ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Η ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Transcript

1 ΦΩΤΗΣ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ Η ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

2 Ὕστερ ἀπό τόν Ὠκεανό ἡ πειό ἄγρια θάλασσα εἶναι ἡ Μαύρη θάλασσα οἱ θαλασσινοί τήν ἀρμενίζουνε μέ μεγάλο φόβο, ἐπειδής δέν ἔχει λιμάνια καί νησιά γιά νά ποδίσουνε. Οἱ Ἕλληνες στά πολύ παλιά χρόνια τή λέγανε Ἄξεινον Πόντον δηλαδή Θάλασσα Ἀφιλόξενη, γιά τίς φουρτοῦνες πού κάνει καί γιά τʹ ἄγρια ἔθνη πού καθόντανε στίς ἀκρογιαλιές της καί σκοτώνανε τούς καραβοτσακισμένους. Πολλοί ἀπό δαύτους τρώγανε κι ἀνθρώπους, καί τά καύκαλά τους τά κάνανε ποτήρια γιά νά πίνουνε ὅπως γράφει ὁ Στράβωνας «ἄπλουν εἶναι τότε τήν θάλασσαν ταύτην καί καλεῖσθαι Ἄξενον διά τό δυσχείμερον καί τήν ἀγριότητα τῶν περιοικούντων ἐθνῶν καί μάλιστα τῶν Σκυθικῶν, ξενοθυτούντων καί σαρκοφαγούντων καί τοῖς κρανίοις ἐκπόμασι χρωμένων». Ὁ Μελέτιος πάλε γράφει στή Γεωγραφία του: «ὁ δέ Εὔξεινος Πόντος ὠνομάζετο Ἄξεινος καί Κακόξεινος, καί ἡ γῆ ὁλόγυρά του δέν κατοικεῖτο παρά ἀπό πειράτες φοβερούς, καί ἄλλα ἔθνη ἄγρια ξενοκτόνα. Καλεῖται τανῦν Μαύρη Θάλασσα ὅτι παντοτεινά νέφη εἰς αὐτήν ἐφίστανται». Εἶναι μέρες πού τούτη τή θάλασσα τή σκεπάζει ἀντάρα καί σκοτάδι, ἡ μέρα γίνεται σά νύχτα. Φαίνεται πώς πρῶτοι ἀπʹ ὅλους τή δαμάσανε οἱ Φοίνικοι, κεῖνα τά δερφίνια πού δέν ἀφήσανε θάλασσα νά μή τήν αὐλακώσουνε. Σιγά σιγά ξεθαρρευτήκανε κ οἱ Ἕλληνες καί πιάσανε νά τή συχνοταξιδεύγουνε καί χτίσανε πλῆθος πολιτεῖες σέ κάθε μεριά, τίς περισσότερες στίς ἀκρογιαλιές πού κυττάζουνε κατά τό βοριᾶ. Τότες ἀπό Ἄξεινον τή βαφτίσανε Εὔξεινον Πόντον, πού θά πεῖ Φιλόξενη θάλασσα. Μαύρη Θάλασσα τή βγάλανε οἱ Τάταροι κʹ οἱ Μογγόλοι τότες πού κατεβήκανε κατά δῶθε, χίλια χρόνια μετά Χριστό. Ἀπό τότες ὅλος ὁ κόσμος τή λέγει Μαύρη Θάλασσα, τούρκικα Καρά ντενίζ, ρούσσικα Τσόρνογε μόρε.

3 Ὁ Ἡρόδοτος γράφει πώς τούτη ἡ θάλασσα εἶναι μεγαλόπρεπη κι ἀπʹ ὅλα τά πέλαγα τό πειό θαυμαστό, «ἀξιοθέατον πόντον τόν Εὔξεινον καί πελαγέων ἁπάντων θαυμασιώτατον». Τό σκέδιό της εἶναι σάν αὐγό. Οἱ ἀρχαῖοι τό παρομοιάζανε μέ δοξάρι, ἀπό κεῖνα ποὔχανε οἱ Σκύλοι. Κατά τή Μικρά Ἀσία καί κατά τόν Καύκασο οἱ ἀκρογιαλιές εἶναι ἀπόκρεμνες. Ἀπόγκρεμνα εἶναι καί τά κατάγιαλα τῆς Βουργαριᾶς καθώς καί τό χερσόνησο τῆς Κριμαίας στό μέρος πού κυττάζει κατά τή Μαύρη θάλασσα. Τά βορεινά εἶναι μπάσα καί στά μέρη πού χύνουνται τά μεγάλα ποτάμια ἔχει βάλτα κι ἀμμόξερες. Τό βάθος τοῦ νεροῦ εἶναι μεριές πού φτάνει σέ 1250 μπόγια, μʹ ἄλλα λόγια 2000 μέτρα τά πειό βαθειά νερά βρίσκουνται κατά τή στεριά τῆς Μικρῆς Ἀσίας. Ἁλάτι ἔχει πειό λίγο ἀπό τίς ἄλλες θάλασσες, ἐπειδής πλῆθος ποτάμια μεγάλα χύνουνε πολλά γλυκά νερά μέσα στή γοῦρνα της. Γιά τοῦτο πολλά ψάρια κι ἄλλα θαλασσινά πού θέλουνε πολύ ἁρμύρα δέ βρίσκουνται σέ κεῖνα τά νερά, καλαμάρια, σουπιές, ἀστακοί, καί τέτοια. Ὁ Ἀρριανός γράφει πώς τόσο γλυκά εἶναι τά νερά τῆς θάλασσας πού ποτίζουνε τά ζωντανά οἱ τσομπάνηδες κατεβάζοντάς τα στήν ἀκρογιαλιά, καί πώς ὄχι μονάχα δέν τά βλάφτει μά καί τά θρέφει πειό πολύ ἀπʹ τό γλυκό νερό. Ἀπό τήν ἴδια αἰτία παγώνει κιόλας εὔκολα καί φυλακώνουνται κάθε χρόνο μέσα στόν πάγο καράβια πολλά, στή θάλασσα τοῦ Ἀζόφ καί στή μπούκα τοῦ Δούναβη καί τῶν ἄλλων ποταμῶν. Ὁ Μελέτιος γράφει τοῦτα: «Εἰς τόν καιρόν Κοπρωνύμου ἐπάγωσεν ὁ Εὔξεινος ὥστε ὁ πάγος ἦτον 30 πήχεων καί ἐπάνωθεν 20 πήχεις τό χιόνι». Πλῆμμα καί ξέρα δέν ἔχει ὅπως ὅλες οἱ θάλασσες τοῦ κόσμου πού τραβᾶνε τά νερά τους εἴτε πλημμάρουνε κατά τή φούσκωση καί τή χάση τοῦ φεγγαριοῦ. Τῆς Μαύρης Θάλασσας τά νερά πλημμάρουνε μονάχα σά λυώνουνε τά χιόνια καί κατεβάζουνε νερά τά ποτάμια τότες κάνει ρέματα θυμωμένα.

4 Ὅσο γιά τούς ἀνέμους πού φυσᾶνε στή Μαύρη Θάλασσα, ἐννιά μῆνες τό χρόνο φυσᾶνε ὄστριες καί γαρμπῆδες, δηλαδή καιροί τῆς νοτιᾶς, καί μονάχα τούς τρεῖς μῆνες τοῦ καλοκαιριοῦ, Ἰούνιο, Ἰούλιο καί Αὔγουστο φυσᾶνε βοριάδες. Τό χειμῶνα τήν πλακώνουνε πούσια δηλ. ἀντάρες, καί πνίγουνται πολλά καράβια. Νησιά ἔχει λιγοστά, καί κεῖνα ὅλο ρημονήσια. Ξέρες ἀπό βράχια ἔχει κατά τόν Καύκασο, καί σωριασμένον ἄμμο κοντά στήν Ὀντέσσα. Τά πειό μεγάλα νησιά εἶναι αὐτά πού γράφω παρακάτου. Τό Νησί τῆς Κερασούντας, τούρκικα Γκιρεσόν ἀντασί, ἀρχαῖα Ἀρητιάς ἤ Νῆσος τοῦ Ἄρεως. Βρίσκεται ἀνοιχτά ἀπό τήν Κερασσοῦντα δυό τρία μίλια. Οἱ παλαιοί λέγανε πώς σʹ αὐτό τό νησί ζούσανε οἱ Ἀμαζόνες ἀντρογυναῖκες. Ἀγριόδεντρα τό σκεπάζουνε. Εἶναι ζωσμένο ἀπὅνα κάστρο γκρεμισμένο καί βρίσκουνται θεμέλια ἀπό παλιό ρημοκκλῆσι. Ἡ Νῆσος τῶν Κιλίκων, τούρκικα Χουνιάτ Καλεσί, ἀνάμεσα στό Γιασούν μπουρνοῦ καί στό Τσάμ μπουρνοῦ. Ἡ Θυννιάς, ἕνα νησόπουλο ἔρημο, μονάχα καραβοτσακισμένοι πᾶνε ἀπάνου γιά νά γλυτώσουνε. Θυννιάς νῆσος θά πεῖ Παλαμηδονῆσι. Οἱ Τοῦρκοι τό λένε Κεφκέν ἀντασί. Ἡ Κάλπη, τούρκικα Κίρπε ἀντασί, μπροστά στόν κάβο τῆς Ἀπολλωνίας. Τό νησί τοῦ Ἀχιλλέα, ἀνοιχτά ἀπ τό μέρος πού χύνεται ὁ μεγάλος ποταμός πού λέγεται στά ρούσσικα Δνίπερ καί στʹ ἀρχαῖα Βορυσθένης ἐκεῖ ἀπάνου λέγανε πώς εἴτανε τό μνημόρι τʹ Ἀχιλλέα. Διονύσιος ὁ Περιηγητής γράφει πώς τό λέγανε καί Λευκή, δηλαδή Ἀσπρονῆσι, ἐπειδής ἀσπρίζει ἀπό τίς κουτσουλιές πού κάνουνε οἱ γλάροι καί πώς ἄκουσε νά λένε ὅτι τριγυρνᾶνε ἀπάνου ὁ Ἀχιλλέας κι ἄλλοι πεθαμένοι παλληκαράδες καί γιά τοῦτο τὄπανε Νησί τῶν Ἡρώων στά Ρούσσικα λέγεται Τέντρα. Ὀφιοῦσαι Νῆσοι, δηλαδή Φιδόνησα, στό μέρος πού χύνεται ὁ Δούναβης. Τό μεγαλύτερο τό εἴπανε Πεύκη γιατί εἶναι φουντωμένο ἀπό πεῦκα ἀπάνου καθόντανε ἀνθρῶποι ἀπό τʹ ἀρχαῖα χρόνια. Ἔχει κι ἄλλα

5 ξερόνησα, ὅλα μαζί καμμιά τριανταριά, τά πειό πολλά ὅμως εἶναι πέτρες χαμένες μέσα στό πέλαγο. Κάβους ἔχει πάλε λιγοστούς, ἐπειδής ἡ ἀκρογιαλιά τραβᾶ ἴσια γιά τοῦτο δέν ἔχει λιμάνια καί λεγότανε θάλασσα ἀλίμενος. Οἱ πειό μεγάλοι κάβοι εἶναι δυό, ὁ ἕνας ἀπάνου στή στεριά τῆς Ἀνατολῆς λεγόμενος Κερεμπέχ μπουρνοῦ, ἀρχαῖα Κάραμβις, κι ὁ ἄλλος ἀπάνου στήν Κριμαία λεγόμενος στά ρούσσικα Ἅη Φιόντωρ, ἀρχαῖα Κριοῦ μέτωπον, δηλαδή Κούτελο τοῦ Κριαριοῦ. Ὁ ἕνας βλέπει κατά τό βοριᾶ καί ὁ ἄλλος κατά τή νοτιά καί στέκουνται ἀντίκρυα ὁ ἕνας στόν ἄλλον, κʹ οἱ δυό ἁψηλοί καί φοβεροί ἀναμεσό τούς εἶναι τό πειό στενό μέρος τῆς Μαύρης Θάλασσας. «Πρόκειται δέ τῆς Ταυρικῆς ἄκρα πολύ πρός τό πέλαγος καί τήν μεσημβρίαν ἐπικειμένη κατά Παφλαγονίαν καί Ἄμαστριν πόλιν, καλεῖται δέ Κριοῦ μέτωπον». Ἄλλοι κάβοι εἶναι τό Μπαμπᾶ μπουρνοῦ, ἀρχαῖα Παρθένιον, τό Μπούζ τεπέ μπουρούν, ἀπάνου σʹ ἕνα ἀπόγκρεμνο χερσόνησο, τό Ἰντζέ μπουρούν, ἀρχαῖα Λεπτή ἄκρα κοντά στή Σινώπη, ἡ πειό βορεινή μύτη τῆς Μικρῆς Ἀσίας, τό Γιέρος μπουρούν Ἱερόν Ἀκρωτήριον, τό Τζέφρε μπουροῦν ἀρχαῖα Ζεφύριον, τό Τζάλτι μπουροῦν, ἀρχαῖα Ἡράκλειον, τό Γιασούν μπουρούν ἀρχαῖα Ἰασόνιον ἀπό τὄνομα τοῦ Ἰάσονα πού πρωτοπῆγε σέ κεῖνα τά μέρη μέ τό καράβι του κινῶντας ἀπό τήν Ἄσπρη Θάλασσα. Ποτάμια χύνουνται πολλά μέσα στή Μαύρη Θάλασσα. Τά πειό μεγάλα χύνουνται στήν ἀκρογιαλιά πού πέφτει κατά τό βοριᾶ, ὁ ξακουσμένος Δούναβης ἀρχαῖα Ἴστρος, ὁ Ντνίπερ ἀρχαῖα Βορυσθένης, ὁ Ντόν ἀρχαῖα Τάναϊς. Στήν ἀκρογιαλιά τῆς Ἀνατολῆς χύνουνται ὁ Φάσις, ὁ Θερμώδων τούρκικα Τέρμε τσάϊ, ὁ Ἶρις τούρκικα Γεσίλ Ἰρμάκ, ὁ Ἅλυς τούρκικα Κιζίλ Ἰρμάκ, ὁ Παρθένιος τούρκικα Μπαρτίν Τσάϊ, ὁ Φίλιος τούρκικα Φιλιάς Τσάϊ, ὁ Σαγγάριος τούρκικα Σακάρια σοῦ, καί πλῆθος πειό μικρότερα ποτάμια. Εἶναι κʹ ἕνα μικρό ποτάμι πού τό λέγανε οἱ

6 ἀρχαῖοι Ἀχέροντα σάν καί κεῖνο ποὖναι στήν Ἤπειρο, καί κεῖ λέγανε πώς εἴτανε ἡ πόρτα τοῦ κάτω κόσμου καί πώς ἀπό κεῖ κατέβηκε ὁ Ἡρακλῆς κι ἀνέβασε τʹ ἀγριόσκυλο τόν Κέρβερο πού φύλαγε τούς πεθαμένους. Αὐτός ὁ Ἀχέροντας ποταμός χύνεται ἀντίκρυα στό Παλαμηδονῆσι ποὔπαμε πρωτύτερα, καί μέ τά σέλια πού κατεβάζει ἔχει κάνει ἕναν χαμηλό κάβο πού τόν λέγανε καί κεῖνον Ἀχερούσιον ἄκρον. Τό ποτάμι Παρθένι τό λένε οἱ Τοῦρκοι Μπαρτίν Τσάϊ, τό λένε καί Ντουλάπ. Εἴτανε φημισμένο ἀπό τά παλιά τά χρόνια γιά τήν ὀμορφιά του οἱ ὀχτιές του εἶναι φουντωμένες ἀπό δέντρα ἁψηλά κάθε λογῆς, καί μʹ ὅλο ποὖναι μικρό στό μάκρος, ἔχει φάρδος ἀπό 150 ἴσαμε 300 ὀργιές, ἀπό τή θάλασσα ἴσαμε τό χωριό Παρθένι ποὖναι χτισμένο δυό ὧρες δρόμο ἀπʹ τήν ἀκροθαλασσιά. Καράβια πολλά καί παπόρια ταξιδεύγουνε μέσα κι ἀνεβοκατεβαίνουνε ἴσαμε τό χωριό. Ἔχει καί ταρσανάδες πού σκαρώνουνε μεγάλα καράβια καί καΐκια. Οἱ φλέβες του βρίσκουνται κοντά στή Σαφράμπολη. Τά καράβια παγαίνουνε στό Γκιουλκέν μπουνάρ, πού θά πεῖ Πηγή τῆς Ὀξιᾶς καί φορτώνουνε ξυλική σʹ αὐτό τό μέρος κάνουνε τά καΐκια. Ἀπʹ τό Γκιουλκέν μπουνάρ ἴσαμε τό χωριό Παρθένι εἶναι μιά ὥρα δρόμος μέ τά ποδάρια. Τό Φιλιάς Τσάϊ εἶναι βαθύ μά στενό μπαινοβγαίνουνε καΐκια πολλά πού κουβαλᾶνε ξυλική. Στό μέρος πού βγαίνει ἡ μπούκα του στή θάλασσα ἔχουνε βουλιάξει κάμποσα καΐκια, ἐπειδής κάνει ρέμα πού τά σφεντονίζει. Σά σηκώνεται φουρτούνα τʹ ἀγριεμένα κύματα τῆς θάλασσας παλαίβουνε μέ τά ρέματα τοῦ ποταμιοῦ. Γεσίλ ἰρμάκ θά πεῖ Πράσινο ποτάμι, ἀρχαῖα Ἶρρις. Μέσα σέ τοῦτο τό ποτάμι μπαίνουνε τά καΐκια καί τραβᾶνε ἴσαμε δέκα ὧρες δρόμο ἀπό τή θάλασσα.

7 Τό Κιζίλ ἰρμάκ δηλαδή Κόκκινο ποτάμι, ἀρχαῖα Ἅλυς ποταμός, εἶναι τό πειό μεγάλο ποτάμι, ἀπʹ ὅσα χύνονται στήν ἀκρογιαλιά τῆς Ἀνατολῆς. Τό νερό του εἶναι βαθύ κι ἄν καμμιά φορά τόν παστρέψουνε μέ φαγάνες θά μποροῦνε νά παγαίνουνε τά καΐκια ἴσαμε τό Κεσκίν ποὖναι στό ἴσιο τῆς Ἄγκυρας, μʹ ἄλλα λόγια κάμποσες μέρες δρόμο ἀπό τή θάλασσα. Ὅπως εἶναι τώρα ταξιδεύεται ἴσαμε τό χωριό Τσαρσαμπᾶ, πεντέξη ὧρες δρόμο ἀπό τή θάλασσα. Στό στόμα τοῦ ποταμιοῦ βρίσκεται ἕνα λιμάνι Ἀγκώνας λεγόμενο καί κεῖ ἀράζουνε τά καΐκια. Κοντά στήν Καισάρεια πιάνουνε μέσα στό ποτάμι ψάρια πού τραβᾶνε ἴσαμε 50 ὀκάδες. Ὁ μεγάλος ποταμός Δούναβης λεγότανε Ἴστρος στʹ ἀρχαῖα χρόνια στό μέρος πού χύνεται στή Μαύρη θάλασσα παραπάνου τόν λέγανε Δανούβιον. Τό φάρδος του εἶναι μεγάλο καί ταξιδεύουνε μέσα μεγάλα παπόρια. Οἱ παλαιοί τονε λέγανε πεντάστομο καί ἑφτάστομο, ἐπειδής χύνεται στή θάλασσα ἀπό πολλά στόματα. Ὁ Στράβωνας γράφει πώς εἶχε δυό λίμνες μεγάλες σʹ αὐτό τό μέρος, ἡ μιά κλεισμένη κʹ ἡ ἄλλη ἀνοιχτή στή θάλασσα καί τήν εἴχανε γιά λιμάνι. Ὁ Ντνίπερ, ἀρχαῖα Βορυσθένης, εἶναι κι αὐτός μεγάλος ποταμός κʹ ἡ χώρα πού ποτίζει εἶναι κάμπος ἀπέραντος μέ βοσκές, κατοικημένος ἀπό τσομπάνηδες πού κάθουνται μέσα σέ τσαντίρια. Κατά τό Στράβωνα, ἀνάμεσα Δούναβη καί Βορυσθένη βρίσκεται μιάν ἔρημο δίχως νερό καί κεῖ κόντεψε νά πεθάνει ἀπό τή δίψα ὁ Δαρεῖος μέ τό στρατό του τότες πού πῆγε νά πολεμήσει τούς Σκύθες. Ὁ Ντόν, ἀρχαῖα Τάναϊς, χύνεται μέσα στή θάλασσα τοῦ Ἀζόφ, πού τή λέγανε στά παλιά τά χρόνια Μαιῶτις λίμνη. Αὐτό τό ποτάμι χωρίζει τήν Ἀσία ἀπό τήν Εὐρώπη. Ὁ Στράβωνας γράφει πώς ἔχει δυό στόματα καί πώς στά χρόνια του εἴτανε χτισμένη σʹ αὐτό τό μέρος καί πολιτεία μέ

8 τὄνομα Τάναϊς καί πώς οἱ φλέβες του δέν ξέρει κανένας ποῦ βρίσκονται, ὅπως τοῦ Νείλου ποταμοῦ καί πώς μονάχα λίγο παραμέσα ἀπό τό μέρος πού χύνεται στή θάλασσα εἴχανε ἔμπει οἱ ταξιδευτές στά χρόνια του, ἐπειδής κάνει πολύ κρύο, καί δέ μποροῦνε ἀνθρῶποι ξένοι νά ζήσουνε. «Τοῦ δʹ ὑπέρ τῶν ἐκβολῶν ὀλίγον τό γνώριμόν ἐστι διά τά ψύχη καί τάς ἀπορίας τῆς χώρας, ἅς οἱ μέν αὐτόχθονες δύνανται φέρειν σαρξί καί γάλακτι τρεφόμενοι νομαδικῶς, οἱ δʹ ἀλλοεθνεῖς οὐχʹ ὑπομένουσιν». Κοντά στʹ ἄλλα γράφει πώς βρίσκεται μπροστά στή μπούκα του ἕνα νησί Ἀλωπεκή, «πρόκειται δʹ ἐν ἑκατόν σταδίοις τοῦ ἐμπορίου νῆσος Ἀλωπεκή, κατοικία μιγάδων ἀνθρώπων ἔστι δέ καί ἄλλα νησίδια πλησίον ἐν τῇ λίμνῃ». Ψάρια ζοῦνε πολλά μέσα στή Μαύρη Θάλασσα καί μέσα στά ποτάμια, τά περισσότερα δίχως λέπια, τοῦνες, παλαμῆδες, κορακίνα ἀλλιῶς λεγόμενα μαυρόψαρα, σκουμπριά, μερσίνια, δηλαδή χαβιαρόψαρα, καί δερφίνια πολλά δέ ζοῦνε ὅμως ὅσα θέλουνε πολύ ἁρμυρό νερό, σουπιές, καλαμάρια, ἀστακοί, χταπόδια, ὅπως γράψαμε πρωτύτερα. Ἡ στεριά τῆς Ἀνατολῆς πʹ ἀγκαλιάζει τή Μαύρη Θάλασσα ἀπό μέρος τῆς νοτιᾶς εἶναι γεμάτη δάσα πυκνά καί μέσα στά φαράγγια τρέχουνε νερά κρουσταλλιασμένα. Τόν παλιόν καιρό τά κλήματα φυτρώνανε μονάχα τους, καί τʹ ἄλλα ὅ,τι δέντρο βάλει ὁ νοῦς σου, ἐκεῖ φυτρώνανε δίχως νά ἱδρώσει ἄνθρωπος. Τά περισσότερα ἀπʹ ὅσα δέντρα φυτεύγουμε καί κοπρίζουμε στά μέρη μας, ἐκεῖ πέρα γινόντανε μοναχά τους καί βοσκές ἔχει πολλές. Ὅσο γιά τούς ἀνθρώπους, πολλά ἔθνη περνούσανε τή ζωή τους καί τήν περνοῦνε ὁλόγυρα σέ τούτη τή θάλασσα. Κατά τό βοριᾶ, ἐκεῖ ποὖναι σήμερα ἡ Ρουσσία, εἴτανε ἡ Σκυθία. Σʹ αὐτή τή χώρα κατοικούσανε ἔθνη

9 πολεμικά, κι αὐτά τά ἔθνη φαίνεται πώς εἶναι οἱ σημερινοί Τάταροι. Ὅπως γράφουνε οἱ παλιοί, δέ λογαριάζανε τόν ἄνθρωπο γιά τίποτα. Ὅσοι ἀντρειωμένοι κι ἄφοβοι ἀπό τʹ ἄλλα ἔθνη πιχειριστήκανε δέ μπορέσανε νά παλαίψουνε μʹ αὐτό τʹ ἀδάμαστο γένος. Κοντά στή θάλασσα ζούσανε οἱ Μοσύνοικοι, ἀγριανθρῶποι σκληροί λεγόντανε ἔτσι γιατί καθόντανε μέσα σέ καλύβες ξυλένιες μέ σκεπή μυτερή σάν ἀνεμόμυλοι, κόβανε τίς κεφαλές τῶν ὀχτρῶν τους καί τίς γυρίζανε μέ μουσικές καί μέ χορούς. Εἴτανε φαγάδες, ὁ κάθε ἄνθρωπος ἔτρωγε ὅσο τρῶνε πέντε δικοί μας, καί παχαίνανε τίς γυναῖκες καί τά παιδιά τους γιά νἆναι πειό ὄμορφα κατά τήν ἰδέα τους. Ὁ Ἀνώνυμος γράφει γιά δαύτους «Μοσύνοικοι ἔθεσι, νόμοις, ἔργοις τε βαρβαρώτατοι φασίν γάρ ἐν ξυλίνοις ὑψηλοῖς τʹ ἄγαν πύργοις ἐνοικεῖν ἅπαντας». Ὁ ἴδιος Ἀνώνυμος γράφει πώς βορεινά ἀπό τόν τόπο πού κάθουνται τοῦτοι, ἡ Σκυθιά συνορεύει μέ τόπους πού δέ βρίσκεται ἄνθρωπος καί πού δέν τούς ξέρει κανένας Ἕλληνας καί πώς παραπέρα εἶναι κάτι ἄλλα ἔθνη πού λέγονται Ἀνθρωποφάγοι. Πολιτεῖες τῆς Μαύρης Θάλασσας ἀπάνου στή Μικρή Ἀσία. Ἡ Τραπεζούντα εἶναι πολιτεία ξακουσμένη. Τὄνομά της λένε πώς βαστᾶ ἀπʹ τό βουνό ἀπάνου στό ὁποῖο εἴτανε χτισμένο τʹ ἀρχαῖο κάστρο γιατί ἔμοιαζε σάν τραπέζι. Ἐπειδής ἔχει μεγάλη ἱστορία, κι ὁ τόπος εἶναι στενός, θάν ἀφήσω νά τήν ξιστορήσω ἄλλη φορά. Ἡ Κερασούντα εἶναι χτισμένη σέ ὄμορφη τοποθεσία. Στέκει ἀκόμα τʹ ἀρχαῖο κάστρο ἀπάνου σʹ ἕνα ψήλωμα. Τά βουνά ὁλόγυρα εἶναι σκεπασμένα ἀπό δέντρα ἥμερα κιʹ ἄγρια, λεφτοκαρυές, καρυδιές, ὀξιές, πυξάρια, σφεντάμια, βαλανιδιές, πεῦκα, ἔλατα κι ἄλλα πού δέν τά γνωρίζω. Ἡ πολιτεία εἶναι χτισμένη ἀπάνου σ ἕνα χερσόνησο πού σχεδιάζει ἕνα λιμάνι κατά τό βασίλεμα. Μπροστά σ αὐτό τό λιμάνι

10 βρίσκεται τό νησί τοῦ Ἄρη, τούρκικα Κιρασούν ἀντασί ἔχει ἀπάνου κάστρο βυζαντινό κ ἕναν πύργο γκρεμνισμένο κοντά σʹ ἕνα ρημοκκλῆσι τʹ ἅγιου Φωκᾶ. Στήν Κερασοῦντα βγάζουνε πολλά ψάρια κι ἄλλα θαλασσινά. Κερασοῦντα τή βγάλανε ἀπό τά πολλά κεράσια ὁ Λούκουλλος ἀπό κεῖ πῆρε δέντρα καί μεταφύτεψε στή Ρώμη πού δέν τά ξέρανε ἴσαμε τά τότες. Πρωτύτερα τή λέγανε Φαρνακία. Τή σήμερον ἡμέρα σώζεται ἀκόμα πολιτεία ἀπό τίς πρῶτες τῆς Μαύρης Θάλασσας, μέ 35 τζαμιά, 20 ἐκκλησιές, 40 μεντρεσέδες, σκολειά τούρκικα, τεκέδες κι ἄλλα πολλά. Μέσα στό λιμάνι βρίσκεται ἀρσανᾶς καί κάνουνε μεγάλα καράβια, γκαγκαλῆδες κι ἄλλα σκαριά. Πρό χρόνια εἶχε ἴσαμε 100 καράβια, τώρα μέ τά παπόρια λιγοστέψανε πολύ. Κεῖνον τόν καιρό οἱ περισσότεροι θαλασσινοί εἴτανε χριστιανοί. Οἰνόη, τούρκικα Οὔνια. Οἱ Οἰνιαλῆδες εἴχανε μιά φορά πολλά καράβια, πλήν σήμερα σβύσανε, οἱ πειό πολλοί πήρανε τά μάτια τους καί πήγανε στή Ρουσσία. Στά καλά τά χρόνια χτίζανε σʹ αὐτό τό μέρος 20 μέ 25 καράβια καθέ χρόνο, χωριστά τα καΐκια. Ἀρχαῖα μάρμαρα βρίσκουνται, μά εἶναι χωμένα μέσα στή γῆς. Μονάχα παραμέσα στή στεριά, μιά ὥρα ἀπό τή θάλασσα, στέκεται ἕνας βράχος κ ἐκεῖ ἀπάνου εἶναι χτισμένο κάστρο παλαιό πού τό λένε Κάστρο τῆς Ὡριᾶς, κι ἄλλες πέτρες σκαλισμένες. Ἡ Σαμψούντα εἶναι χτισμένη μέσα σ ἕναν κόρφο, κοντά στό μέρος πού βρίσκουνται τά παλιά θεμέλια. Οἱ Τοῦρκοι τή λένε Καρά Σαμψόν, δηλαδή Μαύρη Σαμψοῦντα. Ἐκεῖ πέρα σκάψανε οἱ Αὐστριακοί κ ἤβρανε πολλά ἀρχαῖα, τειχιά, κολόνες, ἀγάλματα, μονέδες καί θεμέλια ἀπό χτίρια μεγάλα. Στά πειό παλιά χρόνια λεγότανε Πειραιᾶς. Εἶδε πολλή δόξα, καί σήμερα ὅμως ἔχει πολύν κόσμο, γιατί γίνεται ἐμπόριο μεγάλο στά καπνά καί σʹ ἄλλες πραμάτειες. Τή στολίζουνε καλά χτίρια, παζάρι μεγάλο, χαμάμια, ὄμορφες βρύσες καί συντριβάνια. Ἔχει κʹ ἕνα μεγάλο

11 ρολόγι ἀπάνου σʹ ἕναν πύργο, τό λεγόμενο Σαατχανέ. Τό λιμάνι της εἶναι ρηχό γιατί κατεβάζει ἄμμο τό μεγάλο ποτάμι Γεσίλ Ἰρμάκ, τό πιάνει πολύ κιʹ ὁ βοριᾶς καί πετᾶ τά καράβια ὄξω. Πᾶνε πολλά παπόρια, Τούρκικα, Ἑλληνικά, Ἰταλικά καί Ρούσσικα, καί φουντάρουνε ἕνα μίλι ἀνοιχτά γιά τοῦτο, τό φόρτωμα γίνεται μέ κάτι μεγάλα σλέπια πού τἄχουνε Γερμανοί κʹ Ἰγγλέζοι. Ἀνάμεσα Σαμψοῦντα καί Οὔνια χύνεται τό ποτάμι Θερμώδοντας, τούρκικα Τέρμε, μέσα σʹ ἕναν κάμπο καρπερόν. Κοντά σέ τοῦτο τό ποτάμι καί στόν Ἶρι ποταμό λένε πώς ζούσανε οἱ Ἀμαζόνες. Ὁ Στράβωνας γράφει πώς ὁλογυρίς ὁ χρόνος δέν ἀπολείπουνε τά πωρικά, γιατί πότε κρέμουνται στά δέντρα, πότε πέφτουνε καί κάθουνται χωμένα μέσα στά φύλλα ποὖναι πεσμένα κάτʹ ἀπό τά κλαριά. Ἀνάμεσα στά δυό ποτάμια εἶναι ἕνα δάσος τόσο πυκνό πού δέ μπορεῖ εὔκολα νά περάσει ἄνθρωπος, καί τραβᾶ πολλές ὧρες. Ἐκεῖ μέσα βρίσκουνται ἀγρίμια πολλά, καπριά, λάφια, ἀγριογάϊδουρα κι ἄλλα. Μέσα στό δάσος ἔχει βάλτα καί λίμνες καί σέ πολλές βρίσκουνται ἀπό κεῖνα τά ψάρια πού βγάζουνε τό μαῦρο χαβιάρι. Στό Γεσίλ ἰρμάκ ψαρεύουνε τά μερσίνια δηλαδή τά χαβιαρόψαρα, πού βγάζουνε τά φημισμένα χαβιάρια. Ἡ Πάφρα βρίσκεται στό μέρος πού χύνεται στή θάλασσα τό Κιζίλ ἰρμάκ, δηλαδή ὁ Ἅλυς ποταμός, δυόμιση ὧρες μακρυά ἀπό τή θάλασσα. Τό μέρος εἶναι ὄμορφο, γιομάτο πρασινάδα, μά τʹ ἀγέρι δέν εἶναι καλό γιατί τό χωριό εἶναι τριγυρισμένο ἀπό βάλτα καί λίμνες, πού βράζουνε τό καλοκαῖρι σάν καζάνια. Στό στόμα τοῦ ποταμιοῦ βρίσκεται ἕνα μικρό χωριό λεγόμενο Κουμτζουγάζ καί κεῖ εἶναι τό λιμάνι. Στίς λίμνες τῆς Πάφρας βγάζουνε μαῦρο χαβιάρι. Τά χαβιαρόψαρα μπαίνουνε μέσα στό

12 Κιζίλ ἰρμάκ γιά νά γεννήσουνε τʹ αὐγά τους καί τότες τά πιάνουνε κοπαδιαστά τό κάθε ψάρι μπορεῖ νά βγάλει καί 10 ὀκάδες χαβιάρι. Ἡ Σινώπη τούρκικα Σινάμπε, στάθηκε πολύ ξακουσμένη καί πατρίδα τοῦ φιλοσόφου Διογένη πἄναψε τό φανάρι καί γύρευε νἄβρει ἄνθρωπο μέσα στήν Ἀθήνα. Τό χτίσιμό της βαστᾶ ἀπό τά παλαιότατα χρόνια ἄλλοι λένε πώς τή χτίσανε οἱ Ἀργοναῦτες, ἄλλε πάλε πώς τή χτίσανε οἱ Φοίνικοι. Ἡ τοποθεσία της εἶναι πολύ ὄμορφη ἀπάνου σέ μιά γλῶσσα πού τραβᾶ κάμποσο μέσα στή θάλασσα καί κυττάζει κατά τόν ἥλιο ὁ κάβος λέγεται τούρκικα Μπόζ τεπέ μπουρούν. Αὐτή ἡ γλῶσσα ἑνώνεται μέ τή στεριά μ ἕνα ψιλό κοτσάνι. Τό λιμάνι τῆς Σινώπης εἶναι σίγουρο, προφυλαγμένο ἀπʹ οὕλους τούς ἀνέμους καί κεῖ μέσα τρυπώνουνε τά καράβια γιά νά γλυτώσουνε ἀπό τή μανία τῆς Μαύρης Θάλασσας. Μέσα σέ τοῦτο τό λιμάνι γίνηκε πόλεμος ἀνάμεσα στά ρούσσικα καράβια πού τά ὥριζε ὁ ναύαρχος Ναχίμωφ καί στά τούρκικα, κι ἀπό κεῖ σηκώθηκε ὁ πόλεμος τῆς Κριμαίας. Τά πειό πολλά σπίτια εἶναι κανωμένα μέ δουλεμένο ξύλο δρῦ καί καρυδιά ἔχει καί λίγα παλαιότερα χτισμένα μέ πέτρα καί μέ λιθάρια πελεκητά παρμένα ἀπό τ ἀρχαῖα χτίρια. Ὁλοτρόγυρα εἶχε κάστρα δυνατά πού στέκουνται ὥς τά σήμερα. Ὁ Στράβωνας γράφει «αὐτή δʹ ἡ πόλις τετείχισται καλῶς καί γυμνασίῳ δέ καί ἀγορᾷ καί στοαῖς κεκόσμηται λαμπρῶς». Ἀνέκαθε εἶχε καράβια πολλά, γιατί ἡ χώρα εἶναι δασωμένη ἀπό κάθε λογῆς γερό δέντρο. Σήμερα ἔχει δυό ἀρσανάδες ἀπάνου στή γλῶσσα πού δένει τό χερσόνησο μέ τή στεριά, καί σκαρώνουνε καράβια καί καΐκια πολλά. Μάλιστα δουλεύουνε οἱ φυλακωμένοι ποὖναι μέσα στό κάστρο, καί κάνουνε σακολέβες κι ἄλλα σκαριά. Ἐξόν ἀπό τό λιμάνι ποὔπαμε, ἔχει κι ἄλλο ἕνα πίσʹ ἀπό τόν κάβο Μπόζ τεπέ μπουρούν, τό λεγόμενο Ἄκ λιμάν, κλεισμένο ἀπό γραῖγο μέ δυό ξερόνησα.

13 Ἡ Ἄμαστρις τούρκικα Ἀμάσρα, εἶναι χτισμένη κοντά στό μέρος πού χύνεται στή θάλασσα τό ποτάμι Παρθένι, ἀπάνου σέ μιά γλῶσσα ἄμμο. Ἀπό τίς δυό μεριές ἔχει κι ἀπὅνα λιμάνι. Ἔχει καί κάστρο ἀρχαῖο, καθώς κ ἕνα φανάρι ἀπάνου στόν κάβο. Στήν ἀρχή τή λέγανε Σήσαμο, ὕστερα πῆρε τὄνομα πὤχει ὥς τά σήμερα ἀπό μιά βασίλισσα Ἄμαστρις. Πρό 500 χρόνια εἴχανε σκάλα οἱ Γενουβέζοι σʹ αὐτό τό μέρος καί κείτουνται ἀκόμα μάρμαρα μέ γράμματα γενουβέζικα. Τό Παρθένι τούρκικα Μπαρτίν, βρίσκεται χτισμένο ἀπάνου στό ποτάμι Μπαρτίν σοῦ, δυό ὧρες μακρυά ἀπό τή θάλασσα. Τό ποτάμι ἔχει μεριές ποὖναι φαρδύ παραπάνου ἀπό 300 ὀργιές καί γιά τοῦτο ταξιδεύγουνε μέσα καράβια μεγάλα καί παπόρια. Ὁ τόπος ὁλόγυρα εἶναι δασωμένος ἀπό δέντρα γερά καί σιδερόξυλα, γιά τοῦτο σʹ αὐτό τό μέρος βρίσκουνται ἀρσανάδες, φημισμένοι σʹ ὁλάκερη τήν Ἀνατολή πού γίνουνται τά πειό μεγάλα καράβια τῆς Μαύρης Θάλασσας. Πρίν ἀπό λίγα χρόνια ἀνεβοκαταβαίνανε μέσα στό ποτάμι μικρά παπόρια καί καΐκια ἀπό τό στόμα ἴσαμε τό χωριό τώρα ὅμως δέν ξέρω τί γίνεται. Εἶχε καί κάτι μαβοῦνες μέ ἴσιον πάτο πού τίς λέγανε πότ. Ἡ Ποντοηράκλεια τούρκικα λέγεται Πεντεράκ ἤ Καρά ντενίζ Ἐρεγλεσί κάποτες τή λέγανε καί Μελέτ. Εἶναι χτισμένη ἀνάμεσα σέ δυό κάβους, ὁ ἕνας λέγεται Τσεγκέλ μπουρούν κι ὁ ἄλλος Μπαμπᾶ μπουρνοῦ, ἀρχαῖα Ἀχερουσιάς ἄκρα. Τά βουνά στή γύρα εἶναι γεμάτα καστανιές. Ἀπό τό Παρθένι ἴσαμε πέρʹ ἀπό τήν Ποντοηράκλεια ἡ ἀκρογιαλιά εἶναι παρά φύση ἄγρια καί γιομάτη γκρεμνά φοβερά γιά τοῦτο καί τἀγέρι εἶναι γερό σʹ αὐτά τά μέρη. Ὁ κάβο Μπαμπᾶς φυλάγει τό λιμάνι ἀπό βοριᾶ, μά σά φυσᾶ νοτιά γιά μπουνέντης γίνεται μεγάλη φουρτοῦνα μιά φορά βουλιάξανε μαζεμένα 4 παπόρια καί καμμιά πενηνταριά καράβια. Ἡ Ποντοηράκλεια εἶδε πολλή δόξα, ὥς πού τήν μπλοκάρησε ὁ Ρωμαῖος Λούκουλος καί παίρνοντάς την τήν ἔκαψε. Ἴσαμε τά σήμερα ἡ γῆς εἶναι

14 γιομάτη μάρμαρα παλαιά καί πέτρες σκαλισμένες. Κοντά στό Μπαμπᾶ μπουρνοῦ βρίσκεται μιά σπηλιά καί κεῖ μέσα λένε πώς εἴτανε τό μαντεῖο τʹ Ἀπόλλωνα. Ὁ γέρο Μελέτιος γράφει «Ἡράκλεια ἐν Πόντῳ, κτίσμα Ἡρακλέους, τανῦν σχηματίζει χωρίον τί, ἐν μέσῳ τῶν ἀρχαίων ἐρειπίων». Ἐκεῖ κοντά κείτουνται θεμέλια καί χαλάσματα ἀπό κάστρα Γενουβέζικα, γιατί οἱ Γενουβέζοι εἴχανε ἀποθῆκες πρό τρακόσια τετρακόσια χρόνια οἱ Τοῦρκοι τά λένε Τζίνιβιζ καλεσί δηλαδή Γενουβέζικα κάστρα. Ἀνάμεσα Ποντοηράκλεια καί Σαγγάριο εἶναι κάμποσα ποτάμια μικρά μά βαθειά καί μέσα ταξιδεύγουνε καΐκια καί βάρκες σʹ ἕνα ἀπʹ αὐτά τά ποτάμια σκαρώνουνε μεγάλα καράβια. Ἐκεῖ κοντά τρέχει κʹ ἕνα ποτάμι Μιλάν σοῦ, ἀρχαῖα Ὕπιος ποταμός μικρό εἶναι μά βαθύ καί φαρδύ, τά καΐκια τραβᾶνε ἴσαμε 3 ὧρες μέσʹ ἀπό τή θάλασσα. Ἔχει ἕνα μικρό χωριό ἀπάνου στό ποτάμι πού τό λένε καί κεῖνο Μιλάν κʹ οἱ ἀνθρῶποι εἶναι ὅλοι ταχτατζῆδες δηλαδή ξυλοκόποι. Ἀπό τό Σαγγάριο, ἡ ἀκροθαλασσιά εἶναι ἀμμουδιά πού ἁπλώνει μέσα στή στεριά ὅσο φτάνει τό μάτι. Στό μέρος πού χύνεται ὁ Σαγγάριος ἔχει δέντρα πολλά. Λαζιστάν Τό Λαζιστάν εἶναι ἡ χώρα τῆς Μαύρης Θάλασσας πού πιάνει πέρʹ ἀπό τήν Τραπεζοῦντα, στό μέρος πού κολλᾶ ἡ Μικρή Ἀσία μέ τή Μεγάλη Ἀσία. Οἱ ἄνθρωποι πού κάθουνται σʹ αὐτά τά μέρη λέγουνται Λαζοί, θαλασσινοί ἄξιοι κι ἀτρόμητοι, πού κατοικούσανε κοντά στή θάλασσα ἀπό τόν παλιόν καιρό. Τά καράβια τους τά λένε γκαγκαλῆδες, πλεούμενα παράξενα καί θαλασσομάχα μέ δυό ἄρμπουρα. Μʹ αὐτά τά μικροκάϊκα ἀψηψᾶνε τή Μαύρη Θάλασσα, πού τρέμουνε τήν ὀργή της παπόρια θεόρατα ὅπου λές κʹ ἔχουνε ρίζες καί δέ σαλεύουνε. Τό χειμῶνα τά τραβᾶνε ὄξω ἴσαμε τόν Ἀπρίλη, μά πολλές φορές τοῦτοι οἱ σιδερόκαρδοι

15 ἀνθρῶποι κάνουνε πανιά μέ φουρτοῦνες πού κʹ ἡ στεριά ἀκόμα σαλεύει ἀπό τή δύναμη τʹ ἀνέμου καί τά νέφελα φοβᾶται ἄνθρωπος νά τά κυττάξει ὅπως πηλαλοῦνε βιαστικά ἀπάνου ἀπό τή θολωμένη θάλασσα, καί ξανοίγουνται μέσα σέ κεῖνο τό χάος δίχως μπούσουλα. Σʹ αὐτουνούς ταιριάζουνε τά λόγια πὤγραψε ἕνας ποιητής τῆς Ρώμης «Ἀτσαλένια καρδιά πρέπει νἆχε στʹ ἀλήθεια ὁ ἄνθρωπος πʹ ἀποκότησε πρῶτος νά μπιστευθεῖ τόν ἑαυτό του ἀπάνου σε δυό σανίδια». Στό κορμί εἶναι ξεριακιανοί λιοψημένοι, γερακομύτες, ἔχουνε μάτια βαθουλωμένα καί δυνατά, πρόσωπα κοκκαλιάρικα, μασέλλα παρά φύση μεγάλη καί χωριστή. Στά φερσίματά τους εἶναι λιγόλογοι καί μελαγχολικοί: Οἱ πειό πολλοί εἶναι μωχαμετάνοι στή θρησκεία, μιλᾶνε ὅμως δική τους γλῶσσα παλαιά, ἀνακατεμένη μʹ ἀρχαῖα ἑλληνικά λόγια. Φορᾶνε μαῦρα ροῦχα, τά βρακιά τους εἶναι στενά στά καλαμοβράκια καί φαρδιά στή μέση μέ σοῦρες πολλές. Στό κεφάλι τους τυλίγουνε ἕνα παράξενο σαρίκι πού τό λένε κουφία, τά παπούτσια τους εἶναι ρηχά κι οἱ μύτες γυρίζουνε καταπάνου, ἴδιο τό σκέδιο πὤχουνε τά καΐκια τους. Μαζεύουνται πολλοί καί χεροπιάνουνται καί χορεύουνε ἕναν χορό βαρύ καί παράξενο, σκύβοντας κάθε τόσο στή γῆς μέ τά χέρια κρεμασμένα μπροστά. Αὐτός ὁ χορός λέγεται Σάντα χορός καί πολλοί γραμματισμένοι ἔχουνε νά ποῦνε πώς αὐτός εἶναι ὁ πυρρίχιος πού χορεύανε οἱ ἀρχαῖοι γύρω στή φωτιά, ὅπως κάνουνε ἀκόμα πολλοί ἄγριοι ἀνθρῶποι τῆς Ἀφρικῆς καί τῆς Ἀουστράλιας. Τά πειό μεγάλα λάζικα χωριά εἶναι τοῦτα. Ρίζε ἀρχαῖα Ριζαῖον, χτισμένο μέσα σέ πορτοκαλλιές καί λεμονιές, μʹ ὅλο πού τά βουνά εἶναι χιονισμένα. Σώζουνται ἴσαμε τά σήμερα πύργοι βυζαντινοί καί κάστρο γκρεμνισμένο. Τό Ὄφ ἀρχαῖα Ὄφις. Οἱ ὀφλῆδες εἶναι Τοῦρκοι κʹ ἔχουνε ὀνόματα χριστιανικά. Ἄτινα ἀρχαῖα Ἀθῆναι, χωριό μικρό τώρα, πλήν μεγάλη πολιτεία στά βυζαντινά τά χρόνια ἐκεῖ κοντά εἶναι ἕνα

16 βραχονῆσι καί τό λένε Κίζ Καλεσί δηλαδή Κάστρο τοῦ Κοριτσιοῦ. Χόπα τό πειό ἀκρινό λάζικο χωριό κατά κεῖ πού βγαίνει ὁ ἥλιος. Παραπέρα ἀπό τό Λαζιστάν εἶναι ἡ χώρα πού τή λέγανε Κολχίδα οἱ παλιοί κʹ ὑστερώτερα Μιγγλερία. Ἐκειπέρα βρίσκεται τό ποτάμι Φάσις πού τό ρέμα του κατέβαζε χρυσάφι καί τό συνάζανε οἱ ἀρχαῖοι μέ πρόβια τομάρια πού τά βάζανε μέσα στό νερό. Σέ τοῦτο τό μέρος πῆγε ὁ Ἰάσονας γιά νά κλέψει τή Χρυσόμαλλη προβιά, ὅπως λέγει ὁ μῦθος. Οἱ ἄνθρωποι πού ζούσανε σέ τοῦτον τόν τόπο λένε πώς μοιάζανε μέ τούς Αἰγύφτους στό χρῶμα, στό σκέδιο καί στή γλῶσσα καί πώς εἴχανε πάγει ἀπό τήν Αἴγυφτο. Ὁ Ἀρρριανός γράφει στό βιβλίο του πώς τό νερό τοῦ Φάσι ἔχει ἕνα χρῶμα πού λές κʹ εἶναι βαμμένο μέ μολύβι ἤ μέ καλάγι καί πώς μπαίνοντας μέσα στό ποτάμι ἀπό τό ζερβί χέρι εἴτανε στημένο τό εἴδωλο τῆς θεᾶς πού λατρεύγουνε στό Φάσι, κι ἀπό τό σκέδιο λέγει φαίνεται πώς εἶναι ἡ θεά Ρέα, ἐπειδής κρατᾶ ντέφι στά χέρια κʹ ἔχει ἕνα λιοντάρι κάτʹ ἀπό τό θρονί της καί κάθεται ὅπως τʹ ἄγαλμα ποὖχε κάνει ὁ Φειδίας στήν Ἀθῆνα δείχνουνε λέγει καί δυό ἄγκουρες καί λένε πώς εἶναι τῆς Ἀργῶς. «Καί ἡ μέν σιδηρᾶ οὐκ ἔδοξέ μοί εἶναι παλαιά, (καίτοι τό μέγεθος οὐ κατά τάς νῦν ἀγκύρας ἐστί, καί τό σχῆμα ἀμηγέπη ἐξηλλαγμένη), ἀλλά νεωτέρα μοι ἐφάνη εἶναι τοῦ χρόνου λιθίνης δέ τινος ἄλλης θραύσματα ἐδείκνυτο παλαιά, ὡς ταῦτα μᾶλλον εἰκάσαι εἶναι τά λείψανα τῆς ἀγκύρας τῆς Ἀργοῦς». Ἐκεῖ κοντά εἴτανε φρούριο μέ 400 στρατιῶτες Ρωμαίους πολύ δυνατό μέ πυργιά ξυλένια. Τώρα σʹ αὐτόν τόν τόπον βρίσκεται τό χωριό Πότι. Τούτη ἡ χώρα περιλαβαίνεται σήμερα μέσα στή Ρουσσία καί τή λένε Γεωργία. Κοντά στά σύνορα εἶναι τό Μπατούμ. Καράβια τῆς Μαύρης Θάλασσας Τά μαυροθαλασσίτικα καράβια ἔχουνε σκέδιο παλαιό. Ὡστόσο στή Μαύρη Θάλασσα ταξιδεύγουνε λογῆς σκαριά, μάλιστα στήν

17 Ἀγαθούπολη, ποὖναι ἀπάνου στήν Εὐρώπη βγαίνοντας ἀπό τό Βόσπορο, ἔχουνε καραβόσκαρα, δηλαδή ἰταλικά σκέδια κανωμένα στή Σύρα κι ἀλλοῦ, καθώς καί σʹ ἕνα ἄλλο χωριό Βασιλικό ἔχουνε καί κεῖ καραβόσκαρα. Ἕνας ἄνθρωπος πού ταξίδεψε βαθιά στό Τουρκεστάν καί στούς Μογγόλους μοὖπε πώς εἶδε νά ταξιδεύγουνε γολέττες ἰταλικό σκαρί μέσα σέ μιά μεγάλη λίμνη πού δέ ξέρω κʹ ἐγώ ποῦ βρίσκεται, σέ μέρη πού δέν πατᾶ ἄνθρωπος ἀπό τίς δικές μας χῶρες. Τά λάζικα καΐκια τά λένε γκαγκαλῆδες ἐπειδής τό κοράκι τῆς πλώρης εἶναι ἁψηλό καί γυριστό σάν κέρατο κι ἀπό κεῖ τόν εἴπανε γκάγκαλη, γιατί γκάγκα θά πεῖ μύτη στά τούρκικα, μʹ ἄλλα λόγια μυταρᾶς. Ἡ πλώρη του θαρρεῖς πώς εἶναι ἴδιο λάζικο πρόσωπο κιρκινομύτικο. Ἡ πρύμη δέν εἶναι γυριστή κʹ ἔχει ἕνα μικρό τρίγωνο καθρέφτη. Μουσαμάδες δέ βάζουνε, γιατί ἀπό τίς δυό μπάντες ἔχουνε ξυλένια παραπέτα, ὅπως τά πειό πολλά καΐκια τῆς Ἀνατολῆς. Εἶναι κανωμένα μέ σιδερόξυλα, καί δέν τά βάφουνε, μά τʹ ἀλείφουνε πίσσα κ εἶναι κατάμαυρα σάν τή μάννα τους τή Μαύρη Θάλασσα. Πλουμίδι δέν ἔχουνε κανένα ἀπάνου στή σκάφη, μηδέ γράψιμο, ἐξόν ἀπὅνα κομμάτι προβιά πού βάζουνε ἀπάνου στήν γκάγκα, δηλαδή στό κέρατο τῆς μύτης. Οἱ ἄγκουρες δέν ἔχουνε ποτές ξυλένιο τσίπο, μά σιδερένιο μέ δυό μπάλες στίς ἄκρες. Ἡ ἀρματωσιά τους εἶναι πάντα ἡ ἴδια μέ δυό ἄρμπουρα στό μπροστινό βάζουνε σταύρωση μέ τέσσερες γάμπιες, στό πισινό βάζουνε τά ἴδια καί μιά μποῦμα. Στήν ὄψη εἶναι πολύ παράξενα, βουβά σάν κουρσάρικα, στοιχειά τῶν καραβιῶν. Τό σουλοῦπι τους δείχνει πώς εἶναι πολύ ἀρχαῖα, βυζαντινό γιά πειό παλιό ἀκόμα. Οἱ γκαγκαλῆδες εἶναι τά πειό μεγάλα καΐκια πὤχουνε οἱ Λαζοί. Ἔχουνε καί κάτι ἄλλα πειό μικρότερα πού τά λένε κακαρίνους ἤ μυδιάτες στό σκέδιο μοιάζουνε μέ τούς γκαγκαλῆδες, μονάχα εἶναι ἀρματωμένα μέ

18 σακολεβίσιο πανί καί μέ γάμπιες, σάν τά τσερνίκια. Ἐξόν ἀπʹ αὐτά σκαρώνουνε καί μπομπάρδες, μπρίκια, μαοῦνες, σλέπια κι ἄλλα. Οἱ θαλασσινοί της Μαύρης Θάλασσας βγαίνουνε ἀπό τά μέρη τῆς Μικρῆς Ἀσίας, Ἰνέμπολη, Ποντοηράκλεια, Φίλιος, Παρθένι, Ἄμαστρι, Σινώπη, Κερασοῦντα, Τραπεζοῦντα, Τρίπολη καί περίχωρα. Καί τότες πού ὑπάρχανε σέ κεῖνα τά μέρη, οἱ πειό πολλοί γεμιτζῆδες εἴτανε Τοῦρκοι. Μά καί χριστιανοί εἴτανε κάμποσοι μάλιστα ἕνας εἴτανε ἀπό τό Μουταλάσκι κοντά στήν Καισάρεια, Βασίλης Τσερκέζογλους, καί μʹ ὅλο πού εἴτανε στεριανός γίνηκε καπετάνιος μέ δικό του καράβι καί ταξίδευε στήν Πόλη εἶχε ναῦτες Αὐγαλῆδες, ποὖναι μωχαμετάνοι μέ ὀνόματα Χριστιανικά, Χουσεΐν Κώστογλου, Μεμέτ Γιουβάνογλου, Ἀλῆ Δημητρίογλου καί τέτοια. Σάν πέθανε αὐτός ὁ Τσερκέζογλους, βάλανε στό μνημόρι του τό καράβι του τό γκάγκαλη σκαλισμένον ἀπάνου σέ μάρμαρο καί βρισκόντανε ἴσαμε τό διωχμό στό Μουταλάσκι. Καράβια καί καΐκια σκαρώνουνε σέ πολλά μέρη, ἐπειδής παντοῦ βρίσκουνται ξύλα. Τά πειό πολλά τά φτιάνουνε στή Σινώπη, στό Παρθένι, στό Φίλιος, στήν Τραπεζοῦντα. Ὀνόματα βάζουνε διάφορα, Σαχίνι Μπαχρί (Γεράκι τῆς θάλασσας), Τσεϊράνε μπαχρί (Καμηλοπάρδαλη τῆς θάλασσας), Ντελφίνι μπαχρί (Δελφίνι), κάτι τέτοια ὀνόματα. Ξύλα βγάζουνε πειό πολλά ἡ Σινώπη, τʹ Ἀγιαντζίκ, τό Παρθένι, τό Φίλιος κʹ ἕνα γύρω, πεύκους, ἔλατα, δρῦς, ὀξιές, φλαμούρια, πυξάρια, καρυδιές, καστανιές κι ἄλλα. Τά καράβια τά φτιάνανε ἀπό δρῦ κι ἀπὅνα πεῦκο ἄλλο σόϊ παρά τά δικά μας. Τά πειό πολλά καΐκια ταξιδεύγανε στήν Πόλη, μά παγαίνανε καί Ρουσσία καί καμμιά φορά ἴσαμε τή Μυτιλήνη καί τή Σμύρνη. Ἡ Κριμαία κʹ ἡ θάλασσα τοῦ Ἀζόφ

19 Ἀπό τό μέρος τῆς Εὐρώπης οἱ πειό μεγάλες πολιτεῖες τῆς Ρουσσίας εἶναι ἡ Ὀντέσσα, ἡ Χερσῶνα, τό Νοβοροσίσκι, τʹ Ὀτσακώφ, ἡ Σεβαστούπουλη, ὁ Μπαλουκλάβας, ἡ Θεοδοσία. Ἀπάνου στήν Ἀσία εἶναι τό Σουχούμ Κολέ, τό Μαμάϊ, τό Πότι κι ἄλλα. Τό χερσόνησο τῆς Κριμαίας βρίσκεται ἀντίκρυα ἀπό τό Καραμπέχ μπουρνοῦ τῆς Τουρκίας καί χωρίζει τή Μαύρη Θάλασσα ἀπό τή θάλασσα τʹ Ἀζόφ. Στʹ ἀρχαῖα χρόνια τήν Κριμαία τή λέγανε Ταυρική χερσόνησο καί τή θάλασσα τʹ Ἀζόφ τή λέγανε Μαιῶτις λίμνη. Στά ρούσσικα τό χερσόνησο τῆς Κριμαίας τό λένε Κρίμσκογε Πλουόστροβ, καί τήν Ἀζόφικη θάλασσα τή λένε Ἀζόβσκογε μόρε. Τό μπουγάζι πού μπαίνει κανένας μέσα στή θάλασσα τʹ Ἀζόφ εἶναι πολύ στενό καί τό λένε σήμερα μπουγάζι τοῦ Κέρτς, ρούσσικα ζαλίβ Κέρτς στʹ ἀρχαῖα λεγότανε Κιμμερικός Βόσπορος. Οἱ ἀκρογιαλιές τῆς μέσα θάλασσας εἶναι χαμηλές κι ἀμμουδερές γιομάτες βάλτα, πού τά λένε στά ρούσσικα γίρλα, καί τραβᾶνε μέσα στό νερό κάτι γλῶσσες παράξενες καί πολύ μακρυές πού τίς λένε ὄκ. Τό μπουγάζι τοῦ Κέρτς ἔχει βάθος μονάχα 3 ὥς 4 ὀργιές κʹ ἡ Ἀζόφικη θάλασσα δέ φτάνει παραπάνου ἀπό 8 ὀργιές. Μά καί μέσα στή Μαύρη Θάλασσα τά νερά εἶναι ρηχά στά μέρη τῆς Ρουσσίας, τό σκαντάλι δέ δείχνει παραπάνου ἀπό 10 ὥς 15 ὀργιές, ἑξῆντα κʹ ἑβδομῆντα μίλια ἀνοιχτά ἀπό τή στεριά. Κατά τό βασίλεμα ἡ Κριμαία σκεδιάζει ἕναν μεγάλον κόρφο μέσα στή Μαύρη Θάλασσα ἡ θάλασσα εἶναι γιομάτη βάλτα καί μπαντάκια, γιά τοῦτο ὁ Στράβωνας τή λέγει Σαπρά λίμνη δηλαδή Σαπιόβαλτο κεῖ μέσα ψαρεύουνε μέ καΐκια κανωμένα ἀπό τομάρια ραμμένα. Ἀνάμεσά σέ τοῦτον τόν κόρφο καί στό Ντνίπερ βγαίνει μιά γλῶσσα ἄμμος πολύ στενή καί τραβᾶ μίλια πολλά μέσα στή θάλασσα. Αὐτά τα ἰδιότροπα πράματα εἶναι τά μεγάλα ποτάμια πού τά φτιάνουνε. Ἀπάνου στήν Κριμαία κατά τοῦτο τό μέρος βρισκόντανε χτισμένες πολλές πολιτεῖες τοῦ παλιοῦ καιροῦ ἡ πειό μεγάλη εἴτανε ἡ

20 Χερσῶνα καί κεῖ εἴτανε ὁ ναός τῆς θεᾶς Ἄρτεμης καί τό ξόγανό της, δηλαδή τἄγαλμά της κανωμένο ἀπό ξύλο καί θυσιάζανε ἀνθρώπους γιά κουρμπάνια. Τό χερσόνησο τῆς Κριμαίας εἶναι ἴσαμε τό Μοριᾶ καί τελειώνει στόν κάβο Κριοῦ Μέτωπον πού σήμερα τόν λένε κάβο τʹ Ἅγιου Θόδωρου, ρούσσικα Ἅη Φιόντωρ. Ἡ μεριά πού βλέπει στή Μαύρη Θάλασσα εἶναι ἀπόγκρεμνη καί κατεβάζει ἀπʹ τά φαράγγια ἀγέρα δαιμονισμένον. Ὁ Στράβωνας γράφει «ἡ Ταυρική παραλία τραχεῖα καί ὀρεινή καί καταιγίζουσα τοῖς βορέαις». Μπαίνοντας στό μπουγάζι τοῦ Κέρτς, ἀπό τό ζερβί χέρι βρισκότανε τό χωριό Μυρμήκιον κι ἀπό τό δεξί ἕνα ἄλλο Ἀχίλλειον. Τό μπουγάζι χωρίζει τήν Εὐρώπη ἀπό τήν Ἀσία. Ἡ ἀκρογιαλιά μέσα στή θάλασσα τʹ Ἀζόφ εἶναι ἔρημη ἀπό τό μέρος τῆς Εὐρώπης. Τό χερσόνησο τῆς Κριμαίας εἶναι ἕνας κάμπος ἀτελείωτος καί κάνει πολύ σιτάρι. Βράχια ἔχει μονάχα κατά τή Μαύρη Θάλασσα, ὅπως εἴπαμε παραπάνου. Μέσα στήν Ἀζοφική θάλασσα εἴτανε πολλές πολιτεῖες, τό Παντικάπαιον, τό Φαναγόρειον, οἱ Κῆποι, κι ἄλλες. Παραμέσα, στό μέρος πού ξεμπουκάρει τό μπουγάζι στήν Ἀζόφικη θάλασσα εἴτανε χτισμένη μιά πολιτεία λεγόμενη Κοροκονδάμη. Κοντά σʹ αὐτό τό μέρος βρίσκεται μιά λίμνη πὤχει μέσα ἕνα νησί. Ἐκεῖ πού χύνεται ὁ Ντόν ποταμός ψαρεύουνε πολλά ψάρια πού τά λένε ρούσσικα μπαλίκ ἤ στέρλιαντ, ἀρχαῖα ὀξύρρυγχος, καί βγάζουνε χαβιάρια καί παστά, κι αὐτό γίνεται ἀπό τά πολύ παλιά χρόνια. Μάλιστα λένε πώς τά πρῶτα καΐκια ἐδῶ τά σκαρώσανε, λεγόμενα σούντνο στά ρούσσικα. Τό χαβιάρι ρούσσικα τό λένε ἰκρά. Τά ἔθνη πού καθόντανε κοντά στό ποτάμι εἴτανε πολύ ἄγρια τἄλλα πού βαστούσανε τό μπουγάζι εἴτανε πειό ἥμερα, κι ἀπό τούς

21 ἀνθρώπους ἄλλοι εἴτανε ψαράδες, ἄλλοι ξοχάρηδες, ἄλλοι τσομπαναραῖοι τριγυρνῶντας ἀπό δῶ κι ἀπό κεῖ ἀπάνου σέ κάτι ἀραμπάδες πού λέγουνται σήμερα στά ρούσσικα Τσιαραμπάν. Τό μπουγάζι τό βαστούσανε οἱ Κιμμέριοι γιά τοῦτο λεγότανε Κιμμερικός Βόσπορος. Γύρω στήν Ἀζόφικη λίμνη καθόντανε οἱ Μαιῶτες, κι ἀπʹ αὐτό ὀνομάστηκε Μαιῶτις λίμνη. Παραμέσα τριγυρίζανε ἀπάνου στούς κάμπους οἱ Σκύθοι μέ τʹ ἁμαξόσπιτα. Ἀνατολικά ἀπό τό μπουγάζι ἀπάνου στήν Ἀσία καθόντανε ἔθνη παράξενα κι ἄγρια, κι ἄλλοι λεγόντανε Ζυγοί, ἄλλοι Μακρογένηδες, ἄλλοι Ψειροφάγοι καί τέτοια. Οἱ περισσότεροι εἴτανε σκληροί κι ἀνθρωποφάγοι, κάμποσοι εἴτανε καλόγνωμοι καί δίκιοι, ζῶντας ἀδερφικά συναμεταξύ τους, δίχως νόμους καί δίχω; παρανομίες. Τό χειμῶνα κάνει κρύο καυτερό τότες πήζει ἡ Ἀζόφικη θάλασσα κι οἱ ἀνθρῶποι περπατᾶνε ἀπάνου σά νἆναι κάμπος. Ὁ Στράβωνας γράφει πώς σκάβουνε καί βγάζουνε ψάρια μεγάλα μέσʹ ἀπό τόν πάγο. Πολλοί Σκῦθες βάζανε στά ποδάρια τους κάτι τσαρούχια μέ ρόδες καί πηλαλούσανε γλήγορα. Ἄλλοι ξαπλώνανε ἀπάνου σʹ ἕνα τομάρι, πέρνανε κι ὅ,τι πράματα θέλανε νά κουβαλήσουν καί κατεβαίνανε σέρνοντας τά βουνά. Τό καλοκαῖρι πάλε τοῦτα τά μέρη ψήνουνται ἀπό τή ζέστη. Μιά φορά πολεμοῦσε ὁ Μιθριδάτης ὁ βασιλιᾶς τοῦ Πόντου μέ τούς Σκύθες, καί τό χειμῶνα γινότανε ὁ πόλεμος μέ τἄλογα μέσα στό μπουγάζι τοῦ Κέρτς, καί τό καλοκαῖρι μέ τά καράβια πάλε στό ἴδιο μέρος. Αὐτά τά λέγανε ὁ Στράβωνας. Σήμερα εἶναι χτισμένες ἀπάνου στήν Κριμαία πολλές πολιτεῖες, ἡ Εὐπατόρια, ἡ Σεβαστούπολη, ἡ Μπαλακλάβα κοντά στόν κάβο, ἡ Κάφφα, τό Κέρτς ἀπάνου στό μπουγάζι, στό μέρος πού εἴτανε ἄλλη φορά τό Παντικάπαιον κι ἄλλες. Μέσα στήν Ἀζόφικη θάλασσα εἶναι τό Ἀζόφ στό στόμα τοῦ Ντόν ποταμοῦ, τό Ταϊγάνι ρούσσικα Ταγανρόγ, κι ἄλλες.

22 Στή χώρα πού κατεβαίνει ὁ τρομερός Καύκασος ἴσαμε τή θάλασσα, ἡ ἀκρογιαλιά ἔχει γκρέμνα πού τά δέρνουνε ὁλοένα τά κύματα. Οἱ ἀνθρῶποι πού κάθουνται κεῖ πέρα, ζούσανε τόν παλιό καιρό ἀπʹ τό κοῦρσος, κʹ εἴχανε κάτι καΐκια στενά καί πολύ ἀλαφριά, πού τά λέγανε καμάρες. Τέτοια καΐκια σμίγανε πολλά μαζί καί ξεγυμνώνανε τά καράβια ἤ μπλοκάρανε κανένα χωριό, κλέβανε ὅ,τι βρίσκανε, σκλαβώνανε καί τούς ἀνθρώπους. Σά γυρίζανε πίσω στόν τόπο τους, σηκώνανε αὐτές τίς καμάρες στόν ὦμο καί τίς ἀνεβάζανε στά βουνά μέσα στά δάσα ποὔχανε τίς φωλιές τους. Πολλές φορές παγαίνανε σέ ξένη χώρα κι ἀφοῦ κρύβανε τά καΐκια τους μέσα στό ρουμάνι, τριγυρνούσανε νύχτα μέρα καί σκλαβώνανε ὅποιον βρίσκανε. Αὐτά εἶναι μέ συντομία τά παλιά καί τά καινούρια της Μαύρης Θάλασσας, ὅσα μπόρεσα νά μαζέψω ἀπό στόμα κι ἀπό γραψίματα.