all-o rajn mill- id li kapaçi tirrendi l-informatika. G alhekk il-qofol tal- ustizzja fil-progress ekonomiku llum jinsab fil-qasam ta l-edukazzjoni. Il- idma politika u l-impenn tan-nisrani 26 Hemm rabta bejn il- idma politika u l-impenn tan-nisrani li, fil-bini ta soçjetà li tixraq lill-bniedem, g andhom b ala mira l- id komuni u t-tkattir tal-valuri morali b alma huma l- ustizzja u l-libertà. Wara Ωmien twil ta tensjoni bejn il-qasam politiku u dak reli juω, bejn l-ordni temporali u l-ordni spiritwali, il-knisja, speçjalment wara l-konçilju Vatikan it-tieni, tag raf il-lajçità tal-politika b ala valur u fl-istess in t e e g al iktar medjazzjoni kulturali bejn il-prassi politika u l-impenn tal-komunità nisranija u l-membri tag ha fir-realtà temporali. 26 26 Ara Gaudium et Spes, 76: Il-komunità politika u l-knisja, fil-qasam tag hom, huma indipendenti minn xulxin u awtonomi...imma dejjem u kullimkien huwa jedd (tal-knisja) li xxandar il-fidi b libertà vera, tg allem id-duttrina soçjali tag ha, tmexxi l- idma tag ha bla tfixkil fost il-bnedmin, u tag ti wkoll il- udizzju morali tag ha fuq wejje li g andhom x jaqsmu ma l-ordni politiku meta l-jeddijiet fundamentali tal-persuna jew is-salvazzjoni ta l-erwie jitolbu dan. 25

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA Dan ifisser li mill-fidi ma nistg u qatt infasslu xi mudell politiku uniku ta soçjetà, ta gvern jew ta partit. Il-fidi ma toffrix riçetta wa danija ta organizzazzjoni soçjali, politika jew ekonomika. Madankollu l-evan elju juri liema huma l-valuri li wie ed g andu jirrispetta u jmexxi l quddiem biex b hekk il-politika tkun tassew ta servizz g all-bniedem. L-insara, min-na a tag hom, b ala çittadini, huma impenjati li jinkarnaw fl-istorja ta kuljum dawn il-valuri, jaffermawhom, i ibuhom il quddiem u j arsuhom. 27 Il-Knisja u l-g aωliet politiçi 27 Mhux kull ideja jew viωjoni tal- ajja hija kompatibbli mal-fidi. G alhekk, waqt li l-knisja t ares il-libertà tal-kuxjenza tal-lajçi nsara fejn jid lu g aωliet ta partit jew skjerament, hi ma tistax ma ssemmax le enha fejn jid lu prinçipji etiçi li fuqhom isiru g aωliet politiçi. Dan il-knisja tag mlu mhux biss meta dawn l-g aωliet ikunu jmorru direttament kontra dak li tg allem hi, imma wkoll meta tag raf li hemm f riskju l-istess id komuni 28 tas-soçjetà, speçjalment il-jeddijiet fundamentali tal-bniedem. Waqt li l-knisja g andha kull jedd u dmir tiddikjara li çerti g aωliet politiçi li g andhom konsegwenzi prattiçi m humiex konsistenti mattwemmin u t-tag lim tag ha, hija tifhem li trid tirrispetta l-awtonomija u l-kompetenza tal-politika. Madankollu, f dawk iç-çirkostanzi meta l-istat jifhem li g andu jille isla favur poωizzjonijiet li l-viωjoni tal-knisja ma taççettax, il-knisja ma toqg odx lura milli titkellem u tibqa tipproponi u tipproklama l-viωjoni u t-tag lim tag ha u turi l-konsegwenzi u l-implikazzjonijiet li dawk l-g aωliet politiçi jista jkollhom fuq il-bniedem u 27 Ara d-dokument tas-sinodu Lajçi Nsara. 28 Ara Konçilju Vatikan II, Dikjarazzjoni Dignitatis Humanae (7 ta Diçembru 1965), 6: Il- id komuni tassoçjetà, li hu l- abra flimkien ta dawk il-kundizzjonijiet tal- ajja soçjali li bihom il-bnedmin jistg u jil qu l-perfezzjoni tag hom b mod aktar s i u afif, jikkonsisti l-aktar fil- arsien tad-drittijiet u tad-dmirijiet tal-persuna umana. 26

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA fuq is-soçjetà in enerali. Il-Knisja tqisha b ala sfida kbira tag ha llum li fil- idma tag ha ta evan elizzazzjoni teduka lin-nisrani biex, f sitwazzjonijiet ta konflitt, jag mel g aωliet li jkunu konsistenti ma l-evan elju u mattag lim tag ha. Distinzjoni çara 28 G andu jkun hemm distinzjoni çara fil-mod kif jitkellmu dwar su etti politiçi persuni bi kwalitajiet ekkleωjali differenti. L-Isqfijiet, jew min jitkellem f isimhom, kif ukoll il-membri talkleru, je ti ilhom jevitaw kull jiel ta g aωliet parti jani. Fl-istess waqt, g andhom jitkellmu fejn jid lu d-drittijiet tal-bniedem u valuri morali u reli juωi. F livelli anqas uffiçjali, anki persuni li jitqiesu normalment b ala esponenti tal-knisja, f materji fejn ikunu implikati drittijiet talbniedem, valuri morali u reli juωi, g andhom ifissru l-fehmiet ra unati tag hom, anki jekk ikunu politikament kontroversjali, dejjem fil-linja tat-tag lim tal-knisja. Il-lajçi huma ielsa li jesprimu l- udizzji tag hom dwar kif g aωliet politiçi jorbtu mal-konvinzjonijiet reli juωi tag hom dment li ma jmorrux kontra t-twemmin espliçitu tal-knisja. Ûew linji ta azzjoni 29 Fis-sitwazzjoni preωenti ta Malta jidhru li huma me tie a Ωew linji ta azzjoni: (i) Il-lajçi jridu jkunu aktar preparati teolo ikament u psikolo ikament biex ma jistennewx mill-kleru la direttivi u lanqas pariri dwar il-biçça l-kbira tal-g aωliet politiçi li je tie isiru fil-pajjiω, imma jkunu kapaçi huma, f isimhom u fid-dawl tal-prinçipji enerali 27

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA tal-knisja, jiddeterminaw liema g aωliet jaqblu mal-prinçipji. G al dan l-iskop jistg u jkunu utli, fil-kwadru ta korsijiet u modi o ra ta edukazzjoni teolo ika tal-lajçi, sistemi ta ta ri ma suba speçjalment g al dawk li lesti jid lu g ar-responsabbiltajiet fil-qasam politiku jew f oqsma li g andhom x jaqsmu mieg u. (ii) Il-mexxejja tal-knisja jipprovdu dawl fuq il-problemi ja arqu talmument b dawk il-konsiderazzjonijiet rilevanti li jistg u tassew jg inu lill-insara jaslu g all-konkluωjonijiet tag hom, imma bir-rikonoxximent li dawn jistg u jkunu differenti tal-wie ed minn ta l-ie or anki jekk it-tnejn i addnu l-fidi Kattolika, lief fejn çerti g aωliet imorru çar kontra l-evan elju u d-drittijiet fundamentali tal-bniedem; fi kliem ie or, bl-g arfien li hemm spazju g al çertu pluraliωmu anki fil-knisja. Sehem il-knisja g al spirtu ta djalogu 30 Dawn iω-ωew linji ta azzjoni huma wkoll il-qofol tat-twe iba g al dik li hi forsi l-aqwa diffikultà g all-impenn tassew nisrani fil-politika, ji ifieri l-qasma tal-poplu Malti f Ωew taqsimiet opposti g al xulxin u li ma jiddjalogawx tassew bejniethom. Huwa hawn ukoll li l-knisja tista tkompli tag ti l-kontribut tag ha biex i ib flimkien iω-ωew na at. Il-bini ta komunitajiet insara fil-parroççi, fl-g aqdiet u l-movimenti, u fi gruppi b impenn nisrani, g andhom iwasslu g al dik l-esperjenza ta fraternità, l hemm mill-idejat politiçi li kull wie ed i addan. Il-valur tal-fraternità mhux dejjem tmexxa l quddiem mir-rivoluzzjoni Françiza l hawn, imma g all-knisja huwa l-qofol tal-messa u l-impenn tag ha. Impenn fl-ewropa u fid-dinja 31 Issa li ttie det id-deçiωjoni tal-poplu Malti favur s ubija fl-unjoni Ewropea, is-soçjetà Maltija qed t ejji ru ha biex fl-1 ta Mejju 2004 Malta ssir parti 28

IL-KNISJA U L-OQSMA TAL-POLITIKA U TA L-EKONOMIJA minn g aqda ta amsa u g oxrin pajjiω li jirrappreωentaw l-ikbar blokk kummerçjali fid-dinja. Ir-realta tas-s ubija fl-ue Ωgur li se tag ti orjentament did lill-politika Maltija. G alhekk il-knisja je tie li jkollha l-kummissjoni Il-Knisja f Malta u fl-ewropa, b mandat çar ta dak li hu mistenni minnha. G aldaqstant tin atar din il-kummissjoni. B mod speçjali, min abba li s-suq mondjali, minkejja l-fenomenu talglobalizzazzjoni, mhu juri ebda tendenza li minnu nnifsu jtaffi l-inugwaljanza bejn il-pajjiωi Ωviluppati u dawk li qeg din jiωviluppaw, il-knisja f Malta, bilkelma u bl-eωempju, tfakkar lill-insara kollha li g andhom jibqg u juru impenn biex jittie du miωuri li jg inu lill-pajjiωi l-aktar fqar, b alma huma dawk ta l-afrika, biex ikunu jistg u jimxu l quddiem. Fl-istess waqt t e e lill-awtoritajiet tal-pajjiω biex fl-istituzzjonijiet ta l-unjoni Ewropea jmexxu l quddiem a enda li tiffavorixxi l-iωvilupp soçjali, ekonomiku u politiku filpartijiet fqar tad-dinja. Dan minkejja li f dawn il-pajjiωi hemm problemi interni li jfixklu l-progress. Il-proçess innifsu tal-globalizzazzjoni minnu stess jag ti aktar importanza lill-effiçjenza milli lill- ustizzja u lis-solidarjetà internazzjonali. 29