SADRÆAJ SVJETSKI TJEDAN DOJENJA PROMOCIJA DOJENJA U GRADU RIJECI TOKSOPLAZMOZA BOLEST MA»JEG OGREBA ECHINOCOCCUS GRANULOSUS - PASJA TRAKAVICA

Transcript

1

2 N A R O D N I ZDRAVSTVENI L I S T dvomjeseënik za unapreappleenje zdravstvene kulture Izdaje: NASTAVNI ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO PRIMORSKO- GORANSKE ÆUPANIJE U SURADNJI S HRVATSKIM ZAVODOM ZA JAVNO ZDRAVSTVO Za izdavaëa: Prof. dr. sc. Vladimir MiÊoviÊ, dr. med. Ureappleuje: Odjel socijalne medicine Odsjek za zdravstveni odgoj i promociju zdravlja Redakcijski savjet: Dr. sc. Suzana JankoviÊ, dr. med.; Nikola Kraljik, dr. med.; prof. dr. sc. Vladimir MiÊoviÊ, dr. med.; dr. sc. Sanja MusiÊ - MilanoviÊ, dr. med.; Ankica Perhat, dipl. oecc.; Tibor Santo, dr. med.; Vladimir Smeπny, dr. med.; mr. sc. Ankica SmoljanoviÊ, dr. med. Urednik: Dr. sc. Suzana JankoviÊ, dr. med. Lektor: Vjekoslava Lenac, prof. GrafiËka priprema i tisak: AKD Rjeπenje naslovne stranice: Prof. dr. sc. Saπa OstojiÊ, dr. med. Uredniπtvo: Svjetlana GaπparoviÊ BabiÊ, dr. med. Radojka Grbac, bacc. paed Rijeka, Kreπimirova 52/a p.p. 382 tel , fax (od g.) Godiπnja pretplata 36,00 kn Æiro raëun Erste&Steiermarkische Bank d.d. NZL je tiskan uz potporu Primorsko-goranske æupanije i Odjela gradske uprave za zdravstvo i socijalnu skrb Grada Rijeke. SADRÆAJ UVODNIK ZARAZNE BOLESTI - ZOONOZE... 3 SVJETSKI TJEDAN DOJENJA RAZUMJETI PROŠLOST - PLANIRATI BUDU NOST... 4 PROMOCIJA DOJENJA U GRADU RIJECI SAMO MAMA DOJI... 4 ZOONOZE SA ÆIVOTINJA NA LJUDE... 6 TOKSOPLAZMOZA OPASNOST ZA NERO ENO DIJETE... 8 BOLEST MA»JEG OGREBA MEKE APICE - O TRE KANDÆE ECHINOCOCCUS GRANULOSUS - PASJA TRAKAVICA GRABEÆLJIVAC I PLIJEN PSITAKOZA PERNATA ZARAZA TRIHINELOZA KOBASICE I PR UT HEMORAGIJSKA GROZNICA S BUBREÆNIM SINDROMOM (HGBS) MI JA GROZNICA KRPELJNI MENINGOENCEFALITIS (KME) BEZBOLAN, ALI OPASAN UGRIZ LEGIONARSKA BOLEST OPASNOST IZ KLIMATSKIH URE AJA I BAZENA SCABIES (SVRAB ILI UGA) NO NI SVRBEÆ MATI»NE STANICE PUPAK SPA AVA ÆIVOT PREPORU»ENE MJERE ZA TITE ZDRAVLJA ZA STARIJE OSOBE PRI IZLAGANJU TEMPERATURAMA ZRAKA IZNAD 30ºC POVR E ZA ZDRAVLJE DINJOM SU SE SLADILI I DREVNI RIMLJANI KRIÆALJKA... 31

3 UVODNIK ZARAZNE BOLESTI - ZOONOZE Dio za raz nih bo le sti ko je su za jed nië ke lju di ma i ( ne kim) æi vo ti nja ma zo ve mo zoo no ze. Sa ma ri jeë je ( sta ro)grë kih ko ri je na: zoon - æi vo ti nja i no sos - bo lest. Do bi le su po se ban skup ni na ziv jer nji ho vi u zroë nici u pr vom re du kruæe meappleu (od go va ra juêim) æi voti nja ma i sa mo se po vre me no pre no se na Ëo vje ka. Ta koappleer je do bro pod sje ti ti se da je u zroë nik po je di ne bo le sti je dan od mi kroor ga n iza ma iz jed ne od slje deêih sku pi na: vi ru si, bak te ri je, g lji vice, pro to zoi, ri ke ci je, prio ni. S ku pi ne u zroëni ka su viπe i li ma nje opêe poz na te i neêe o vom pri go dom bi ti po drob ni je po jaπ nje ne. Moæe mo se zarazi ti na viπe naëi na: o di rekt no - pre ko (o bo lje lih) æi vih æi vo ti nja: do dir sa sli nom, iz me tom, mo kraêom te u gr izom i li o gre bo ti nom; o u zi ma njem o neëiπêe ne ( za gaapplee ne) hra ne æivo tinj skog po dri je tla; o pri je no som pre ko ( neo bo lje lih) æi vo ti nja ( kuk ci, glo dav ci ). Teæi na o bo lje nja moæe se kre ta ti od bla gih z nako va pa sve do po æi vot o pa snih sta nja. Zoo no ze mo gu bi ti po seb no o pa sne za do jenëad i dje cu, trud ni ce, sta ri je o so be te opêe ni to za lju de s o slab lje nom o bra nom, od no sno o slab lje nim i muno loπ kim su sta vom. Po je di ne se zoo no ze ne pre kid no po jav lju ju u veêem bro ju ze ma lja, po se bi ce u zem lja ma u raz vo ju, u ko ji ma po gaapplea ju naj si ro maπ ni je slo je ve, u zro ku juêi ve lik broj o bo lje nja ko ja se go diπ nje mo gu i ska za ti u mi li ju ni ma. Ve lik broj i ma i smrtan i shod. Do dat no, vaæ ni je zoo no ze u tjeëu na proiz vod nju hra ne æi vo tinj skog po dri je tla i stva ra ju za pre ke u meappleu na rod noj tr go vi ni, te se sto ga moæe ustvr di ti da i ma ju vaæan u tje caj na so cioe ko nom ski raz voj. P re ma po da ci ma S vjet ske z drav stve ne or gan iza ci je, o ko 75% no vih bo le sti ko je su po go di le Ëo vjeëan stvo u po sljed njih de se tak go di na i ma u zroë ni ka ko ji po tjeëe od æi vo ti nja i li od proiz vo da æi vo tinj skog po dri je tla. Ve lik broj tih bo le sti i ma mo guê nost za πi re nje na razliëi te naëi ne i na ve li ke u da lje no sti te vr lo la ko mo gu po sta ti glo bal ni pro blem. Bu duêi da se na la ze u πi roj sku pi ni za raz nih bo le sti, do bro je pod sje ti ti se da na sta ju a ko se i spu ne ne ki u vje ti: o mo ra po sto ja ti iz vor bo le sti; o u zroë ni ka bo le sti mo ra bi ti u do volj noj ko liëi ni; o mo ra bi ti o si gu ran put pri je no sa; o u zroë nik bo le sti mo ra uêi u or ga n izam; o o so ba mo ra bi ti o sjet lji va. To je do bro na gla si ti jer je sp rjeëa va nje sva kog od ( pred)u vje ta do volj no da do bo le sti ne doapplee. L je to je go diπ nje do ba najëeπêih bo ra va ka u pri ro di, π to je do dat na pri li ka za do dir s o bo ljelim æi vo ti nja ma ( ne po sred no i li pre ko izluëe vi na) i s pre no si te lji ma, kao π to su na pri mjer ko mar ci i li krpe lji. Uz ma lo viπe o pre za, bo ra vak u pri ro di moæe po sta ti si gu ran i sa mo u go dan. Joπ viπe o pre za po treb no je pri tom za mla de i naj mlaapplee jer su u pra vi lu o sjet lji vi ji. Po seb nu po zor nost tre ba o bra ti ti na mir ni ca ma ko ji ma pri je ti po kvar lji vost. VeÊi na je Ëu la za bak te ri je i me nom Sal mo ne le (i ma ih viπe ti po va), a li m no gi ne z na ju da u teπ kim o bli ci ma zaraze moæe na stu pi ti i smrt ni i shod! I ma da nas pu no lju bi te lja do maêih æi vo ti nja, a li pi ta nje je da li z na ju da je go to vo sva ka dru ga bo lest iz o ve sku pi ne u ve zi sa p si ma i li maë ka ma! O ni ko ji bri nu o vla sti tom z drav lju i z drav lju po vje re nih im o so ba, naêi Êe vre me na pri je odla ska na go diπ nji od mor i do dat no za vi ri ti u π ti vo pre pu no ko ri snih sa vje ta za po seb ne o kol no sti i li pri je po sje ta ma nje poz na tim kra je vi ma. Kad su zoo no ze u pi ta nju ( kao i kod svih za raz nih bo le sti), vri je di po no vi ti mu drost sta ri ju od poj ma me di ci na: Bo lje s pri jeëi ti ne go li jeëi ti! V la di mir S meπny, dr. med. 3

4 RA ZUM JE TI P RO LOST - P LA NI RA TI BU DU NOST Pri je 20 go di na S vjet sko u druæe nje za pot po ru do je nju o for mi lo je pr vi S vjet ski tje dan do je nja, s te mom I nici ja ti va za Bol ni ce - pri ja te lje dje ce. U tih 20 go di na m no go se to ga do go di lo, vri je me je za pro sla vu, a li i za po gled u na trag da bi se razu mje lo π to se do gaapplea lo i zaπ to. T reba pla ni ra ti π to se joπ moæe na pra vi ti za pruæa nje podrπ ke sva koj æe ni da moæe op ti mal no do ji ti i bri nu ti se za svo ju no vo roappleenëad i ma lu dje cu. Ci lje vi S vjet skog tjed na do je nja sa gle da ti π to se do go di lo u pro te klih 20 go di na u ve zi s pre hra nom do jenëa di i ma le dje ce, 2. pro sla vi ti us pje he i po stig nuêa na cio nal no, re gio nal no i glo bal no, 3. o ci je ni ti razi nu im ple men ta ci je glo bal ne stra te gi je pre hra ne do jenëa di i ma le dje ce, 4. pro gra mi ma po ti ca nja do je nja poz va ti na dje lo va nje za u kla nja nje preo sta lih ne do sta ta ka, 5. pri vuêi po zor nost jav no sti na stra te gi ju i pro gra me po ti ca nja do je nja. Ko ja je glo bal na stra te gi ja? S vjet ska z drav stve na or ga n iza ci ja (W HO - World Health Or ga ni sa tion) i Fon da ci ja za dje cu U je di nje nih na ro da (U NI CEF - U ni ted Na tions C hil dren s Fund) go di ne za jed no su raz vi le i pla si ra le G lo bal nu stra te gi ju za pre hra nu do jenëa di i ma le dje ce, rea fir mi ra juêi Ëe ti ri In no cen ti ci lja, po stav lje na go di ne, i po stav lja juêi no ve ci lje ve. G lo- SVJETSKI TJEDAN DOJENJA V ri je me je za dje lo vanje na kon 10 go di na glo bal ne stra te gi je i 20 go di na S vjet skog tjed na do je nja. bal na stra te gi ja pre poz na la je po tre bu ja snog de fi ni ra nja opti mal ne pre hra ne do jenëa di i i sko rje nji va nja neis hra nje no sti i si ro maπ tva. Te me lje na je na ljud skim pra vi ma i us mje re na raz vo ju cje lo kup ne dræav ne po li ti ke pre hra ne do jenëa di i ma le dje ce. P ruæa s mjer ni ce ka ko zaπ ti ti ti, pro mo vi ra ti i podræa ti iskljuëi vo do je nje pr vih πest mje se ci i na sta vak do je nja do dru ge go di ne i li du lje, u spo red no s pri mje re nom i od go va ra juêom do hra nom, za poëe tom u do bi od πest mje se ci. Ka ko i zaπ to mo ra mo nad zi ra ti sta nje im ple men ta ci je glo bal ne stra te gi je? U i go di ni Meappleu na rod na ak ci ja za djeë ju hra nu (IB FAN - In ter na tio nal Baby Food Ac tion Network) po kre nu la je s vjet ski trend pro mo ci je do je nja (WBT - World B rea stfee ding T rends I ni tia ti ve) te praêe nje i nad gle da nje pri mje ne glo bal ne stra te gi je. P re ma iz vjeπ ta ju U NI CEF-o vog s vjet skog u re da za dje cu, go di ne u svi je tu je roapplee no 136,7 mi li ju na dje ce, a sa mo 32,6% od njih is kljuëi vo je do je no u pr vih πest mje se ci. P re ma pro cje ni WBT-a u 40 ze ma lja, veêi na njih ne ma uëin ko vi tu po li ti ku pre hra ne do jenëa di i ma le dje ce ni ti do volj no sred sta va za nje zi nu pri mje nu. Da bi se po veêa la sto pa do je nja, po treb no je i ma ti de fi ni ra nu po li ti ku i pro gra me i su klad no nji ma po du zi ma ti od gova ra juêe mje re. S vjet ska z drav stve na or ga n iza ci ja SA MO MA MA DO JI Do je nje je pri ro dan naëin prehra ne dje te ta. MajËi no mli jeko za do vo lja va sve pre hrambe ne po tre be dje te ta, je dinstve no je i ne moæe se proizve sti ni u jed noj tvor ni ci. Osim π to je op ti mal no za rast i raz voj dje te ta, majëi no mli je ko π ti ti od in fek ci ja i sma nju je r izik od raz vo ja a ler gi ja. Di je te i ma bo lji raz voj moz ga z bog ve li ke ko liëi ne ko le ste ro la u majëi nom mli je ku pa se sma tra da je kod do je ne dje ce veêa in te li gen ci ja te bo lji p siho mo tor ni i e mo cio nal ni raz voj. Raz voj Ëe lju sti i rast zu bi ju kod do je ne dje ce pra vil ni su, a po ja va ka ri je sa je ma nja. O bi telj ne mo ra o dva ja ti fi nan cij ska sred stva za na bav ku hra ne dje te tu jer je majëi no mli je ko u vi jek tu, s prem no za u po ra bu, i deal ne tem pe ra tu re i u do volj noj ko liëi ni. P re hra na do ji lje ne razli ku je se m no go od pre hra ne ko ju je æe na i ma la u trud noêi - tre ba u zi ma ti 300 do 500 k cal viπe jer do ji lja je de 5-6 pu ta d nev no i pi je o ko 2 li tre te kuêi ne. Do je nje je i za maj ku vr lo z dra vo. Kod æe na ko je do je ma ter ni ca se po po ro du bræe sma nji pa je ti me sla bokrv nost do ji lja ma nja, bo lja je p si hië ka sta bil nost maj ke, ma nja je 4

5 PROMOCIJA DOJENJA U GRADU RIJECI mo guê nost no ve trud noêe za vri je me do je nja ( sva ka ko tre ba do ji ti o sam pu ta d nev no, a od to ga ba rem dva pu ta noêu). Ka sni je u æi vo tu ma nje uëe sta lo se jav lja zloêud na bo lest doj ke i re pro duk tiv nih or ga na æe ne te o steo po ro za. U po sljed njih 50 go di na u svi je tu, a ta ko i kod nas, do je nje je sma nje no. To se po ve zu je s pro mje na ma u o bi te lji ma, ko je po sta ju ma nje jer se o dva ja ju ge ne ra ci je u nu tar πi re o bi te lji. M la di par Ëe sto æi vi sam i ne do sta je mu podrπ ke i sa vje ta sta ri je ge ne ra ci je ve za no uz do je nje. I in du strij ska proiz vod nja a dap tira nih mli je ka je u po sljed njih se dam de se tak go di na u porastu,a ti me i nji ho vo re kla mi ra nje i na me ta nje kao hra ne jed na ko vri jed ne majëi nom mli je ku, π to ni ka ko ne moæe bi ti toë no. S ma tra se da po veêa na po ja va diπ nih, pro bav nih, a ler gijskih i zloêud nih bo le sti kod dje ce i ma ve ze s ti me da se dje ca ne do je. P ro mo ci ja pri je sve ga U Hr vat skoj se od go di ne, u su rad nji Mi ni star stva z drav stva i U NI CEF-a, pro vo di kam pa nja za pro mi ca nje do je nja. Po du ze te mje re je su: Po kre nut je pro gram Ro di liπ te - pri ja telj dje ce. Or ga n izi ra ju se teëa je vi za trud ni ce. O sni va ju se gru pe za pot po ru do je nja (GPD). O sni va ju se Sa vje to va liπ ta za dje cu - pri ja te lje do je nja. U S pli tu, na Me di cin skom fa kul te tu, mo guêa je o buka i po la ga nje i spi ta za meappleu na rod no cer ti fi ci ra nu sa vjet ni cu do je nja - IBCLC (In ter na tio nal Bord Cer ti fied Lac ta tion Con sul tant). Za pro mi ca nje do je nja za duæe ni su z drav stve ni rad ni ci ko ji u sko su raappleu ju s trud ni ca ma, ro di lja ma, do ji lja ma, no vo roappleenëa di, do jenëa di, ma lom dje com. Pa tro naæ na se stra i ma sve te zaπ ti te u skr bi, pro vo di in di vi dual no i grup no z dravstve no pre ven tiv no sa vje to va nje za ko ri sni ke. O sim π to π tiêeni ke po sjeêu je u nji ho vim do mo vi ma, ra di pro mi ca nja do je nja odræa va ju se: teëa je vi za trud ni ce, gru pe za pot po ru do je nja i pro mo tiv ni pro gra mi ko ji se pro vo de u S vjet skom tjed nu do je nja. G ru pa z na viπe Pa tro naæ na sluæ ba u Ri je ci dræi trud nië ke teëa je ve kon ti nui ra no od go di ne. Na teëa ju se bu duêim ro di te lji ma da ju in for ma ci je o trud noêi, raz vo ju plo da, zaπ ti ti z drav lja trud ni ce, po roapplea ju, bo rav ku u ro di liπ tu, do je nju, nje zi i z drav stve noj zaπ ti ti no vo roappleenëe ta, p si ho loπ kim a spek tima ro di telj stva te prav nim pro pi si ma ve za nim uz ro di telj stvo. U se dam go di na ra da teëaj je po sje ti lo 1290 trud ni ca i 973 nji ho va part ne ra. G ru pe za pot po ru do je nju ra de u Ri je ci s pre ki di ma od go di ne, a u kon ti nui te tu se odræa va ju po sljed njih πest go di na. Svr ha je gru pa za pot po ru do je nju pot po ra i po moê maj ka ma da us pjeπ no odræe do je nje na kon izla ska iz ro di liπ ta. G ru pu o for mi pa tro naæ na se stra na svom te re nu,a Ëi ni ju 5-10 maj ki ko je raz mje nju ju i sku stva o do je nju, da ju si pot po ru i po moê kod rjeπa va nja pro ble ma ve za nih za do je nje. D ruæe se, i ma ju o sjeêaj pri pad no sti gru pi sa slië nim in te re si ma jer se tu raz go va ra i o do hra ni, ci jep lje nju, nje zi koæe, zu bi ju, u po ra bi au to sje da li ce. U gru pe je do bro u kljuëi va ti i trud ni ce u zad njem tro mje seë ju trud noêe jer su ta da mo ti vi ra ne za uëe nje o do je nju. G ru pe se sa sta ju jed nom mje seë no, u tra ja nju od je dan do dva sa ta. Sa sta ju se u pro sto ri ma Do ma z drav lja i li u ne kom druπ tve nom pro sto ru. S vjet ski tje dan do je nja kod nas se uz pot po ru G ra da Ri je ke i Hr vat ske u dru ge me di cin skih se sta ra - Po druæ ni ce Ri je ka, o bi ljeæa va Ëetvr tu go di nu o kup lja njem maj ki i do jenëa di u G rad skoj vi jeê ni ci, uz pri god na pre da va nja i druæe nje. P roπ le go di ne i ma li smo i π tand na Kor zu s pro mo tiv nim ma te ri ja lom o do je nju. Odræa na je i ko la do je nja na mi je nje na trud ni ca ma. Za trud ni ce i part ne re Pa tro naæ na sluæ ba je u pro te kle dvi je go di ne, u svr hu pro mo vi ra nja do je nja, odræa la 20 teëa je va za trud ni ce, ko ji ma je pri su stvo va la 421 trud ni ca i 309 nji ho vih part ne ra. D va naest gru pa za pot po ru do je nju sa sta lo se 167 pu ta i na nji ma je bi lo 1390 π tiêe ni ka. U gru pe za pot po ru do je nju bi lo je u kljuëe no 212 do ji lja sa dje com i 60 trud ni ca. T re nut no u Ri je ci dje lu je o sam gru pa. Po vre me no se odræa va la i ko la do je nja, ko ju vo di pa tro naæ na se stra ko ja je meappleu na rod no cer ti fi ci ra na sa vjet ni ca do je nja. Po haapplea lo ju je dva de se tak trud ni ca i dio tih π tiêe ni ca je po po ro du bio u kljuëen u gru pu za pot po ru do je nju. S vjet ski je tje dan do je nja sva ke go di ne ko lo vo za. Z bog ko riπ te nja go diπ njih od mo ra i ro di te lja i z drav stve nih rad ni ka, o bi ljeæa va se u pr vom tjed nu li sto pa da. Pa tro naæ na sluæ ba i o ve Êe go di ne S vjet ski tje dan do je nja ak tiv no o bi ljeæi ti. D ra gi ca Ju riëiê, bacc. med. techn, IBCLC 5

6 SA ÆI VO TIN JA NA L JU DE ZOONOZE Zoo no ze su in fek tiv ne bo le sti ko je se u pra vi lu jav lja ju meappleu æi vo ti nja ma (o ne su re zervoar u zroë nika bo le sti), no mo gu se, uz o dreapplee ne pre du vje te, pre ni je ti i na lju de. Ne ke su en dem ske, π to Êe reêi da se jav lja ju sa mo u ne kim di je lo vi ma svi je ta. No, po kret lji vost Ëo vje ka i ro ba, pre tva ra nje svi je ta u glo bal no se lo moæe re zul ti ra ti po ja vom ne ke od tih bo le sti izvan o nih pro sto ra u ko ji ma ih nor mal no oëe ku je mo. Zoo no ze su bo le sti u zro ko va ne razliëitim mi kroor ga niz mi ma: vi ru si ma, bak te ri ja ma, g lji va ma i pro to zoa ma. U zroë ni ci bo le sti mo gu uêi u Ëo vjeka pre ko koæe, pro bav nog su sta va ( pre ko u sti ju) i li pre ko diπ nog su sta va. Npr. tu la re mi ja se moæe do bi ti pre ko koæe, u izrav nom kon tak tu sa za raæe nim æi vo tinj skim t ki vom, tri hi ne lo za se do bi va je duêi za raæe no me so, a p si ta ko za u di sanjem Ëe sti ca u ko ji ma su i u zroë ni ci u pa le pluêa. U poz na ti æi vo ti nje Kon tro la zoo no za te me lji se pri mar no na sma nje nju po jav no sti bo le sti u æi vo tinj skim re zer voa ri ma, ci jep lje nju æi vo ti nja ( kad god za to po sto ji mo guê nost), s preëa vanju u vo za za raæe nih æi vo ti nja (i p tica), pa ste r iza ci jom mli je ka ka ko bi se sma nji la vje ro jat nost do bi va nja bru ce lo ze, kam pi lo bak te rio ze i li li ste rio ze, u niπ ta va njem in se kata ra di s preëa va nja nji ho va πi re nja ne kih bo le sti itd. O sim tih mje ra, po sto je i indi vi dual ne mje re ko je svat ko od nas moæe pro vo di ti, a sa ci ljem sma nji va nja mo guê no sti do bi va nja po ne ke od tih in fek cija. Da bi smo se do dat no zaπ ti ti li, po treb no je poz na va ti ko je æi vo tinje pred stav lja ju re zer voar bo le sti, ka ko se bo lest πi ri i na ko ji naëin u zroë nik bo le sti u la zi u Ëo vje ka. Do maêe æi vo ti nje ( pe rad, svi nje, ov ce, ko ze i dr.), mo gu bi ti iz vor broj nih bo le sti ko je mo gu pri jeêi na Ëo vje ka. A ko se ra di o bo le sti ma ko je se pre no se za raæe nim me som, npr. pe rad kao iz vor cri jev nih infek ci ja u zro ko va nih sal mo ne lom, i li svi nje kao iz vor tri hi ne lo ze, po treb no je hra nu pra vi lo ter mië ki o bra di ti ( do volj no je du go ku ha ti i li peêi). Bu duêi da je veêi nom po tre ban ve lik broj sal mo ne la da bi se izaz va la bo lest, iz vor in fek cije Ëe sto su ne ko li ko sa ti od sta ja le je stvi ne, na ko ji ma se sal mo ne le vrlo br zo m noæe. Kod bo le sti ko je se pre no se u disa njem u zroë ni ka, uz po slje dië ni raz voj u pa le pluêa, npr. p si ta ko za, ko ja se do vo di u ve zu s bo le snim p ti ca ma, i li Q- groz ni ca, ko joj su najëeπêi re zer voar ov ca i ko za (ia ko mo gu bi ti in fi ci ra ni i ko nji, go ve da, maë ke, p si i pe rad), a u zroë nik se najëeπêe pre no si u vri je me ja nje nja i ja re nja, po treb no je u di sa nje za raæe nog ae ro so la sma nji ti na naj ma nju mo guêu mje ru ko riπ te njem zaπ tit nih ma ski. Ov dje je po treb no na gla si ti da se te dvi je bo le sti ne pre no se meappleu lju di ma, veê su pri mar no u groæe ni p tiëa ri i stoëa ri pa su te mje re bit ne u nji ho vom ra du. I naëe, veêi na zoo no za ne pre no si se meappleu lju di ma. Da kle, 6

7 ZOONOZE naj viπe su u groæe ni o ni ko ji po pri ro di svo je ga po sla i li ho bi ja do la ze u kon takt sa æi vo ti njama. A ko su ti lju di za raæe ni npr. u di sa njem za raæe ne praπi ne, o ni ne pre no se bo lest na dru ge lju de! Tu bih spo me nuo i tzv. miπ ju groz ni cu, vi ru snu bo lest ko ju pre no se glo dav ci ( polj ski miπ, vo lu ha ri ca) pu tem svo jih se kre ta, a ko ja se ne pre no si iz meappleu lju di. Bo lest se pre no si bez po sre do va nja vek to ra, ËeπÊe u di sa njem za raæe nog ae ro so la, a rjeapplee pre ko za raæe ne hra ne i vo de. I pak, po sto je zoo no ze ko je se mo gu πi ri ti meappleu lju di ma. Ra di se do mi nant no o o nim bo le sti ma ko je se πi re kon zu ma ci jom za raæe ne hra ne i li vo de, npr. sal mo ne lo za i kam pi lo bak te rio za ( cri jev na za raz na bo lest u zro ko va na bak te ri ja ma Campy lo bac ter je ju ni i C. co li; najëeπêi put zaraze je pre ko ter mië ki ne do volj no o braappleenog me sa i pre ko ne pa ste r izi ra nog mli je ka; naj veêi po ten ci jal ni izvor zaraze su broi ler pi liêi). Te se bo le sti pre no se da lje meappleu lju di ma pr lja vim ru ka ma. Da kle, iz vor tih infek ci ja moæe bi ti i bo le stan Ëo vjek i li kli co noπa, a ne sa mo æi vo ti nja, od no sno na mir ni ca æi vo tinj skog po dri je tla. No saëi bo le sti Ne ke zoo no ze pre no se se sa æi vo ti nja na Ëo vje ka pu tem po sred ni ka, no saëa i li vek to ra. Vek to ri mo gu bi ti kr pe lji, ko mar ci, muπi ce i sl. Kr pe lji u naπim kra je vi ma mo gu pre ni je ti bak te ri ju ( Bor re lia burg dor fe ri) ko ja moæe izaz va ti ti pië ne koæ ne pro mje ne ne ko li ko da na i li tje da na po u gr izu kr pe lja, u pa le z glo bo va, srëa nog miπiêa i li bo le sti æivëa nog su sta va. Bo lest se di jag no sti ci ra li jeë nië kim pre gle dom, potvrappleu je na la zi ma u kr vi i us pjeπ no li jeëi an ti bio ti ci ma. Ko mar ci mo gu pre ni je ti æutu groz ni cu, s ne ljud skih pri ma ta na Ëo vje ka, u bo dom. Bo lest se ma ni fe sti ra kao u pa la je ta ra ( he pa ti tis) i pro tiv nje po sto ji cje pi vo ko je je ob vez no a ko se pu tu je u o ne di je lo ve svi je ta u ko ji ma po sto ji ta bo lest. Muπi ce mo gu pre ni je ti bo lest spa va nja, joπ jed nu zoo no zu ko ja ne po sto ji u naπim kra je vi ma. Bu ha, uπ, kr pelj i li ko ma rac mo gu bi ti vek to ri u pri je no su u zroë ni ka tu la re mi je s bo le snih div ljih æi vo ti nja, o so bi to glo da va ca ( zec, ku niê, vje ve ri ca, vo lu ha ri ca, hrëak, π ta kor) na Ëo vje ka.»o vjek se najëeπêe zarazi kon tak tom s bo le snom æi vo ti njom ti je kom lo va i li de ra nja koæe, u gr izom bo le sne æi vo ti nje i li pu tem vek to ra. U Hr vat skoj se tu la re mi ja jav lja po gla vi to u zim skim mje se ci ma, u se zo ni lo va na zeëe ve u Po sa vi ni i Mo sla vi ni, te u ljet nim mje se ci ma, π to se po ve zu je s ak tiv noπêu krpe lja. Sa pu nom pro tiv bo le sti U o vo me u vod nom Ë lan ku o zoo no za ma dat je opêe nit pri kaz o tim bo le sti ma, ko jih i ma pu no viπe ne go li je ov dje spo me nu to. U tek sto vi ma ko ji sli je de bit Êe de talj ni je go vo ra o ne kim bo le sti ma. U bor bi pro tiv zoo no za, po red in sti tu cio nal izi ra nih mje ra, iz razi to su z naëaj ne o sob ne mje re pre ven ci je: o sobna hi gi je na, od go va ra juêa ter mië ka o bra da hra ne, pra vil no po hra nji va nje na mir ni ca, ne kon zu mi ra nje sta rih i odsta ja lih je stvi na, razum no po naπa nje u pri ro di ra di iz bje ga va nja kon tak ta sa za gaapplee nim ae ro so lom, vo dom i li hra nom, od go va ra juêi tret man do maêih æi vo ti nja i kuê nih lju bi ma ca, re do vi ti ve te ri nar ski nad zor nad nji ma i, na kra ju, i li na poëet ku, re do vi to i pra vil no pra nje ru ku sa pu nom! Uæi vaj te u pri ro di, æi vo ti nja ma i svo jim kuê nim lju bim ci ma uz do zu o pre za, pra vo va lja nu in for ma ci ju i od go va ra juêu o sob nu hi gi je nu! P rof. dr. sc. I vi ca Pa viê, dr. med. spec. in fek to log 7

8 TOKSOPLAZMOZA O PA SNOST ZA NE ROĐE NO DI JE TE K li nië ki jed na od najz naëajni jih zooan tro po no za, o bolje nja ko ja se sa æi vo ti nja mo gu pre ni je ti na lju de, jest tok so plaz mo za. U zroë nik je parazit Toxo pla sma gon dii, Ëi ji do maêin mo gu bi ti skoro sve vr ste æi vo ti nja, a i Ëo vjek. Se ro loπ kim i spi ti va nji ma utvrapplee no je da je infek ci ja tok so plaz mom ja ko ras pro stra nje na u svim kra je vi ma Zem lje. Ta ko u SAD va ri ra, o vi sno o re gi ji, od 13-68%, a pro sjeë no se na vo di 30%. P ro ce nju je se da je 5-20% s vjetske po pu la ci je in fi ci ra no parazi tom Toxo pla sma gon dii. U Eu ro pi se ta koappleer za paæa ju ve li ke razli ke u pro kuæe no sti tok so plaz mom i po je di na i straæi va nja iz tih ze ma lja po ka za la su da po sto tak in fi ci ra nih o so ba u opêoj po pu la ci ji iz no si i do 30% (F ran cu ska, En gleska). Tok so plaz mo za je i je di na parazit ska in fek ci ja ko ja pri pa da TORCH- sin dro mu (a kro nim ko ji oz naëava glav ne in fek tiv ne a gen se: Toxo pla sma, Ru bel la, Cy to me ga lo vi rus, Her pes sim plex vi rus, ko ji do vo de do oπ teêe nja ne roapplee nog dje te ta). S ve za poëi nje s maë kom Æi vot ni ci klus tok so plaz me svoj stven je u to li ko π to se sek sual ni raz voj o di gra va sa mo kod æi vo tinja iz po ro di ce maëa ka, a a sek sual ni kod svih o stalih do maêi na. Kod maë ke se raz voj parazi ta zavrπa va stva ra njem nein fek tiv nih ( ne spo ru li ra nih) oo ci sta, ko je in fi ci ra na maë ka izluëu je sto li com u vanj sku sre di nu kroz 10 do 20 da na, rjeapplee du lje. Na kon 48 sa ti na vanj skoj tem pe ra tu ri, te oo ci ste spo ru li ra ju i po sta ju vi so ko in fek tiv ne i ot por ne, la ko se pre no se na dru ge æi vo ti nje i lju de, a mo gu preæi vje ti u tlu do 18 mje se ci; ot por ne su na uo biëa je ne de zin fi ci jen se, a u niπ ta va ju ih i suπi va nje i tem pe ra tu ra iz nad 60 C, pri li kom ku ha nja, kao i zamr za va nje u tra ja nju od naj ma nje sa ta. Kod svih o sta lih, tzv. pre laz nih do maêi na, pa i kod Ëo vje ka, o dvi ja se æi vot ni ci klus u ko me se po jav lju ju ta h izoit (br zo di je leêi) i bra d izoit ( spo ro di je leêi æi vot- ni o blik) u nu tar t kiv ne ci ste. Parazit je i do bio i me po po lu mje seëa stom, od no sno luë nom o bli ku (grëi toxon - luk) ta h izoi ta.»o vjek se najëeπêe in fi ci ra a li men tar nim pu tem, pre ko pro bav nog trak ta, u noπe njem bi lo t kiv nih ci sta bi lo oo ci sta.»e sto t kiv ne ci ste Ëo vjek u no si kon zu ma ci jom ter mië ki ne do volj no o braapplee nog me sa, π to je po seb no izraæe no u zem lja ma u ko ji ma po sto ji na vi ka da vo le je sti si ro vo, na roëi to u F ran cu skoj, En gle skoj, SAD. Ne do volj no ter mië ki o braapplee no povrêe ( krum pir, mr kva, rot kvi ca i sl.) ta koappleer moæe bi ti iz vor in fek ci je a ko je za gaapplee no maë jim iz me tom.»o vjek se moæe in fi ci ra ti oo ci sta ma i pre ko maë ke, di rekt no i li in di rekt no, u kon tak tu sa tlom za gaapplee nim maë jim iz me tom. R jeapplei pu to vi pri je no sa o bu hvaêaju la bo ra to rij ske in fek ci je, in fek ci je pre ko tran sfu zi je kr vi i trans plan ti ra nih or ga na, i kli nië ki najz naëaj ni ju, tzv. ver ti kal nu in fek ci ju, od no sno in fek ci ju ne roapplee nog plo da pre ko maj ke u 20-40%. To se najëeπêe jav lja kod i mu no kom pro mi ti ra nih o so ba (o so ba s o slab ljenim i mu ni te tom), i li u raz dob lju æi vo ta ka da je i mu ni tet iz ne kih razlo ga o slab ljen. Na kon u noπe nja bi lo ko jeg od tih in fek tiv nih o bli ka, pod u tje ca jem æe luëa nog so ka do la zi do br zog razlaga nja op ne ci ste i o slo baapplea nja parazi ta, ko ji pre la ze u br zo di je leêi o blik i pro di ru u sve vr ste sta ni ca or ganiz ma. Bu duêi da in fek ci ja po tiëe i mu no loπ ki od govor do maêi na, parazi ti, da bi iz bje gli i mu ni od go vor do maêi na, po no vo pre la ze u o blik bra d izoi ta, ko ji se o kruæu ju op nom ( ci sta). Ci ste se u glav nom s mjeπ taju u t ki vi ma sla bi je do stup nim o bram be nim e fek ti ma do maêi na, npr. u cen tral nom æivëa nom su sta vu, o ku, ske let nim miπiêi ma i sr cu. Vr lo du go preæiv lja va ju, 8

9 TOKSOPLAZMOZA prak tië no doæi vot no, iza zi va juêi traj nu, la tent nu, odno sno kro nië nu in fek ci ju. Ta spo sob nost kon ver zi je u ma nje zah tjev ni æi vot ni o blik pred stav lja po seb nu ka rak te ri sti ku parazi tiz ma T. gon dii. Po put bla ge o pi je no sti Kod Ëo vje ka tok so plaz mo za najëeπêe pro la zi bez simp to ma, a li se pro cje nju je da se kod 10-20% in fi ci ra nih jav lja, na kon 2 do 4 tjed na, po veêa nje limf nih æ li jez da ( najëeπêe vrat nih, rjeapplee pot pa zuπ nih i pre pon skih æ li jez da), uz la ga no po viπe nu tem pe ra tu ru, gla vo bo lju, ma lak sa lost, bol u miπiêi ma, z no je nje, koæ ni o sip, pa i po veêa nje je tre i sle ze ne. Meappleu tim, pro blem tok so plaz mo ze je u po sljed njim de set ljeêi ma ak tua l izi ran saz na njem da se o na moæe reak ti vi ra ti. Kod tok so plaz mom in fi ci ra nih o so ba, kod ko jih se ja vi vi sok stu panj oπ teêe nja i mu no loπ kog su sta va, kao π to je npr. sluëaj kod o bo lje lih od AIDS-a i li kod bo le sni ka na i mu no su pre siv noj te ra pi ji ( ka kva se pri mje nju je kod li jeëe nja ma lig nih i si ste mat skih o bolje nja, i li kod s preëa va nja od ba ci va nja trans plan ta ta), do la zi do reak ti va ci je pret hod no la tent ne in fekci je, ko ja se ma ni fe sti ra u pal nim pro mje na ma na mje stu g dje su bi le ci ste (o ko, mo zak, sr ce). Za to je tok so plaz mo za jed na od najz naëaj ni jih o por tu ni stiëkih in fek ci ja kod o so ba in fi ci ra nih HIV- vi ru som, Ëak najëeπêi u zrok in fek ci je moz ga. Mul ti di sci pli nar na i straæi va nja ot kri la su da o so be ko je su in fi ci ra ne tok so plaz mom po ka zu ju z naëajne pro mje ne u po naπa nju i funk cio ni ra nju sre diπ njeg æivëa nog su sta va, vje ro jat no z bog pro mje na u neu ron sko- si nap tië kim ve za ma. P ri mi jeêe no je da ta kve o so be i ma ju z naëaj no spo ri je re flek se i reak ci je na iz ne nad ne do gaapplea je, π to je do ve lo do za kljuë ka da u 50% pro met nih ne sreêa u En gle skoj su dje lu ju o sobe s tok so plaz mat skim ci sta ma u sre diπ njem æivëanom su sta vu. O sim to ga, pri mi jeêe ne su pro mje ne u po naπa nju tih lju di, po put Ëe stih eu fo rië na sta nja, æe lja za a van tu ra ma, po seb no u r izië nim si tua ci ja ma, na lik na o so be u bla go al ko ho l izi ra nom sta nju. Ta i straæi vanja su z naëaj na s ne ko li ko gle diπ ta: e pi de mio loπ kog, sud sko- me di cin skog i z drav stve nog. T rud ni ce da lje od maë ke U pa to lo gi ji tok so plaz mo ze sva ka ko je najz naëaj ni ja i naj za nim lji vi ja nje na po ve za nost s trud noêom, 9

10 po baëa ji ma, a no ma li ja ma plo da i ste ri li te tom. Æene s ak tiv nom tok so plaz mo zom najëeπêe mo gu za trud nje ti, a li trud noêe, naæa lost, Ëe sto zavrπa va ju po baëa ji ma u pr vom i li dru gom tro mje seë ju trud noêe. Z bog Ëi nje ni ce da parazit pre la zi pla cen tar nu ba ri je ru, in fek ci je plo da su Ëe ste. Po slje di ce ko je tok so plaz ma moæe o sta vi ti na plod u raz vo ju najëeπêe se od nose na in fek ci je oëi ju i sre diπ njeg æivëa nog su sta va. Oπ teêe nja po ste lji ce mo gu do ve sti do in su fi ci jen ci je po ste lji ce i in trau te ri ne smr ti plo da. Po sto je za blu de da do in fek ci je plo da moæe doêi sa mo u sluëa ju pri mar ne (a kut ne, pr ve) in fek ci je maj ke u trud noêi. To z naëi da æe ne ko je su pri je trud noêe in fi ci ra ne, tj. i mu n izi ra ne ( te sto vi ma se po ka zu ju kao po zi tiv ne), ne mo gu pre ni je ti in fek ci ju na plod i, ta koappleer, da tok so plaz mo za moæe oπ te ti ti sa mo jed nu trud noêu, u vri je me pri mar ne in fek ci je, te da ne ma razlo ga za bri gu u slje deêoj. R izik za pri mar nu in fek ci ju trud ni ce razli ku je se u razliëi tim geo graf skim po druë ji ma i mi je nja s pro mje nom na vi ka u is hra ni. Od svih sluëa je va in fekci je u trud noêi, in fek ci ja Êe se pre ni je ti na plod u o ko 20-40%. Ra ne in fek ci je m no go su rjeapplee, a li i oz bilj ni je. Mo gu do ve sti do smr ti fe tu sa ( spon ta ni po baëaj) i li do roapplee nja oπ teêe nog no vo roappleenëe ta. Z na ci ra ni je sma tra ni kla sië nim tri ja som kon ge ni tal ne tok so plaz mo ze, ko ji u kljuëu ju hi dro ce fa lus, ho rio re ti ni tis i moæ da ne kal ci fi ka ci je, da nas su ri jet ki, a na sta ju a ko do in fek ci je plo da doapplee o ko sre di ne trud noêe. VeÊi na (o ko 65%) in fek ci ja plo da ja vi se u tij ku treêeg tri me stra, π to za po slje di cu moæe i ma ti pri je vre me ni po roappleaj, raapplea nje ne zre log dje te ta i li a simp to mat sku in fek ci ju ko ja Êe se kli nië ki ma ni fe sti ra ti po sli je ne ko li ko mje se ci, go di na, pa i u dru gom i li treêem de set ljeêu æi vo ta. Za in fi ci ran plod kaæe mo da bo lu je od kon ge ni tal ne tok so plaz mo ze. Po svo joj uëe sta lo sti, tok so plaz ma zau zi ma treêe mje sto meappleu svim mi kroor ga niz mi ma ko ji mo gu oπ te ti ti plod, po sli je vi ru sa ru be le i ci to me ga lo vi ru sa, a is pred kon ge ni tal nog si fi li sa. UËe sta lost kon ge ni tal ne tok so plaz mo ze u svi je tu kreêe se 5-65/ æi vo roapplee ne de ce. Kon ge ni tal na tok so plaz mo za moæe se ja vi ti veê na roapplee nju, a li ËeπÊe se ro di naiz gled z dra vo di je te, kod ko je ga se sa mo pre gle dom kr vi moæe do ka za ti da je in fi ci ra no. Meappleu tim, poπ to se prak tië no kod sve in fi ci ra ne, a ne li jeëe ne dje ce po jav lju ju ka sne po slje di ce (npr. kod 50% ta kve dje ce oπ teêe nje oëi ju po jav lju je se veê do do bi od 18 go di na), a simp to mat sku, kon ge ni tal nu in fek ci ju tre ba pra vo vre me no di jag no sti ci ra ti i li jeëi ti. Li jeëe nje se, po naj no vi jim sta vo vi ma, pro vo di ti je kom Ëi ta ve pr ve go di ne æi vo ta. TOKSOPLAZMOZA Kon ge ni tal na tok so plaz mo za, ko ja je po ten ci jal no teπ ko o bo lje nje, moæe se s pri jeëi ti! P re ven ci ju kon ge ni tal ne tok so plaz mo ze Ëi ni pre ven ci ja in fekci je trud ni ce. O na o bu hvaêa se ro loπ ki pre gled odmah po utvrapplei va nju trud noêe. OpÊe ni ta je pre po ru ka hi gi jen sko- di je tet ski reæim ko ji o bu hvaêa kon zu ma ci ju ter mië ki do bro o braapplee nog me sa, naj bo lje pret hod no du bo ko zamrz nu tog, i iz bje ga va nje kon tak ta s maë ka ma. A ko je to ne mo guêe, sa vje tu je se u po treba zaπ tit nih sred sta va ( ru ka vi ca) pri li kom kon tak ta s maë kom, kao i pri ra du u vr tu. U jav noz drav stve nom in te re su z dra vog po tom stva, pri hvat lji va stra te gi ja pre ven ci je z drav stve no je pros vjeêi va nje trud ni ca. Li jeëe nje pri je i po sli je roapplee nja Kon takt s parazi tom moæe se do ka za ti raz nim te sto vi ma. U prak si se naj viπe ko ri ste se ro loπ ki te sto vi, ko ji ma se do ka zu ju spe ci fië na pro tu ti je la u kr vi in fi ci ra ne o so be. I zo li ra no pri su stvo IgM pro tu ti je la u se ru mu pa ci jen ta z naëi s vjeæu in fek ci ju tok so plaz mom. P ri su stvo IgM i IgG pro tu ti je la z naëi sta ru, a li reak ti vi ra nu in fek ci ju. Na kra ju, pri su stvo sa mo IgG pro tu ti je la z nak je sta re i mir ne, pre bo lje le in fek ci je. Ti tar ( kon cen tra ci ja) pro tu ti je la ta koappleer i ma o dreapplee ni prog no stië ki z naëaj. Po sto ji viπe she ma i naëi na li jeëe nja tok so plaz me. Ni jed na she ma kom bi na ci je li je ko va ne ga ran ti ra raapplea nje z dra vog, ter min skog dje te ta. O vi sno o sta ro sti trud noêe u vri je me in fek ci je, pro cje nju je se r izik za infek ci ju plo da. A ko trud ni ca od luëi zadræa ti trud noêu, hit no se za poëi nje spe ci fië na te ra pi ja, a trud noêa paæ lji vo pra ti, uz po du zi ma nje mje ra za pre na tal nu di jag no zu e ven tual ne in fek ci je plo da. S vu dje cu kod ko je je pre na tal no utvrapplee na in fek ci ja, bez ob zi ra na pri su stvo i li od su stvo kli nië kih ma ni fe sta ci ja in fek ci je, tre ba od roapplee nja li jeëi ti. P ri mje nom ta kvog pro to ko la voapplee nja trud noêe, u F ran cu skoj je z naëaj no sniæe na uëe sta lost kon ge ni tal ne tok so plaz mo ze. Li je ko vi ko ji se kod nas najëeπêe ko ri ste je su Bak trim, S pi ra micin ( Ro va mi cin) i Pi ri me ta min ( Da ra prim). S va se tri li je ka ko ri ste u tret ma nu pri je po st iza nja trud noêe, dok se u trud noêi izo stav lja Da ra prim z bog mo guêeg π tet nog uëin ka na plod. S va ka u po tre ba Da ra pri ma po d razu mi je va pa ra lel nu u po tre bu fol ne ki se li ne z bog zaπ ti te koπ ta ne sræi. U sva kom sluëa ju, i po red mo guêeg r izi ka od te ra pi je u trud noêi, π te ta ko ju ti li je ko vi moæ da mo gu na pra vi ti ( ni je do ka za no da su π tet ni) viπe stru ko je ma nja od mo guêe π te te ko ju Toxo pla sma gon dii moæe na ni je ti ne roapplee nom dje te tu. Mr. sc. Da nie la G laæar IvËe, dr. med. spec. e pi de mio lo gi je 10

11 BOLEST MA»JEG OGREBA ME KE A PI CE - O T RE KANDÆE To je za raz na bo lest po ve zana s maë jim ogre bo ti na ma, ugr izi ma ili izla ga njem maëjoj sli ni, ko ja uzro ku je kro niëno oti ca nje limf nih Ëvo ro va (lim fa deno pa ti ju). Opa sna igra s maë kom Bo lest maë jeg ogre ba uzro kova na je gram ne ga tiv nim ba ci lom (bak te ri ja πta piêa stog obli ka) ko ji se da nas na zi va ba cil bo le sti maë jeg ogre ba ili Bar to nel la hen se lae. Bolest se πi ri kon tak tom sa za raæe nom maë kom, kao po slje di ca maë jeg ugr iza ili ogre ba, ili kon tak tom maëje sli ne s oπ teêe nom koæom ili spojni com oka. Oti ca nje limf nih Ëvo ro va za poëi nje oko 2 do 3 tjed na na kon in fek ci je i moæe po tra ja ti mje se ci ma. Oti ca nje se moæe po ja vi ti na mjestu poëet ne in fek ci je, na kon Ëe ga se po jav lju ju po veêa ni limf ni Ëvo ro- Bo lest maë jeg ogre ba bak te rij ska je in fek ci ja ko ju pre no se maë ke. NajËeπÊe se ot kri va kod dje ce i mla dih ko ji ima ju kon tak te s maëiêi ma. Moæe se po ja vi ti i kod bo le sni ka za ko je ni je poz na to da su bi li u kon tak tu sa æi vo ti nja ma. vi uz duæ to ka limf ne dre naæe s mjesta oz lje de. Po ne kad Ëvo ro vi mo gu stvo ri ti fi stu lu kroz koæu i nji hov sadræaj istje ca ti iz van ti je la. Bo lest maë jeg ogre ba moæ da je najëeπêi uzrok kro nië nog oti ca nja limf nih Ëvo ro va u dje ce. Do da nas se bo lest Ëe sto ni je pre poz na vala zbog po teπ koêa u ispi ti va nju. Meappleu tim, ne dav no se in di rekt ni test fluo re scent nih pro tu ti je la na B. hen se lae po ka zao vr lo osjet lji vim i spe ci fië nim za ot kri va nje in fek cije izaz va ne ba ci lom B. hen se lae i za di jag no sti ci ra nje bo le sti maë jeg ogre ba. Obo li je va ju najëeπêe dje ca i mla di ko ji ima ju kon tak te s maëiêima i maë ka ma. Od limf nih Ëvo ro va do sle ze ne U simp to me spa da ogre bo ti na ili dru ga oz lje da u do di ru s maë kom (ili 11

12 BOLEST MA»JEG OGREBA Kom pli ka ci je: 1. Pa ri nau dov sin drom, 2. oπ teêe nja moæ da nog tkiva, 3. upa la mreæ ni ce oka i vidnog æiv ca, 4. upa la koπ ta nog tki va. psom u ri jet kim sluëa je vi ma).»e sto nai la zi mo na bu bu lji cu ili gnoj ni priπtiê na mje stu oz lje de. OteËe ni limf ni Ëvo ro vi po jav lju ju se bl izu mje sta na ko jem je koæa bi la in fi ci ra na (ugrize na, ogre be na itd.), najëeπêe na vra tu, pa zu hu i pre po na ma, i obiëno se, u ro ku od dva tjed na na kon kon tak ta s maë kom, po jav lju ju poviπe na tem pe ra tu ra kod ot pri li ke jed ne treêi ne bo le sni ka, umor, opêa sla bost, gla vo bo lja, bo lo vi u zglo bovi ma. Rjeapplee do la zi do gu bit ka ape ti ta, gu bit ka na teæi ni, po veêa nja sle zene, upa le gr la, istje ca nja te kuêi ne iz limf nih Ëvo ro va. Ogre bo ti na ili oz lje da u kon tak tu s maë kom (ili psom u ri jet kim sluëaje vi ma) upuêu je na to da je bo lest maë jeg ogre ba vje ro jat no uzrok oteëe nih limf nih Ëvo ro va. U ne kim sluëa je vi ma, fizi kal nim pre gle dom ot kri va se po veêa na sle ze na. Oprez no u kom bi na ci ji s dru gim bo le sti ma OpÊe ni to, bo lest maë jeg ogre ba ima re la tiv no blag ti jek. Bo le sni ku tre ba obja sni ti da bo lest ni je opa sna i da li jeëe nje obië no ni je po treb no. Bo lest maë jeg ogre ba uglav nom se spon ta no po vuëe u ro ku 2-4 mje seca. Meappleu tim, kod teπ kih sluëa je va ili kod bo le sni ka s oz bilj nom dru gom bo le sti, ko ri sno je li jeëe nje an ti bioti ci ma. Dje lo tvor ni an ti bio ti ci ukljuëu ju ri fam pi cin, sul fa me tok sa zol i tri meto prim, 3-ci pro flok sa cin, gen ta micin i azi tro mi cin, ko ji je po ka zao dobre re zul ta te u kli nië koj prak si. Kod obo lje lih od AIDS-a i dru gih oso ba s oslab lje nim imu no loπ kim su sta vom, bo lest maë jeg ogre ba ni je bla ga i pre po ruëu je se li jeëe nje an ti bio ti ci ma. Pra nje ru ku - zlat no pra vi lo Bo lest se spreëa va iz bje ga vanjem kon tak ta s maë ka ma. Kad to ni je mo guêe, te me lji to pra nje ru ku na kon igre s maë kom, iz bje ga va nje ogre bo ti na i ugr iza maë ke te iz bjega va nje kon tak ta s maë jom sli nom uma nju ju rizik od zaraze. Dje ca s nor mal nim imu no loπ kim su sta vom spon ta no oz drav lja ju s pot pu nim opo rav kom. Kod oso ba s oslab lje nim imu no loπ kim su sta vom li jeëe nje an ti bio ti ci ma u pra vi lu dovo di do opo rav ka. Obra ti te se li jeë ni ku ako ima te po veêa ne limf ne Ëvo ro ve i ako ste bi li u kon tak tu s maë kom. Mr. sc. Da mir Va len tiê, dr. med. spec. epi de mio lo gi je Ispi ti va nja ko ja se ko ri ste kod di jag no sti ci ra nja bo le sti maë jeg ogre ba: 1. se ro loπ ki test na B. hen se lae - in di rekt ni test fluo re scent nih pro tu ti je la (IFA) - ko ri sti se te kuêi na ili tki vo iz limf nog Ëvo ra, 2. biop si ja limf nog Ëvo ra ka ko bi se is kljuëi li dru gi uzro ci oteëenih æli jez da (po ne kad). 12

13 ECHINOCOCCUS GRANULOSUS - PASJA TRAKAVICA GRA BEÆL JI VAC I PLI JEN Tra ka vi ce ro da Ec hi no coc cus gra nu lo sus spe ci fië ne su po to me πto za svoj op stanak, od no sno ci je li æi vot ni ci klus, tre ba ju dva no sio ca ko ja u meappleu sob nom od no su sto je kao gra beæ lji vac i pli jen. 13

14 ECHINOCOCCUS GRANULOSUS - PASJA TRAKAVICA Od rasli oblik tra ka vi ce æi vi u tan kom cri jevu me soæ de ra, dok se liëin ka u dru gim tki vi ma raz vi ja u ve li ku ci stië nu tvor bu (hi da ti du).»o vjek se zarazi od psa ko jem se ja jaπ ca na laze na krz nu. ObiË no se zarazi di je te u igri i bli skom kon tak tu sa psom. Osim to ga, zaraza se moæe πi ri ti i za gaapplei va njem povrêa pseêim iz me ti na ma, neo prez nim ru ko va njem zdje la ma iz ko jih se pas hra ni, neo prez nim ËiπÊe njem pa sjeg leæa ja. Vr lo je vaæ no zna ti da se or ga ne za kla ne stoke ko ji sadræe vo de ne mje hu re ne smi je dava ti psu, ne go ih se mo ra ili spa li ti, ili do bro za ko pa ti, ili sku ha ti, ili ih do bro sa kri ti da psi ne ma ju pri stup tim na mir ni ca ma. Psi ma tre ba one mo guêi ti pri stup u vr to ve, voê nja ke i træ ni ce, a po sli je kon tak ta sa psi ma ob vez no tre ba pra ti ru ke. Za nim ljiv æi vot ni ci klus Pa sja tra ka vi ca uglav nom je du ga tek ne ko li ko mi li me ta ra, obië no 3-6, a sa sto ji se od sko lek sa, jed nog ne zre log i jed nog spol no zre log Ëlan ka. Na sko lek su po sto je pri si sne zdje li ce i ku ki ce ko ji ma se tra ka vi ca priëvrπêu je na sluz ni cu tan kog cri je va psa. Tra ka vi ca u cri je vu moæe æi vje ti iz meappleu 5 i 12 mje se ci. Ja jaπ ca, iz baëe na iz spol no zre log Ëlan ka, dospi je va ju na tra vu. Pre ko tra ve, kao vek to ra, jajaπ ca Êe pri jeêi u pre laz nog no sio ca. U no sio cu se iz ja jaπ ca oslo baapplea no vi oblik mla de tra ka vi ce, tzv. on ko sfe ra, ko ja ima spo sob nost pro bi ja nja kroz sluz ni cu i ka pi la re u sa moj sluz ni ci. Ka da jednom do spi je u kr vo tok cri je va, krv na stru ja no si je pre ma je tri ma. Zbog uskih ka pi la ra ko je Ëi ne kapi lar nu mreæu je ta ra, on ko sfe ra Ëe sto zao sta je u je tri ma. Tek u ma njem bro ju sluëa je va on ko sfe ra pro la zi kroz je tra i na stav lja da lje pra ti ti ti jek krvnog op to ka. Sli je dom to ga do spi je va u pluêa, πto je slje deêa najëeπêa lo ka l iza ci ja, ali i u sr ce, i on da da lje u bi lo ko ji or gan ili tki vo. VeÊ na kon ne ko li ko da na od gni jeæapplee nja onko sfe re, poëi nje se u njoj stva ra ti πup lji na, najviπe na raëun na kup lja nja te kuêi ne. Ubr zo i ti je lo, od no sno okol no tki vo, rea gi ra, stva ra juêi upal nu reak ci ju oko rastuêe hi da ti de. U svom raz vi je nom sta di ju ci sta, na sta la razvi ja njem on ko sfe re, ima ne ko li ko slo je va: vanj ski sloj je mu tan, bez sta ni ca, u nje mu se in fil tri ra ju upal ne sta ni ce or ga niz ma; unu tar nji sloj graappleen je od æi vih sta ni ca, a tu su i mje hu riêi ispu nje ni bistrom, vo de na stom te kuêi nom. Hi da ti da (ci sta) vr lo spo ro raste, ali njen je rast pro gre si van i ne zau stav ljiv. Na la zi ti je kom ki rurπ kih za hva ta po ka za li su da hi da ti da po ti sku je me ka tki va, a kost raza ra. U de set do dva de set go di na hi da ti da naraste i do ve liëi ne ja bu ke, ili Ëak i viπe. U pri rod nim okol no sti ma, ko je is kljuëu ju Ëo vjeka jer se on da nas na la zi na vr hu pre hram be nog lan ca, æi vo ti nja ko ja no si hi da ti de u svo jim tki vi ma pa da kao ær tva pre da to ra, a kod nas to mo gu bi ti vuk, pas, Ëa galj. Ka da pre da tor je de ær tvu, on Êe po je sti i za raæe na tki va, Ëe sto su to je tra. S je tri ma Êe po je sti i hi da ti de iz ko jih Êe se izleêi za me ci traka vi ce, tzv. sko lek si, ko ji Êe se priëvr sti ti uz sluzni cu i poëet Êe stva ra ti no ve tra ka vi ce s poëet ka priëe. Se kun dar na ehi no ko ko za oz naëa va po ja vu puca nja hi da tid ne ci ste, ka da se iz nje moæe po orga niz mu rasu ti hi da tid ni pi je sak, πto su u bi ti zame ci sko lek sa, te Êe se iz sva kog slo bod nog mjehu riêa i sva ke gla vi ce raz vi ti no va ci stië na tvor ba, od no sno hi da ti da. Opa sno po veêa nje tla ka Pa sja tra ka vi ca ne Ëi ni πte tu za zdrav lje toksië nim ni ti bi lo ka kvim upli ta njem u nor ma lan Ëovje kov me ta bo l izam. Naj veêa opa snost kod pa sje tra ka vi ce do la zi od me ha nië kog pri ti ska ko ji se po veêa va s porastom ci ste u or ga ni ma i tki vi ma. U me kim i ela stië nim or ga ni ma po treb no je viπe vre me na da se po ja ve pr vi simp to mi i smet nje, dok se mno go pri je jav lja ju kod lo ka l iza ci je ehi noko ka u oë noj dup lji ili moz gu. Lo ka l iza ci ja pro ce sa u ko sti ma pre zen ti ra se bo li ma i Ëe stim frak tu rama. Kod smjeπ ta ja hi da ti da u tr buπ noj πup lji ni Ëesto do la zi do pr ska nja ci sta zbog na glog po veêanja tla ka u tr buπ noj πup lji ni. Ve li ka opa snost kod pu ca nja ci ste jest rasi pa nje no vih za me ta ka po tr buπ noj πup lji ni i raz vi ja nje mno go broj nih no vih ci sti. Ta kvo sta nje na zi va se se kun dar na ehi no koko za i uglav nom ima smrt ni ishod. to se di jag no sti ke tiëe, osim epi de mio loπ kih po da ta ka, kli nië ke sli ke i na la za kr vi, da nas kljuënu ulo gu u di jag no sti ci ra nju ehi no ko ko ze ima ju radio graf ske i dru ge me to de pri ka zi va nja. Me to da iz bo ra u li jeëe nju je ki rurπ ko odstra nje nje ci ste. Ana Ban diê, bacc. med. lab. diagn. 14

15 PSITAKOZA PER NA TA ZA RA ZA P si ta ko za je za raz na bo lest pa pi ga i dru gih p ti ca s ko jih se z go di mi ce pre no si na Ëo vje ka. P si ta ko za je o dav no poz na ta i πi ro ko ras pro stra nje na zoo no za ( bo lest ko ja se sa æi vo ti nja pre no si na lju de), stal no pri sut na i u nas. Dok sam na ziv na glaπa va pri je nos bo le sti s pa pi ga na Ëo vje ka (grë ki: p sit takos = pa pi ga), za bo lest dru gih p ti ca u po treb lja vao se na ziv or ni to za, ko ji se sve viπe na puπ ta. P si ta ko za se bi ljeæi kao a ti pië na u pa la pluêa. U zroë nik p si ta ko ze jed na je vr sta bak te ri je, kla mi di ja, ko ja se na zi va C hlamy dop hi la p sit ta ci. K la mi di je su u nu tar sta nië ni mi kroor ga niz mi, jer æi ve u dru gim sta ni ca ma. To su da kle, siêuπ ne, o kru gla ste bak te ri je, ko je parazi ti ra ju u ci to plaz mi sta ni ce do maêi na. C. p sit ta ci vr lo je otpor na vr sta jer u po seb nom o bli ku moæe preæi vje ti u vanj skoj sre di ni tjed ni ma i mje se ci ma. O bi telj ske e pi de mi je z bog no ve p tiëi ce P si ta ko za je kla sië na zoo no za, proπi re na u ci je lom svi je tu.»o vjek se u vi jek zarazi od p ti ca ko je su re zer voa ri i pre no si te lji bo le sti. Meappleu nji ma je C. p sit ta ci vr lo proπi re na. Viπe od 130 p tië jih vr sta, u kljuëu juêi i pe rad te do maêe æi voti nje, mo gu bi ti za raæe ni. Meappleu tim, naj vaæ ni ji iz vor bo le sti za lju de je su pa pi ge i nji ma slië ne p ti ce, a vrlo su Ëe sto za raæe ni i ka na rin ci, go lu bo vi, vrap ci, sje ni ce, ga le bo vi, fa za ni, a od pe ra di najëeπêe pu re i pat ke. P ti ce iz slo bod ne pri ro de i do maêe æi vo ti nje ma nje su vaæ ni iz vo ri zaraze za lju de. N ji ho vi so je vi su ma nje a gre siv ni i u glav nom ne iza zi va ju o bo lje nje kod lju di. U naπim se pri li ka ma p si tako za u lju di po jav lju je u glav nom na kon kon tak ta s pa pi ga ma i slië nim kuê nim lju bim ci ma, a rjeapplee s grad skim go lu bo vi ma. Za razli ku od ne kih dru gih ze ma lja, u nas ni su za bi ljeæe na o bo li je va nja lju di ko ji ra de na far ma ma pe ra di. Meappleu tim, u nas je p si ta ko za re la tiv no Ëe sta bo lest, a re gi stri ra se po gla vi to kao a ti pië na p neu mo ni ja. Po jav lju je se sva ke go di ne, spo ra dië no ( po je di naë no) i li u ma njim e pi de mija ma. Ka rak te ri stië ne su o bi telj ske e pi de mi je, s po ne ko li ko o bo lje lih Ë la no va, najëeπêe od dva do tri tjed na na kon kup nje no ve p ti ce. 15

16 P si ta ko za se ËeπÊe po jav lju je zi mi i u grad skim sre di na ma. O bje su tvrdnje u ve zi s pa pi ga ma, kao o snov nim re zer voa ri ma i pre no si te lji ma bo le sti. Nai me, pa pi ge se najëeπêe ku pu ju zi mi, uoëi boæiê nih i no vo go diπ njih blag da na, ka da se or ga n izi ra ju i razliëi te pro daj ne izloæ be u k rasnih p ti ca. Ta da lju di ËeπÊe bo ra ve u za tvo re nim pro sto ri ja ma za jed no s tim p ti ca ma. P ti ce su u vanj skoj sre di ni, pri slo bod nom naëi nu æi vo ta, ma nje in fek tiv ne. H va ta nje, pri je nos i bo ravak u no vim u vje ti ma u p ti ca iza zi va jak stres, π to po go du je po veêa nju pa to ge no sti kla mi di ja i πi re nju in fekci je. Za pri je nos bo le sti ni je po treban du go tra jan i o pe to van kon takt sa za raæe nim p ti ca ma. Kat ka da je do vo ljan i sluëaj ni jed no krat ni kontakt i li sa mo bo ra vak u pro sto ri ji g dje su pri je bi le p ti ce. P ti ce kli co noπe C. p sit ta ci sa za raæe nim prirod nim do maêi nom (p ti ce) u spostav lja ne pri mjet nu in fek ci ju, ko ja se o bië no ak ti vi ra na kon ne kog stre sa i u p ti ca u zro ku je bo lest - orni to zu. K la mi di je se u p ti ca na la ze u kr vi i raz nim t ki vi ma, a izluëu ju se eks kre ti ma i Ëe sto zadræa va ju na pe rju. Za raæe ne p ti ce mo gu po kazi va ti i oz bilj ne z na ko ve bo le sti, a li se u njih in fek ci ja ËeπÊe ma ni fe stira s ma lo simp to ma ( po spa nost, tro most, od bi ja nje hra ne, pro ljev, na ko stri jeπe no pe rje) i li bez i ka kvih z na ko va bo le sti. Iz vor bo le sti za Ëovje ka mo gu, da kle, bi ti i z dra ve, a li kla mi di ja ma za raæe ne p ti ce.»o vjek se po gla vi to zaraz inha la ci jom in fi ci ra nog ae ro so la ko ji sadræi sa suπe ne p tië je ekskre te, u ko ji ma kla mi di ja moæe du go preæi vje ti. Jed na ko je o pasan do dir s pe rjem i li u gi nu lim p ti ca ma. Kao mo guêi put pori je no sa spo mi nje se i u griz p tice. P ri je nos bo le sti s Ëo vje ka na Ëo vje ka pra va je ri jet kost i ne ma ni ka kve prak tië ne e pi de mio loπke vaæ no sti, a li je i pak za bi ljeæen. P si ta ko za se Ëe sto po jav lju je kao pro fe sio nal na bo lest, u lju di ko ji su z bog pro fe si je i li ho bi ja u kon tak tu s p ti ca ma. Ta ko ËeπÊe od o sta lih o boli je va ju uz ga ji vaëi, pro da vaëi i vla snici p ti ca, po tom ve te ri na ri i rad ni ci na far ma ma pe ra di.»eπêe o bo li je va ju o d rasli i sta ri je o so be, a dje ca ri jet ko. Ta koappleer je bo lest ËeπÊa u muπ kara ca ne go u æe na. O bië no se u najbliæoj o ko li ni bo le sni ka s p si ta ko zom (u pa la pluêa) mo gu naêi i o so be s blaæom i ne ti pië nom kli nië kom slikom bo le sti. Bo lest slië na gri pi U Ëo vje ka se p si ta koza pre zen tira ci je lim spek trom kli nië kih ma ni festa ci ja, od po sve bla gih i ne pre pozna tih o bli ka bo le sti, pre ko fe bril nog sta nja s opêim simp to mi ma, do p neu mo nija ra zliëi te teæi ne, s moguêim kom pli ka ci ja ma. Meappleu tim, lakπi i sred nje teπ ki o bli ci bo le sti, slië ni gri pi, o bië no o sta ju ne prepoz na ti, ia ko su Ëe sta kli nië ka pojav nost p si ta ko ze. In ku ba ci ja ni je toë no nor mira na, o bië no iz no si o ko 10 dana, s raspo nom od jed nog do tri tjed na. Bo lest veêi nom na stu pa na glo, s vi so kom tem pe ra tu rom, ko ja je kat kad praêe na i tre sa vicom. Re do vi to se po jav lju je i ja ka gla vo bo lja, opêa sla bost, bo lo vi u miπiêi ma i z glo bo vi ma, a u nekih bo le sni ka pro ljev i po vraêanje. U poëet ku, da kle, po sto je sa mo opêi simp to mi bo le sti. Tek pot kraj pr vog i li na poëet ku drugo ga tjed na, tim se simp to mi ma pri druæu je su hi na draæaj ni kaπalj, a li moæe i izo sta ti. Z na ko vi prehla de, kao hu nja vi ca, gr lo bo lja i pro mu klost, ri jet ko se su sreêu. Lakπi sluëa je vi p si ta ko ze, bez p neu mo ni je, kli nië ki se ma ni fe sti ra ju po put gri pe, porastom tem pe ra tu re, uz gla vo bo lju i dru ge opêe simp tome, a bez z na ko va za hvaêe no sti PSITAKOZA diπ no ga su sta va. Ta kvi se kli nië ki o bli ci teπ ko di jag no sti ci ra ju kao p sita ko za a ko se ne o ba vi od go va rajuêe la bo ra to rij sko te sti ra nje. A ko se bo lest na vri je me di jagno sti ci ra i li jeëi, i ma po vo ljan ti jek i i shod, a kom pli ka ci je su ri jet ke. Meappleu tim, u ne li jeëe nih bo le sni ka poviπe na tem pe ra tu ra tra je i do de set da na, a kat kad i viπe tje da na i li mjese ci. O po ra vak na kon p neu mo ni je moæe bi ti pro du ljen na ne ko li ko tjeda na i u a de kvat no li jeëe nih bo le snika. P ri je ot kriêa an ti bio ti ka, smrt nost od p si ta ko ze iz no si la je i iz nad 20%. Da nas prak tië ki ne ma smrt nih sluëaje va u bo le sni ka s po stav lje nom dijag no zom p si ta ko ze. Li jeëe nje p si ta ko ze o bu hvaêa simp to mat ske mje re i pri mje nu an tibio ti ka. Od an ti bio ti ka naj dje lo tvor ni ji su te tra ci kli ni i ma kro li di (a zi tro mi cin). Uz li jeëe nje od go va ra juêim an ti bioti kom, bo le snik po sta je a fe bri lan za 24 do 48 sa ti. I s p ti ca ma u ka ran te nu! Bu duêi da je p si ta ko za kla siëna zoo no za, suz bi ja nje i sp rjeëa vanje bo le sti mo guêe je sa mo u u skoj su rad nji s ve te ri nar skom sluæ bom. Naj vaæ ni ja je pro fi lak tië na mje ra stroga kon tro la u vo za, od no sno uz go ja i pro da je pa pi ga i dru gih eg zo tië nih p ti ca. S tro gim pridræa va njem pro pi sa o izo la ci ji u ve ze nih p ti ca ti je kom tride set da na i do da va njem te tra ci kli na u hra nu, bo lest po sta je sve rjeapplea. S ve te ri nar skog sta ja liπ ta problem se Ëi ni ri jeπe nim do da va njem te tra ci kli na u hra nu na far ma ma pera di i uz ga ja liπ ti ma p ti ca. Ta ko se sma nju je r izik o bo li je va nja i iz bje gava ju e ko nom ske π te te. Meappleu tim, u nas ve te ri nar ska kon tro la ne ri jet ko izo sta je, od no sno ni je od go va rajuêa, po seb no kod pri vat nih uzga ji vaëa za ko mer ci jal ne svr he. Na izloæ ba ma p ti ca kon tro la mo ra bi ti vr lo ri go roz na. A ve li no Ba re tiê, dr. med. spec. e pi de mio lo gi je 16