Эрчим хүч & Engineering (115)

Transcript

1 02

2 03

3 03 М-Си-Эс Группын үүсгэн байгуулагч Ж.Оджаргалын мэндчилгээ 9-р сарын үйл явдлын товчоон Өмнөд бүсийг эрчим хүчний системд холбох шугамын ажил дуусч техникийн комисс ажиллаа сэтгүүлийн Агуулга 07 Төвийн бүсийн хэрэглэгчдэд борлуулах цахилгааны үнэ тариф Тавантолгойн цахилгаан станцын тухай ярилцлага Нүүрснээс шингэн түлш гаргаж авах Төслийн удирдагч М.Энхсайхан 31 Ухаа худаг цахилгаан станцын ашиглалтын онцлог 43 Би инженер 51 Таймс сэтгүүлээс тодруулсан Топ 5 ногоон эрчим хүч -ний нээлт 04

4 Ì-Ñè-Ýñ Èíòåðíýéøíë ÕÕÊ ñýí áàéãóóëàãäñàíû 20 æèëèéí îéã òîõèîëäóóëàí õàìòðàí àæèëëàäàã áàéãóóëëàãа, õàðèëöàã, õýðýãëýã èä Òà á õýíäýý áàÿðûí ìýíä õ ðãýæ, ñàíàñàí á õýí òàíü ñýòãýë ëýí á òýõèéí åðººë äýâø ëüå! 05

5 МЭНДЧИЛГЭЭ Ж.Оджаргал М-Си-Эс Группын Захирлуудын Зөвлөлийн Дарга М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК-ийн үүсгэн байгуулагдсаны 20 жилийн ойд зориулан гаргаж буй Эрчим хүч & Engineering сэтгүүлийн уншигч танд энэ өдрийн мэнд хүргэе онд өнөөгийн М-Си-Эс Группын тулгын чулууг тавьж эрчим хүчний салбарт зөвлөх үйлчилгээ явуулж гараагаа эхэлж байсан М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК нь өнөөдөр орчин үеийн тэргүүний техник технологид тулгуурласан иж бүрэн шийдэл боловсруулж, түүнийгээ нэвтрүүлэх замаар эрчим хүч, дэд бүтцийн салбарын шинэчлэлт өөрчлөлтөнд идэвхитэй оролцож, улс орныхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байгаа баялаг туршлагатай үндэсний инженеринг компани болон өргөжжээ. Би1989 онд Украйн улсын Киев хотын Политехникийн дээд сургуульд эрчим хүчний инженер мэргэжил эзэмшиж ирээд тухайн үеийн ТЭХС-ийн Цахилгаан техникийн албанд Автоматикийн инженерээр орж, эрчим хүчний салбарын бүтээлч, оюунлаг, эх орныхоо төлөө эрчимтэй хөдөлмөрлөдөг хамт олны дунд ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Мэргэжлийн өндөр чадвар, туршлагатай хамт олныхоо уламжлалт аргаас суралцаж, урамшин эндээс өөрийн хүчээ илүүтэй дайчлан эх орондоо их зүйлийг бүтээх хүсэл эрмэлзэл төрж байсан минь өнөөдрийн 20 жилийн түүхтэй М-Си-Эс Интернэйшнл компанийг үүсгэн байгуулах үндэс болсон юм. Компанийнхаа 20 жилийн ойг тохиолдуулан биднийг дэмждэг, хамтран ажилладаг эрчим хүчний салбарын мэргэжил нэгт та бүхэндээ болон нийт хамт олондоо мэндчилгээ дэвшүүлж, сайн сайхныг хүсэн ерөөе! Захирлуудын зөвлөлийн дарга Ж.Оджаргал 06

6 ҮЙЛ ЯВДЛЫН ТОВЧООН Тавантолгой цахилгаан станц мега төслийн ТЭЗҮ батлагдлаа ///////////////////////////////////////////////////////////////////// Эрчим хүчний яамны Шинжлэх ухаан технологийн зөвлөлийн хурлаар Тавантолгой цахилгаан станц төслийн Техник-эдийн засгийн үндэслэл -ийг хэлэлцэж баталлаа. ТЭЗҮ-ийг тавдугаар сараас эхлэн Тавантолгой цахилгаан станц төслийн нэгж, эрчим хүч, дэд бүтцийн М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК, төслийн техникийн зөвлөх Австралийн Worley Parsons компаниудтай хамтран боловсруулжээ. Төслийн нэгжийн захирал М.Энхсайхан ерөнхий явц, баримтлах зарчим, санхүүжилтийн тухай мэдээлэл танилцуулсаны дараа төслийг хамтран хэрэгжүүлэгч М-Си- Эс группыг төлөөлөн Монголын уул уурхайн корпорацийн дэд ерөнхийлөгч Ч.Даваахүү төслийн техникийн үзүүлэлт, хүчин чадлыг танилцуулсан байна. Хурлын үеэр Диспетчерийн үндэсний төвийн дэд захирал Б.Балжинням Нүүрс холих технологи сонгохдоо анхаарч ажиллахыг зөвлөе гэсэн бол Эрчим хүчний яамны дэд сайд Д.Доржпүрэв Энэ төсөл бол цаашид баригдах олон мега төслийн эхлэл, жишиг бүтээн байгуулалт болох ёстой гэж тодорхойлсон байна. Түүнчлэн Эрчим хүчний зохицуулах хорооны зохицуулагч, зөвлөх инженер Н.Мягмарсүрэн Гол хэрэглэгч Оюу Толгой уурхайн цахилгаан хэрэглээний горимын мэдээллийг нарийн тооцоолж ажиллах хэрэгтэй гэжээ. Оюутолгой, Цагаан суврага чиглэлд өндөр хүчдэлийн шугам барихад Японы талтай хамтарч ажиллана ///////////////////////////////////////////////////////////////////// Ерөнхий сайд Н.Алтанхуягийн Япон Улсад хийсэн албан айлчлалын хүрээнд Эрчим хүчний яамны төрийн нарийн бичгийн дарга Д.Дэлгэрцогт болон Японы Аж үйлдвэр, худалдааны Яамны харьяа Шинэ технологи, үйлдвэрлэлийн хүрээлэнгийн Ерөнхийлөгч Курота Кенжи нар 9 дүгээр сарын 12-ны өдөр Токио хотноо Монгол Улсын Эрчим хүчний Яам, Японы Эдийн засаг, худалдаа, үйлдвэрийн Яамны шинэ эрчим хүч, үйлдвэрлэлийн технологийн байгууллагын (nedo) хооронд өндөр үр ашигтай, алдагдал багатай цахилгаан дамжуулах, түгээх систем нэвтрүүлэх тухай хамтын ажиллагааны Санамж бичигт гарын үсэг зурлаа.санамж бичиг нь 2013 оны нэгдүгээр сарын 8-ны өдөр Япон Улсын Байгаль орчны Яам, Монгол Улсын Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн Яам хооронд байгуулсан хүлэмжийн хийг бууруулах чиглэлээр хамтран ажиллах ерөнхий хэлэлцээрийн хүрээнд байгуулагдаж байгаа юм. Санамж бичгийн хүрээнд Оюутолгой, Цагаан суврага чиглэлд 220 кв-ийн өндөр хүчдэлийн алдагдал багатай, үр ашиг өндөртэй 160 км хос шугам татах бөгөөд зардлыг Японы талаас санхүүжүүлэн 2014 оны есдүгээр сарын 30-нд ашиглалтад хүлээн авах, ашиглалтад хүлээн авсаны дараа хоёр шугамын алдагдлыг харьцуулан үр ашгийн хэмжээг тодорхойлох, цаашид бусад орон нутагт ашиглах зэрэг үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх юм байна. Өмнөд бүсийг эрчим хүчний системд холбох шугамын ажил дуусч техникийн комисс ажиллаа ///////////////////////////////////////////////////////////////////// Манай орны хөгжилд бодитой хувь нэмэр оруулах Тавантолгой, Оюутолгой зэрэг стратегийн орд газрууд болон говийн хэрэглэгчдийг эрчим хүчээр найдвартай хангах зорилготой Мандалговь - Тавантолгой - Оюутолгой чиглэлийн 220 кв-ын цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын бүтээн байгуулалтын ажил дуусах шатандаа оржээ. Төсөл хоёр үе шаттай хэрэгжсэн бөгөөд эхний шатанд Өмнөговь аймгийн Даланзадгад, Манлай болон аймгийн төвийн ойролцоох гурван сумыг Төвийн бүсийн эрчим хүчний системд холбон, дэд станцыг Цогтцэций суманд барьж өнгөрсөн жил ашиглалтанд оруулсан билээ. Төслийн хоёрдугаар шат болох Тавантолгой-Оюутолгойн 220 кв-ын хоёр хэлхээт 138 км цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын ажил дуусч, 2013 оны 8-р сарын 30-ны өдөр Эрчим хүчний яамны техникийн комисс ажиллажээ. Төслийн хүрээнд хийгдэх 07

7 Оюутолгой дэд станцын барилга угсралтын ажил одоогоор 95 хувийн гүйцэтгэлтэй байгаа ба саяхан холбосон Тавантолгой- Оюутолгойн агаарын шугамаар дамжуулан Ухаа худаг цахилгаан станцаас эрчим хүчээр хангаж байна. Оюутолгой дэд станц ашиглалтанд орсоноор Мандалговь - Тавантолгой - Оюутолгойг холбосон 400 км цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын хамт Цахилгаан дамжуулах үндэсний сүлжээ ТӨХКний мэдэлд шилжинэ. Ийнхүү Оюутолгой төслийн цахилгааны боломжит хэрэглээг дотоодоос хангах нь манай улсын эрчим хүчний борлуулалтын орлогыг нэмэгдүүлж, БНХАУ-аас импортоор авах цахилгааны хэмжээг бууруулах давуу талтай. Цаашдаа Тавантолгойд өндөр хүчин чадалтай цахилгаан станц баригдсанаар эрчим хүчний 2 талт тэжээл үүсэн Төвийн бүс болон Улаанбаатар хотын өсөн нэмэгдэж байгаа цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээг хангах боломжтой юм. МонголУлсын Засгийн Газраас санаачлан хэрэгжүүлж буй энэ хүү томоохон бүтээн байгуулалтыг төслийн ерөнхий гүйцэтгэгч М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК дараа төлөгдөх нөхцөлтэйгөөр өөрийн хөрөнгөөр гүйцэтгэж байгаа бөгөөд туслан гүйцэтгэгчээр дотоодын 22 компани, бэлтгэн нийлүүлэгчээр дотоод, гадаадын 40 гаруй компани, нийт 300 гаруй ажилтан ажиллажээ. Эрчим хүчний ухаалаг сүлжээ сэдэвт семинар боллоо //////////////////////////////////////////////////////////////////// болон эрчим хүчний үйлдвэрүүдын менежментийг сайжруулах шинэчлэлийн ажлууд хийгдээд байна. Уг шинэчлэл хийгдсэнээр 2004 оноос 2013 оны 8 дугаар сарын байдлаар цахилгаан эрчим хүчний алдагдал Улаанбаатар цахилгаан түгээх сүлжээ (УБЦТС)- ХК-д 30 хувиас 18 хувь болтол, төсөл хэрэгжсэн аймгуудын түгээх сүлжээнд 46 хувиас 7.5 хувь болтол буурч эрчим хүчний системд хэмнэлтийн тодорхой үр ашгаа өгөөд байна. ( Эрчим хүчний ухаалаг сүлжээ семинарын тайлбар өгүүлэл, багийн гишүүдийн ярилцлагыг сэтгүүлийн ойрын дугаарт нийтлэхээр төлөвлөж байна.) Түүнчлэн УБЦТС ХК-ыг арилжааны хэлбэрт шилжүүлж, аймгуудын эрчим хүчний үйлдвэрүүдийн менежментийг сайжруулж, компанийн бүтэц зохион байгуулалтад өөрчлөлт оруулснаар үйл ажиллагаа нь сайжирч байна. Ингэснээр цахилгаан эрчим хүчний техникийн бус алдагдал буурч, эрчим хүчний системийн үр ашиг дээшлэх нөхцөл бүрджээ. Төслийн үлдэж байгаа 2013 оны есдүгээр сарын 31 хүртэлх хугацаанд техникийн шинэчлэлээр Улаанбаатар хотын өсөн нэмэгдэж буй цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээг хангахад 35/10 кв-ын 4-25 МВА хүчин чадалтай 5 дэд станц, 6-10 кв-ын 7 ширхэг хуваарилах байгууламж, 21 км цахилгаан дамжуулах кабель шугамыг барьж ашиглалтад өгнө. Түүнчлэн төсөл хэрэгжиж байгаа УБЦТС ХК, Цахилгаан дамжуулах Үндэсний сүлжээ ХК-иудын ажиллагсадын чадавхийг сайжруулах, эрчим хүчний системийн байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөлөлийн чиглэлээр гадаад болон дотоод сургалтыг зохион байгуулна. Энэ ажлын хүрээнд салбарын мэргэжилтнүүдийн дунд Дамжуулах болон Түгээх сүлжээг холбосон мэдээлэл технологийн цогц систем үүсгэх тухай Эрчим хүчний Ухаалаг сүлжээ сэдэвт сургалт, семинарыг зохион байгуулж байгаа юм. Мастер төлөвлөгөөний хэлэлцүүлэг боллоо ///////////////////////////////////////////////////////////////////// Эрчим хүчний салбарын мэргэжилтэн, инженер техникийн ажиллагсадын чадавхийг сайжруулахын тулд Дамжуулах болон Түгээх сүлжээг холбосон мэдээлэл технологийн цогц систем үүсгэх тухай Эрчим хүчний Ухаалаг сүлжээ сэдэвт сургалт, семинар 2013 оны есдүгээр сарын 10-нд МХАҮТ-д эхэллээ. Гурван өдөр үргэлжилсэн энэ сургалт семинарыг нээж Дэлхийн банкны Суурин төлөөлөгч хатагтай Коралие Геверс, Эрчим хүчний Яамны Бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Ц.Баярбаатар нар үг хэллээ. Эрчим хүчний яам болон Дэлхийн банк, Олон улсын Хөгжлийн Ассоциацтай 23.4 сая зээлжих тусгай эрх бүхий хөгжлийн зээлийн гэрээг байгуулан Улсын Их Хурлаар соёрхон баталсанаар уг төслийн үйл ажиллагаа 2001 оноос хэрэгжиж эхэлсэн. Төслийн зорилго нь төсөлд хамрагдсан байгууллагуудын түгээх сүлжээнд техникийн шинэчлэл хийснээр алдагдалыг бууруулах, найдвартай ажиллагааг сайжруулах, зах зээлд суурилсан санхүүгийн чадавхитай орчин үеийн түгээх компани бий болгоход чиглэгдсэн юм. Төслийн хүрээнд Улаанбаатар хотын 7дүүрэг, зүүн хэсгийн гэр хороолол, Төв, Баянхонгор, Говь- Алтай, Дорнод, Сүхбаатар, Өмнөговь, Хөвсгөл, Баян-Өлгий, Ховд, Увс аймгуудын төвийн цахилгаан түгээх сүлжээг шинэчлэх Азийн хөгжлийн банкны техникийн тусламжаар хэрэгжүүлж байгаа Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах төслийн төгсгөлийн тайлангийн хэлэлцүүлэг 2013 оны есдүгээр сарын 6-ны өдөр Корпорейт зочид буудалд боллоо. Хэлэлцүүлгийг нээж Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв, АХБ-ны Зүүн Азийн бүсийн хөгжлийн газрын Эрчим хүчний хэлтсийн мэргэжилтэн Шигүрэ Ямамура нар үг хэлж, Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулах төслийн багийн ахлагч Майкл Эммертон Эрчим хүчний бодлогын асуудал, төслийн эрчим хүчний эдийн засгийн шинжээч Сакари Оксанен Монгол Улсын эрчим хүчний стратеги, төслийн санхүүгийн шинжээч Алла Евдокимова Эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх нь гэсэн сэдвүүдээр тус тус илтгэл тавьж хэлэлцүүллээ. 08

8 Эрчим хүчний бүтээн байгуулалтын ажилтай танилцлаа ////////////////////////////////////////////////////////////////////// Эрчим хүчний сайд М.Сономпил, Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Н.Батбаяр нар эрчим хүчний салбарт Хөгжлийн банкны санхүүжилтээр хийгдэж буй Амгалан дулааны станцын барилгын ажил, ДЦС-3 ТөХК-ийн 50 МВт-ын өргөтгөлийн бүтээн байгуулалтын явцтай танилцаж газар дээр нь ажиллалаа. Улаанбаатар хотын өсөн нэмэгдэж буй дулааны хэрэглээг хангах 300 Гкал.ц-ын суурилагдсан хүчин чадалтай Амгалан дулааны станцын барилгын ажлы 2013 оны 8 дугаар сарын 21- нд эхлүүлснээс хойш газар шорооны ажил 80 хувьтай байна. Дулааны станцын яндангийн суурийг ухаж бэлэн болгосноос гадна, нүүрс буулгах вагон хөмрөгч, үнс агуулах бункерийг бэлтгэх ажил дуусах шатандаа оржээ. Амгалан дулааны станцыг барих ажлын гүйцэтгэгчээр Хятадын машин инжинеринг корпораци (CMEK) эргэн төлөгдөх, түлхүүр гардуулах нөхцлөөр гэрээ байгуулан ажиллаж ирэх оны 8 дугаар сард бүрэн хүчин чадлаар ашиглалтад хүлээн авна. Тус станц ашиглалтад орсноор нийслэлийн зүүн захын 50 гаруй мянган хэрэглэгчдийн дулааны хангамж сайжирч шинээр дулаанд холбогдох боломж бүрдэнэ. Улаанбаатар хотын ДЦС-3 ХК-ийн хүчин чадлыг 50 МВт-аар өргөтгөх төслийг эхлүүллээ. Мөн 9 зуухыг сэргээн засварлах ажлыг 2014 онд дуусгах төлөвлөгөөтэйгөөр ажиллаж байна. ДЦС-3 цахилгаан станцын суурилагдсан хүчин чадлыг 50 МВТ-аар өргөтгөх төслийн ажил ны өдрөөс эхэлсэн бөгөөд ны өдөр дуусгаж, захиалагч талд хүлээлгэж өгөх гэрээтэй ажил үргэлжилж байна. Өнөөдрийн байдлаар тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэлийн ажил 90 %-тай ажил графикын дагуу явагдаж байгаа бөгөөд үйлдвэрлэж дууссан тоног төхөөрөмжүүдэд туршилт хийж эхний ээлжийн тоног төхөөрөмжийг ДЦС-4 станцад суурилуулахаар ачуулаад байна. ДЦС-3 ТӨХК-ын суурилагдсан хүчин чадлыг 50 МВт-аар өргөтгөснөөр Төвийн бүсийн эрчим хүчний системийн хүчин чадал 50 МВт-аар, Улаанбаатар хотын дулаан хангамжын системийн хүчин чадал 75 Гкал/ц-аар нэмэгдэж, Хан-Уул, Баянзүрх дүүрэгт шинээр баригдаж байгаа барилгуудыг дулааны эрчим хүчээр хангах боломжтой болно. Энэхүү бүтээн байгуулалт хийгдсэнээр богино хугацаанд, бага зардлаар эрчим хүчний системийн чадлын дутагдлаас гарах боломжтой болж байгаа юм хэмээн Эрчим хүчний яамнаас мэдээллээ. Эрчим хүчний компаниудыг алдагдалгүй болгох гэж тариф тогтоодоггүй ////////////////////////////////////////////////////////////////////// Эрчим хүчний зохицуулах хороо (ЭХЗХ) - ноос хэрэглэгчдийг үр ашигтай эрчим хүчний хэрэглээнд шилжүүлэхэд чиглэсэн үнийн шинэ зохицуулалтыг баталсан билээ. Шинэ зохицуулалтаар, цахилгаан эрчим хүчний үнийг цагаар биш, хэрэглээний хэмжээгээр зохицуулахаар заасан байна. Ер нь бол эрчим хүчний үнийг нэмэх бодитой шаардлага, нөхцөл байдал үүсээд байгаа юм. Төвийн эрчим хүчний систем (ТЭХС)-ийн суурилагдсан хүчин чадал 793 МВт байна. Харин өнгөрсөн нэгдүгээр сард 875 МВт хүрсэн бол ирэх өвөл 960 МВт-д хүрэх гэж байна. Бид асар их хэмжээний импортын эрчим хүч авч байгаа, одоогоор 355 сая орчим квт цахилгаан эрчим хүч импортлон авч байгаа бөгөөд нэгжийн бодит өртөг нь 170 орчим төгрөг болж байгаа юм. ЭХЗХ-ны гол байр суурь бол хэрэглэгчийг биш, хэрэглээг аюулгүй болгох ёстой гэдэг үүднээс улс орон даяар төвийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдсон хэрэглэгчид маань 150 квт цахилгаан эрчим хүчинд 79 төгрөг төлнө. Харин 150-аас дээш квт эрчим хүчний үнийг 96 төгрөг 60 мөнгө байхаар шинэчлэн тогтоогоод байна. Ер нь 150 квт нь ахуйн хэрэглээний наад захын хэрэглээг бүрэн хангах хэмжээнд, ө.х. дөрвөн ам бүлтэй айлын хэрэгцээг бүрэн хангана. Тэгэхээр ахуйн хэрэглээнд дарамт өгөхгүй гэж үзэж байгаа юм билээ. Нөгөө талаас хэрэглээ өндөртэй газарт хэмнэлт хийх бололцоо асар их, тэр чиглэлд шинэ сонин, хэмнэлттэй технологийг нэвтрүүлэх сонирхолтой байдаг. Ахуйн хувьд зохих хэмжээний хэрэглээг хангах үнийг хэвээр нь үлдээсэн бөгөөд харин түүнээс цаашихад нь тодорхой хэмжээний үнийн өсөлт байх ёстой гэж үзэж байгаа юм. Аж ахуйн нэгж байгууллагуудын цахилгааны үнийг хорин хувиар нэмжээ. Одоо мөрдөж байгаа тарифаар аж ахуйн нэгжүүд өдрийн хэрэглээндээ нэг квт цагт 88 төгрөг, оройн ид ачааллын үед буюу цагийн хооронд мөнгө, харин шөнөдөө 46 төгрөг төлж байгаа юм. Уул уурхайн компаниудад цахилгааны тусгай тариф үйлчилдэг бөгөөд энэ тарифийг 30 хувиар нэмсэн байна. Уул уурхайн компаниуд өдрийн цагаар нэг квт цагт 100 төгрөг, оройн ачааллын үед мөнгө, шөнөдөө аж ахуйн нэгжүүдтэй адил тарифаар төлдөг байна. Эдгээр үнэд мөн адил НӨАТ ороогүй үнэ юм. Харин дулааны үнийн хувьд айл өрхүүдийн дулааны үнэд суурь үнэ гэсэн шинэ зүйлийг бий болгож байгаа аж. Өөрөөр хэлбэл, амьдран сууж буй орон сууцны талбайн хэмжээнээс хамаарч хэрэглэсэн дулааны үнэн дээрээ нэмж суурь үнэ төлөхөөр болж байна. Тодорхой хэлбэл, м.кв орон сууцанд амьдрагч өрх 3000, 41-ээс 80 м.кв орон сууцанд амьдардаг бол 5000, 81-ээс дээш м.кв орон сууцтай бол төгрөг нэмж төлөхөөр болж байна. Цахилгаан, дулааны үнийн энэ хүү нэмэгдэл нь иргэд, аж ахуйн нэгжид дарамт учруулах хэмжээний биш хэмээн мэдэгдэж байгаа. ЭХЗХ-ны мэдээллээр цахилгааны хэрэглээний дийлэнх хувийг айл өрх эзэлдэг, тухайлбал, 2012 оны байдлаар 435,307 айл өрх, 32,218 аж ахуйн нэгж цахилгаан хэрэглэж байна. Зах зээлийн зарчмаа дагавал эрчим хүчний үнийг чөлөөлөх нь гарцаагүй. Хэрэглэгч зөвхөн хэрэгтэй цахилгаан дулаанаа хэрэглээд, хэрэглэсний хэрээр мөнгөө төлнө гэсэн зарчим хэрэгжих нөхцөл бүрдэнэ. 09

9 ТӨВИЙН БҮСИЙН ХЭРЭГЛЭГЧДЭД БОРЛУУЛАХ ЦАХИЛГААНЫ ТАРИФ 1. ҮЙЛДВЭР, АЖ АХУЙ НЭГЖ, БАЙГУУЛЛАГАД БОРЛУУЛАХ ЦАХИЛГААНЫ ТАРИФ 1.1. Уул уурхайн борлуулах, олборлох үйлдвэр Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж 1.2. Үйлдвэр, аж ахуй нэгж, байгууллага 1.3. Улаанбаатар хот, аймгийн төвийн нийтийн зориулалттай зам талбайн гэрэлтүүлэг 1.4. Нийтийн зориулалттай орон сууцны гэрэлтүүлэг Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ 1 Энгийн тоолууртай Төг/квтц Тарифт тоолуур Өдрийн хэрэглээ /өглөөний 06:00 цагаас оройн 17:00 цаг хүртэл/ Оройн хэрэглээ /өглөөний 17:00 цагаас шөнийн 22:00 цаг хүртэл/ Шөнийн хэрэглээ /шөнийн 22:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл/ Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж Төг/квтц Төг/квтц Төг/квтц Энгийн тоолууртай Төг/квтц Тарифт тоолуур Өдрийн хэрэглээ /өглөөний 06:00 цагаас оройн 17:00 цаг хүртэл/ Оройн хэрэглээ /өглөөний 17:00 цагаас шөнийн 22:00 цаг хүртэл/ Шөнийн хэрэглээ /шөнийн 22:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл/ Төг/квтц 88.0 Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Төг/квтц Төг/квтц Цахилгаан тээвэр ХК Төг/квтц 49.2 Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж 1 Өдрийн хэрэглээ /өглөөний 06:00 цагаас оройн 19:00 цаг хүртэл/ 2 Орой, шөнийн хэрэглээ /оройн 19:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл/ Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж 1 Өдрийн хэрэглээ /өглөөний 06:00 цагаас оройн 21:00 цаг хүртэл/ 2 Орой, шөнийн хэрэглээ /шөнийн 21:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл/ Төг/квтц 88.0 Төг/квтц 40.0 Төг/квтц 88.0 Төг/квтц 40.0 Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ 2. АЙЛ ӨРХӨД БОРЛУУЛАХ ЦАХИЛГААНЫ ТАРИФ 2.1. Хоёр тарифт тоолууртай айл өрх Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж 1 2 Тарифт тоолууртай Өдрийн хэрэглээ /өглөөний 06:00 цагаас оройн 21:00 цаг хүртэл/ Оройн, шөнийн хэрэглээ /шөнийн 21:00 цагаас өглөөний 06:00 цаг хүртэл/ 2.2. Улаанбаатар хотын орон сууцны айл өрх Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж 2.3. Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрх 2.4. Бусад хот, сумын орон сууцны айл өрх 2.5. Бусад хот, сумын гэр хорооллын айл өрх Төг/квтц 84.0 Төг/квтц Сард 150 хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард 251-ээс дээш хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж Төг/квтц Сард 150 хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард 251-ээс дээш хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж Төг/квтц Сард 150 хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард 251-ээс дээш хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Хэрэглэгчийн ангилал Хэмжих нэгж Төг/квтц Сард 150 хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц Сард 251-ээс дээш хүртэл квтц-ын хэрэглээтэй Төг/квтц 81.0 Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ Тариф /төг, НӨАТ-гүй/ 3. Ахуйн тоолуургүй цахилгаан хэрэглэгчдийн төлбөр тооцох сарын дундаж хэрэглээ Хэрэглэгчийн ангилал Улаанбаатар Бусад 1 Орон сууц 320 квтц 200 квтц 2 Гэр хороолол 250 квтц 150 квтц BANNER 010

10 011

11 МОНГОЛ УЛСЫН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ ТОДОРХОЙЛОХ БАРИМТ БИЧИГ БОЛ МАСТЕР ТӨЛӨВЛӨГӨӨ ЮМ АХБ-ны техникийн тусламжаар хэрэгжүүлж байгаа Эрчим хүчний хөгжлийн Ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулах TT7619 төсөл нь Шинэчлэлийн засгийн газрын эрчим хүчний талаар тавьсан зорилтыг баталгаажуулаад зогсохгүй, ойрын 10 жилд бидний, салбарын цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлох ЭХЯ-ны бодлогын чиглэлтэй техник, технологи, эдийн засаг санхүүжилтийн гол баримт бичиг болох юм. Энэхүү Эрчим хүчний хөгжлийн Ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулах төслийн эцсийн тайлангийн хэлэлцүүлэг Корпорейт зочид буудлын хурлын танхимд 9-р сарын 06-нд болж өнгөрлөө. Хэлэлцүүлэгт эрчим хүчний төлөвлөлттэй холбоотой мэргэжил нэгт нөхдүүд болон төслийн багийнхан голлон оролцов. Илтгэлийн орчуулгыг хийсэн Моненержи ХХК-ийн Хишигт, Чулууунбат, Чинбат, Батренчин, Батчимэг нарт талархах нь зүй ёсны асуудал, би бол тэдний орчуулгыг ашиглаж тэмдэглэсэн төдий, гэхдээ бас үг хавчуулаад амжсан байх гэж бодож байна. Хэлэлцүүлгийн дараа 3 хоногийн семинар болох юм байна билээ, тэхлээр бүх юм тодорхой болох биз. Миний энэхүү тайлбар өгүүлэл бол МОН-ЭНЕРЖИ ХХК-ийн багийнхны өгсөн үзүүлэх материалд тулгуурласан төдий тул буруу зөрүү ойлголт байхыг үгүйсгэхгүй. Хэлэлцүүлгийг нээж Эрчим хүчний дэд сайд Д.Доржпүрэв, АХБ-ны Зүүн Азийн бүсийн хөгжлийн газар, ЭХХ-ийн мэргэжилтэн Шигэрү Ямамура нар үг хэлсэн бөгөөд тэрээр Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулах ажлын ач холбогдол, зэргийг үнэлж, хэлэлцүүлгийг нээсэн юм. Энэхүү хэлэлцүүлэгт Эрчим хүчний бодлогын асуудал сэдвээр багийн ахлагч Майкл Эммертон, Монгол улсын эрчим хүчний хөгжлийн стратеги сэдвээр эдийн засагч Сакари Оксанен, Эрчим хүчний эрэлтийн таамнал, Эрчим хүчний ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулах, сэдвээр Багийн ахлагч Майкл Эммертон, Эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтыг санхүүжүүлэх нь сэдвээр Санхүүгийн шинжээч Алла Евдокимова нар илтгэл хийсэн юм. Хэлэлцүүлгийн төгсгөлд ЭДЦС ТӨХК-ийн Ерөнхий инженер Б.Сурмаахорол (Эрдэнэт хотод шинээр АҮП, үйлдвэр аж ахуйн газар, маш олон хороолол бий болж байна, дулааны ачаалал бараг 50 Гкал/цаг-аар нэмэгдэнэ, ойрын жилүүдэд уурын ачаалал байгаа, бас манай Эрдэнэтийн ДЦС-ын өргөтгөл (36 МВт)-ийн асуудлыг тусгаагүй байна, ТЭЗҮ хийгдээд яаманд 11 сард танилцуулна), Дарханы засаг даргын тамгын газрын эрчим хүч хариуцсан мэргэжилтэн Өлзийтогтох (экспорт гаргах чиглэл, СЭХ-ийг ашиглах, Шүрэнгийн станц барихыг дэмжиж байна, хувийн хэвшлийн оролцоог төрөөс дэмжих, цаашид мастер төлөвлөгөө, схемийг өөрсдөө хийх, реактив чадлын хуваарилалтыг тусгах), М-Си- Эс интернейшнлийн дэд захирал М.Чимид (эрчим хүчнийг түрүүлж хөгжүүлэх, салбарын аюулгүй байдал, түвшиний үнэлгээ 20 % байх нь хир үндэслэлтэй болох) нар үг хэлж, төгсгөлд нь ЭХЯ, ЭХ-ний бодлогын хэрэгжилтийг зохицуулах газрын дарга Ц.Баярбаатар, Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга П.Товуудорж нар мастер төлөвлөгөөний гүйцэтгэл, цаашид авах арга хэмжээний талаар санал бодлоо солилцсон юм. Бид үүнийг нэг удаа сонсоод гарах биш, багийн гишүүдээс бас нилээд чухал дүгнэлт саналууд гарч байсныг зориуд тэмдэглэж уншигч та бүхний ширээн дээр тавих үүднээс илтгэлүүдийг зохиогчоор нь биш хөндлөнгөөс тэмдэглэсэн байдлаар оруулав, инженерүүдээ ирээдүйгээ харж баясах, мөрөөдөх ёстой юм биш үү 012

12 Ноён М.Эммертон ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАРЫН ХӨГЖЛИЙН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ ШИНЭЧЛЭН БОЛОВСРУУЛАХ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ БОДЛОГО-ын сүүлийн үеийн хандлагыг тодорхойлж дөрвөн үндсэн чиглэл гаргасныг дэлгэрэнгүй тайлбартай оруулав. Үүнд: Монгол улсад найдвартай, бие даасан эрчим хүчний систем, аль болох алдагдал багатай, үр ашигтай эрчим хүчний үйлдвэрийн комплекс (цогцолбор) байгуулах, энэ зорилтонд хамааруулан илтгэгч Монгол улс ОХУ-аас хамааралтай байх байдал нь 2007 оноос хойш тогтвортой ихэссэн; Монголын эрчим хүчний системийн бэлтгэл чадал (БЧ) Он ААМ % БЧ % ЦХ, МВтц Орос, МВт , , , , , , , , буурч байгаагийн улмаас Оросоос эрчим хүчний хараат байдал улам бүр өндөр түвшинд хүрсэн, улмаар Өмнөх Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнөөс хойш хүчин чадал нэмэгдүүлэх хөрөнгө оруулалт хангалтгүй хийсэн гэж цохон тэмдэглэсэн юм. ЭХС-ийн бэлтгэл чадал, ОХУ-аас импортлох чадал, цахилгааны хэмжээг хүснэгтээр үзүүлснийг оруулав: Тус улсад зохистой байршсан эх үүсвэрээс цахилгаан экспортлох гэдэг сэдвийн доор Шивээ-Овоогоос Хятадын Бээжинд экспортлох оролдлого байгааг тэмдэглэсэнээс гадна, аль ч экспортыг эцэслээгүй, ямар нэгэн шийдэлгүй болохоор бодлогын үр ашгийг үнэлэх боломжгүй юм гэж үнэн байдлыг тодорхой хэлнэ билээ. Эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн эх үүсвэрийн бүтцийг өөрчлөх, шинэ, үр ашигтай технологи, тоног төхөөрөмж нэвтрүүлж сэргээгдэх эрчим хүч ашиглаж, эрчим хүчний хэмнэлттэй бодлогоор хот, хүн ам төвлөрсөн газрыг цахилгаанаар хангах гэсэн бодлогын хэсэгт илтгэгч Энэ бодлого нь шинэ, хэмнэлттэй технологи, эдийн засгийн засгийн үндэслэлтэй сэргээгдэх эрчим хүчийг бий болгохыг уриалан дуудсан, Эрчим хүчний ерөнхий төлөвлөгөө, бололцооны тухай тайланг (БТТ) бодит байдалд тулгуурлан боловсруулсан гэдгээ хэлсэн юм. Тэрээр мөн Эрчим хүчний ерөнхий төлөвлөгөөг 3-5 жилд, бодит бололцооны тухай тайланг жил бүр тодотгож байх шаардлагатай гэдгийг цохон тэмдэглээд Тусгай зөвшөөрөл олгох ажиллагааг шинэ технологи, үр ашигтай байх, төслийн нөхцлөөр байгаль орчинд тавигдах шаардлагуудыг хангаж байх нөхцөлд хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж хэлсэн юм. Мөн Сэргээгдэх эрчим хүчний бодлогыг дэвшүүлж, 2010 онд үндэсний эрчим хүчинд эзлэх хувийг 3-5%; 2020 онд 20-25%-д хүргэх зорилт тавьсан гэнэ. Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө болон БТТ нь тарифын нөлөөллийг харгалзан тооцож үзсэний дараагаар нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон сэргээгдэх эрчим хүчний хүрэх зорилго, хөрөнгө оруулалтын хувьд тодорхой удирдамж чиглэлийг өгч байгаа болно. Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө нь өртөг (Зурагт нүүрсний эдийн засгийн харьцуулсан шинжилгээг үзүүлэв) болон эрчим хүчний салбарын байгаль орчны үзүүлж буй нөлөөллийн хоорондын харилцан нөхөлтийг тодорхойлж, бодлогын заалт, холбогдох зардал, байгаль орчны үйл ажиллагааны зорилтыг тогтооно гэдгийг дурьдасны дашрамд Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, БТТ д байнгын тодотгол хийж байхгүй бол хөрөнгө оруулагчдад итгэл найдвар төрөхгүйн улмаас эрчим хүчний салбарын хөгжилд илтэд саатаж зогсох болно гэсэн нь үнэний хувьтай. Усан цахилгаан станц барьж тэдгээрийг цахилгаан дамжуулах өндөр хүчдлийн шугамаар холбон бүс нутгуудын эрчим хүчний найдвартай хангамжийг бататгах, МЭХНС үүсгэж үр ашигтай горим бий болгох, ТЭХС тэй холбохын тулд баруун бүсийн эрчим хүчний системийг бэхжүүлэх бодлогод хамааруулан илтгэгч эрчим хүчний нэгдсэн систем байгуулж Оросыг оруулан цагийн бүсийн ялгаатай эх үүсвэрүүдийг хуваалцахад чиглэсэн арга хэмжээ авах, өөрөөр хэлбэл, энэ бодлогод хамааруулан Баруун-Зүүн бүсийн цахилгаан дамжуулах сүлжээг өргөтгөх, Орос-Монголын цахилгааны зах зээлд оролцох урт хугацааны чиглэлийг тогтооход цахилгаан хангамжийн хамрах зай асар их, баруун тийш Улиастайн цахилгаан ачаалал маш бага, энэ нь 2025 он хүртэл бага хэвээр байхаар байна гэж хэлсэн нь чухам үнэн билээ. Аж үйлдвэрийн мэргэжилтний үзэж буйгаар Оросоос ямар ч эрэлт байхгүй, эрчим хүчний зах зээлийн өгөөж нь ганц талдаа байгаа хамгийн сайн төсөөлөл гэж тэмдэглэсэн байна. Хууль, эрх зүйн үндэс болон зах зээлийн эдийн засгийн зарчимтай удирдлагын системийг боловсруулах, түлш эрчим хүчний салбар дахь хувийн хэвшлийн оролцоог нэмэгдүүлэх хэсэгт Олон улс орны хувьд эрчим хүчний салбарыг задалж хувийн хэвшлийн оролцоог хөхүүлэн дэмжсэний дараагаар хууль, эрх зүйн өөрчлөлт хийж байгаа хэдий ч, монголд бол Концессийн хууль үйлчилж байгаа; Цахилгааны бөөний худалдааны хоёр талын гэрээний зах зээлийг туршиж үзсэн ч 2001 онд нэг худалдан авагчтай зах зээлийн загварт шилжсэн зэрэг онцлог байгааг дурьдсан юм. Тэрээр Хууль, зохицуулалт нь бодлогыг боломжтой болгох бөгөөд цаг хугацаа туршид хувьсан өөрчлөгддөг концессийн хуулинд дуудлага худалдаанд үндэслэсэн тендерийг оруулж өөрчлөх үү гэсэн асуулт бидэнд байна гэж тэмдэглэсэн байна билээ. Монголд хэрэглэсэн концессийн хэлбэр нь сонирхсон хувийн хэвшлийн хувь этгээд засгийн газартай хэлэлцээ хийхэд үндэслэсэн, Азид зонхилон хэрэглэдэг ч дэлхийн бусад оронд өргөн дэлгэрээгүй байгааг хэлээд энэ арга зам, хууль эрхзүйн байдалд хоёр ноцтой дутагдалтай тал байдаг гэж үзсэн бөгөөд тухайлбал, Сонирхогч тал боломжийн орлого дээр тохиролцох хүртлээ санхүүгийн бүтцээ 013

13 ул суурьтай төлөвлөх боломж байдаггүй учраас шаардлагатай орлогын хэмжээ (эх үүсвэр)-г ашиглаж хэлэлцээр хийнэ, тиймээс тодорхой хэмжээний зээл төлөхийг баталгаажуулахаас гадна хэлэлцээрийг ганц талтай хийдгээс болж Засгийн газар эрсдлийг нөхөхөд хөрөнгө оруулалтын өгөөж ямар байвал зохих талаар нарийн тодорхой үнэлж, цэгнэж дүгнэлт хийж чаддаггүй гэж тодорхойлсон юм. Мөн төгсгөлд нь бодлого боловсруулахад тодорхой саад бэрхшээл байгаа, тухайлбал, чадлын хувьд жижиг зах зээл болох орон нутгийн зах зээлд шилжүүлэх зардал нь харьцангуй өндөр; цаашдаа цахилгааны зах зээлд ДЦС-4, ДЦС-5 давамгайлах; улмаар цахилгаан станцууд нь дайвар бүтээгдэхүүн дулааныг заавал үйлдвэрлэх ёстой бөгөөд хослон үйлдвэрлэх горимоор ажиллах тул цахилгааны чадлын ихэнх хувь нь ойрын ирээдүйд өрсөлдөж чадахгүй болж байгаа нь хүндрэлтэй байна гэж тэмдэглэсэн байна. Зурагт 2012 оны өдрийн цахилгааны ачааллын график (нэг маягийн нийтлэг үзүүлэлт) Эрчим хүчний эдийн засагч Сакари Оксанен Эрчим хүчний салбарын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг шинэчлэн боловсруулах хөгжлийн стратеги илтгэлдээ Монголын цахилгаан эрчим хүчний системийн тодорхойлолт; нүүрсний эдийн засгийн үнэ цэнэ; Монгол дахь эрчим хүчний технологиуд (цахилгаан; дулаан үйлддвэрлэх); төлөвлөлтийн чиг хандлага, дүр зургуудын цаад санаа зэргийг авч үзсэн байна. Эрчим хүч үйлдвэрлэлтийн одоогийн бүтэц хэсэгт ЭХС нь дулааны үйлдвэрлэлтэй бүрэн хамааралтай, дамжуулах чадвар хязгаарлагдмал байгаа нь гайхмаар. Тэгээд ч болоогүй түлш, энергийн өртөг доод түвшинд, чадлын (дулаан нь нүүрсээр) өртөг өндөр байна. Оргил ачаалал нь суурь ачааллын адил чадлын өөрчлөлтгүй хангагдана гэж ойлгоно (Зурагт одоогийн ба 2025 оны түвшин дэх ЭХС-ийн үйлдвэрлэх чадлын бүтцийг үзүүлсэн байна). Бас нэг Any new capacity will make large parts of the existing generation capacity largely redundant but the old capacity is still needed for peaks and reserve өгүүлбэр байгаа нь аливаа шинэ чадал оруулахад одоогийн байгаа чадлын ихэнх хэсгийг эзлэх тул практикт хэрэггүй, харин хуучин чадал нь өмнөх жилүүдийн адил оргил ба бэлтгэл чадлыг хаахад шаардлагатай гэснийг миний бие сайн ойлгохгүй байна. Дараа нь Нүүрсний гол уурхайнуудыг дурьдаж, нүүрсний эдийн 014

14 засгийн үнэ цэнийг тодорхойлсон байна оны Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд ашигласан нүүрсний өртөгт тулгуурлан дараах хоёр таамнал гаргаснаас гадна 3,232 ккал/кг дулаан гаргах чадвартай (ДГЧ) нүүрсний хувьд газар дээрх өртөг 23,713 төг (18 ам.доллар), Тээврийн зардал-5000 төг (25 төг/тонн.км тарифаар 200 км-т төмөр замаар тээвэрлэхэд дүйцнэ гэж үзээд талбар (объект)-т хүргэж нийлүүлсэн нүүрсний үнэ (Хүснэгтээр үзүүлсэн): 3,232 ккал/ кг ДГЧ-тай нүүрсний тонн тутам нь 28,713 төг (22 ам.доллар); Уурхайнууд Олборлолт сая.тонн/жил Дулаан.гар. чадвар ккал/кг Эхлэх хувь % Үнэ 2012 онд төг/тонн Сүүдэр үнэ төг/тонн Багануур 3 3, % 20,500 25,170 Шарын гол 0.5 4, % 26,275 26,353 Шивээ Овоо 1.3 2, % 15,560 20,096 Адуунчулуун 0.2 2,200 3 % 9,600 9,600 Жигнэсэн дундаж 5 3, % 19,783 23,713 7,000 ккал/кг ДГЧ-тай жишмэл түлшний тонн тутам нь 62,187 төг (48 ам.доллар) гэж тусгасан (8.9 төг/ккал, 2.12 төг/кж, 7.6 төг/квт.ц, эсвэл 8.83 ам.доллар/мегакалори, 1.63 ам.доллар/ Мегажоуль, 5.88 ам.доллар/мвт.ц-тай тэнцүү) байна гэсэн судалгаа хийсэн нь сайшаалтай. Усны эрчмийг хөгжүүлэх боломжуудыг авч үзэхдээ нийт барьж болох томоохон чадлын УЦС-ын хүчин чадал, цахилгааны үйлдвэрлэл, өртөгийг тодорхойлж шинжилгээ хийсэн байна. Мөн Previous studies have compared a hydropower plant to a hypothetic gas turbine operating at time of peak load. In Mongolia, peak is served by imports from Russia and by condensing power of CHP plants орхисон, зориуд ч байж магадгүй. Өмнөх судалгаанд УЦС-ыг оргил ачааллыг хаах зориулалтаар ажиллах хийн турбинтэй харьцуулсан таамнал байна. Монголд оргил ачааллыг Оросоос импортоор авах ба ДЦТ (CHP, ТЭЦ)-ийг цахилгааны горимоор ажиллуулж хаадаг гэсэн үг. Энэхүү шинжилгээнд үндэслэн зардлын тооцоо нь хувьсан өөрчлөгдөж байсан бөгөөд ерөнхийдөө маш бага байсан; Дизайны оновчлолоос үзэхэд дараах нөхцөлд Шүрэнгийн гол мөрний систем дээр барих УЦС нь өртөг зардал болон эрчим хүчний хувьд хамгийн оновчтой дизайнтай байгааг цохон тэмдэглэсэн байна. Түүний техникийн өгөгдлийг тодорхой болгож; Суурилагдах хүчин чадал 390 МВт, жилд 1,260 ГВт.ц цахилгаан үйлдвэрлэх, суурилагдах хүчин чадал ашиглалт ~ 37% гэжээ.усны эрчим хүчний нэг квт-ын өртөгийг хүснэгтээр үзүүлэв. Өөр төрлийн ямар нэгэн хэтийн төлвийн схемд Шүрэнгийн УЦС-ыг барих боломжийн талаар нэгбүрчилсэн анализ хийж, Төслүүд Хүчин чадал МВт Үйлдвэр-лэл ГВт.ц Толгойн өндөр (метр) Далан-гийн хярын урт (м) яаралтай тусгах шаардлагатай (Whilst other schemes may also be prospective, detailed feasibility analysis of Sheuren is required urgently), Ус хадгалж шахах (УХЦС, УЦЦС) схем нь ерөнхийдээ эрчим хүчний чадлын бэлтгэл чадал байхгүй, оргил ачааллын хувьд өөрийнхээ үүргээрээ туслах үйлчилгээ төдий. Одоогийн Оросоос авч байгаа чадал нь Монголын нөхцөлд энэхүү үүрэг, зорилгыг хангаж байгаа юм. (Pumped storage schemes are built generally as for energy reserves, and peaking and system ancillary services. Imports from Russia now serve for these purposes in Mongolia). Техник-эдийн засгийн хувьд ус шахаж хадгалах схем нь (нүүрсээр хослон үйлдвэрлэх/конденсацын горимд) усыг нөөцлөх маргиналь өртөг, үеээс үед уламжлагдан ирсэн байдал (нүүрсийг импортыг буюу конденсатыг орлуулах) болон үүсэх боломжтой зээлжих чадвар зэргээр тодорхойлогдоно. Эдгээр нь орчин цагт Монголын нөхцөлд хангалтгүй тул УХЦС барих боломжгүй шахам болж байна. (Feasibility of a pumped storage schemes is based on the difference of marginal cost of pumping (coal cogeneration/ condensing) and benefit of generation (replacing imports or coal condensing), and a possible capacity credit. These are currently insufficient in Mongolia to make a pumped storage plant feasible). Монголд баригдах шинэ томоохон чадлын УЦС (Шүрэн, Эгийнгол, Орхон)-уудыг хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөний хажуугаар УХЦС барих нь илүү юм. (As Mongolia plans for new hydropower plants, realisation of any one large hydropower plant (Sheuren, Egiin, Orkhon) would make a pumped storage plant redundant ) Усны эрчмийн нэг квт-ын өртөг Нэгдсэн сүлжээнд холбогдох СЦС нь горим, технологи талаасаа нэмэр болно гэж үзсэн учираас энд цахилгааны хоногийн нийт цэвэр үйлдвэрлэл (2020 оны түвшин 200 МВт Салхи)-ийн графикийг үзүүлсэн байна. Нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон цахилгаан эрчмийн салангид эх үүсвэрүүдийн хувьд хийсэн судалгаа нь дараах дүгнэлт хийхэд хүргэжээ гэж үзлээ: Өртөг ам.доллар/квт Эгийн ,827 Шүрэн ,200 2,969 Бүрэн ,700 3,251 Арцат ,400 3,362 Орхон ,353 Эрдэнэбүрэн ,154 Чаргайт ,716 Майхан далангүй 1,772 УБ УХЦС 100 (102) 224-2,

15 Өргөн уудам нутагтай Монгол оронд бага хүчин чадал бүхий системтэй байх нөхцөлд маш олон тооны салангид үүсвэрийг холбон ажиллуулахад цахилгаан дамжуулах системийн ажиллагааг хянаж удирдах нь маш төвөгтэй хүнд хэцүү үүрэг болж байна. Эрсдэлийг бууруулах зорилгоор эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнд 2025 оны байдлаар хүчин чадлын 20%- аар хязгаарлагдахаар тооцсон гэсэн нь юу гэсэн ойлголт вэ. Мастер төлөвлөгөөнд тусгах үүднээс эх үүсвэрүүдийг техник-эдийн засгийн талаас нь үнэлэх үүднээс тооцоо хийж, шалган үзсэн тухай дурьдаж, графикаар оруулсан байна. Энд шалгаж үзсэн муруйг жилийн зардалаар (US$/кВт) нь ачааллын фактороос хамааруулан харьцуулан үзэхэд том чадлын УЦС хамгийн хямд байгаа нь харагдаж байна гэсэн чухал санаа оруулсан галлагааны нормчлогдсон өртөгийн график гэмээр ) Энэхүү илтгэлийн төгсгөлд дараах дүгнэлтүүдийг хийсэн байна, эдгээр нь надад лавтай таалагдаж байна, тооцоо судалгаа үндэслэн гаргасан дүгнэлтүүд нь манай орны нөхцөл, эрчим хүчний нөөцийн хувьд болон эрчим хүчнийхний санаа бодолд нийлж байгаа нь сайшаалтай. 1. Монгол улс дахь эрчмийн анхдагч нөөцийн хувьд ирээдүйд эрчмийн салбарыг хөгжүүлэхэд мухардалд оруулж саад болохооргүй байна. Эрчмийг хувиргах технологиудын зардлын харьцуулалт гол нь нүүрсний эдийн засгийн үнэ цэнэд тулгуурлагдаж байна. Одоогоор нүүрсний үнэ нь зохицуулагдаж байгаа бөгөөд эдийн засгийн бодит үнэ цэнээсээ доогуур түвшинд байна. Нүүрсээр дулаан, цахилгаан гаргах нь эдийн засгийн хувьд ашигтай суурь-ачааллын технологи болно. 2. Том чадлын УЦС-ууд ач холбогдлоороо дээгүүр орж байна. Орхоны, Эгийн голын болон Шүрэнгийн УЦС-уудын схемүүдийг тус тусад нь авч үзэх шаардлагатай. 3. Нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон салхины эрчим нь өрсөлдөхүйц технологи юм. 4. Нарны фото цахилгаан үүсгүүрийн технологи нь одоогоор нэгдсэн сүлжээнд холбогдсон нөхцлөөр хэт өндөр үнэ өртөгтэй эх үүсвэр болж байна. 5. Нүүрсэнд-суурилсан метан ба нүүрсний хийжүүлэлтийн бэлэн байдал нь хангалттай хэмжээнд тодорхой бус мөн эдгээр хийн түлшний үнэ нь 2020 оноос өмнө цахилгаан, дулаан үйлдвэрлэхэд ашиглаж болох эдийн засгийн үр ашигтай үнэ болохооргүй байгаа; тиймээс эдгээр хувилбаруудыг цаашид харгалзан авч үзэхэд олж хүртэх үр өгөөж нь маш бага байх болно. Багийн ахлагч Майкл Эммертон дараагийнхаа илтгэлийг Эрчим 1.Дулааны таамнал: Улаанбаатарын дулааны хэрэгцээний таамнал (нийлүүлэлтэд тулгуурласан үйлдвэрлэл)-дунд өсөлтийн таамнал буюу жилийн дундаж өсөлтийн хурдац )-д тулгуурлан тооцоолсон байна. Дулааны таамналд дараах хувилбаруудыг авч үзсэн гэжээ. байна. Энэ нь цаад утгаараа Эгийн гол, Шүрэнгийн цахилгаан станцыг барих нь зүйтэй гэсэн ойлголт юм. Жилийн ашиглалтын зардалыг тэгшитгэсэн байдлаар диаграм байдлаар үзүүлэхэд дулаан, цахилгаан хослон үйлдвэрлэх ДЦС (CHP, ТЭЦ) байгаа нь тодорхой юм. Мөн энд зарим төрлийн эх үүсгүүр, станцуудыг барьж байгуулах нийтлэг хугацаа, судалгаа-зөвшөөрлийн үе зэргийг үзүүлсэн байна. Дулааны эрчимжилтээр тооцсон халаалтын тэгшитгэсэн өртөг зардал (орчуулга нь ойлгомжгүй, халаалтыг эрчимжүүлэх 016

16 1. Бага өсөлтийн таамнал дулааны хэрэглээн өсөлт нь сүүлийн 10 жил дэхь түүхэн өсөлтөөр хувиар өсөн нэмэгдэх хувилбар, 2. Өндөр өсөлтийн таамнал Улаанбаатарын ЗДТГ-аас 2009 онд гаргасан таамналын өсөлтөөр дулааны хэрэглээний өсөлтийн хувь хэмжээг нэмүү тооцсон хувилбар, 3. Дунд өсөлтийн таамнал Бага ба их өсөлтийн дундуур байхаар авсан хувилбар. Дулааны хэрэглээг нэмэгдүүлэгч хөтлөгч хүчин зүйлс нь ахуйн орон сууцны талбай; арилжаа худалдааны ба олон нийтийн барилга байгууламжийн эзэлхүүн; хэрэглээний халуун ус; үйлдвэрийн процессийн уурын хэрэглээ, хүн амын өсөлт зэргийг оруулан тооцсон байна. Таамналыг практикт тулгуурласан аргыг [Польшын Трожановск] ашиглан боловсруулсан. Дулааны хэрэглээний хөтлөгчийн таамнал УБ-ын олон нийт, ААН-ын барилгын эзэлхүүн (м3) Улаанбаатарын дулааны таамналыг шалгаж, тохируулах үүднээс дээрх хоёр графикийг байгуулж, Дулааны хэрэглээ нь УБ-ын ДНБ-тэй хүчтэй хамааралтай байгааг нотолж, нийлүүлэлтэд тулгуурласан хэрэгцээг 2020 оны түвшинд 1,860 Гкал/ц гэж тодорхойлсон байна. Дулааны таамналыг шалгаж, баталгаажуулахдаа эцсийн хэрэглээ ба регрессийн загварын харьцуулалт хийж эцсийн хэрэглээний дүнд өсөлтийн таамналыг гаргаж, дулааны системийг өргөтгөх төлөвлөгөөнд ашигласан гэж тэмдэглэсэн байгаа нь зүйтэй санаа юм. УБ-ын ахуйн орон сууцны талбай (м2) УБДС ХК-ийн нийслэлийг дулаанаар хангаж буй эх үүсгүүрийн хүрээг зургаар үзүүлж, Дулааны цахилгаан станцуудын дулаанаар хангаж буй хүрээ нь Амгалангийн ДС буюу ДЦС#5 ажиллаж эхлэх үед өөрчлөгдөнө гэж үзсэн байна (Тооцооны хаалт, үр дүнг график зургаар харуулсан байна). УБ-ын дулааны үйлдвэрлэлийн хувилбар 1a ДЦС#5 017

17 УБ-ын дулааны үйлдвэрлэлийн хувилбар 1б Амгалангийн ДС үйлдвэржилтийн бүсийг хойт, төвийн, өмнөт гэж хуваасан байх юм, бид чинь дөрвөн бүс нутаг гээд заримдаа ярьдаг. Аж үйлдвэржилт Засгийн газрын мянганы хөгжлийн зорилго Warley Parsons Аж үйлдвэржилтийн судалгаа (2009 он), Аж үйлдвэрийн Эрдэнэт, Дархан, Сайншанд дах бүсийн 800 МВт-аас 1000МВт хүртэл, Үйлдвэрийн ачааллын таамналыг Гомперцын Эс-муруй -г ашиглан тодорхойлсон зэрэг нь ач холбогдолтой болжээ. Хүн амын шилжилт, хөдөлгөөнийг дулаан, цахилгааны таамналд тусгаж хэрэглээний өсөлт, өөрчлөлтийг тооцсон гээд жишээ болгон тухайн хугацаанд Завхан аймгийн өсөлт -19% буюу жилд дундажаар -1.7% байна гэж цохон тэмдэглэсэн юм. Аймгийн төвийн хүн амын эрэлтийн таамнал (2020 хүртэлх) Цахилгааны таамнал гаргахдаа мөн бага, дунд өсөлт, аж үйлдвэржилтийн хэрэглээг тооцож, гурван үндсэн хүчин зүйлээс хамааруулан хувилбарууд авч үзсэн байна. 1. Бага өсөлтийн таамнал энэ таамналд одоо байгаа айл өрх, нийтийн аж ахуй, үйлдвэрийн хэрэглэгчдийн ердийн өсөлтийг оруулсан байдлаар. 2. Үйлдвэрлэлийн дунд (баавгай) өсөлтийн таамнал бага өсөлтийн таамнал дээр нэмэж тооцсон ба аж үйлдвэржилт, авч үзэж байгаа 30 жилийн хугацаанд (2013 оноос эхлэн) Хойд (Эрдэнэт, Дархан), Төв (Сайншанд), Өмнөд (Даланзадгад / ТТ / ОТ) гэсэн аж үйлдвэрийн 3-н бүсэд хөгжихөөр. 3. Үйлдвэрлэлийн өндөр өсөлтийн таамнал бага, дунд өсөлтийн таамнал дээр нэмэж тооцсон ба аж үйлдвэржилт 20 жилийн хугацаанд дээрхи 3 бүсэд эрчимтэй явагдана гэж үзсэн юм шиг байна. Цахилгааны таамналыг хийхдээ нийт Монгол орны хэмжээнд жилийн дундаж өсөлтийн хурдац дээр тулгуурлан тодорхойлсон байна: ЖДӨХ Бага (9.3%), Дунд (9.8%), Өндөр (10.5%) дээр нь Оюутолгой, Тавантолгойн хэрэгцээг оруулан тооцоолсон байна. НҮБАҮБ-ын аж үйлдвэржилтийн зорилт: Уурхайн аман дээр болон мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүн боловсруулахад цахилгааны хэрэглээ харьцангуй хурдацтай нэмэгдэх бөгөөд боловсруулах үйлдвэрт хэрэглэгдэх цахилгааны тоо хэмжээ харьцангуй бага (нэгэн зураг дээр хөгжилгүй гээд чагт тавьсан байгаа нь манайхны бодол санаатай хир нийцэх юм бол...) гэж үзсэн байна. Засгийн газрын мянганы хөгжлийн зорилгод тулгуурлан аж үйлдвэржилтийн явц, хэтийн төлөвт тусгахдаа аж Цахилгааны таамнал ТЭХС-ийн Ердийн өсөлтийн хувилбарыг жилийн дундаж өсөлтийн хувь 6.7%-д тулгуурлан боловсруулсан байна. Мөн Цахилгааныг экспортлох боломжийн талаар хийсэн судалгааны дүнг зурагт үзүүлсэн бөгөөд ТЭХСийн хувьд Эрдэс баялгийн баавгай зах зээл хувилбарт 8.2% гэж авсан байна. 018

18 Гурав дахь хувилбар болох ТЭХС ийн Эрдэс баялгийн бух зах зээл -ийн тооцоонд 9.9% Оюутолгой, Тавантолгойг оруулсан гол хувилбар гэж тэмдэглэсэн байна. 2. Дунд өсөлтийн таамнал Нэг хүнд ноогдох уул уурхайн бус салбарын ДНБ-ийн өсөлт 5,300 ам.дол (2025) болж, нэг хүнд ноогдох цахилгааны хэрэглээ 3,660 квтц (2025) болно. Цахилгааны таамнал Өмнөговийн бүс нутгийн хувьд ЖДӨХ-ийг Бага (8%), Дунд (22%), Өндөр (23%) Сайншандын аж үйлдвэрийн парк, Оюутолгой, Тавантолгойг оруулсан байдлаар үзүүлсэн гэдгээ тэмдэглэсэн байна. 3. Өндөр өсөлтийн таамнал нэг хүнд ноогдох уул уурхайн бус салбарын ДНБ-ийн өсөлт 7,300 ам.дол (2025) болж, нэг хүнд ноогдох цахилгааны хэрэглээ 4,700 квтц (2025) болно. Уул уурхайг оруулан тооцсон нийлбэр ДНБ-ний өсөлтийг MON-CGE -ыг ашиглан загварчилсан ба уул уурхайн бус салбарын таамналтай нийцүүлэн тооцоолсон болно гэжээ. Төгсгөлд нь Ноён М.Эммертон Эрчим хүчний хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөгөөг шинэчлэн боловсруулах: Мастер төлөвлөгөөний шинэчлэл илтгэлдээ Монголын эрчим хүчний хөгжлийн талаар баримтлах гол зарчимуудыг тодорхойлсон юм. 1. Өргөтгөлийн төлөвлөгөө хийх аргуудад багтаан Эрэлт нийлүүлэлтийн балансыг авч үзэж байгаа хугацааны туршид чадлын (MВт) өсөлтөөр гаргасан дүнг хүснэгтээр үзүүлэв. Судалгаанаас үзэхэд цахилгааны импорт 2018 оноос байхгүй болж, 2018 онд зэрэгцэн Нүүрсний ДЦС-ууд, 2021 оноос Эгийн УЦС ашиглалтанд орсоны үр дүнд Монголын ЭХС-ийн бэлтгэл чадлын хэмжээ 30.9% буюу 570 МВт хүрэх хувилбарыг дэвшүүлжээ. Энэ хувилбар хамгийн бодит, боломжтой нь байж болох юм. Одоогийн ДЦС-ууд (2013) Шинэ ДЦС Нүүрс Ус (firm) Салхи (бүрэн) Нар фотоволтейк Импорт Шинээр барих нийт Системийн нийт чадал Оргил ачаалал (түгээлт) таамнал Найдвар -тай нөөц Найдвар -тай нөөц МВт МВт МВт МВт МВт МВт МВт МВт МВт МВт МВт % % , % ,000 1, % ,104 1, % ,104 1, % ,661 1, % ,660 1, % ,760 1, % ,079 1, % ,129 1, % ,279 1, % Төлөвлөлтийн тодорхойлолт буюу дүгнэлт болгосон нь юу вэ гэхлээр 1. Бага өсөлтийн таамнал Нэг хүнд ноогдох уул уурхайн бус салбарын ДНБ-ийн өсөлт бодит байдал дээр 1,600 ам.дол (2013 он) -оос 3,600 ам.дол (2025) болж өснө. Нэг хүнд ноогдох цахилгааны хэрэглээ 1,700 квтц (2013 он) -аас 2,880 квтц (2025) болж өснө ,429 1, % ,779 1, % Эрэлт, нийлүүлэлтийн балансад тулгуурлан байгуулсан ТЭХСийн хоногийн нэг маягийн ачааллын графикийг гаргаж зургаар үзүүлсэн бөгөөд эрэлт, нийлүүлэлтийн баланс болон эдийн засагийн үндэслэлтэй диспетчерийн зохицуулалт, улирал бүрын температурын цаг тутмын өөрчлөлт нь боломжит хослон үйлдвэрлэл болон конденсацийн боломжит цахилгааныг 019

19 3c. Салхин станцын чадлыг жилд 200MВт-аар тогтоох (Г.Ногоон эрчим хүч рүү шилжих хувилбар): 4. Хамгийн бага CO2 ялгаралтай Шүрэн УЦС(суурь) + Эгийн УЦС(хувьсах) + Салхи Энэхүү хувилбарын хаалтан дээр үндэслэн нэмж харгалзуулан авч үзсэн зүйл байгаа бөгөөд, тухайлбал, олон төрлийн эх үүсвэрүүдийг төлөвлөгөөний зорилт болгон загварчлаагүй; Монголын бэлтгэл (нөөц) чадлыг хангалттай болгосноор ОХУаас авах импортыг хамгийн бага хэмжээнд хүргэх; жишиг төлөвлөгөөнд зориулан Дунд болон Өндөр өсөлтийн хувилбарыг загварчилсан байна. тодорхойлно. Хоногийн ачааллын график дээр үндэслэн Жилийн ачааллын муруйг гаргасан бөгөөд станцуудын ажиллах цаг, ашиглалтын хувьсах зардал, түлшний зарцуулалтын таамналыг гаргасан олон хувилбаруудыг доор оруулав. ТЭХС-ийн Дулаан/цахилгааны хангамжийн өргөтгөл өргөтгөлийн хувилбарууд: (А.Жишиг хувилбар) 1a. Дулаан, цахилгааны хангамж: ДЦС5 + 50МВт салхи + нүүрсээр ажилладаг конденсацын станц; 1b. Дулаан, цахилгааны хангамж : Амгалан ДС+ 50МВт салхи + нүүрсээр ажилладаг конденсацийн станц; (Б.Хорт бодисын ялгарлаар авч үзсэн хувилбарууд): 2a. Хорт бодисын ялгарал: Нийт үйлдвэрлэлийн 15%-д СЭХ Шүрэнгийн УЦС(хувьсах) + Нүүрсний ЦС 2b. Хорт бодисын ялгарал: Нийт үйлдвэрлэлийн 20%-д СЭХ Шүрэнгийн УЦС(суурь) + Нүүрсний ЦС 2c. Хорт бодисын ялгарал : Нийт үйлдвэрлэлийн 25%-д СЭХ Шүрэнгийн УЦС(суурь) + Салхи 2d. Нүүрсхүчлийн татварыг 1 тоннд 1.50 ам.доллар (В.Хувйин хэвшилийн оролцоог тооцсон өргөтгөлийн хувилбарууд); 3a. Нүүрсний станцын нийт чадал 600MВт 2018 оноос өмнө 3b. Нүүрсний станцын нийт чадал 600MВт 2020 оноос өмнө 020

20 ТАВАНТОЛГОЙН ЦАХИЛГААН СТАНЦЫН ТӨСӨЛ ДЭЭР БҮГД НЭГ Л БАГ БОЛОХ ЁСТОЙ Төслийн удирдагч М.Энхсайхан Монгол Улсын Засгийн газар улс орны өсөн нэмэгдэж байгаа эрчим хүчний хэрэгцээ, тэр дундаа өмнөд бүсийн цахилгаан эрчим хүчний хэрэгцээг дотоодын эх үүсвэрээс хангах зорилгоор Тавантолгойн нүүрсний ордыг түшиглэн шинэ дулааны цахилгаан станцын төслийг төр хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтаар хэрэгжүүлэх тухай шийдвэр гаргасан билээ. Уг төслийн талаар Тавантолгой цахилгаан станцын төслийн нэгж -ийн захирал, эдийн засгийн ухааны доктор М.Энхсайхантай ярилцлаа. - Тавантолгой цахилгаан станцыг барих тухай Засгийн газрын шийдвэр гарснаас хойш долоон сарын хугацаа өнгөрлөө. Төслийн ажлын явц ямархуу байгаа талаар танилцуулна уу? Тавантолгой цахилгаан станц барих шийдвэрийг Засгийн газар энэ оны гуравдугаар сард гаргасан. Нийгэм эдийн засгийн ач холбогдол, монголын эдийн засаг, өмнийн говийн бүс нутгийн хөгжилд оруулах хувь нэмрийн тухайд асар их ач холбогдолтой. Гэхдээ энэ төсөл бол ихээхэн хэмжээний хөрөнгө оруулалт шаардсан том төсөл. Энэ мөнгийг олон улсын зах зээл дээрээс босгох нь хамгийн том хэцүү асуудал. Төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд олон улсын аргачлалаар энэ төслийн менежмент явагдах ёстой юм. Энэхүү менежмент нь олон улсын стандарт болсон үндсэн зарчмуудад суурилдаг. Эдгээр зарчмууд нь ил тод байх, үр ашгийг эрхэмлэх, өрсөлдөөнт байдлыг дэмжих, шударга байх, сонирхлын зөрчил үүсгэхгүй байх гэсэн зарчмууд байдаг. Эдгээр зарчмаас гадна бид цаг хожих гэдэг зарчмыг хамгийн чухал зарчмаа болгон баримталж байгаа. Яагаад гэвэл бид цаг хугацаатай уралдахгүй бол болохгүй цаг үед амьдарч байна шүү дээ. Тэгээд ил тод байх, сонирхлын зөрчилгүй байх гэдэг чухал хоёр зарчмыг хэрэгжүүлэхэд үйл ажиллагаагаа ил тод мэдээлж байх нь чухал байдаг учраас олон нийтэд зориулан / mn/ веб сайт ажиллуулж байна. Ер нь энэ төсөл бол нийгэм эдийн засгийн ач холбогдол, олон хүний анхаарал татах, бүс нутгийн хөгжил цаашлаад бүс нутгийн интеграцад нөлөөлөх хэмжээгээр нь авч үзвэл их том мега төсөл юм. Төсөл хэрэгжсэнээрээ манай улсын нийгэм эдийн засагт олон эерэг үр дүн авчирна. Тухайлбал, Оюутолгойн БНХАУ-аас авч хэрэглэж буй цахилгааныхаа төлбөрт төлж буй олон арван сая долларын их мөнгөний урсгал гадагш гарах биш Монголдоо үлддэг болох юм. Энэ мөнгө монголдоо үлддэг, нүүрсээ түүндээ ашигладаг, кокс химийн үйлдвэрийн илүүдэл дайвар бүтээгдэхүүнийг эрчим хүч болгож хувиргадаг анхны эхлэлийг тавьж өгөх гэж байгаагаараа энэ төсөл чухал ач холбогдолтой. Бид өнгөрсөн долоон сарын хугацаанд олон ажил амжууллаа. Гол нь олон улсын хэмжээний томоохон зөвлөх компаниудаа сонгоод хамтран ажиллаж байна. Санхүүгийн зөвлөхөөр Японы Sumitomo Mitsui Banking Corporation /SMBC/, техникийн зөвлөхөөр Австралийн Worley parsons, хуулийн зөвлөхөөр АНУ-ын Shearman & Sterling компани ажиллаж байна. Ер нь мега төсөл олон менежментийн арга барилтай боловч монголчууд бид энэ том төслийг хэрэгжүүлэхэд бүгд нийлээд нэг л баг болох ёстой. Засгийн газар нь ч, орон нутаг нь ч, хөрөнгө оруулагч, банк санхүү, даатгалын байгууллага, олон түмний дэмжлэг нь ч гэсэн нэг л баг болж чадвал мега төсөл үр дүнтэй хэрэгждэг. Түүнээс биш өөр хоорондоо зөрчилтэй, нэгдмэл байж чадахгүй бол мега төслийн амжилтад хүрэх магадлал багасдаг. Тийм ч учраас энэ тал дээр манай төслийн нэгж илүү анхаарч ажлаа зохион байгуулж байна. Төслийн бэлтгэл үе шат, төслийн хөрөнгө оруулагчийг сонгох үе шат, төслийн барилга байгуулалт явагдах үе шат гээд төсөл хэрэгжүүлэх нарийвчилсан төлөвлөгөө гарсан. - Төсөл амжилттай хэрэгжих эсэх нь хөрөнгө оруулалт, санхүүжилтээс хамааралтай байх. Төслийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай хөрөнгийг дотоод, гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг татан оролцуулах замаар босгох чиглэл Засгийн газар өгсөн. Гадны хөрөнгө оруулагчид үргэсэн, гадны хөрөнгө оруулалт буурсан үетэй энэхүү том төсөл давхцаж байгаа нь гадны хөрөнгө оруулагчдыг татахад хүндрэл учруулж байна уу? Ер нь энэ төсөлд бараг 1 тэрбум доллар шаардлагатай. Энэ тэрбум долларын 30 хувь буюу 300-гаад сая доллар нь хөрөнгө оруулах гэж байгаа компаниудын өөрийн хөрөнгөөр босно. Үлдсэн 700 сая долларыг олон улсын санхүүгийн зах зээлээс тодруулбал банкуудаас зээл авч хийнэ. Тиймээс бид үндсэндээ бараг тэрбум доллараа олон улсын зах зээлээс босгоно гэсэн үг. Хөрөнгө оруулалт босгоход бас тийм амар биш. Үүний жишээ нь, нүүрсээр ажилладаг шинэ цахилгаан станцын хэрэгцээ дэлхийн хэмжээнд 1400ГВт хэмжээнд байхад төслөөр хөрөнгө босгоод хэрэгжүүлэх гээд зарлачихсан байгаа нь 450ГВт. Тэгэхээр хийх гээд байгаагаасаа яг мөнгөө олоод хийж чадаж байгаа нь 021

21 1/3 л байдаг. Тийм учраас бид өрсөлдөөн дунд мөнгө босгох хэрэгтэй болж байна. Яагаад гэвэл 1970-аад онд нефтийн том хямрал болж дэлхийн олон оронд нүүрсний цахилгаан станц баригдсан. Тэдгээр цахилгаан станцуудын насжилтын үе нь бүгд дуусч байгаа. Тиймээс бид их өрсөлдөөн дунд явж байгаа гэдгийг хэлмээр байна. Хоёрдугаарт дэлхийн дулаарал зэрэг шалтгаанаас үүдээд нүүрсний цахилгаан станцуудыг санхүүжүүлэхгүй байх улс төрийн том бодлого явагдаж байна. Тийм учраас хавчигдмал таагүй орчинд цагтай уралдан байж мөнгө босгохгүй бол болохгүй. Одоогийн байдлаар гадны хөрөнгө оруулагчаа сонгох ажил хийж байна. Өнгөрсөн долдугаар сард энэ чиглэлээр ажилладаг дэлхийн хэмжээний 25 компанид урилга- захидал явуулсан. Арван компаниас сарын дараа хариу авсан. Энэ бол хөрөнгө оруулах сонирхол өндөр байна гэсэн үг. Арван компаниас Солонгос, Францын хамтарсан Posco Energy & GDF Suez Energy Asia консорциум, Солонгосын Daewoo Engineering & Construction, Японы Marubeni корпораци, Японы Kansai Electric Power гэсэн 4 компанийг сонгон техникийн даалгавар хүргүүлж байна. Техникийн даалгаврын ажлын эзлэхүүн нь асар их. Хуудсаар нь яривал 1000 шахам хуудас материал англи хэл дээр бэлтгэж явуулдаг. Техникийн даалгавар чанартай хийгдэх эсэхээс цаг хожих, мөн хөрөнгө оруулагчид хөрөнгөө оруулах уу үгүй юу гэдэг асуудлууд хамаарна. Техникийн даалгавар авснаас болгох ёстой баримт бичиг маш их байдаг. Энэ нь үндсэн гол баримт бичгүүдийг хэлж байгаа юм. Дотроо задарсан олон баримт бичгүүдтэй. Техник, эдийн засгийн үндэслэл, Байгаль орчин нийгмийн нэгдсэн үнэлгээ, эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ, нүүрс болон ус нийлүүлэх мөн газар эзэмших гэрээ, хувьцаа эзэмших, тогтвортой байдлын гэрээ гээд бүх л баримт бичгүүд техникийн даалгавар дотор концепцийнхоо хувьд зөв сууж чадаж байж хөрөнгө оруулалт босч ирж чадна. Энэ бүх ажил өнөөдөр хийгдэж байна. - Төсөл хэрэгжихэд ямар эрсдэл хүндрэл байж болох вэ? Энэ цахилгаан станцыг барихад эрсдэл бол өндөр. Арваад төрлийн 30 гаруй эрсдэл бий. Ганцхан эрсдэл бий болоход л энэ цахилгаан станц баригдахгүй байх магадлалтай. Гэхдээ бид эрсдэлээ урьдчилж хараад аль болох эрсдэл гаргуулахгүй байх ажлыг зохион байгуулах нь төслийн нэгжийн үүрэг. Одоогийн байдлаар би гурван том эрсдэлийг төр, засагт танилцуулаад явж байна. Эдгээр гурван том эрсдэлийн нэг нь ТТЦСын эрчим хүчийг хэн худалдаж авах вэ гэдэг асуудал. Үндсэн худалдан авагч нь Оюутолгой. Гэхдээ Оюутолгой энэ эрчим хүчийг худалдаж авна гээд гэрээ хийгээд олон улсын банкин дээр очиход Оюутолгойг найдваргүй компани гэж үзнэ. Яагаад гэвэл Оюутолгой Монголын Засгийн газар хоорондын олон маргаантай асуудлууд шийдэгдээгүй, өөрийнх нь үйл ажиллагаа ашигтай түвшинд хүрээгүй. Ашигтай ажиллагааны түвшинд хойш 5 сарын дараа компаниуд саналаа ирүүлнэ. Саналуудыг үнэлэн стратегийн хөрөнгө оруулагчаа сонгоно. Стратегийн хөрөнгө оруулагчаа сонгоод хувь эзэмших гэрээ болон хуулийн хяналт шалгалт хийгдээд ирэх оны 4-5 дугаар сараас бүтээн байгуулалтын ажил эхэлсэн байхаар төлөвлөсөн байгаа. Хүмүүс цахилгаан станцыг барих ажлыг хэзээ эхлэх вэ гэж их асуудаг. Манайхан барилгын ажил эхэлж байвал болж бүтэж байна гэж хардаг. Үнэн хэрэг дээрээ шороо ухаж эхлэхээс өмнө бүх юмыг нягт нарийн хийчихсэн байхгүй бол шороо ухчихаад дараа нь цаашаа явж чадахгүй байх нөхцөл үүсчихсэн байхыг хэн байг гэх вэ. Тийм учраас бүх ажил эхэлсэн л бол төгс явж байгаад богино хугацаанд дуусгахын тулд боловсруулж бэлэн хүрэхийн тулд газар доорхи хүдрийн олборлолтыг хийж байж ашигтай ажиллагааны түвшинд хүрнэ. Тэгэхээр Оюутолгойн 2-р үе шатны асуудал Монголын Засгийн газартай хэрхэн шийдэгдэхээс энэ цахилгаан станцын хувь заяа хамаарч байгаа юм. Тиймээс Оюутолгой өөрөө дангаараа баталгаа болж чадахгүй ийм нөхцөл байдал үүссэн. Гадны хөрөнгө оруулагчид Оюутолгойн толгой компани болох Рио Тинтогоос баталгаа авна гэдгээ илэрхийлж байгаа. Гэтэл өнөөдөр Рио Тинтотой энэ талаар ярилцах цаг нь болоогүй. Хэрвээ Оюутолгойн 2-р шатны ажил эхлээд үр ашгаа өгөх түвшинд хүрвэл толгой компаниас баталгаа шаардаад байх шаардлагагүй. Яагаад гэвэл нэгэнт цахилгаан үйлдвэрлээд худалдан авагч нь дэргэд нь байгаа бол 022

22 асуудалгүй шүү дээ. Өнөөдрийн нөхцөл байдалд үүсээд байгаа асуудал нь юундаа байна гэхээр Оюутолгой өөрөө ашигт үйлийнхээ ажиллагаанд ороогүй байгаа учраас цахилгаанаа авч чадахгүй дампуурчихвал цахилгаан станц дампуурна гээд хөрөнгө оруулахад хэцүү болчихоод байгаа юм. Энэ бол том эрсдэл. - Оюутолгойгоос өөр Тавантолгой, Цагаан суварга гээд бусад уул уурхай, орон нутгийн хэрэглэгчид байгаа шүү дээ Тавантолгой, Цагаан суварга цахилгаан авна гэж хэлж болох боловч олон улсын стандартаар үүнийг найдвартай гэж үздэггүй учраас хөрөнгө оруулахад хэцүү. Аль эсвэл манай Засгийн газраас баталгаа шаардах болно. Тийм баталгааг бид өгч чадахгүй хэмжээнд байгаа. Станц маань өөрөө 450 МВт хүчин чадалтай. 450 МВт-ынхаа 300 МВт-ыг нь Оюутолгой хэрэглэх бол МВт-ыг л орон нутгийн бусад уул уурхай болох Тавантолгой, Цагаан суварга зэрэгт нийлүүлнэ. Энэ бүс нутгийн хэрэглэгчдийн хэрэглээ гэх юм бол бүр бага. Энэ станцын эрчим хүчний 8-10 МВт-ыг л орон нутгийн хэрэглэгчид хэрэглэнэ. Өөр бас нэг том эрсдэл бол Тавантолгойгоос Оюутолгой хүртэл цахилгаан дамжуулах, түгээх шугам барих асуудал. Гэхдээ бид шугам барих асуудлыг төсөл дотор өөрт нь суулгаад явж байгаа учраас энэ эрсдэлийг үндсэндээ арилгаж чадсан гэж үзэж байна. Энэ нь 150 км шугам. Өнөөдөр Тавантолгой, Оюутолгойн хооронд нэг шугам барьчихсан байгаа. Гэхдээ энэ шугамаар ТТЦС-аас Оюутолгойн бүх цахилгааны хэрэгцээг хангахад хүчин чадал багадна. Энэ шугамаар Оюутолгойг хангаж дийлэхгүй. Нэгдүгээрт хүчин чадал нь багадна. Хоёрдугаарт энэ шугамаар цахилгаан гүйлгээд шугам тасарлаа гэхэд хэн хариуцлага хүлээх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Монголын засгийн газрын өмч болохоор Засгийн газраас баталгаа шаардана. Манай Засгийн газар баталгаа гаргаж чадахгүй. Тэгэхээр хөрөнгө оруулахгүй. Энэ асуудлыг шийдэхийн тулд шууд төслийн хүрээнд цахилгаан станцын өмчлөлд нь дамжуулах шугам шинээр барихаар баталсан. Тэгээд хүчин чадлыг нь өндөр хэмжээгээр хийж өгсөн. Тэгэхээр энэ өөрөө их том эрсдэл байсныг урьдчилан харж төсөл дотроо оруулж шийдсэн. Энэ төсөл шиг мега төслийг босгоход тогтвортой байдлын гэрээ маш чухал. УИХ саяхан Хөрөнгө оруулалтын шинэ хууль баталж гаргалаа. Уг хуулиар томоохон хөрөнгө оруулалт хийж байгаа түнштэйгээ тогтвортой байдлын гэрээ байгуулж болохоор болсон. Магадгүй шинэ хуулийн хамгийн анхдагч тогтвортой Зураг 1: Тавантолгой цахилгаан станцаас Оюутолгойг эрчим хүчээр хангах хувилбар байдлын гэрээг бид л хийх боловуу гэж бодож байна. Хууль нь шинэ, зохион байгуулалт нь жигдэрээгүйгээс цаг алдаж магадгүй. Эдгээр 3 эрсдэлийг Монголын Засгийн газарт танилцуулаад явж байна. - Манайхан уул уурхайн томоохон төслүүд дээр монголын талын эзэмших хувь хэмжээний асуудал дээр маргалддаг. Энэ төсөл дээр тийм зүйл гарах болов уу? Засгийн газар энэ төслийг хэрэгжүүлэхэд Чингис бондоос 50 хүртэл сая долларын санхүүжилт хийхийг зөвшөөрсөн тогтоол гаргасан. Гэхдээ монголд ийм мега том төслийг хэзээ ч хэрэгжүүлж байгаагүй учраас бид санхүүгийн шинэ механизм боловсруулах шаардлагатай. Тэр шинэ механизм нь юу гэхээр мезанин гэдэг санхүүжилт. Энэ нь Засгийн газар төслөө цаг алдахгүй эхлүүлэхийн тулд өөрөө санхүүжүүлж байгаад хэрвээ хүсвэл санхүүжүүлсэн мөнгөө өөрөө хувьцаа болгож болно. Хүсвэл би чамд зээл өгч байсан гээд зээлээ буцаагаад авчихаж болно. Тэгэхээр мезанин гэдэг нь хувьцаа биш, зээл ч биш завсрын юмыг мезанин гэж байгаа юм. Миний бодоход Чингис бондын мөнгө эргэн төлөгдөх учиртай болохоор зээл болгоод буцаагаад авчих нь Чингис бондынхоо төлбөрийг ч сайн хийчихнэ төсөл ч босоод ирэхэд хэрэгтэй. Тэгэхээр бусад төсөлд ханддаг шиг, тухайлбал Оюутолгой төсөлд ханддаг шиг хувь эзэмших гэж яарах явдал байж болохгүй. Энэ бол баялаг дээр сууж байгаа биш дэд бүтцийн төсөл. Ашиг нь монголд хаанаас бууж ирэх вэ гэвэл татвараас бууж ирнэ, ашиг нь бид байгаль сүйдлэх гээд байгаа нүүрсээ өөрсдөө цахилгаан болгож олж авна. Кокс, химийн үйлдвэрээс гарч байгаа дайвар бүтээгдэхүүн байгальд шатах аюул учруулна, тэгвэл тэрхүү дайвар бүтээгдэхүүнийг эрчим хүч болгоно. Энэ замыг эхэлж тавьж чадвал дараа дараагийн станцууд байгуулагдаад бид эрчим хүч экспортлогч орон болох замын эхлэлийг тавих юм. - Төслийг хэрэгжүүлэхэд манай томоохон үндэсний компани оролцохоор болсон. Ийм том төслийг хэрэгжүүлэх боловсон хүчний чадавхи, туршлагатай компани манайд байна гэж үзэж болох уу? - Бид бүгдээрээ ийм том төсөл дээр урд нь ажиллаж байгаагүй. Хамгийн туршлагатай компани гэх юм бол M-Cи-Эс. Яагаад гэвэл 18 МВт-ын станц барьсан туршлагатай. Энэ бол асар чухал туршлага. Дээр нь станцаа усаар хангах системээ зохион байгуулсан. M-Cи-Эс-ийн туршлага дээр суурилж явж байгаа нь асар том ололт. Урьд өмнөх төсөлтэй нь харьцуулбал бүр том төсөл. Тийм болохоор бид бүгдээрээ шинэ замаар явж байна. - Цахилгаан станц ашиглалтанд орсноор шинэ ажлын байр хир олон бий болох вэ? Станцад 200-гаад ажлын байр бий болно. Ер нь цахилгаан станц барих явцад энэ цахилгаан станцад материал, түүхий эд нийлүүлэх гээд орон нутагт шинэ бизнесийн боломж бололцоонууд нэмэгдэнэ. - Тавантолгой цахилгаан станцын технологи хир орчин үеийн технологи вэ. Одоо манайд ашиглаж байгаа технологиос давуу талтай юу? Бид эрчим хүч үйлдвэрлэхдээ цахилгаан станцын үндсэн гол тоноглол болох зууханд эргэлтийн буцламтгай (ЭБҮ) үед нүүрс шатаах (CFB) технологийг ашиглана. Энэ технологийн үндсэн гол давуу тал нь нүүрс голдоггүй. Тэр байтугай хог пластик бүх юмыг шатааж болдог технологи. Энэ технологи бол одоо манайд өнөөдрийг хүртэл ашиглаж байгаа тоосон нүүрсний систем бүхий (Conventional) (PC) шаталтын технологитой харьцуулах 023

23 юм бол байгаль орчинд үзүүлэх нөлөөллийн хувьд дээшээ шат ахисан технологи. Тоосон системтэй (PC) технологийн муу тал нь тодорхой чанарын нүүрсийг тээрэмдэж зуухруугаа өгөх хэрэгтэй болдог. Нүүрсний чанар өөрчлөгдөх, тоосон системд эвдрэл гарах үед зуухны найдвартай ажиллагаа алдагдаж янз бүрийн хүндрэлүүд үүсдэг. Мөн бидний ашиглах CFB технологи нь зуухны даралтын хувьд дундаас өндөр даралтын (subcritical) технологийн ангилалд орж байгаа юм. Өнөөдөр дэлхийн улс орнууд эрчим хүчний зуухны хувьд илүү өндөр үр ашигтай хэт өндөр (Supercritical) бүр цаашлаад критикээс дээш (Ultra supercritical) даралтын технологи руу тэмүүлж байна. Япон, Солонгосын эрчим хүчний станцуудын 70 гаруй хувь нь Supercritical технологируу шилжсэн байх жишээтэй. Казахстан хүртэл цахилгаан станцуудын 60 орчим хувь нь энэ технологи руу шилжсэн харагдаж байна. АНУ, ОХУ, Австрали, Канад, Хятад зэрэг том гүрнүүд олон цахилгаан станцтай учраас Supercritical технологи руу шилжсэн хувь хэмжээ нь бага мэт харагдаж байж магадгүй юм. Эдгээр технологийн гол ялгаа нь өндөр даралт, өндөр темпаратур. Өөрөөр хэлбэл цахилгаан станц өндөр үр ашигтай ажиллана гэсэн үг. Өнөөдөр дэлхийн дунджаар 100 нэгжийн эрчим хүч орсон байхад түүний 39 хувь нь цахилгаан болж 61 хувь нь алдагдал болж байгаа. Энэ 39 хувийн 3 хувийг цахилгаан станц өөрөө буцаагаад хэрэглэчихнэ, шугамын алдагдал нь 3 хувь, үлдсэн 33 хувь нь цахилгаан болдог. Тэгэхээр энэ 33 хувийг дээшлүүлэх гэж тэмцэлдээд байгаа юм. Ердийн тоосон системтэй Conventional (PC) технологи зуух бүхий цахилгаан станцын үр ашиг 34,3 хувь байхад бидний ашиглах эргэлтийн буцламтгай үетэй CFB технологитой станцынх 34,8 хувь, Supercritical технологитой станцынх 38,5 хувьтай байх юм. Цахилгаан станцын үр ашиг өсөх тусам хямд үнээр цахилгаан нийлүүлэх боломж нэмэгдэнэ. Тийм болохоор өндөр үр ашигтай Supercritical бүр цаашлаад Ultra supercritical технологи руу дэлхийн улс орнууд эрчимтэй тэмүүлж байна. Манайд харамсалтай нь хэрэглэгчээсээ болоод энэ технологийг ашиглах боломжгүй байгаа. Дэлхийн эрчим хүчний технологийн хандлага ийм байгаа учраас манайхан цахилгаан станцыг өмчилнө гэдэг асуудалд их болгоомжтой хандах хэрэгтэй. BANNER Л.ЗОРИГТ 024

24 Монголын эрчим хүчний салбарын өнөөгийн байдал, зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэх шаардлага Монгол улсын эдийн засаг, тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангахад эрчим хүчний бодлогыг чиглүүлэн, зах зээлийн харилцаанд шилжүүлж өрсөлдөөнийг бий болгон хөгжүүлэх Докторант: Е.Амаржаргал Удирдагч: Доктор, проф.с.батхуяг Хураангуй: Улс орны эдийн засгийн аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолд эрчим хүчний салбарын бие даасан хараат бус байдал онцгой чухал үүрэгтэй. Эрчим хүчний салбарын бие даасан хараат бус байдлыг бий болгон зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэн хөгжүүлэх нь бидний өмнө тулгараад байгаа хойшлуулшгүй зайлшгүй хийвэл зохих зорилт байх учиртай. Дэд бүтцийн салбаруудаас эрчим хүчний салбарыг эн тэргүүнд түрүүлж хөгжүүлж ирсэн дэлхийн улс орнуудын арвин туршлага дээр суурилан хойт, урд хөршийн хамаарлыг багасган бие даасан байдлыг бий болгох нь энэ салбарын хөгжлийн үндсэн бодлого чиглэл, Монгол улсын эдийн засгийн аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолын салшгүй хэсэг болно. Оршил: Эрчим хүчний салбарыг зөв зохистой хөгжүүлэхийн тулд төрөөс алсыг харсан бодлого хэрэгжүүлж, монополийг задлан, зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэн өрсөлдөөнийг бий болгон, гадаад хамаарлыг багасгах явдал чухал юм. Манай салбарт алсыг харсан бодлого дутагдаж зах зээлийн өрсөлдөөн байхгүй байгаа нь тухайн салбарыг хөгжлийг хойш татаж байна. Өнөөдөр аливаа улс орныг дайн дажин хийж эзлэн түрэмгийлэхээс илүү эдийн засаг, тусгаар тогтнолын байдалд нь хориг хийн өөрийн эрхшээлд оруулах далд бодлого хүчтэй явагдаж байна. Энэ бодлого эрчим хүчний салбараар дамжин хэрэгжих явдал түгээмэл байна. Эрчмийнхэн бид Монгол улсаа бусдаас хамааралгүй, биеэ даасан тусгаар тогтносон улс байлган хөгжүүлэхийн тулд өөрийн бодлогод өөрчлөлт шинэчлэлийг хийх цаг болсныг эрчим хүчний хомсдол харуулж эхэллээ. Өнөөгийн байдал: Эгийн голын УЦС-ын ТЭЗҮ хийгээд 20 гаруй жил, ТЭЦ-5-г яриад 10 гаруй жилийг ардаа орхин, хамгийн отгон дулааны цахилгаан станц болох эрчим хүчний хэрэглээний 70 гаруй хувийг дангаараа үйлдвэрлэдэг ДЦС-4 маань 30 нас хүрч тэтгэвэрт гарах болчихоод байхад эх үүсвэрийн томоохон дутагдалд орж өвлийн их ачааллын үед ОХУ-с авах цахилгаанаа 175 МВт байсныг нэмэгдүүүлэн 210 МВт болгох тухай яриад сууж байна. Манай ТБЭС ОХУ-с 25%, ББЭХС ОХУ-с 68%, Оюутолгой БНХАУ-с 100% хамааралтай байдлаар энэ өвлийн их ачааллыг чадан ядан давах гэж байна. Мөн ДЦС-4-г 100МВт, ДЦС-3-г 50МВт, Дархан ДЦС-г 30МВт, Дорнод ДЦС-г 50 МВт-р гэх мэтээр хуучин станцуудынхаа хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх арга хэмжээг авч эхлэлээ. Энэ нь эрчим хүчний салбар аргагүй хүнд байдалд орсны тод илрэл. Хуучин станц мөд удахгүй буухад хүрнэ. Тэгвэл шинэчлэлээр хийгдсэн тэр хэсэг үлдэх үү? Үгүй л болов уу. Өнчин өрөөсөн хэсэг өөрийн эрхгүй дагаад бууж л таарна. ДЦС-5-г цаасан дээр барьсаар, хэзээ барьж эхлэх нь тодорхой бус яригдсаар, янз бүрийн шалтгаанаар хойшилсоор, цаг алдсаар байна. Гол мөрөн дээр далан бариулахгүй тэр дундаа Эгийн гол, Сэлэнгэ мөрөн дээр УЦС бариулахгүй гэсэн бодлогыг Өнөөдөр сонин өөрийн бодлого болгон зарлаж, нар, салхи, нүүрсээрээ эрчим хүчний үйлдвэрлэл явуулах нь зүйтэй, энэ нь шилдэг шийдэл гээд бидэнд зааж зааварлаад ард түмний тархийг угаасаар байхад манай салбарынхан тодорхой хариу няцаалт хийхгүй бүлх залгисан юм шиг дув дуугүй байсаар байна. Эрчим хүчний бодлогыг нэг сонин, нэр бүхий сэтгүүлчээр мэдүүлэх цаг арай болоогүй баймаарсан. Энэ ч гэсэн бодлого алдагдсаных, эрчим хүчний салбар эзэнгүйдсэний илрэл юм. Монгол банк, Азийн хөгжлийн банк (АХБ), Түлш Эрчим Хүчний яамны хооронд Эгийн голын УЦС-ын төслийн техник эдийн засгийн үндэслэлийн судалгаанд 1991 оны 8 дугаар сард 1.4 сая ам.долларын буцалтгүй тусламж, төслийн нарийвчилсан судалгаа, тендерийн бичиг баримт боловсруулахад зориулж 3.8 сая ам.долларын 40 жилийн хугацаатай хөнгөлөлттэй зээл авахаар зарчмын тохиролцоонд хүрч улмаар 1992 оны 4 дүгээр сард зээл, тусламжийн гэрээнд Монгол банк гарын үсэг зурсан. Энэхүү гэрээний дагуу Швейцарь Итали, Монголын хамтарсан Зөвлөх Инженерийн баг онуудад Эгийн голын усан цахилгаан станцын техник эдийн засгийн үндэслэл, нарийвчилсан зураг төслийн судалгаа, тендерийн бичиг баримтыг боловсруулсан. Судалгааны үр дүнг гурван талын уулзалтаар авч хэлэлцээд тус станцыг барьж хэрэгжүүлэх нь зүйтэй гэж үзэн Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барьж байгуулах нь техникийн хувьд боломжтой, эдийн засгийн хувьд үр ашигтай, байгаль орчны хувьд сөрөг нөлөөгүй гэсэн дүгнэлт гаргасан онд Малайз улс хөрөнгө оруулалт хийж Эгийн голын УЦС-ыг барьж байгуулахаар холбогдох гэрээ хэлэлцээрийг бэлдэж байсан ба үүнтэй зэрэгцэн Чех улсын компани хямд нөхцлөөр хэрэгжүүлэх санал тавьснаар Малайз улстай хийж байсан хэлэлцээр цуцлагдсан. Эгийн голын усан цахилгаан станц нь хөрөнгө оруулалтаа жилд нөхөх тооцоо гарсан бөгөөд 100 орчим жил ажиллах боломжтой юм. Хэрэв энэ станцыг барьчихсан бол өнөөдөр өртгөө нөхчихсөн, үнэгүй цахилгаан үйлдвэрлээд эрчим хүчний тогтвортой байдал, үр ашиг дээшилсэн, эрчим хүчний хараат байдлаас гарчихсан байх боломжтой байлаа. Эрчим хүчний тогтвортой байдал, найдвартай ажиллагааг ханган, өртгийг хямдруулах, хараат бус байдлыг бий болгоход УЦС 025

25 зайлшгүй хэрэгтэй гэдгийг эрчмийнхэн бид хэнээр ч хэлүүлэлтгүй сайтар мэднэ. Гэтэл бид энэ ажлыг эхлүүлэхгүй янз бүрийн шалтаг шалтгаан тоочин хойшлуулсаар суугаад хямралын байдалд хүрлээ. Өнөөдрийг хүртэл Монгол Улсад эрчим хүчний үйлдвэрлэл, дамжуулалт, түгээлтийг бараг бүхэлд нь төр өөрөө хариуцаж ирлээ. Сүүлийн жилүүдэд улс орны эдийн засаг огцом тэлж өсөхийн хэрээр эрчим хүчний хэрэгцээ тэр хэмжээгээр нэмэгдэж, нөгөө талаар хүмүүсийн амьдралын түвшинг сайжруулах, нийгмийн ялгааг багасгах, байгаль орчны доройтлыг бууруулах зэрэг тулгамдсан зорилтуудыг шийдвэрлэхийн тулд асар их хөрөнгө оруулалт хийгдэж байгаа ба гадаадын зээл тусламжийн үлэмжхэн хэсгээр эрчим хүчний салбарт шинэчлэл хийж ирсэн нь тус салбарын бодлого төлөвлөлт, хэрэгжилт, хяналтыг урьд урьдынхаас илүү хариуцлагатай, иргэд, олон нийтэд ил тод, нээлттэй болгох шаардлага хурцаар тавигдаж байна. [5] Эрчим хүчний салбарт өрсөлдөөн байхгүй, төрийн монопольчлол ноёлсноос өөрчлөлт шинэчлэл хийгдэхгүй бусад салбаруудаас хоцорч явна. Эрчим хүчний салбарыг цахилгаан, дулаан хангамжийн эх үүсвэрийн дутагдлаас гаргаж, үйлдвэрлэлийг монополиос өрсөлдөөнт зах зээлд шилжүүлэн хөгжүүлэх эхний алхамуудыг хийж ТТ ЦС, ДЦС-5, Эгийн голын УЦС-г яаралтай эхлүүлэх шаардлага бидний өмнө тулгараад байна. Ингэснээр босоо интегральчлагдсан компани (БИК)-с өөр хоорондоо өрсөлддөг цахилгааны чөлөөт үйлдвэрлэгч (ЦЧҮ)-дийн өрсөлдөөн бий болох суурь тавигдах юм. Манай эрчим хүчний салбарт зах зээлийн өрсөлдөөн, үйлдвэрлэлийн төвлөрлийн түвшин ямар хэмжээнд байгааг тодорхойлон гаргаж үзье. Үйлдвэрлэлийн төвлөрлийн индекс Зах зээл дээр үйлдвэрлэлийн төвлөрлийн түвшин хир зэрэг байгааг Херфиндаль-Хиршманы индекс /HHJ/-ээр шалгаж үздэг байна. Үүнд: HHJ= 1 n * q i 2 q i -тухайн зах зээл дээрх i-компаний борлуулж байгаа барааны хувь хэмжээ, n-компаний тоо HHJ индексийн хэмжээ хэдийчинээ бага бол тодорхой компаниудын төвлөрөл төдийчинээ багасаж, зах зээлийн захиргааны үүргийг мөн төдийчинээ бууруулдаг гэж үздэг байна. Нэг компаний бүрэн монопольчлол ноёлж байх нөхцөлд HHJ индексийн дээд хэмжээ 10,000-д хүрч, зах зээл дээр адил хэмжээний хувьтай олон компани гарч ирэх үед HHJ нь тэг рүү тэмүүлнэ. HHJ индекс хэдийчинээ бага байх тутам өрсөлдөөний нөхцөл илүү сайн үүсэж байна гэж тооцдог хэдий ч шинжээчид хязгаар байхад өрсөлдөөн бий болох боломжтой гэж үздэг байна. Тэгвэл манай Төвийн бүсийн эрчим хүчний систем /ТБЭС/-д холбогдсон цахилгаан станцуудын HHJ индексийг тооцон гаргаж үзье: Хүснэгт 1. ТБЭХС-н HHJ индекс Станцын нэр Суурилагдсан чадал МВт Хувь HHJ индекс 1 ДЦС-2 21,5 2,6 7 2 ДЦС , ДЦС , ДДЦС 48 5, ЭДЦС 28,8 3,6 13 НИЙТ 814, Энэ нь ДЦС-4-ийн HHJ нь 5069, ТБЭС-н HHJ индек нь 5403 гарч байгаа нь үйлдвэрлэгчдийн хооронд өрсөлдөөн үүсэх ямарч боломжгүй хэт монополь хэлбэртэй байгааг харуулж байна. Тэгвэл шинээр бий болгохоор яригдаад байгаа ТТ ЦС, ДЦС- 5, Эгийн голын УЦС ашиглалалтад орсон үед үйлдвэрлэгчид хооронд зах зээлийн өрсөлдөөний нөхцөл үүсэх боломжтой эсэхийг тооцоолон гаргаж үзье. Үүнд: Хувилбар 1: Станцын нэр Хувилбар 3 Суурилагдсан чадал/ МВт/ Одоо Нэмэгдэх Нийт Хувь HHJ индекс 1 ДЦС-2 21,5 21,5 1,49 2,22 2 ДЦС ,88 165,85 3 ДЦС ,08 2, ДДЦС ,40 29,17 5 ЭДЦС 28,8 28,8 1,99 3,98 6 ТТ ЦС ДЦС ,16 970,76 НИЙТ 814,3 630,0 1, , Хувилбар 2: Станцын нэр Суурилагдсан чадал/ МВт/ Одоо Нэмэгдэх Нийт Хувь HHJ индекс 1 ДЦС-2 21,5 21,5 1,13 1,29 2 ДЦС ,82 96,41 3 ДЦС ,9 1, ДДЦС ,12 16,95 5 ЭДЦС 28,8 28,8 1,52 2,31 6 ТТ ЦС , ДЦС , НИЙТ 814, , , Станцын нэр Суурилагдсан чадал/ МВт/ Одоо Нэмэгдэх Нийт Хувь HHJ индекс 1 ДЦС-2 21,5 21,6 1,02 1,03 2 ДЦС ,8 77,39 3 ДЦС ,16 1, ДДЦС ,69 13,61 5 ЭДЦС 28,8 28,8 1,36 1,86 6 ТТ ЦС ,28 452,99 7 ДЦС ,28 452,99 8 ЭГ УЦС ,41 НИЙТ 814, , , Дээрх тооцооноос үзэхэд манай эрчим хүчний системд 450 МВт-с доошгүй хүчин чадалтай хоёроос доошгүй цахилгаан станц бий болгож байж үйлдвэрлэгч хоорондын зах зээлийн өрсөлдөөн үүсэх нь харагдаж байгаа ба Эгийн голын УЦС орсон тохиолдолд системийн тогтвортой байдал,зах зээлийн өрсөлдөөнд илүү үүрэг гүйцэтгэх нь тодорхой юм. Мөн Херфиндаль-Хиршманы индексийн аргаас гадна зах зээлийн өрсөлдөөний хэлбэрийг тооцохдоо Нэг компаний хувь >35% Хоёр компаний хувь > 50% Гурван компаний хувь > 65% бол монополь хэлбэртэй гэж үздэг байна. [2] 026

26 Энэ аргачлалаар үзэхэд ч манай эрчим хүчний үйлдвэрлэлд монополь хэлбэр ноёлсон нь харагдаж байгаа ба цаашид зах зээлийн өрсөлдөөн үүсэхүйц хүчин чадалтайгаар тооцож эх үүсвэрүүдийг сонгох нь нэг талаасаа өрсөлдөөнт зах зээлийг бий болгох нөгөө талаараа эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн өртгийг бууруулж системийн найдвартай ажиллагаанд онцгой үүрэгтэй байх юм. Манай эрчим хүчний салбар зах зээлийн харилцааны ямар нөхцөл байдалд байна вэ гэдгийг дүгнэж цэгнэн, түүн дээрээ тулгуурлан хэтийн бодлого зорилгоо тодорхойлон боловсруулж урагшаа алхахгүй бол бусад салбараас хоцорсон хэвээрээ хойноос нь алхсан байдалтай байж болохгүй гэдэг нь харагдаж байна. Иймд эрчим хүчний салбарын өнөөгийн байр суурийг зах зээлийн харилцааны загварыг үндэслэн аль хэсэгт яваагаа тодорхойлж үзье. Зах зээлийн харилцааны загвар Дэлхийн улс орнуудад цахилгааны салбарыг зах зээлийн харилцаанд шилжүүлэх тухайн улсын онцлогийг тусгасан янз бүрийн хэлбэрүүд байдаг боловч үндсэндээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж үзэж болох дор дурьдсан дөрвөн загварыг мөрдлөг болгодог байна. Үүнд: 1. Төрийн зохицуулалттай монополь (өрсөлдөөн байхгүй). Энэ загварын үед үйлдвэрлэлийн хүч чадлыг нэмэгдүүлж, хөрөнгө оруулалт хийх ажлыг төр хариуцна. 2. Нэг худалдан авагч (Худалдан авагч агентлаг).-тай загвар. Цахилгаан үйлдвэрлэгчдийн хооронд өрсөлдөөн бий болгох зорилготой загвар. 3. Олон худалдан авагчтай буюу бөөний зах зээл дээр өрсөлдөөн бий болгох загвар. 4. Бөөний болон жижиглэнгийн зах зээл дээрх өрсөлдөөн бий болгох ба цахилгааны чөлөөт зах зээлийн загвар. Өнөөдөр манай эрчим хүчний салбар Төрийн зохицуулалттай монополь хэлбэрт эхний үе шатанд байсаар байна. Энэ байдлаас гарч цахилгааны үр ашигтай чөлөөт зах зээлд шилжүүлэхийн тулд уялдаа холбоо бүхий багц бодлогыг тодорхой үе шатаар хэрэгжүүлэх шаардлага гардаг байна. Үүнд: Үйлдвэрлэл, худалдаа, хангалтад өрсөлдөөнийг бий болгон монополь үйл ажиллагааг задлах (сүлжээ болон системийн үйл ажиллагаанд) Сүлжээнд зохицуулалт хийх гуравдагч тал болох системийн операторын оролцоог төгөлдөржүүлэх Хангагчийн чөлөөтэй сонголт (хэрэглээ талд) Цахилгааны чөлөөтэй худалдаа (хангалт талд) Эцсийн хэрэглэгч дээрх үнийн зохицуулалт Зохицуулагчийн бие даасан байдал Хөрш улсын зах зээлийн хамаарлыг багасгах (үйлдвэрлэл талд хомсдолтой улс орны зах зээлд) Цахилгааны чөлөөт зах зээлд шилжих хэтийн бодлого барин үе шаттайгаар урагшлах нь эрчмийнхэн бидний зайлшгүй явах ёстой зам мөр юм. Цахилгааны чөлөөт зах зээл дараах байдлаар явагддаг байна. Бөөний болон жижиглэн худалдааны чөлөөт зах зээл Бөөний болон жижиглэн худалдааны чөлөөт зах зээлийн өрсөлдөөн зураг 2-т үзүүлсэн байдлаар явагдана. Зураг-2. Жижиглэнгийн зах зээлийн өрсөлдөөн.[1] Үйлдвэрлэгч хооронд өрсөлдөөн бий болж, үйлдвэрлэгч борлуулагчдын хооронд бөөний зах зээлийн арилжаа үүсч, борлуулагчид хэрэглэгчдээ нэмэгдүүлэхийн төлөө зах зээл дээр өрсөлдөн, хэрэглэгчид газар нутгийн уялдаа холбоог үл харгалзан хангагчаа сонгон үйлчлүүлж, жижиглэнгийн зах зээл дээр өрсөлдөх нь зах зээлийн төгөлдөршилтийн зөв хэлбэр юм. Бидэнд зах зээлийн харилцаанд шилжих алхмуудыг бодлогын хүрээнд шат дараалан хийх зайлшгүй шаардлага тулгаран гарч ирж байна. Ингэхгүйгээр эрчим хүчний салбарт шинэчлэлт өөрчлөлт хийгдэх боломж багасаж хугацаа алдаж, асуудлын тэмдэгтэй хэвээр байсаар байх болно. Дүгнэлт: 1. ТТ ЦС, ДЦС-5-г яаралтай эхлүүлж 2016 онд багтаан ашиглалтад оруулах 2. Эгийн голын УЦС-н ажлыг хөндлөнгийн шалтгаан тоочихгүйгээр 2014 онд эхлүүлж хэрэгжүүлэх арга хэмжээ авах 3. Нүүрсний ордууд болон сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцүүдийг түшиглэсэн зах зээлд өрсөлдөхүйц хүчин чадалтай цахилгаан станцуудыг барих ажлыг шат дараалалтай тооцоо судалгаан дээр тулгуурлан хэрэгжүүлэх. 4. Жижиглэнгийн зах зээл дээр хангагчдын хооронд өрсөлдөөн бий болгон монополийг задлах 5. Цахилгаан дамжуулах, түгээх сүлжээнд орчин үеийн шилдэг техник технологийг нэвтрүүлэн Ухаалаг сүлжээг бий болгон хүн төвтэй тогтмол зардлыг буулах 6. Эрчим хүчний үнэ тарифыг улс төрөөс ангид байлгаж, зах зээлийн жам гольдролоор өөрчлөгддөг хэлбэр, хэвшлийг бий болгох. Ашигласан материал: 1. Л.С.Беляев, С.В.Подковальников. Рынок в элекроэнергетике: Проблемы развытия генерирующих мощностей. Новосибирск «Наука». Сибирская издательская фирма РАН, 2004, 220 х. 2. С.Батхуяг. Цахилгааны маркетинг. Улаанбаатар, 2012., 284 х. 3. С.Батхуяг. Эрчим хүчний салбарын хөгжлийн стратеги: Онол аргазүй, практикийн зарим асуудал. Улаанбаатар, 2009, 361 х. 4. McNamara, Will. The California energy crisis: Lessons for a Deregulating Industry. Penn Well Corporation, 2002, 200 х. 5. Монгол Улсын эрчим хүчний засаглалын үнэлгээний тайлан, Улаанбаатар, 2012 Зураг-1. Цахилгаан чөлөөт зах зээлийн зарчим 027

27 Нүүрс шингэрүүлэх замаар шингэн түлш үйлдвэрлэх төсөл Түлш шатахууны хувьд манай орон дан ганц улсаас тодруулбал бараг нэг үйлдвэрээс хараат байсаар байна.монгол улс нь 2012 онд 1.2 тэрбум ам.долларыг импортын газрын тосны бүтээгдэхүүнд зарцуулсан бөгөөд цаашид энэ тоо өсөн нэмэгдэх хандлагатай байна оноос хойш манай улсын түлш, шатахууны хэрэглээ байнга өсч байгаа бөгөөд ялангуяа сүүлийн жилүүдэд уул уурхай болон барилга бүтээн байгуулалтын хурдацтай хөгжилтэй уялдан улам бүр өсөх болсон. Импортлосон шингэн түлшний хэмжээ (мянган тонн) Салбарын мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар 2020 онд манай улсын шатахууны хэрэглээ сая тонн байх төлөвтэй байна. Энэ нь 2020 онд манай улс 5 тэрбум орчим ам. доллар зөвхөн импортын түлшинд зарцуулна гэсэн үг. Нэг улсаас бүрэн хамааралтай импорт нь дэлхийн газрын тосны бүтээгдэхүүний үнийн өөрчлөлтөөс илүүтэйгээр тухайн экспортлогч орны улс төр болон эдийн засгийн бодлогоос шалтгаалан үнийн хэлбэлзэл, нийлүүлэх хэмжээ байнга өөрчлөгдөж байдаг онд импортын түлшинд зарцуулсан мөнгөний хэмжээ нь манай улсын Дотоодын Нийт Бүтээгдэхүүний 15%-ийг эзлэж улмаар гадаад худалдааны алдагдал жилээс жилд нэмэгдэж байна. ОХУ нь жил бүр экспортлох газрын тосны бүтээгдэхүүний хэмжээнд квот тогтоодог нь манай улсын бүтээн байгуулалтын оргил ачааллын үед шатахууны тасалдал байнга үүсэх, тэр хэмжээгээрээ эдийн засгийн өсөлтийг хязгаарладаг сөрөг талтай. Иймээс манай улсын хувьд дотоодын нөөцөө ашиглан түлш, шатахууны хараат байдлаас ангижрах нь улс орны эдийн засаг, аюулгүй байдал талаасаа нэн тэргүүнд шийдэх асуудал болоод байна. Монгол орны нүүрсний геологийн нөөц нь 170 гаруй тэрбум тонн гэж тооцогдоод байгаа бөгөөд нийт нөөцийн 70 гаруй хувь нь коксждоггүй өөрөөр хэлбэл экспортлоход эдийн засгийн ач холбогдолгүй эрчим хүчний нүүрс юм. Тиймээс энэхүү эрчим хүчний нүүрсийг боловсруулан нүүрс-химийн аж үйлдвэрийн түүхий эд болгон хэрэглэснээр түүхий эдийн үнэ болоод нийлүүлэлтийн хувьд тогтвортой байгаад зогсохгүй эдийн засгийн хувьд маш чухал юм. Хүрэн нүүрсийг шингэрүүлэх замаар шатахуун үйлдвэрлэж болно. Нүүрсийг шууд болон шууд бус аргаар шингэрүүлэх гэсэн үндсэн 2 чиглэл байдаг. Сүүлийн үеийн технологийн чиг хандлага нь шууд бус шингэрүүлэх аргыг голчлон сонгож байна. Уг технологи дээр суурилсан нэлээд хэдэн үйлдвэр ӨАБНУ болон БНХАУ-д тогтвортой үйл ажиллагаа явуулж байна. Шууд бус шингэрүүлэх арга нь шатахуунаас гадна олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломжийг олгодог давуу талтай. Нүүрсээ эхлээд хийжүүлэх бөгөөд үүссэн нийлэг хийг(устөрөгч H2 болон нүүрсхүчлийн дан исэл СО-ийн холимог) нь цэвэрлэн боловсруулж зорилгоосоо хамаарч төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ. Шатахуун (дизель түлш, автобензин), хийн түлш, газар тариалангийн бордоо, төрөл бүрийн химийн бодисууд болон хуванцарууд үйлдвэрлэж болно. Мөн нь мөн нийлэг хийгээ шатааж цахилгаан үйлдвэрлэх болон гангийн үйлдвэрлэлд ашиглаж болдог. Нүүрсний хийжүүлэлтээс үүссэн хийг нийлэг хий гэх бөгөөд үндсэндээ устөрөгч болон нүүрстөрөгчийн дан ислээс бүрдэнэ. Уг нийлэг хийг бусад хийн хольцуудаас цэвэрлэсний дараа катализаторын тусламжтайгаар шингэн түлшинд хувиргах технологийг Фишер-Тропшийн технологи гэдэг. Уг технологийг анх 1923 онд Германы эрдэмтэн Франц Фишер болон Ханс Тропш нар нээсэн бөгөөд өдгөөг хүртэл дэлхийн олон оронд төрөл бүрийн түүхий эдээс (нүүрс, нефтийн хүнд үлдэгдэл, байгалийн хий, биомасс гэх мэт) шингэн түлш үйлдвэрлэх үйлдвэрүүдэд өргөн хэрэглэгдэж буй батлагдсан технологи юм. Фишер-Тропшийн технологоор гарган авсан дизель түлш нь газрын тосноос гарган авдаг уламжлалт түлштэй харьцуулахад өндөр цэвэршилтэй түлш юм. Учир нь нүүрсний хийжүүлэлтээс үүссэн нийлэг хийг цэвэрлэж, боловсруулан гарган авсан Фишер-Тропшийн дизель түлш нь газрын тосноос гарган авсан түлшийг бодвол байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй үнэрт нүүрсустөрөгч, азотын болон хүхэрт нэгдлүүдийг маш бага хэмжээгээр агуулдаг. Мөн чанарын гол үзүүлэлт болох цетаны тоо өндөр буюу дунджаар 70 орчим юм. Ердийн дизель түлшийг бодвол автомашины яндангаас агаарт хаягдах азотын ислийн 028

28 хэмжээ дунджаар 12%, тоосонцорын хэмжээ 24%, СО-ийн хэмжээ 18%, харин дутуу шатсан нүүрсустөрөгчдийн хэмжээ 40% аар тус тус бага байдаг. Дээр дурдсан батлагдсан технологиудаар манай орны хувьд аж үйлдвэрлэлийн цорын ганц боломжит түүхий эд болох дотоодын арвин нөөц бүхий хүрэн нүүрсийг боловсруулан нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн тодруулбал газрын тосны бүтээгдэхүүн болон цэвэр хийн түлш дотооддоо үйлдвэрлэх боломж бидэнд байна. Одоогоор дотоодын дөрвөн компани тус бүрдээ нүүрс гүн боловсруулж нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх үйлдвэрийн төслийг эхлүүлээд байна. М-Си-Эс Энержи ХХК ньбнсу-ын POSCO компанитай хамтран Нүүрс Шингэрүүлэх Цогцолбор байгуулах төслийг хэрэгжүүлэхээр хамтран ажиллаж байна. Уг төслийн хүрээнд Багануур Энержи Корпорэйшн ХХК ийг 2013 оны 05 сард байгуулсан. Нүүрс Шингэрүүлэх Цогцолбор (НШЦ) нь Улаанбаатар хотын Багануур дүүрэгт байрлах бөгөөд 2 тэрбум гаруй ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. НШЦ нь жилд 456 мянган тонн дизель түлш, 90 мянган тонн автобензин, 100 мянган тонн хийн түлш (ДМЭ) үйлдвэрлэнэ. Цогцолбор нь нүүрс боловсруулах, хийжүүлэх, агаараас хүчилтөрөгч ялгах, нийлэг хий цэвэршүүлэх, Фишер Тропшийн, метанол болон хийн түлш үйлдвэрлэх гэх мэт технологийн үйлдвэрүүдээс гадна цахилгаан станци, ус боловсруулах, бүтээгдэхүүн хадгалах хэсгүүдийг багтаасан цогц үйлдвэрлэлийн систем юм. Байгаль орчин үзүүлэх нөлөөллийг бууруулах зорилгоор үйлдвэрлэлд дүүргийн ахуйн хаягдал болон уурхайн шүүрлийн ус ашиглах, шингэн хаягдалгүй технологи хэрэглэх, хатуу хаягдлыг барилгын болон замын түүхий эд болгон хэрэглэх зэргээр байгаль орчинд ээлтэй сүүлийн үеийн технологиудыг сонгосон болно. Канад улсын HATCH компанитай хамтран НШЦ-ын Техник Эдийн Засгийн Үндэслэлийг боловсруулж, 2013 оны 07 сарын 08-ны өдөр Эрдэс Баялагийн Мэргэжлийн Зөвлөлийн өргөтгөсөн хуралдаанаар батлуулсан. Улмаар, 2013 оны 09 сарын 10-ны өдөр Багануур Энержи Корпорэйшн ХХК-д Нүүрс Шингэрүүлэн Газрын Тосны Бүтээгдэхүүний Үйлдвэрлэл Эрхлэх тусгай зөвшөөрлийг Уул Уурхайн Яамнаас олгосон. НШЦ-ын Байгаль Орчинд Нөлөөлөх Байдлын Нарийвчилсан Үнэлгээ хийх, технологийн сонголт, зураг төслийн ажлуудыг хийж, 2014 оноос барилга угсралтын ажлыг эхлүүлэн, 2018 онд ашиглалтанд оруулах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. НШЦ ашиглалтанд орсноор нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, шингэн түлшний импортын хараат байдлыг бууруулж, гадагш урсах мөнгөн урсгалыг дотоодын зах зээлд шингээн үлдээх, шинээр 600 гаруй ажлын байр бий болгох, улсын болон орон нутгийн томоохон татвар төлөгч болох зэрэг эдийн засгийн болон үндэсний аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой төдийгүй химийн үйлдвэрлэлийн үндэс суурь болох юм. Түүнчлэн нийгмийн хариуцлагын хүрээнд,үйлдвэрлэсэн хийн түлшийг гэр хорооллын халаалтанд хэрэглэх замаар Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг шийдвэрлэх бүрэн боломжтой болох юм. 029

29 Ухаа худагийн Цахилгаан Станц Төсөл хэрэгжүүлсэн огноо: он Ерөнхий гүйцэтгэгч: М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК 030

30 031

31 032

32 ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАРТ ТӨСЛИЙН УДИРДЛАГЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЖ БАЙГАА НЬ М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК, ТУГ, Төлөвлөлтийн менежер М.Наранцацралт Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн үе болох оны Эрчим хүчний өрнүүн хөгжлийн үед ЗХУ болон социалист бусад орны дэмжлэг туслалцааны үр дүнд салбарын бүтээн байгуулалт эрчимтэй явагдаж түлш, эрчим хүч, аж үйлдвэрийн үндэс суурийг бий болгосон. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн 1990 оны үед эрчим хүчний салбар зогсонги байдалд орсон бөгөөд 2000 оноос хойш салбарын үр ашгийг дээшлүүлэх чиглэлээр төр, яам тамгын газраас ажиллаж ирсэн. Сүүлийн жилүүдэд Уул уурхай дэд бүтэц хөгжихийн хирээр эрчим хүч, цахилгаан дулааны эрэлт хэрэгцээ нэмэгдэж үүнийг даган салбарын хөрөнгө оруулалт, зээл тусламж нэмэгдэх болжээ. Энэ үед эрчим хүчний томоохон төслүүдийг хувийн хэвшлүүд, хувийн компаниуд бие даан гүйцэтгэх, хэрэгжүүлэх шаардлагатай болж байна. М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК-ийн хувьд сүүлийн 10 жилд Эрчим хүчний салбарт томоохон төсөл, бүтээн байгуулалтыг амжилттай хийж гүйцэтгэж ирлээ. Тухайлбал: Ухаа худаг 18МВт-ын цахилгаан станцын төсөл, Мандалговь-Тавантолгой- Оюутолгой 220кВ-ын 2 хэлхээт ЦДАШ, дэд станцын төсөл, Булган-Мөрөнгийн 110кВ ЦДАШ-ын ажил гэх мэт. Эдгээр томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх явцад манай компани төслийн удирдлагын чадамж арга зүйг хөгжүүлэн, төслийн удирдлагыг хэрэгжүүлж ирсэн. Жишээлбэл: Томоохон төслүүдийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд гадаадын байгууллагуудтай хамтран ажиллахдаа тэдний төслийн удирдлагын зарим арга зүйг судалж үйл ажиллагаандаа тохируулан нэвтрүүлж ашигладаг. Төслийн удирдагч болон төслийн багийн шаардлагатай гишүүдийг Төслийн удирдлагын олон улсын болон дотоодын сургалтад тогтмол хамруулдаг. Мөн мэргэжлийн Төслийн удирдагч болох тал дээр ажиллагсадаа дэмжиж ажилладаг. Төслийн удирдлагын олон улсын Project management body of knowledge PMBOK стандарт бүхий онолд суурилсан арга зүйг салбарын онцлогтоо тохируулан нэвтрүүлж төсөл удирдах үйл ажиллагаандаа ашиглаж байна. Онолын хувьд Төслийн удирдлага нь төслийн гурвалжингийн үзүүлэлтүүдийн тэнцвэрийг барьж байх үйл ажиллагаа бөгөөд эдгээр Цаг хугацаа, төсөвт Өртөг зардал, Гүйцэтгэл гэсэн 3 үзүүлэлт нь хоорондоо шууд хамааралтай байдаг. баримт бичиг болох Төсөл эхлэх шийдвэр гаргадаг. Энэ баримт бичиг нь оролцогч талуудад төслийн талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлэл болж, төслийн багийг гишүүдийн төслийн хүрээн дэх гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлагыг тодорхойлдог. Төсөл гүйцэтгэх стратеги, арга замуудыг тодорхойлсон төсөл гүйцэтгэх төлөвлөгөө, ажил гүйцэтгэх хуваарь буюу ажлын дараалал бүхий Төслийн хуваарь /schedule/ Төслийн зардал (Төсөвлөсөн өртөг, тоног төхөөрөмж, материалын үнэ, гэрээнүүдгэх мэт) ТӨСЛИЙН ГУРВАЛЖИН Төслийн гүйцэтгэл (Төслийн цар хүрээ, чанар, стандарт, хяналт, сайжруулах) Төслийн цаг хугацаа (Ажилбар/task/-ын хугацаа, төлөвлөсөн төслийн хуваарь, чухал цэгүүд, дуусах хугацаа гаргадаг. Төлөвлөлтийг сайн хийх нь төслийн амжилтын гол үндэс суурь болдог. Төслийг хэрэгжүүлэх шатанд төсвийн хяналт, төслийн явцын хяналт, хуваарийн хяналт, чанарын хяналтыг тухай бүрт тодорхой давтамжтайгаар хийж гүйцэтгэдэг бөгөөд энэ нь төслийн тасралтгүй, хэвийн тогтвортой байдал, байнгын сайжруулалтыг бий болгож байдаг үйл ажиллагаа юм. Хамгийн сүүлд нь Төслийг хаах үйл ажиллагаа бөгөөд төслийн гүйцэтгэлийг гаргаж үр дүнг үнэлэх, Төслийн Lessons learned буюу төсөл хэрэгжүүлэх явцад төслийн багийн хуримтлуулсан мэдлэг туршлага, дутагдал, ололтыг нэгтгэн бичсэн баримт бичиг гаргах юм. Эдгээрээс үзэхэд төслийн удирдлагын суурь нь сайн төлөвлөлт, сайн төлөвлөлтийн дагуух байнгын хяналт, чанартай гүйцэтгэл, нарийн зохион байгуулалт, мэдээллийн оновчтой дамжуулалт бөгөөд эцэст нь эдгээрийн баримтжуулалт юм. Эрчим хүчний төсөл нь өөрөө цар хүрээ том, маш өндөр өртөгтэй, урт хугацаанд хэрэгждэг, их эрсдлийг дагуулдаг онцлогтой төслүүд байдаг. Тиймээс бид энэ төрлийн төслийг зөв арга барилаар, төслийн удирдлагын орчин үеийн чиг хандлагад суурилсан арга зүйг ашиглан удирдаж ажиллах нь төслийг хугацаанд нь, төсөвт нь багтаан чанартай хийж гүйцэтгэх гол хүчин зүйл юм. Төслийн гурвалжингийн хамаарлаас харахад амжилттай төслийн шалгуур нь Хугацаандаа, Төсөвтөө багтсан, Төлөвлөсөн хугацаандаа Чанартай гүйцэтгэсэн төслийг хэлэх бөгөөд дээр нь нэмээд Оролцогч талуудын сэтгэл ханамжийг хангасан байх хэрэгтэй байдаг. Манай компаний хувьд дараах үе шат, арга зүйгээр төслийн удирдлагыг хэрэгжүүлдэг. Төслийг албан ёсоор эхэлснийг мэдэгдэх баталгаажсан 033

33 Ухаа Худаг Цахилгаан станцын ашиглалтын онцлог Ухаа Худаг Цахилгаан станцын дарга Э.Даваасүрэн ИТА: Д.Хишигшинэн, Н.Цэрэнтогтох, Д.Чинзориг нар Ухаа Худагийн цахилгаан станц нь 2011 оны 9-р сарын 24-нд анх ашиглалтанд орсноос хойш 2012 оны 4-р сарын 25- нд ТЭХС-ийн сүлжээнд холбогдох хүртлээ станцын суурилагдсан түгээх боломжтой дээд чадал (15.8 МВт)-ынхаа 40 орчим хувьтай тэнцэх цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж, огцом хэлбэлзэл бүхий хоногийн ачааллын графиктай нүүрс баяжуулах үйлдвэр, бусад жижиг хэрэглэгчдийг тэжээх зарчмын онцлогтойгоор Ухаа худаг уурхайн амны цахилгаан станц маягаар тусдаа ажиллаж ирлээ. Таван толгойн бүлэг ордыг ашиглах, эдийн засгийн эргэлтийг нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд Монгол улсын Засгийн газраас ихээхэн анхаарал хандуулж, Тавантолгой, Оюутолгойн уурхайг түшиглэн том хүчин чадалтай цахилгаан станц барьж байгуулахаар төлөвлөж буй энэ үед Ухаа Худагийн цахилгаан станцыг төвийн эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбосон нь бүс нутгийн хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийг найдваржуулсан томоохон хэмжээний дэмжлэг болсон юм. Цахилгаан станцын үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас үүсдэг агаар мандалд хаягдах хорт нэгдлүүдийн хэмжээг Дэлхийн банкны стандартаас хэтрүүлэхгүй байх, дэд бүтцийг барьж байгуулахдаа тухайн нутаг дэвсгэрийн онцлогийг харгалзах, байгаль орчинд ээлтэй техник технологи сонгох шаардлага шинээр баригдаж буй эрчим хүчний эх үүсвэрүүдэд тавигдах болсон. Ухаа худагийн цахилгаан станцыг дээрх үндсэн шаардлагуудын дагуу барьж байгуулсан. Энэхүү өгүүлэлд бид Ухаа худагийн цахилгаан станцын үндсэн тоноглолуудын үйл ажиллагаа, онцлогуудыг мэргэжил нэгт уншигч та бүхэнд танилцуулах, эдгээр шинэ тоноглолуудын талаар та бүхний үнэтэй санал бодлыг сонсох зорилго тавьсан юм. Эргэлтэт буцламтгай үед шатаах технологи Монгол улсыг оролцуулан дэлхийн олон улс орнуудад нүүрсийг шатааж хурц уур үйлдвэрлэдэг уурын генератортай цахилгаан, дулааны станцуудын агаар орчинд хаяж, зайлуулж байгаа орчин бохирдуулагч бодисуудад Дэлхийн Банкны стандартуудад заасан норм хэмжээг хянаж мөрдөх болсон. Энэ стандартаар азотын исэл ба хүхрийн давхар ислүүдэд NO x <750мг/м3, SO 2 <2000мг/ м 3, тоосонцор<50мг/м 3 гэсэн хязгаарыг зааж өгсөн байдаг. Энэ стандартын шаардлагыг хангах зорилгоор Ухаа худагийн цахилгаан станцад Нам температурын буцламтгай үе, тухайлбал Эргэлтэт буцламтгай үед шатаах технологи бүхий 3 зуух суурилуулсан. Энэ төрлийн зуухыг сонгосон шалтгаанаас дурьдвал: Манай станцад ашигласан эргэлтэт буцламтгай үед шатаах технологи нь нүүрсийг 10 мм хэмжээтэй болтол бутлаад нүүрс Зуухны сонголтод тавигдах шаардлага Азотын давхар ислүүд үүсгэхгүй байх Хүхрийн нэгдлүүдийг барих Түлшийг бүрэн шатаах Нарийн үнсийг хуурайгаар зайлуулах Шаарга хөргөх, хуурайгаар зайлуулах, өндөр илчлэгтэй нүүрсэнд тохируулах Сонголт, технологи Нам температурын буцламтгай үед шатаах Шохойн чулууны систем Дундын циклон, буцаах салхилуур Цахилгаан фильтр Шаарга хөргүүр тэжээгчээр дамжуулан галын хотолд оруулдаг, байгалийн шохойн чулууг боловсруулан бункерээс агаараар тээвэрлэн галын хотолд өгдөг ба бургилагч давхаргын доороос өндөр даралттай агаараар үлээлгэж шаталтын үе үүсгэж хоёрдогч агаарыг нэмж өгснөөр шаталт явагдана. Шохойн чулуу нь шаталтын явцад түлшинд агуулагдах SO 2 -той урвалд орж кальцийн сульфат үүсгэн хатуу хэлбэртэй болж шааргатай хамт шаарга хөргүүрт орно. Шаарга хөргүүрийг буцламтгай үе үүсгэж буй инертийн материалын хэмжээг тогтмол барих, үндсэн конденсатыг халаах зорилгоор ашигладаг. Шаарга хөргүүрийн ажиллагааны байнгын бэлэн байдал нь шаталтын үеийн хэвийн хэмжээг хангаад зогсохгүй дулааны процессын циклд үндсэн конденсат халаагчийн үүрэг гүйцэтгэж, өндөр температуртай шааргыг ус ашиглахгүй хуурайгаар хөргөх онцлогтой. Галын хотлын шаталт нам температурт ( о С) явагддаг тул 3 азотын ислүүд хэмжилтээр 650 мг/м орчимд баригдаж байна. Эргэлтэт буцламтгай үед шатаах технологи бүхий зуухны бусад буцламтгай үед шатаах технологиос ялгаатай тал нь утааны хийтэй хамт тээвэрлэгдэх дутуу шатсан нүүрсний тодорхой ширхэгтэй хэсгийг төвөөс зугтах хүчний циклонд ялгаж, өндөр даралттай агаараар үлээлгэж эргүүлэн галын хотолд оруулж бүрэн шаталт явуулахад оршдог. Галын хотол, ялгах циклоны хооронд явагдах эргэлт, шаталт нь жигд тасралтгүй явагддаг. Халуун циклоны температурын тархалт жигд байдаг тул циклоны буух цилиндр хэсгийн статик даралтын тохиргоо буцламтгай үеийн температурт шууд нөлөөлдөг. Ус халаагчийг циклоны хананд мушгиа (спираль) маягаар байрлуулж циклонд баригдсан дутуу шаталтын бүтээгдэхүүний шаталтын дулааныг ашиглах, харьцангуй нам температуртай эргэлт бий болгож буцламтгай үеийн температурын тохируулга болгож ашиглах хувилбар байдаг. Энэ хувилбарыг Хүйтэн циклонт эргэлтийн үе гэж нэрлэх ба ихэнхдээ өндөр чадлын зууханд ашиглаж байна. Дундын циклонд баригдсан дутуу шатсан нүүрсийг эргүүлж галын хотолд оруулах төхөөрөмжийн зургийг дараах хуудсанд үзүүлэв. Дутуу шаталтын бүтээгдэхүүнийг буцаах төхөөрөмж нь дундаа таславчтай J хэлбэртэй, циклонд ялгагдсан материалаар түвшин 034

34 үүсгэсэн шаталтын зон юм. Дутуу шатсан материалыг галын хотол руу буцааж оруулах даралтыг үүсгэх агаар, галын хотлын анхдагч агаарын харьцаа 30/70 байна. Энэ харьцаа нь буцаах төхөөрөмжийг шааргадуулахгүй байх, тасралтгүй эргэлдэх хөдөлгөөнийг хангах нөхцөл болдог. Галын хотол, дундын циклон, буцаах төхөөрөмжид цацрагийн дулаан солилцоо явагдах тул элэгдэл болон галд тэсвэртэй тусгаарлах бетон хийх, бетон цутгах материалын орц, найрлага, ашиглалтын шинэ технологи нэвтэрсэн. Өндөр илчлэгтэй нүүрсийг буцалгаж шатаахад дундын циклон, буцаах салхилуур, тохируулгын агаар, буцаах төхөөрөмжийн соплонуудын хэвийн ажиллагаа чухал үүрэгтэй. Буцаах циклоны соплоны ажиллагаа доголдох, нүүрсний дулаан гаргах чадвар, угаасан болон уурхайн нүүрсний харьцаа өөрчлөгдөхөд буцламтгай үеийн температур огцом өсч үнс хайлах температуртаа хүрч буцлах үе шааргадах нөхцөл болдог. Конвектив хэсгийн халах гадаргуугийн бохирдол, ажлын биеүдийн дулаан солилцоо, металлын температурын зөвшөөрөгдөх хэмжээ, дутуу шаталт, утааны хийтэй алдагдах алдагдлууд зэрэг үзүүлэлтүүд бүгдээрээ буцаах циклоны хэвийн ажиллагаанаас шууд хамаардаг. Жишээ нь: Ямар нэг шалтгаанаар буцаах циклонд ялгарсан инертийн материалыг буцаах даралтын хэмжээ багасахад буцаах циклон дахь шингэрсэн давхрагын түвшин нэмэгдэж конвектив хэсгийн өндөр температурын зонд байрлах халах гадаргуу богино хугацаанд үнсээр хучигдаж дулаан солилцооны эрчмийг бууруулж байгаа нь ажиллагааны явцад харагддаг. Буцаах циклоны орох гарах цилиндр хэсэгт өндрийн зөрүүгээр циклон, галын хотлын хооронд эргэлт явагддаг тул буцаах даралт унавал цилиндр хэсгийн түвшин нэмэгдэж, эргэлтийн хурд багасна. Учир нь нүүрс шингэрэх төлөв байдалд шилжихэд температураас гадна урсгалын хурд, агаарын зарцуулалт нөлөөлдөг. Үүнээс үзвэл төвөөс зугтах хүчний циклонд ялгарсан дутуу шаталтын бүтээгдэхүүний хэмжээ, галын хотолд орох буцах урсгалын хэмжээ тэнцүү байвал энэ төхөөрөмжийн хэвийн ажиллагаа хангагдана гэж үзэж байна. Шохойн чулуу ашиглах нь хүхрийн давхар ислийг сульфат болгохоос гадна өндөр илчлэгтэй нүүрс шатааж байгаа тохиолдолд шаталтын процессыг удирдах, үнсний хайлах температурыг хянах үр дүнтэй арга болдог. Энд шохойн чулууг бэлтгэх, нунтаглах, тээвэрлэх, хадгалах зардал өндөр, мөн түүнийг хэрэглэх орц нь түлшний шинж чанараас хамаардаг болохоор цахилгаан энергийн нэгжийн өртөг нэмэгддэг. Ийм төрлийн зуух нь нүүрсийг тоос болгох, нунтаглах төвөгтэй ажиллагаа шаардагдахгүй сайн талтай боловч тодорхой ширхэгтэй нүүрс бүрэн шатаж дуусах хүртлээ галын хотол, ялгах циклоны хооронд олон удаагийн рециркуляци хийж (ширхгээс хамаарч удаа эргэдэг гэж үздэг), үүний нөлөөгөөр экран хоолой, халах гадаргуу богино хугацаанд элэгдэнэ. Галын хотлын буцлах температур өндөр, идэвхтэй үрэлттэй хэсэгт өндөр температур даах чадвартай, элэгдэлд тэсвэртэй тусгай зориулалтын бетон хамгаалалт хийж өгсөн. Галд тэсвэртэй бетоны хүнд жин нь зуухны чөлөөт тэлэлт, металлын агшилт, суналтад нөлөөлдөг. Экран системийн металлын тэлэлт, өндөр температурт тэсвэртэй зузаан бетон ханын тэлэлтийн коэффициент хол зөрүүтэй учраас зуух галлагааны үргэлжлэх хугацаа, албадлагын болон жигд хөргөлтөнд тавигдах ТАД-н шаардлага эзэлхүүнт галын хотолт зуухнаас өөр болж байна. Экран хоолой, уур халаагчийн элэгдлийг бууруулах, ажиллах цагийг уртасгах зорилгоор дараах арга хэрэгслүүдийг ашигласан: Утааны хийн урсгалын дагууд халах гадаргууг хонгил байдалтай байрлуулсан. Утааны хийн өндөр температурын зонд байрлах уур халаагчийн 2-р үеийн эхний эгнээ элэгдлээс хамгаалсан (утааны хийн урсгалтай шүргэлцэх талд) төмөр хуягтай. Буцлах үе болон экран системийн өндрийн дагуу аэродинамик урсгалын хурд, дутуу шаталтын ширхэгжилтийн хувь хэмжээг тооцсон элэгдэл болон өндөр температурт тэсвэртэй бетон хамгаалалт хийгдсэн. Эргэлтэт буцламтгай үет шатаах технологийн зуухны ашиглалтын үеийн зарим нэг хүндрэлүүдээс нэрлэвэл: Зуухыг галлах, хөргөх технологийг ягштал мөрдөөгүйгээс доод коллектор,экран хоолойн холбоос гагнуурын оёдол ханзрах, урагдах, бетон хамгаалалт хөндийрөх, унах гэх мэт гэмтлүүд гардаг. Тоосон нүүрсээр ажилладаг эзэлхүүнт галын хотолтой зуухтай харьцуулахад шилжилтийн хурд удаан. Иймд ачааллын огцом өөрчлөлтийн үед зуухны илүүдэл уурыг турбины хуурай хөргөлтийн төхөөрөмжийн нэмэлт уурын схемээр рециркуляци хийж уурын даралт, зарцуулалтыг тохируулах, уур, ус, конденсатын алдагдлыг багасгах боломжтой. Эргэлтэт буцламтгай үет шаталттай зуухны ашигт ажиллагааны үзүүлэлтүүдээс дурьдвал: Шаталт тогтвортой явагддаг, хамгийн бага ачаалалд шингэн түлшний дэмжлэггүй шаталт тогтвортой явагдах ба мөн тоос бэлтгэх системд гардаг олон хүндрэлүүд үүсэхгүй байх боломжтой. 035

35 Өргөн сонголттойгоор түлш (чийглэг их, үнслэг их, дулаан гаргах чадвар бага, хүхрийн агуулалт өндөртэй түлш г.м)-ийг шатаах боломжтой. Түлш шаталтын үе дээр байх хугацаа урт учраас шаталтын үр ашиг өндөртэй (98~99%). Шаталтын температур багатай, үечилсэн шаталттай учраас NО x -ийн ялгаралт бага (100~300 грамм)-тай байх боломжтой. Том хэмжээтэй (15 мм буюу түүнээс бага) нүүрс түлдэг учраас түлш өгөх систем нь хялбар. Дулаан дамжуулах хурд ихтэй учраас халах гадаргуу багатай. Станцын эрүүл ахуйн норм хэмжээг барих боломжтой (тоосролт, дуу чимээний түвшин багатай, орчинд алдах дулаан ялгаралт багатай). Буцламтгай үеийн даралт, температурыг барих, шаталтыг тогтвортой явуулахад шаарга хөргүүр бас чухал үүрэг гүйцэтгэх ба шаталтын үеэс буух шааргын дулааныг ашиглаж үндсэн конденсатыг халаадаг. Энэ төхөөрөмж нь их хэмжээний дулаан агуулалт бүхий шааргыг хөргөж туузан дамжуулгаар тээвэрлэх боломж бүрдүүлэх төдийгүй станцын технологийн схемд нам даралтын халаагчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Тоноглолын хөргөлтийн битүү систем, үнс шааргыг хуурай аргаар зайлуулах систем, турбинд ажилласан уурыг хуурай аргаар хөргөх төхөөрөмж ашигласнаар станцын нэмэлт усны зарцуулалт харьцангуй бага буюу 2-2.5л/с байгаа. Хэвийн горимын үед нэмэлт усны хэрэглээ зөвхөн зуухны үргэлжийн үлээлэгт зарцуулагдах тул тус станц усны Тэг хэрэглээтэй гэсэн нэр томьёо хэрэглэх болсон. Агаарын хөргөлттэй конденсатор Усны нөөц хомс бүс нутгийн онцлогийг харгалзан сонгож, ашиглаж буй өөр нэг төхөөрөмж бол турбинд ажилласан уурыг конденсат болгох үүрэгтэй агаарын хөргөлттэй конденсатор юм. Агаарын хөргөлттэй конденсаторын ерөнхий ажиллагааны зарчмыг доорхи зураг дээр үзүүлэв. Турбинд ажилласан уур эжекторын соролтоор уур хүлээн авах камер, багц хоолойнуудаар урсаж, хүйтэн агаартай гадаргуугаар дулаан солилцсоны дүнд конденсат (хувирсан ус) болон хувирч доод коллекторт ордог. Уур хүлээн авах камер доторх багц хоолойнуудын 2 талын захын эгнээг төмөр хоолойгоор битүүлж гагнан дагуу коллектор болгож, 0 маягийн хоолойгоор холбож битүү цагираг үүсгэн эжекторын уур, агаарын холимог сорох камер үүсгэдэг. Эжекторын уур агаарын холимог сорох камерын урд болон дунд хэсгээс 4ш гаргалгаа авч тус тусад нь хаалт тавьсан ба уурын урсгалын тархалтыг тохируулах үүрэгтэй юм. Хөргөлтийн гадаргуу үүсгэж байгаа багц хоолойнуудын гадна талд агаарын урсгал хуваарилах зориулалт бүхий салхивч (жалюз), багц хоолойн дулаан солилцох процессыг эрчимжүүлэх зорилгоор тэгш хэм бүхий 2 ширхэг сэнс суурилуулж өгсөн. Горим ажиллагаа: Хөргөлтийн системд уурыг конденсацлах дулааны хэмжээ, салхилуурын гаргаж буй зарцуулалт буюу конденсацлах дулааны хэмжээ тэнцүү байна. Ажилласан уурын температур болон конденсацлагдах үеийн температурууд онолын хувьд ижилхэн байх боловч бодит байдалд зарим хүчин зүйлийн нөлөөгөөр (цаг уурын эрс тэс байдал, салхины хурд, чиглэл, өндрийн зөрөө гэх мэт) өөрчлөгдөх бөгөөд уур, конденсатын температурын ялгавар 30 о С дотор байх хэрэгтэй. Турбины вакуум барих, температурын зөрүүг тогтвортой байлгах зорилгоор : Сэнсний хурдийг нэмж хасах Жалюз (хөшиг) нээж хаах Сүүлийн хэсэгт нэмэлтээр уур өгөх арга хэрэгслүүдээр хангагдсан. Гэсэн хэдий ч огцом уналт бүхий 7 хоногийн ачааллын графиктай, ачаалал нь тогтворгүй хэрэглэгчтэй, эрс тэс уур амьсгалтай орчинд ажилладаг станцын хувьд турбины хуурай хөргөлтийн төхөөрөмжид дараах гол хүндрэл үүсдэг. Хүйтний улиралд ачааллаас хамаарч турбинд орох уурын зарцуулалт 40%-аас доош багасахад уур, конденсатын температурын ялгавар 50 о С- ээс их болж багц хоолойнууд хэт хөрөлтөнд орж хөлдөх өндөр эрсдэлтэй. Энэ хүндрэлээс сэргийлж конденсатын температур ±10 о С болж өөрчлөгдвөл бууруулан хөргөх төхөөрөмжөөс гарах нэмэлт уураар температурыг тохируулахаар тооцоолсон. Нэмэлт уурын дулаан агуулалт нь турбины сүүлийн хэсгээс гарах уурын дулаан агуулалтаас их тул эсрэгээр вакуумыг муутгах нөхцөл болж өгдөг. Гадна агаарын температур хасах хэмд хүрэх үед нэмэлт уурыг дээрхи графикийн дагуу тохируулж байна. Дээр дурьдсан арга хэрэгслүүд нь хүйтний улиралд бага ачааллын горимоор ажиллахад хуурай хөргөлтийн төхөөрөмжийн хэвийн ажиллагааг бүрэн хангахгүй байгаа юм. Иймд багц хоолойнуудыг нэг бүрчлэн хааж (модоор заглушка хийх), хөргөлтийн гадаргууг механик аргаар багасгах, хоолойнууд дундуур урсах агаарын урсгалыг хааж дулаалах, сэнсийг зогсоох, эжекторын сорох агаарын урсгалыг хуваарилах зэрэг туршилт, судалгаа хийсэн байдаг. Энэ бүхний үр дүнд хуурай хөргөлтийн төхөөрөмжийн багц хоолойнуудыг хөлдөхөөс сэргийлж, өвлийг хохирол багатай давж чадаж байгаа хэдий ч эдгээр арга хэмжээг хэрэгжүүлэхэд цаг хугацаа, гар ажиллагаа их ордог. Дээрх арга хэрэгслүүдийг турших, судлах, хэрэгжүүлэх явцад бидэнд ажиглагдсан, анхаарал татахуйц нэг зүйл бол жигд бус тэлэлт, суналт, агшилт байсан. Учир нь овор хэмжээ ихтэй, дулаан солилцооны нимгэн, эмзэг гадаргуу бүхий урт багц хоолойнуудыг хэсэгчилж хаах, дулаан солилцооны гадаргууг багасгах арга ажиллагааны талаар үйлдвэрлэгчийн заавар, тооцоолол, зөвлөмжид тусгасан зүйл үгүй, манайх шиг эрс тэс уур амьсгалтай улс оронд ашигладаг 036

36 TEC-4 үеийн терминалууд сонгосон байдаг. Энэ терминалд компьютерээс интерфэйсээр хамгаалалтын тавилаа оруулж болохоос гадна өөртөө хийгдсэн үйлдлүүдийг (хамгаалалт ажиллах, таслуур залгах, таслах гэх мэт) хадгалах, бичлэг хийх зэрэг 14-н үйлдлийг нэгэн зэрэг хийх чадвартай юм. Siprotec-ийн өөр нэгэн давуу тал нь сериал стандарт интерфэйс RS-232, RS485 ашиглан тоног төхөөрөмжүүдийг хооронд нь холбож болдог. Компьютер, тоног төхөөрөмжүүд хоорондоо дотоод сүлжээгээр холбогдоно гэсэн үг. гэсэн практик туршлага, мэдээлэл одоогоор олоогүй байна. Хүчин чадал өндөртэй, нэгдсэн, тогтвортой цахилгаан сүлжээнд холбогдсон станцуудад хуурай хөргөлтийн төхөөрөмж ашиглаж байгаа хэдий ч тухайн бүс нутагт гаднах агаарын температур өвөл хамгийн ихдээ л хасах 10 0 C хүрч цөөн хоног үргэлжилдэг байна. Үндсэн, туслах тоноглолын удирдлага, реле хамгаалалт, автоматжуулалтын онцлог Дулаан, цахилгааны процессыг хянах буюу удирдах хэмжүүр, автоматикийн алсын удирдлагын DCS (distrubited control system) систем сонгосон байна. Энэхүү системийн тусламжтай зуух, турбин, генератор трансформаторын хэсэг, дотоод хэрэгцээний цахилгаан болон бусад ерөнхий системүүдийг цогц байдлаар удирдаж, хянах боломжтой. Тоног төхөөрөмжийн автоматжуулалт, хэмжүүржүүлэлт, алсын удирдлагын систем нэвтрүүлсний үр дүнд үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанд цөөн тооны инженер, техникийн ажилтан, ажилчдын цомхон бүтцээр ажиллах боломжтой болсон. Станцын дотоод хэрэгцээ, туслах тоноглолын дэд системүүдийн хэвийн үйл ажиллагааг хангах, дулаан цахилгааны процессыг удирдах операторууд нь программчлагдах боломжтой логик контроллёр (PLC) ын тусламжтай удирдана. Удирдлагын системийн автоматжуулалтын үүрэг функцууд: Өгөгдөл цуглуулах систем (DАS) Компьютерийн програмчлал, удирдлагын систем (MCS) Дэс дарааллын удирдлагын систем (SCS) Галын хотлын аюулгүй байдлын удирдлагын систем (FSSS) турбингенераторын релей хамгаалалтын төрлүүд: Генераторын үндсэн хамгаалалт болон ялгаварын хамгаалалт Статорын 90% газардлагын хамгаалалт (чиглэлтэй) Роторын газардлагын хамгаалалт Статорын ихсэх гүйдлийн хамгаалалт (хүчдэлийн хоригтой) Актив чадлын буцах урсгалын хамгаалалт Давтамж ихсэлтийн хамгаалалт Хүчдэл ихсэлтийн хамгаалалт Эдгээр нь генераторын өөрийн хүрээнд үүсэх бүх төрлийн богино залгааг мэдэрч ажиллах өндөр мэдрэмжтэй тоон системийн хамгаалалтууд бөгөөд хүчний трансформаторуудад ялгаврын хамгаалалт, Siemens фирмийн 7SJ8942 загварын гүйдлийн хамгаалалт тавигдсан. Гүйдлийн ялгаврын хамгаалалтын хамрах хүрээнээс гадна богино залгааны үед ажиллахаар тооцож секц холбогчууд, гаргалгаануудад 7SJ80 маягийн гүйдлийн хамгаалалт суурилуулсан. Реле хамгаалалтын төхөөрөмжөөр ХБНГУ SIEMENS-ийн SIPRO- Станцын дотоод хэрэглээ Тус цахилгаан станц БУШ технологийн зуух суурилуулж, том чадлын хөдөлгүүр болон тоног төхөөрөмжүүдээ Швед улсын АBB фирмийн давтамж хувиргуураар тоноглосноор үйлдвэрлэж буй цахилгааныхаа хувийг дотоод хэрэгцээндээ ашиглах боломж бүрдсэн юм. Давтамж хувиргуур ашигласнаар дотоод хэрэглээ буурч, хэрэглэгчид түгээх эрчим хүч нэмэгдэж, станцын найдвартай ажиллагаа хангагддаг. Түүнчлэн давтамж хувиргуур ашигласнаар дотоод хэрэгцээнд зарцуулах цахилгаан энергийн хэмжээ буурах төдийгүй дулааны процессыг хянах удирдах шуурхай ажиллагаа хялбар болж байгаа юм. Учир нь хувьсах ачаалал, тогтворгүй горимын үед тэжээлийн усны даралт унах, хэт ихсэх, зуухны тогооны түвшин хамгаалалтын тавилдаа эгшин зуурт хүрэх, шилжилтийн процессыг тохируулах механизмуудын хурд эдгээр өөрчлөлтүүдээс хоцорч үндсэн тоноглолуудын зогсолт, саатал гарах магадлалтай. Хувьсах ачаалалд болон бүрэн зогсолт с сэргээхэд тогтмол эргэлттэй өндөр чадлын насос залгагдаж тэжээлийн усны шахах талын коллектор хэт их даралтанд орох, шугам хоолой шилжих, фланц, сальник, холбоос үлээх, экран систем бүхэлдээ жигд бус даралтанд орох, эсрэгээр даралт унах үед бэлтгэл насос залгагдаж /АВР/ ихсэх гүйдлийн нөлөө, хүчдэлийн бууралтын хамгаалалтаар дотоод хэрэгцээний тоноглолууд зогсох зэргээр шуурхай ажиллагааг их хүндрүүлдэг. Ийм ч учраас технологийн процессыг удирдаж, хянаж байгаа операторуудын мэргэжлийн өндөр ур чадвар, дадлага, туршлага, мэдрэмж тухайн байгууллагын үнэт зүйлс болдог. Давтамж хувиргуураар тоноглосон эргэх механизмын эргэлтийн хурдыг хувь хүртэл өөрчлөх тохируулга болгон ашиглах боломжийг орчин үеийн дэвшилтэт технологиуд олгох юм. Ус боловсруулах эсрэг осмосын төхөөрөмж Говь, тал хээр зонхилсон бүс нутгийн гүний ус нь хатуулаг өндөртэй хлор, натри, сульфатын ион зонхилсон байдаг. Тус станцын ус бэлтгэлийн хэсэгт Эсрэг осмосын арга -аар усыг боловруулах төхөөрөмж суурилуулсан ба байгаль экологид ээлтэй, авсаархан, удаан хугацаагаар ашиглах боломжтой, бүрэн автомат ажиллагаатай, ашиглалтын үеийн зардал бага зэрэг давуу талуудтай төхөөрөмж юм. Энэ байгууламжийн ажиллагааны зарчим нь: Тодорхой даралтаар усыг мембран руу шахахад усны молекулууд болон усанд ууссан зарим бодисуудын жижиг хэсгүүд мембраныг нэвтрэн гарах ба мембраны нүхнээс том хэсгүүд шүүгдэж үлдэнэ, улмаар анх мембранд очсон ус нь цэвэрлэгдсэн ус (фильтрат), хольцуудын өтгөрсөн уусмал (концентрат) гэсэн 2 урсгал болон 037

37 ялгарна. Нэр Эсрэг осмосын төхөөрөмж 1 Хүчин чадал Боловсруулсан усны цахилгаан дамжуулах чадварын хэмжээ Хаягдал усны зарцуулалт 20 тн 30 мксм/см 5 м 3 /ц Хүснэгт-2. Шинжилгээний үзүүлэлт Үзүүлэлт Хатуулаг Шүлтлэг ЦДЧ Хлор Хэмжих нэгж мкг-экв/дм 3 мкг-экв/дм 3 мксм/см Мг/л Үүсгэвэр ус Эсрэг осмосын төхөөрөмж 2 15 тн 3-5 мксм/см 3 м 3 /ц Эсрэг осмсосын төхөөрөмж 1-ийн дараах ус 0, Эсрэг осмсосын төхөөрөмж 2-ийн дараах ус 0, Нэмэлт ус 0,001 0, Ерөнхий үзүүлэлтүүдийг дараах графикуудаас үзнэ үү. Зураг-1. Эсрэг осмосын Зураг-2. Эсрэг осмосын мембран төхөөрөмж Хүснэгт-1. Техникийн тодорхойлолт Эсрэг осмосын төхөөрөмж нь ус боловсруулах процесст хүчил, шүлт ашигладаггүй, хаягдал багатай, байгаль орчинд ээлтэй технологи юм. Эсрэг осмосын 1-р шатнаас гарах хаягдал усыг уурхай орчмын тоос дарах, чийглэх явцад ашиглах ба энэ нь станцад авсан түүхий усны 25 хувь юм. 2-р шатны хаягдлыг (түүхий усны 15%) түүхий усны баканд буцаан авч ашигладаг. Горим ажиллагаа Хими ус бэлтгэлийн автомат горим нь цэвэр усны бакны (200 м 3 ) түвшинг м тохируулна. Ус бэлтгэлийн төхөөрөмжөөр боловсруулагдаж байгаа үүсгэвэр усны хатуулаг нь мг-экв/л (дундаж агууламж нь 4.9 мг-экв/л), дундаж рн 7.6, нийт хуурай үлдэгдлийн хэмжээ мг/л ( мг/л), гидрокарбонатын агууламж мг/л (дундаж нь мг/л) байдаг. Дээрхи үзүүлэлт бүхий түүхий усыг эсрэг осмосын төхөөрөмжийн тусламжтайгаар боловсруулсны дараа цэвэр усны хатуулаг 0,001 мг-экв/дм3, цахилгаан дамжуулах чадвар 3 мксм/см болж буурдаг. Түүхий ус, боловсруулсан усны шат дараалсан хяналт, шинжилгээг сар бүрийн дэлгэрэнгүй шинжилгээ, өдөр тутам хураангуй шинжилгээ гэсэн графикийн дагуу хийж байна. Аливаа шинэлэг шилдэг техник, технологи нэвтрэх бүрт тэдгээрийг ашиглах инженер, техникийн ажилтны мэргэшил, мэдлэг сайжирч, тэдгээрийг засварлах технологи шинэчлэгдэж байдаг билээ. Тоног төхөөрөмжийн удирдлага, автоматикийн түвшин өндөр хөгжиж, тоноглолуудын ажиллагаа улам боловсронгуй болохын хирээр эрчим хүч төдийгүй бусад салбарууд цомхон бүтцээр, өндөр бүтээмжтэй ажиллах боломж бий болж, ирээдүйд бэлтгэгдэж буй боловсон хүчний мэдлэг чадварт тавигдах шаардлага ч нэмэгдэх нь зайлшгүй юм. Ийм учраас Ухаа Худагийн цахилгаан станц нь Монгол улсад цаашид баригдах, нүүрсээр ажилладаг орчин үеийн технологи бүхий цахилгаан станцуудад ажиллах ИТА нар, мэргэжилтнүүдийг бэлтгэхэд чухал бааз суурь болох боломжтой гэж бид үзэж байгаа. 038

38 110 КВ-ЫН ХҮЧДЭЛЭЭР МАНДАЛГОВЬ-ТАВАНТОЛГОЙН ЦДАШ-ЫН НЭГ ХЭЛХЭЭНД ХҮЧДЭЛ ӨГӨХ, 110/35/10 КВ-ЫН ТАВАНТОЛГОЙ ДЭД СТАНЦЫГ АЖИЛД ЗАЛГАХ ҮЕИЙН ГОРИМ ТООЦОО М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК, Реле хамгаалалтын ахлах инженер Д.Мөнхзул ЭХС тооцооны инженер Ц.Энхцэцэг Тогтсон горимын тооцоог хийснээр 220 кв-ын овортой Мандалговь-Тавантолгойн шугамыг 110 кв-ын хүчдэлээр Төвийн бүсийн эрчим хүчний системд залгахад болон тогтворжсон горимын үед хэвийн ажиллах нөхцөлийг хангах тоноглолыг 110/35/10 кв-ын Мандалговь, Тавантолгой дэд станцуудад сонгох. 110 кв-ын Мандалговь-Тавантолгой, Тавантолгой-Ухаахудаг болон 35 кв-оор Тавантолгой-Даланзадгадын шугамыг залгах үед Тавантолгой дэд станцын трансформаторын өндөр талын ороомгийн хүчдэл тохируулагчийн ажлын байрлал (РПН), дунд талын ороомгийн хүчдэл тохируулагчийн ажлын байрлалыг (ПБВ) сонгох. ТЭХС-ээс 110 кв-ын хүчдэлээр Мандалговь-Тавантолгой дан шугамаар авах боломжит чадлын утгыг тодорхойлох. Аваарийн горимын тооцооноос 110/35/10 кв-ын Мандалговь, Тавантолгой, Ухаахудаг дэд станцуудад тавигдах Реле хамгаалалт автоматикийн төхөөрөмжүүдийг сонгох. Мандалговь-Тавантолгой ЦДАШ-аар ТЭХС-ээс 35кВ-оор Даланзадгадыг холбосон схем Тооцооны үр дүн Тавантолгой дэд станцыг ТЭХС д залгах үед: Мандалговь- Тавантолгой 110 кв ЦДАШ-ын нэг хэлхээг хоосон залгахад Мандалговь дэд станц дээр 110 кв талын хүчдэл 8.6 кв-оор, Тавантолгой дэд станц дээр 16 кв-оор хамгийн их зөвшөөрөгдөх утгаас их байна. Иймээс шугамыг залгахын өмнө Мандалговь болон Тавантолгой дэд станцууд дээр тус бүр 10 кв-ын 3.3 МВар чадалтай реакторуудыг залгах. Мандалговь - Тавантолгой шугамыг Мандалговь дэд станц дээр реактортай, Тавантолгой дэд станцын 16 МВА трансформаторын 10 кв талд реактортай залгах үед Мандалговь дэд станц дээр хүчдэлийн түвшин кв, Тавантолгой дэд станц дээр хүчдэлийн түвшин кв байна. Тавантолгой дэд станц дээр Даланзадгадын ЦДАШ-г 35 кв-оор залгахад Даланзадгад дэд станцын 35 кв-ын хүчдэл зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс бага байгааг (32.0 кв) Тавантолгой дэд станцын ПБВ, РПН-ээр хүчдэлийг тохируулах. Энэ үед Мандалговь, Тавантолгой дэд станцуудын 10 кв талд 3.3 МВар реактор залгаатай байлгах. 039

39 110 кв-ын Мандалговь - Тавантолгой нэг хэлхээт шугамаар ТЭХС-ээс 15.6+j3.0 МВА чадлыг авах боломжтой. Тавантолгой дэд станцад 2.3 МВт ачаалал болох Даланзадгад, Манлайн 35 кв ын шугамыг залгахад дэд станцын шинүүд дээрхи хүчдэлийн түвшин зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хэвийн горимоор ажиллах боломжтой. Тавантолгой дэд станцын 110 кв талын хүчдэл тохируулгыг Мандалговь - Тавантолгой ЦДАШ-ыг хүчдэлийн түвшинтэй ойролцоо байхаар тохируулна,35 кв талын ПБВ 1 дээр тохируулагдсан байх. Мандалговь болон Тавантолгой дэд станцын 10 кв талд тавигдсан реактор нь 5 % хэт ачаалалтайгаар удаан хугацаанд ажиллах боломжтой. (10% -30 мин, 50%-10 сек) 110/35/10 КВ-ЫН ТАВАНТОЛГОЙ ДЭД СТАНЦЫГ ТЭХС-Д ХОЛБОХ ҮЕИЙН ГОРИМ ТООЦООНЫ ҮР ДҮН БА ХҮЧДЭЛД ЗАЛГАСНЫ ДАРААХ БОДИТ ХЭМЖИЛТИЙН ҮР ДҮНТЭЙ ХАРЬЦУУЛСАН БАЙДАЛ,ТҮҮНД ӨГӨХ ДҮГНЭЛТ Мандалговь-Тавантолгойн ЦДАШ-д хүчдэл өгөх, 110/35/10 квын Тавантолгой дэд станцад хүчдэл өгөх, 35кВ-ын хүчдэлээр Даланзадгадын ЦДАШ-г залгах болон Даланзадгадад 2-3 МВт ачаалал авах үеийн тооцооны үр дүнг бодит хэмжилтийн утгатай харьцуулан олон улсад түгээмэл хэрэглэгддэг абсолют болон харьцангуй гэсэн 2 аргаар 4 тохиолдол тус бүрийг авч үзлээ. Абсолют алдаа нь Тооцоо болон Хэмжилтийн утгын зөрүүгээр тодорхойлогдоно. Нэгж нь хэмжилтийн нэгжээр илэрхийлэгдэнэ. Харьцангуй алдаа нь Абсолют алдааг хэмжилтийн утганд харьцуулан 100%-иар үржүүлсэнтэй тэнцүү юм. δ = U 2.1 Мандалговь - Тавантолгойн ЦДАШ-нд 110 кв-ын хүчдэлд залгах(нэг хэлхээг), 110/35/10кВ-ын Мандалговь дэд станцын 10кВ-ын шинд 3.3МВар-ын чадалтай реакторыг залгах үеийн горим тооцооны үр дүн ба ажиллагаанд залгасны дараах бодит хэмжилтийн үр дүнтэй харьцуулбал: (Хэмжилтийн утгыг 2013 оны 1 дүгээр сарын 27-ны 14 цагаас 2013 оны 1 дүгээр сарын 28-ны 12 цаг хүртэл хэмжилт дээр үндэслэв.) Тооцоо болон хэмжилтийн үр дүн. Хүснэгт Дэд станцын нэр Тооцоогоор Хэмжилт Мандалговь U,кВ Тавантолгой U,кВ , Мандалговь реакторын ачаалагдах % ,6 Хэмжилт болон тооцооны зөрүү: (-)Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс бага утгатай, (+) Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс их утгатай Абсолют болон харьцангуй алдаа. Хүснэгт Дэд станцын нэр = U U U U 100% = 100 U Харьцангуй алдаа Абсолют алдаа Мандалговь U,кВ 0,65 1,167 0, Мандалговь-Тавантолгойн ЦДАШ-ыг 110кВ-ын хүчдэлд залгасан, 110/35/10кВ-ын Мандалговь 10кВ шинд 3.3МВар чадалтай реактор залгаатай, түүнчлэн 110/35/10кВ-ын Тавантолгой дэд станцын 10кВ шинд 3.3МВар-ын чадалтай реактор залгах үеийн горим тооцооны үр дүн ба ажиллагаанд залгасны дараах бодит хэмжилтийн үр дүнтэй харьцуулбал: Тооцоо болон хэмжилтийн үр дүн. Хүснэгт Дэд станцын нэр Тооцоогоор Залгах үед Мандалговь Тавантолгой Мандалговь реакторын ачаалагдах % Тавантолгой реакторын ачаалагдах % Хэмжилт болон тооцооны зөрүү: (-)Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс бага утгатай, (+) Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс их утгатай Абсолют болон харьцагуй алдаа. Хүснэгт Дэд станцын нэр Харьцагуй алдаа Абсолют алдаа Мандалговь U,кВ Тавантолгой U,кВ 0 0 Мандалговь реакторын ачаалагдах % Тавантолгой реакторын ачаалагдах % -1, , /35/10кВ-ын Мандалговь ба Тавантолгой дэд станцын 10кВ шинд тус бүр 3.3МВар-ын чадалтай реактор залгаатай үед Даланзадгадын ЦДАШ-ыг Тавантолгой дэд станцаас 35кВын хүчдэл өгөх үеийн горим тооцооны үр дүн ба ажиллагаанд залгасны дараах бодит хэмжилтийн үр дүнтэй харьцуулбал: Тооцоо болон хэмжилтийн үр дүн. Хүснэгт Дэд станцын нэр Тооцоогоор Хэмжилт Залгах үед Мандалговь Тавантолгой Мандалговь реакторын ачаалагдах % Тавантолгой реакторын ачаалагдах % 110кВ кВ кВ Хэмжилт болон тооцооны зөрүү: (-)Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс бага утгатай/ (+) Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс их утгатай Абсолют болон харьцангуй алдаа. Хүснэгт Дэд станцын нэр Харьцангуй алдаа Абсолют алдаа Мандалговь Тавантолгой 110кВ кВ +0, кВ -0, Мандалговь реакторын ачаалагдах % +1, Тавантолгой реакторын ачаалагдах % +1, Тавантолгой U,кВ 2,586 2,64 2, Мандалговь реакторын ачаалагдах % 4,4 3,06 2,

40 2.4 Даланзадгад төвийн ЭХС-ээс 2-3 МВт ачаалал авч байх үеийн горим тооцооны үр дүн ба ажиллагаанд залгасны дараах бодит хэмжилтийн үр дүнтэй харьцуулбал: Тооцоо болон хэмжилтийн үр дүн. Хүснэгт Дэд станцын нэр Тооцоогоор Хэмжилт Мандалговь станцыг зэрэгцээ ажиллуулах талаар судалж, тогтсон болон аваарийн горимын тооцоо, РХА-ын тавилын тооцоог ДҮТ-тэй хамтран манай компаний энэ оны гурав дугаар сараас 4 дүгээр сарын 20-ны хооронд хйиж гүйцэтгэсэн. Тооцоонд 2012 оны 6 дугаар сарын 20-ны 03 болон 22 цагын Зуны бага ачааллын хяналт хэмжилт 2012 оны 12 дугаар сарын 19-ний 19 болон 03 цагийн өвлийн их ачааллын хэмжилтийг тус тус ашиглав. Тавантолгой 110кВ кВ кВ Тооцооны схем. Мандалговь реакторын ачаалагдах % Тавантолгой реакторын ачаалагдах % Хэмжилт болон тооцооны зөрүү: (-)Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс бага утгатай/ (+) Тэмдэгтэй нь хэмжилтээс их утгатай. Абсолют болон харьцангуй алдаа. Хүснэгт Дэд станцын нэр Харицангуй алдаа Абсолют алдаа Мандалговь Тавантолгой 110кВ кВ кВ Мандалговь реакторын ачаалагдах % Тавантолгой реакторын ачаалагдах % +2,041 +4, Дүгнэлт. Дээрх 4 харьцуулалтаас хүчдэлийн горимын тооцоо бодит хэмжилтийн утгатай ойролцоо харин Тавантолгой дэд станцын реакторын ачаалагдах хувийн хувьд хамгийн ихдээ л 5 %-иар зөрүүлсэн байна. Даланзадгадад 2-3 МВт ачаалал өгсний дараахи Тавантолгой дэд станцын 35кВ болон 10 кв талын тооцооны хүчдэл бодит хэмжилтээс зөрч байгаа нь Тавантолгой дэд станцын хүчдэл тохируулгын РПН-ийг 9 дээр байх үед тооцсон. Харин бодит хэмжилт дээр хүчдэл тохируулга 5 дээр байсан мөн Даланзадгадын реактив ачаалал тооцосноос бага байсан нь хүчдэлийн зөрүүд нөлөөлсөн гэж үзэж байна. 18МВТ УХАА ХУДАГ ЦАХИЛГААН СТАНЦЫГ ТЭХС-Д ЗЭРЭГЦЭЭ ЗАЛГАСАН ГОРИМ Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд байрлах 18МВт ын Ухаа Худагийн цахилгаан станцыг ажилд ТӨВИЙН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ СИСТЕМ-тэй зэрэгцээ залгаснаар: 1. Говийн бүсийн хэрэглэгчид болох Мандалговь, Даланзадгад болон ойролцоох сумуудын цахилгаан хангамжийн найдваржилтийг дээшлүүлэх, оны өвлийн их ачааллын үед ТЭХС-ийн оргил ачаалалд тодорхой хэмжээнд нэмэр болох, 3. Тавантолгой дэд станцын хүчдэлийн түвшинг хэвийн хэмжээнд барихад чухал ач холбогдолтой, 4. Тавантолгой болон Ухаа Худаг орчмын хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийг тогтвортой байлгах, зэрэг давуу талуудыг тооцон үзэж ТЭХС-тэй Ухаа Худаг цахилгаан ТЭХС-д УХАА ХУДАГ ЦАХИЛГААН СТАНЦЫГ (УХЦС) зэрэгцээ залгах үед: УХГ ЦС тасархай. Мандалговь - Тавантолгой шугам залгаатай. УХГ дэд станцад Тавантолгой дэд станцаас хүчдэл өгөх үед Мандалговь дэд станцын 10 кв талын 3.3 МВар реактор залгаатай, Тавантолгой дэд станцын 10кВ талын 3.3 МВар реактор тасархай. УХГ ЦС-д 6 МВт нэг генератор синхрон залгаж, УХГ дэд станцын 35 кв талд ачаалал авсны дараа Тавантолгой дэд станцын 10 кв талын 3.3 МВар реакторыг таслах. УХГ ЦС дээр 2 генератор ажилд байхад 110 кв-оор Мандалговь- Тавантолгой нэг хэлхээт шугамаар ТЭХС-д УХГ ЦС зэрэгцээ залгаагүй үеээс 5.2 МВт-аар илүү буюу 20.8+j3.0 МВА чадал авах боломжтой ТЭХС, УХГ ЦС-тай зэрэгцээ ажилласнаар Мандалговь- Тавантолгой шугам 110 кв-оор шугамын дамжуулах чадвар нэмэгдэж байна. Статик тогтворжилтын тооцооны дүгнэлт: Өвлийн их ачааллын үед УХГ ЦС-ын нэг генератоыг ТЭХСтэй синхрон залгах үед цахилгаан станц руу -2.3 МВар хуурмаг чадал урсан ирж генератор дутуу өдөөлтийн горимд ажиллахаар байна.(ухг дэд станц ачаалалгүй байхад) ТЭХСтэй УХГ ЦС-ын нэг генераторыг синхрон залгахаас өмнө УХГ дэд станц тодорхой хэмжээний ачаалал ТЭХС-ээс авч байх нь зүйтэй. Өвлийн их ачааллын үед УХГ ЦС-ыг 2 генератортай үед ТЭХС-тэй синхрон залгахад ЦС-ын генератор бүр рүү системээс -1.1/-1.9 МВар хуурмаг чадал урсан ирж шөнийн бага ачааллын үед генератор дутуу өдөөлийн горимд ажиллахаар байна. Шөнийн бага ачааллын үед ЦС-ыг ТЭХС-тэй синхрон залгахаас өмнө УХГ дэд станц ТЭХС-ээс тодорхой хэмжээний чадлыг авах. Өөрөөр хэлбэл синхрон залгаахаас өмнө тодорхой хэмжээний ачааллыг Ухаахудаг дэд станцад залгах шаардлагатай. Зуны бага ачааллын үед УХГ ЦС-ын нэг генератоыг ТЭХСтэй синхрон залгах үед цахилгаан станц руу -1.5/-1.8 МВар хуурмаг чадал урсан ирж шөнийн бага ачааллын 041

41 үед генератор дутуу өдөөлтийн горимд ажиллахаар байна. Шөнийн бага ачааллын үед синхрон залгаахаас өмнө УХГ дэд станцын зарим хэрэглэгчдийг ТЭХС-ээс тэжээх. Зуны бага ачааллын үед УХГ ЦС-ыг хоёр генератортай үед ТЭХС-тэй синхрон залгахад ЦС-ын генератор бүр рүү системээс -0.6/- 1.1 МВар хуурмаг чадал урсан ирнэ. Энэ нь генераторын чадлын муруйн зөвшөөрөгдөх мужид байгаа тул энэ үед синхрон залгах боломжтой. Динамик тогтворжилтын тооцоо, дүгнэлт Багануур-Чойрын 207-р шугам тасрах үед Хоногийн их ачаалал 19 цаг орчимд ТЭХС-тэй УХГ ЦС-ыг зэрэгцээ ажиллуулах боломжтой. ТЭХС Ухаа Худаг ЦС зэрэгцээ хэвийн горимд зэрэгцээ ажиллах тохиолдолд шөнийн цагт заавал хоёр генератор ажилд байх. ТЭХС Ухаа Худаг ЦС зэрэгцээ ажиллаж байх үед аваарын горим үүсэхэд УХГ ЦС-д тусгаарлах автоматикийг ажилд оруулах нь зүйтэй. Ухаа Худаг дэд станц : Ухаа Худаг- Тавантолгой ЦДАШ-д АЛАР болон давтамж бууралттай гэдрэг чадлын хязгаарлах автоматикийг ажилд оруулах. Авараар 207-р шугам тасрах үеийн шиний хүчдэл Чойр дэд станц 220кВ шин Дэд станцын нэр Шугам тасрах 0.1 сек 1 сек U, кв f, Гц U, кв f, Гц 1 Чойр 220 кв Чойр 110 кв Чойр 35 кв Бор-Өндөр 110 кв Баянмөнх 110 кв Өндөрхаан 110 кв Шивээ-Овоо 110 кв Айраг 110 кв Сайн шанд 110 кв Замын үүд 110 кв Мандалговь дэд станц 110кВ шин 11 Мандалговь 110 кв Мандалговь 35 кв Мандалговь 10 кв Таван толгой 110 кв Таван толгой 35 кв Таван толгой 10 кв Даланзадгад 35 кв Ухаа худаг 110 кв Ухаа худаг 35 кв Ухаа худаг 10 кв УХГ Цахилгаан станц шин 10кВ Тавантолгой дэд станцын 110кВ шин Дэд станцууд дээрх хүчдлийн түвшин, давтамж Нэр Шугам тасрах 0.1 сек 1 сек w, Эрг/мин Р МВт Q МВар w, Эрг/мин Р МВт Q МВар 1 Ген Ген УХГ ЦС генераторын тооцооны үзүүлэлт ДҮГНЭЛТ: Багануур-Чойрын 207-р шугам тасрахад шөнийн бага болон хоногийн их ачааллын үед УХГ ЦС-ын генератор бүр хэвийн хэмжээнээс хэт ачаалагдаж ачаалалд дарагдаж аваарийн байдал үүсч байна. Хоногийн их ачааллын үед шугам тасрахад Чойр дэд станц дээр 220 кв хүчдэл 39.8%иар, 110 кв 37.8%, Чойр дэд станцаас гарсан 110кВ-ын дэд станцуудын шин дээр хүчдэл 54.32%-60%- иар, Тавантолгой дэд станц дээр 16%-иар хүчдэлийн хэвийн утгаас буурч байна. ЖИЧ. УХГ ЦС-ын Генераторын гаргах хамгийн их актив чадал 6.3 МВт, реактив чадал 4.5 МВар. Тооцооны нэгдсэн дүгнэлт: Ухаа Худаг ЦС 10кВ шин 042

42 Монголын эрчим хүчний салбарт машин үйлдвэрлэлийн бааз суурийг тавьж хөгжүүлэх нь Эрчим сүлжээ ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал Е.Амаржаргал Эрчим сүлжээ ХХК-ийн ЭВА төвийн менежер Д.Отгонбаатар Улс орны хөгжлийн нүүр царайг тодорхойлогч эрчим хүчний салбарын бие даасан хараат бус байдлыг бий болгон хөгжүүлэх нь тухайн улс орны болон эрчмийнхний өмнө тавигддаг томоохон чухал зорилт байх учиртай. Эрчим хүчний хангалт, тоног төхөөрөмжийн нийлүүлэлт бүхий л зүйлс нь гаднаас, бусдаас хамааралтай нэгдсэн бодлогогүй байх нь тус салбарт хүндээр тусч сэлбэг хэрэгсэл олдохгүйд хүрч, ашиглалт хүндэрч, хөрөнгө оруулалтын өгөөж, найдвартай ажиллагаа буурдаг болохыг амьдрал бэлхнээ харуулсаар байна. Иймд энэ байдлаас гарахын тулд нэгдсэн бодлоготойгоор дотоодын үйлдвэрлэлийн зах зээлийг хамгаалж, өөрсдийн мэдлэг чадварыг дайчлан, оюун ухаанаа уралдуулан, олон улсын хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шинэ техник технологийг нэвтрүүлж, Монголдоо үйлдвэрлэл явуулж, нутагшуулах ажлыг хойшлуулахгүй хийх шаардлага бидний өмнө урган гарч ирсээр байна. Монголд эрчим хүчний салбарт үйлдвэрлэлийн зах зээлийн багтаамж бага, бааз суурь бий болоогүй, нөхцөл бүрдээгүй, хийж чадахгүй гэсэн байдлаар хандаж дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхгүй, Монгол хүндээ итгэхгүй, бие биенээ дэмжихгүй, гаднаас тоног төхөөрөмж авах сэтгэлгээг өөхшүүлэн хөхүүлж, бэлэнчлэх явдал өөрчлөгдөхгүй байсаар байна. Бид хэдий болтол өөрсдийгөө үл ойшоон доош хийж, өрөөл бусдын атганд амьдарч, аргацаасан байдлаар хоног өдрийг өнгөрөөж гараа хумхин суух юм бэ? Хэн нэгэн хийж эхлэх, хийж бүтээж байгаа нэгнийг төр засаг, салбарын бодлогоор дэмжиж ажиллах цаг болсон байлтай. Дэлхийн аль ч оронд дотоодын үйлдвэрлэлээ дэмжин зах зээлээ хамгаалж ижил төстэй бараанд экспортын татвараар хориг тавих, дотоодын үйлдвэрлэлд хөнгөлөлт, урамшуулал давуу эрх олгох гээд зохицуулалт хийдэг арвин туршлага бэлэн загварууд байна. Бид зэх зээлийн нийгэмд хөл тавин хөгжиж ирсэн улс оруудын туршлагаас авч хэрэгжүүлэн эрчмийн салбарын хойч үе, ирээдүйнхээ төлөө санаа тавин хоёрыг бодож холыг харж эх оронч сэтгэлээр ажиллаж, маргаашаа харж амьдрах шаардлага эрчим хүчнийхний өмнө тавигдаж байна. Энд эрчим хүчний бүх тоног төхөөрөмжийг үйлдвэрлэх талаар хөндөж яриагүй. Тийм боломж ч Монголд байхгүй. Овор хэмжээ ихтэй ховор хэрэглэгддэг томоохон тоног төхөөрөмжүүд, нарийн хийцийн мэдрэгчүүд, автомат, релей хамгаалалтын төхөөрөмжүүд, тоолуур, хэмжүүрийн хэрэгсэл гээд гаднаас зайлшгүй авах салангад эд, хийц бүтээгдэхүүнийг авдагаараа л авах нь зүйтэй. Эдгээрийг дэлхийн зах зээлээс өөрсдийн хэрэгцээ, сонирхолд нийцүүлэн аль ч байдлаар сонгох бүрэн боломжтой. Харин бидэнд хийж болох, бид хийж чадаж байгаа эрчим хүчний зах зээлийн өргөн хэрэглээний тоног төхөөрөмжүүдийг үйлдвэрлэж хөгжүүлж дэмжих тухай асуудал юм. Тухайлбал эрчим хүчний найдвартай ажиллагааг хангахад тархи, зүрх нь болон оролцдог өргөн хэрэглээний нам, дунд хүчдэлийн самбар, хуваарилах байгууламж, иж бүрдэл трансформаторын дэд станц гэх мэтээр бидний өдөр тутмын амьдрал ахуйд шууд тусгалаа олж сэлгэн залгалтын үйлдлийн дийлэнх хэсэг нь дамжин хийгддэг тэр тоног төхөөрөмжүүдийг дотооддоо үйлдвэрлэх шаардлага, хэрэгцээ бидэнд байна. Эрчим хүчний машин үйлдвэрлэлийн бааз суурийг тавьж, дотоодын үйлдвэрлэлийг бий болгон Монгол хүний оюун санаа, хөлс хөдөлмөр, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь бидний нэг зорилго юм. Энэ ч байдлаар манай компани дунд хүчдэлийн хуваарилах байгууламж үйлдвэрлэлээр дэлхийд тэргүүлэгч Таврида компаний лицензээр MILE MP 12 хуваарилах байгууламжийг 2010 оноос Монголдоо анх удаа угсарч үйлдвэрлэж эхлэсэн билээ. Бид үйлдвэрлэлээ хэрэглэгч, захиалагчийн хүссэн хэмжээ загвараар тухайн нөхцөлд нь тохируулан зураг төсөл, релей хамгаалалт автоматикийн системийг сонгон угсралт үйлдвэрлэлийг явуулж, талбай дээр нь хүргэн угсарч суурилуулж, хэмжиж туршин, ашиглалтын явцад сэлбэг хэрэгсэл, сервис үйлчилгээгээр ханган бүхий л шатны үйлчилгээг иж бүрдлээр үзүүлэн ажиллаж байна. Манай туршилт үйлдвэрлэлийн ЭВА төв нь өндөр бүтээмж бүхий CNC компьютерын удирдлагатай нимгэн төмөр хийц цоолох, таслах, нугалах, тавлах, гагнах машинууд, хуурай будгийн цех, төрөл бүрийн гагнуурын аппаратууд, хаяг бичигч, шин тасдагч цоологч нугалагч машинууд, туршилт хэмжилтийн иж бүрдэл багаж хэрэгслүүдтэйгээс гадна тоног төхөөрөмжүүдийн хийц, релей хамгаалалт автоматикийн схем зураг гаргах мэргэшсэн зургийн баг, угсралт суурилуулалт, сервис үйлчилгээ, ашиглалт явуулах дадлага туршлагатай оюунлаг, хүчирхэг, эвсэг, хөдөлмөрч хамт олонтой байгаагаараа онцлог юм. туршилт үйлдвэрлэлийн ЭВА төв нь: MILE-MP 12 дунд хүчдлийн хуваарилах байгууламж 6-10кВ-ийн КСО 6-10/0,4кВ КТПН 0,4кВ-ийн хүчний болон хуваарилах самбарууд, давхарын самбар Кабелийн трасс гэх мэт хэрэглэгчийн хүсэлт хэрэгцээ сонирхолд нийцүүлэн бүх төрлийн нимгэн төмөр хийцүүд, нам, дунд хүчдлийн тоног төхөөрөмжүүдийн угсралт, үйлдвэрлэл явуулж байна. 043

43 Бидний давуу талууд: Хэрэглэгч, захиалагчийн хүссэн загвараар хийц, релей хамгаалалт, автоматикийн схем зураг боловсруулна Хэрэглэгч, захиалагчийн зураг төсөл, хүсэлт, загвар, хэмжээгээр тоног төхөөрөмжийн сонголт хийж үйлдвэрлэл явуулна Үйлдвэрлэлийн явцад хэрэглэгч, захиалагч талаас чанарын хяналт газар дээр нь тавих боломж нээгдэнэ Зурагт өөрчлөлт гарсан тохиолдолд үйлдвэрлэлийн явцад болон угсралтын шатанд хамтын шийдвэр гарган өөрчлөх боломж үүснэ Үйлдвэрлэл, угсралт, ашиглалтын аль ч шатанд сургалт явуулах бүрэн боломж нээгдэнэ Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүндээ харьцангуй уртаар баталгаат хугацаа гаргаж өгнө Олон улсын стандарт норм нормативыг хатуу чанд баримтлан шилдэг шийдэл сонгох боломж нээгдэнэ Угсралт, ашиглалтын үеийн сервис үйлчилгээгээр хангагдана Богино хугацаанд сэлбэг материалын ханган нийлүүлэлт хийгдэнэ Дэлхийн дэвшилтэт техник технологийг үйлдвэрлэлдээ нэвтрүүлж хамтарч ажиллана MILE-MP12 дунд хүчдлийн хуваарилах байгууламж: Бид 2010 оноос эхлэн Эстони улсын ТАВРИДА компанийн лицензээр дунд хүчдлийн вакуум таслуур, микропроцессорын хамгаалалт бүхий MILE-MP12 ячейкийг угсарч, үйлдвэрлэж эхэлсэн бөгөөд тус төхөөрөмж нь ISO9001:2000, ISO14001:2004, IEC стандартын шаардлагыг бүрэн хэрэгжүүлсэн, хүний аюулгүй байдал болон тоног төхөөрөмжийн найдвартай ажиллагааг дээд зэргээр хангасан бүтээгдэхүүн Монголдоо анх удаа үйлдвэрлэн нилээд хэдэн томоохон төслүүдэд хэрэгжүүлж эрчим хүчний системд ашиглаж байна. Үүний заримаас дурьдвал: Ухаа Худаг, 110/35/10 кв-н төв дэд станцын 10 кв-н хуваарилах байгууламж Ухаа Худаг, Ус хангамжийн 10 кв-н хуваарилах байгууламж Дэлхийн банкны санхүүжилтээр Түгээх сүлжээний алдагдал бууруулах төслийн хүрээнд Зайсан, Их-засаг 10 кв-н хоёр иж бүрэн хуваарилах байгууламж VIVA CITY хорооллын гадна цахилгаан хангамжинд дөрвөн иж бүрэн 10/0,4 кв ХБ DATA CENTER гадна цахилгаан хангамжийн 10/0,4 кв ХБ иж бүрнээр Зайсан-3 10/0,4 кв иж бүрэн ХБ Entermed Hospital - гадна цахилгаан хангамжинд 10/0,4 кв ХБ иж бүрнээр ТАВРИДА брэндийн ячейк нь технологийн дэвшлээрээ дэлхийд тэргүүлэгч бөгөөд таслуурын вакуумны хувьд л гэхэд 30 жилийн дотор засвар үйлчилгээ хийх шаардлагагүй, насжилт урт, аюулгүй ажиллагааг дээд зэргээр хангасан бүтээгдэхүүн юм. Тус бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэснээр олон улсын чанар стандартыг Монголдоо нэвтрүүлээд зогсохгүй цаашдаа өөрийн улсын онцлогт тохирсон шинэ бүтээгдэхүүн бий болгохоор мэдлэг оюунаа дайчлан ажилллаж байна. ЭВА төвийн үндсэн тоног төхөөрөмжүүд Хатаах камер CNC Ухагч & Цоологч машин Хуурай будгийн камер Лист хайчлагч Лист нугалагч Шин хийцийн машин Бага оврын лист нугалагч Тавлагч машин Цэгэн гагнуурын машин Хаяг ухагч машин 044

44 045

45 Монгол улсын зөвлөх инженер Сандагийн Цэрэнням онд Украйн улсын Киев хотын Политехникийн дээд сургуульд суралцан Эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн процессийн автоматжуулалт мэргэжлээр төсч ирээд Дархан- Сэлэнгийн цахилгаан шугам сүлжээний газарт автоматикийн инженер, цахилгаан лабораторийн эрхлэгч зэргээр ажлын гараагаа эхлэж онд ТЭЦстрой-д угсралт тохируулгын инженер, онд Төвийн Эрчим хүчний системд Реле хамгаалалтын инженер, онд Эрчим хүчний Хэмжил үйлдвэрт угсралт тохируулгын инженер, 1997 оноос М-Си-Эс Интернэйшнл ХХК-д Цахилгааны хэлтсийн дарга, Цахилгааны эксперт зэрэг ажил хийж байна оноос хойш Увс аймгийн Өмнөговь сумын 110/35/10кВ-ын дэд станцын өргөтгөл, Чойр-Шивээ-Овоогийн 110кВ-ын шугам, дэд станц, Булган-Мөрөнгийн 110кВ-ын шугам, дэд станц, Арвайхээр- Баянтээг-Баянхонгорын 110кВ-ын шугам, дэд станц, Мандалговь- Тавантолгой-Оюутолгойн 220 кв-ын шугам дэд станц, сумуудын цахилгаанжуулалт зэрэг төсөл хөтөлбөрт баг хэсгийг удирдан эх орны бүтээн байгуулалтанд өөрийн хувь нэмрээ оруулж байна. инженер гэж хэн бэ? Хүн төрөлхтөн хөгжихийн хирээр олон мэргэжил бий болсны дотроос инженер гэж чухам юу юм бэ? Жинхэнэ инженер яаж болох вэ? гэдэг талаар санаа авч өчүүхэн боловч тус болоосой хэмээн найдаж товч зөвлөмж бичлээ. Хөгжил дэвшлийн хөдөлгөгч хүч нь инженерүүд байдаг бөгөөд шинжлэх ухаан техникийн талаар өргөн мэдлэгтэй, техникийн шийдэл гаргадаг, бүтээлч, ажил хэрэгч хүмүүс. Техникийн дээд боловсролтой хүнийг инженер гэнэ гэж хүмүүс ойлгодог боловч инженерийн диплом авснаар инженер болчихдоггүй, сургуульд суралцаж онолын үндэс суурийг судлаж, ажил амьдрал дээр авьяас билэгээ хөгжүүлж, уйгагүй хөдөлмөрлөж, хичээл зүтгэл гаргаж байж инженер болно. Аливаа хүн төлөвшин инженер болоход олон талын нөлөөлөл байдаг боловч гол 4 зүйл чухал нөлөөтэй байдгийг авч үзэхэд : Хүний хүчин зүйл - Төлөвшил: Бие хүний өөрийн төлөвшил Гэр бүлийн орчны төлөвшил Ажлын байр орчны төлөвшил Нийгэм орчны төлөвшил Энэ дөрвөөс сүүлийн гурав нь тухайн хүнд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлөх боловч жинхэнэ инженер болоход зөвхөн өөрөөс нь хамаарах Бие хүний өөрийн төлөвшил хамгийн чухал нь байдаг. Үүнд: Суурь боловсрол өөртөө хяналттай, зорилготой суралцаж онолын мэдлэг олж авах Дадлагажих үйлдвэрлэлийн нэгж дамжлага дээр бага тушаалаас нь эхлэн ашиглагдаж байгаа тоног төхөөрөмжийг судалж ямар зориулалттай, яаж ажилладаг, ашиглалт, засвар үйлчилгээ яаж хийгддэгийг судлан, бие дааж ажиллах чадварыг эзэмших Үргэлжлүүлэн суралцах сургуульд үзсэн сурах бичгүүдийг эргэн харж, амьдрал практик дээр байгаатай харьцуулж үзэх, эргэцүүлэх, шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийн ололттой зэрэгцэн өөрийгөө хөгжүүлэх Логик сэтгэлгээ аливаа асуудал, тоноглолуудын ажиллагааны горим юунаас хамаарч байна, ажиллагааны нөхцөл нь ямар байна, хэвийн байна уу, хангалтгүй байна уу зэрэг харьцуулсан дүгнэлттэй хандаж шийдэл гаргах Тэмүүлэл тоноглолын болон технологийн ажиллагааг хэвийн, улам сайн ажиллагаатай байлгахад яах ёстой, юу хэрэгтэй байгаа талаар тооцоотой төлөвлөгөөтэй хандах Зүтгэл өөрийн ухамсраар энэ зүйлийг би хийх ёстой, энэ миний ажил, бидний юм гэсэн өөриймсөг сэтгэлгээтэй байх Зарчимч байдал заавар, дүрэм, журмын заалтыг чанд баримтлах, мөрдөх Инженер хүнд тавигдах шаардлага: Өөрийн зөн билэг, мэдлэг, чадвартаа итгэдэг Багаар ажиллаж чаддаг Бие дааж техникийн шийдэл гаргадаг Ам, ажлын нэгдлийг хангадаг Цаг үеийн шаардлагыг мэдэрдэг Өөрийн ажил, үйлдэлд үнэлгээ дүгнэлттэй ханддаг 046

46 Ажлын эцсийн үр дүнг тооцдог Шинжлэх ухаан, технологи хөгжсөн гадаад хэл мэддэг Өөрийн мэргэжлээр судалгаатай ажилладаг Шинэлэг санаа, санаачлагыг ямагт дэмждэг Өөрийгөө хүндэлж үнэ цэнээ мэдэрдэг Инженер хүний баримтлах зарчим: Ажлаа хугацаанд нь гүйцэтгэдэг Асуудлыг шийдвэрлэдэг Цагийг бүрэн дүүрэн ашигладаг Хүнийг хүндэлж сонсдог Өөрийн бурууг хүлээдэг Сурахад залхуурдаггүй Хууль дүрмийн заалтыг зөрчдөггүй Худлаа ярьдаггүй Дутагдалтай эвлэрдэггүй Инженерүүд техниктэй ажиллахын зэрэгцээ хүнтэй ажилладаг. Техниктэй ажиллахдаа дараах зорилтуудыг өөртөө тавьж байх Байгаа тоноглолыг бүрэн ашиглах Технологийн ажиллагааны горимыг хангах Техникийн үйлчилгээний нормативыг баримтлах Ажиллагааны байдалд үнэлгээ, дүгнэлт өгөх Болзошгүй гэмтэл, доголдлоос сэргийлэх Осол эндэгдэлгүй ажиллах, Хүний амь нас, экологийг ямагт хамгаалах Өөрчлөн сайжруулах, Хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх Зардлыг бууруулж, ашгийг нэмэгдүүлэх Шинэ, дэвшилтэт техник, технологи нэвтрүүлэх Өрсөлдөх чадваргүй бүтээгдэхүүнээс татгалзах Хүнтэй ажиллах нь техниктэй ажиллахаас илүү нарийн, хүн бүрийн зан төлөв, нөхцөл бололцоо, мэдлэг чадварыг харгалзсан уян хатан хандлага байдаг. Энэ хүн хэн бэ гэдгийг таних Бүх хүнтэй тэгш шударга харьцах Хүмүүстэй нээлттэй харилцах Бусдын саналыг хүлээн авах Багаар хамтран ажиллах Өөрийн алдааг шударгаар хүлээх Хүний нэр төрийг эрхэмлэх Хамтарч шийдэл гаргах Биелэлтийг зохион байгуулах Авьяас чадварыг үнэлэх Нөхцөл бололцоог тооцох Мэдээллээр хангах Хүнд тусалж дэмжих Хүнд итгэх, гүйцэтгэлийг шалгах Хүнийг сургахад анхаарах Залуу, ахмад хүмүүсийг хосолж ажиллуулах Дутагдлыг хэлж засах Хүнд урам хайрлах Хүнд хэцүү үед туслах Магтаал сонсоход сайхан ч сайн юманд хэзээд ч хүргэдэггүй Шүүмжлэл сонсоход таатай биш ч эцэстээ ухааруулах ач тустай Танд байгаа дутагдал, алдаа, оноог ил шударгаар шүүмжлэхэд: Эхлээд уур цухалд хүргэж, Дараа нь эргэцүүлэн бодоход хүргэж, Эцэст нь ухаарч ойлгоход хүргэж байгаа хамгийн тустай сайн зүйл Ил шууд хэлж чадахгүй мөртлөө танд биш бусдад далдуур хэлдэг бол шалихгүй хүний зан мөн боловч та тэр тухай дам сонсоод өөртөө дүгнэлт хийж байх нь чухал Ажлыг гүйцэтгэхдээ: Ямар ч ажлыг гүйцэтгэхдээ төлөвлөн ажиллаж сурах нь алдаа эндэгдлээс зайлсхийж, амжилттай хэрэгжүүлэх гол нөхцөл нь болдог бөгөөд хамгийн энгийн зүйлийг ч хийхдээ цөөхөн мөрөөр ч гэсэн хийгдэх дарааллыг бичиж шаардлагатай материал сэлбэг, хүн хүч, цаг хугацаа, гарч болзошгүй эрсдлийг тооцож эцсийн үр дүнг ойролцоогоор тооцдог байх. Хийгдсэн ажилдаа товч тайлан бичиж дараах зүйлүүд дээр өөртөө хариу авах Биелсэн зүйлүүд дээр: Ямар ололт, амжилт гарав? Хугацаа хожих боломж байв уу? Бага зардлаар хийх боломж байсан уу? Биелээгүй зүйлүүд дээр: Юун дээр алдав? Яах ёстой байв? Алдаагаа давтахгүй байхад юун дээр анхаарах вэ? Энэ талаар бусдын санаа, бодол, зөвлөгөө юу байна? Аливаа ажилд хандах инженер хүний хандлага: Өөрийн үүрэгт ажлыг хэний ч шахалт шаардлагүйгээр хийж байх Ажлын төлөвлөгөө, зорилт тодорхой, үр дүнтэй, биелэгдэх боломжтой, цаг хугацааны нарийвчилсан хуваарьтай байх Ажлын орон зай, орчин эрсдэлгүй, хүмүүс аюулгүй ажиллах боломжийг хангаж байх Ажиллахдаа гол зорилтоо тодорхойлж үндсэн асуудлаа эхэлж шийдэх Ажил амьдралаа зохицуулж, сэтгэл санаа тайван, чөлөөтэй ажиллах нөхцлөө бүрдүүлэх Хүссэнээ хэрэгжүүлэх итгэл, эрмэлзэл, чадвар, тэвчээртэй байх Аялдан дагахаас зайлсхийж, санаа бодлоо үндэслэлтэй гаргаж тавих Ярихдаа яаралгүй, гол санаагаа тодорхой илэрхийлж, дүгнэлттэй хандах Цаг хугацааны үнэ цэнийг ямагт санаж өөрийн болон бусдын цагийг хэмнэх Хувь хүн ганцаараа өчүүхэн, хамт олны ажил амжилт илүү далайцтай байдгийг санаж өөрийн хүчээр чадахгүй ажлыг бусадтай хамтран гүйцэтгэх Хамт олон дотор эзлэх байр суурь зөвхөн өөрөөс чинь хамаарахыг ойлгох нь чухал Ямагт анхаарч байх ёстой зүйлүүд: Ажил гүйцэтгэх явцад урьдчилан хараагүй, тооцоогүй асуудал, хүндрэл гарахад: Болохгүй байгаа зүйлүүдийг жагсаан бич Биелүүлэхэд юу хэрэгтэйг жагсаан бич Өөртөө итгэ, өөрийгөө дайчил Нөөц боломжийг судал, санаачлага гарга Бусдаас зөвлөгөө ав, гэхдээ битгий аялдан дага 047

47 Хамгийн оновчтой шийдэл гарга Төлөвлө, бод, цаг хугацааг тооц Дүгнэлт гаргаад ажилдаа ор Тулгамдсан асуудлаар Товчхон дүгнэлт бич, биелүүлэх тодорхой санал гаргаад шаардлагатай бол удирдлагадаа хандаж болно. Анхаарвал зохих түгээмэл тохиолдох алдаа: 1. Өдөр тутмын үйл ажиллагаа, үүрэг даалгавар, түүний биелэлтийг тайлагнаж тэмдэглэл хөтөлдөггүй 2. Ажил гүйцэтгэх явцад урьдчилан хараагүй, тооцоогүй асуудал хүндрэл гарахад: Болох байх гэж тоохгүй явсаар цаг алдах Өөртөө итгэлгүй, өөрийгөө дайчлахгүй байх Нөөц боломжийг хайхгүй, санаачлагагүй байх Хамт ажиллагсдаасаа зөвлөгөө авахгүй байх Тайлбар тавьж, шалтаг тоочиж даалгасан ажлыг унагах 3. Инженер хүн тулгамдсан асуудлын талаар ингээд байна яах уу? гэсэн асуулттай удирдлагадаа хандаж хэзээд ч болохгүй Хожим харамсаж мэдэх, мартаж болохгүй санамж: Зорилготой, тэмүүлэлтэй, өөртөө хяналттай байхгүй бол нэг л мэдэхэд хэнд ч тоогдохгүй, байсан байгаагүй нь ялгаагүй нэгэн, бүр илүүдэл ч болж мэднэ. Гол шалтгаан ядуурал: Мэдлэгийн ядуурал- биеэ дайчилж сурч мэдэхгүй байсаар хоцрогдох Сэтгэхүйн ядуурал- зорилгогүй, хүсэл тэмүүлэлгүй олны дүйвээнд явах Ахуйн ядуурал- амьдралаа тооцоотой зөв зохицуулж чадахгүй байх Биеийн ядуурал өөртөө анхаарал тавихгүй өвчин зовлонд нэрвэгдэх Хэзээ инженер болсон байх вэ? Хэрвээ хүмүүс таныг дараах байдлаар үнэлж байвал: Ямагт өөрийгөө дайчилсан Олон талын өргөн мэдлэгтэй Бүтээлч сэтгэлгээтэй Зориг эрмэлзэл дүүрэн Ажил хэрэгч Он цагийн урсгалд ялагдашгүй Үргэлж залуугаараа Өөрийн мэргэжлээр бусдыг манлайлан дагуулагч Байгууллагынхаа хөдөлгөгч хүч, ноён нуруу нь болсон инженер гэж байвал та жинхэнэ инженер болсон гэсэн үг, тийм байх эсэх нь Зөвхөн танаас л хамаарна! Амжилт хүсье! 048

48 Инженерүүддээ зориулсан ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍ, ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ ÒÎËÜ ÁÈ ÈÃ удахгүй худалдаанд

49 БИД ДЭЛХИЙН ЖИШИГТ ТОХИРСОН ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ЧИГ ХАНДЛАГА БАРИХ БОЛНО Б.Амар-Эрдэнэ Инженерингийн газрын Цахилгааны хэлтсийн дарга С.Мөнхбаатар Бизнес хөгжлийн газрын Бизнес хөгжлийн Менежер Б.Оюунбулаг Бизнес хөгжлийн газрын Эрчим технологийн төвийн Ерөнхий Менежер Н.Нямдаваа Эрчим сүлжээ ХХК Дэд захирал (М-Си-Эс Интернейшнл компанийн 20 жилийн ойг угтаж, ШУТИС-ЭХИС төгсөөд амжилттай сайн ажиллаж байгаа залуу инженер, менежерүүдтэй хийсэн ярилцлага) (Редакторын хийсэн ярилцлагад Инженерингийн газрын Цахилгааны хэлтсийн дарга Б.Амар-Эрдэнэ, Бизнес хөгжлийн газрын Бизнес хөгжлийн менежер С.Мөнхбаатар, Эрчим Технологийн Төвийн Ерөнхий менежер Б.Оюунбулаг, Эрчим сүлжээ ХХК-ийн Дэд захирал, Ерөнхий инженер Н.Нямдаваа нар оролцов ) Амьдралын туйлын зорилго гэдэг бол олон олон хүний хувьд хүмүүсийг хайрлах явдал юм. Өөрөөр хэлбэл, энэ амьдралд ирээд буцахдаа хайрлах, бас хайрлагдах явдал. Хайр гэдгийг хүмүүс олон янзаар ярьж, янз янзаар тайлбарладаг. Яруу найрагт хайрыг зүгээр л сэтгэлийн хөдлөл, мэдрэмж гэж ойлгуулахыг оролддог. Гэвч энэ яг тийм биш юм. Хайр гэдэг юу юм бэ? Энэ бол хариуцлага. Тэгэхээр амжилтын үндэс бол Би юу мөрөөдөж, юуны төлөө амьдарч яваа юм бэ гэдгээ байнга асууж тодорхойлон, түүнийхээ төлөө хариуцлагаа биелүүлэх явдал юм. Аль уул руу авирах вэ гэдэг нь тодорхойгүй байгаа тохиолдолд хурдан авирах тухай ярих хэрэггүй шүү дээ. Хаашаа авирах нь тодорхой болчихвол энэ замынхаа хаана хүрээд байна вэ, амжилттай авирч байна уу, удаан авирч байна уу, огт авирахгүй байна уу гэдэг нь тодорхой болно. Мөрөөдөл тэмүүлэл, амьдралын зорилгоо тодорхойлчихсон үед амжилтын тухай ярих хэрэг гарна. Өнөөдөр би чухамхүү эдгээр шавь нар, залуу хүмүүстэй амжилтын тухай ярилцсан гэж ойлгож байна. //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ///////////////////////////////////////////// Ред: Бүгд ШУТИС-ийн шавь нар байгаа байхаа, гэхдээ танилцуулгаасаа эхлэх саналтай байна. Та нар сургууль төгсөөд ямар ажил эрхэлж байгаа талаараа уншигчдад танилцуулах уу? Б.Амар-Эрдэнэ: М-Си-Эс Интернэйшнл компанид 10 гаруй жил ажиллаж байна онд ажиллаж эхлэхдээ цахилгаан тоноглол, зураг төслийн инженер ажил хийж байсан. Тэрнээс хойш олон төслүүдэд төслийн инженер болон төслийн удирдагчаар ажиллаж байсан ба одоо Инженерингийн газрын Цахилгааны хэлтсийн даргын ажлыг гүйцэтгэж байна. Манай инженерингийн газар нь цахилгаан, зураг төсөл, дулаан болон автоматикийн гээд нийт 4 хэлтсээс бүрддэг. С.Мөнхбаатар: Би 2007 оноос компанитайгаа холбогдсон онд ЭХИС-т сурч байхдаа М-Си-Эс группын тэтгэлэгт хөтөлбөрт шалгарч байсан бөгөөд сургуулиа төгсөөд шууд компанидаа ажилд ороод 6 дахь жилдээ ажиллаж байна. Дулааны инженер мэргэжилтэй. Одоо Бизнес хөгжлийн газрын Бизнес хөгжлийн менежер гэсэн албан тушаалтай ажиллаж байгаа. Манай газрын хувьд шинэ төсөл, бизнес бий болгох, гадаад, дотоодын харилцагчидтай харилцах, маркетинг PR-ийн үйл ажиллагаа, төсөл хөтөлбөр, тендерүүдэд бэлтгэж оролцох зэрэг ажлуудыг хариуцдаг. Б.Оюунбулаг: Би 2006 онд ЭХИС-ийг Эрчим хүчний удирдлага мэргэжлээр төгссөн. Сургуулиа төгсөөд л М-Си-Эс Интернэйшнл компанид орж байлаа. Мөн 2005 оны М-Си-Эс Группын тэтгэлэгт хөтөлбөрт шалгараад тэрнээсээ улбаалаад энд ажиллах эрх үүссэн гэж хэлж болно. Анх ажилд орохдоо борлуулалтын менежер гэдэг албан тушаал дээр ажиллаж байсан. Одоо бол компанийн маркетинг PR-ийг хариуцдаг Эрчим Технологийн Төвийн Ерөнхий менежерийн ажлыг гүйцэтгэж байна. Манай төвийн хамт олон компанийн үйл ажиллагаа, хэрэгжүүлсэн төсөл хөтөлбөрийг олон нийтэд мэдээллэх, танилцуулах, олон нийтийн арга хэмжээ зохион байгуулах гэх мэт ажлуудыг хариуцан компанийн бизнесийг хөгжүүлэхэд чиглэн ажилладаг бүрэлдэхүүн хэсэг юм. 050

50 Н.Нямдаваа: Миний хувьд 2004 онд ШУТИС, ЭХИСийн Цахилгаан электроникийн мэргэжлээр төгсөөд М-Си-Эс Интернэйшнл компанийн охин компани болох Эрчим сүлжээ компанид цахилгаан тоолуурын инженерээр ажлын гараагаа эхлүүлсэн. Одоо Эрчим сүлжээ компанийн Дэд захирал, Ерөнхий инженерийн ажлыг хийж байна. Цахилгаан эрчим хүч түгээх, хангах, борлуулах, төслийн чиглэлийн үйл ажиллагааг хариуцан ажиллаж байна. Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд Мандалговь- Тавантолгой-Оюутолгойн 220 кв-ын шугам, дэд станцын төслийн барилга угсралт хариуцсан төслийн удирдагчаар ажиллаж, төслийн ажил маань 96 хувийн гүйцэтгэлтэй дуусах шатандаа ороод байна. Ред: М-Си-Эс Интернейшнл ХХК-ийн 20 жилийн ойн босгон дээр бид уулзаж байна. Хувийн хэвшлийн, Монголын урдаа барих инженерингийн томоохон компани. Энэ түүхэн ойгоо угтаж өөрийн оролцоотойгоор хэрэгжүүлж байгаа ажил, бүтээл, менежментийн талаар ярилцах уу? Б.Амар-Эрдэнэ: Мандалговь - Оюутолгой - Тавантолгойн ЦДАШ, Тавантолгой, Оюутолгойн дэд станцын барилга угсралт, Улаанбаатар - Мандалговийн 220 кв-ын ЦДАШ-ын зураг төслийн ажил гэсэн том төслийн ажлыг дуусгах зорилттой компанийн хамт олон маань ажиллаж байна. Үүнд манай Инженерингийн газар ямар үүрэгтэй оролцож байгаа вэ гэхээр бид анхнаас нь эхлээд энэ төслийн зураг төслийн ажлыг бүрэн хийж гүйцэтгэж байгаа. Монголд Анх Удаа гэсэн тодотголтой 220 кв-ын дэд станцын иж бүрэн зураг, 220 кв-ын ЦДАШ-ын иж бүрэн зургийг хийсэн. Энэ маань манай компанийн инженер техникийн ажилтнуудын мэдлэг туршлагыг нэмэгдүүлж байгаа ба бид шинэлэг зүйлд дасан зохицож чаддаг, хурдан суралцдаг хамт олон гэдгээ харуулж байгаа нь компанидаа барьж байгаа бидний бэлэг гэж бодож байгаа. Н.Нямдаваа: Амар-Эрдэнийн яриаг үргэлжүүлэхэд манай хэрэгжүүлж байгаа Мандалговь-Тавантолгой-Оюутолгойн 220 кв 2 хэлхээт 400 км цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, дэд станцын төслийн маань нэг онцлог бол монгол инженерүүд өөрсдөө зураг төслөө хийгээд тэрхүү зураг төслийн дагуу үндэсний компаниуд хамтарч барьснаараа онцлогтой байгаа юм. Төслийн барилга угсралтын ажилд үндэсний 15 орчим компани оролцож ажилласан нь энэ төслийн маш том онцлог болж байгаа юм. Бид Мандалговь-Тавантолгой-Оюутолгой 220 кв цахилгаан дамжуулах агаарын шугамын барилга угсралтын ажил гүйцэтгэсэн компаниудынхаа хүн хүч, машин механазм, хүчин чадалд нь тохируулж хуваарилалт хийн ажиллуулсан. Ингэснээрээ шугамын маань ажил маш богино хугацаанд чанарын өндөр түвшинд, зураг төслийн дагуу хийж гүйцэтгэх, аюулгүй ажиллагааг ханган ажиллахад чухал ач холбогдолтой болсон юм. Төслийн удирдлагын системийг төслийн үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж, ерөнхий удирдлагаар бүх компаниудыг хангаж, бүх материал хангамжийг нь нийлүүлээд тээврийг нь хийж өгснөөр гүйцэтгэгч компаниуд маань барилга угсралтын ажлаа төслийн удирдлагын системийн хүрээнд амжилттай хийж гүйцэтгэсэн. Төслийг анхнаас нь хэрхэн зөв зүйтэй төлөвлөж хийж гүйцэтгэх талаархи төслийн удирдлагын системийг шугамын төсөлд анх удаа цогцоор хэрэгжүүлэн ажилласнаар төсөл маань амжилттай хэрэгжиж чадсан нь бидний ололт амжилт болж байна. С.Мөнхбаатар: Өөр нэг зүйл нь манай компанийн эрхэм зорилго бол Дэлхийд танигдсан инженеринг компани болох юм. Энэ жил бид АНУ-ын Fluor компанитай хамтран, хувь нийлүүлсэн компани байгуулах ажлыг амжилттай гүйцэтгэж, хоёр компаний хамтарсан MNFS нэртэй компаниа байгуулсан. Энэ нь нэг талаас харвал, бид дэлхийд танигдсан томоохон инженеринг компаниудтай хамтын ажиллагаагаа эхлүүлэн жигдрүүлж байгаа нь бид эрхэм зорилгодоо хүрэх бас л нэг алхам хийж байна гэсэн үг юм. Б.Оюунбулаг: 20 жилийн ойн хүрээнд манай компани маркетинг, PR-ын чиглэлээр маш олон ажлуудыг төлөвлөсөн байгаа. Үүний нэг ажил бол бид энэ хавар 4 сард Energy Conference Center -ийг шинээр байгуулсан. Энэхүү төвд маань эрчим хүчний чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүхий л хувийн болон төрийн компаниуд нэгдэж уулзалт, сургалт семинар хийх, арга хэмжээ зохион байгуулах бүрэн боломжтой танхим бөгөөд та бүхэнд манай үүд хаалга байнга нээлттэй шүү гэж хэлмээр байна. Мөн төвийн маань 2 давхарт залуучууд ая тухтай чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх боломжтой мини гольф, дартс, шатар гэх мэт байхаас гадна мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэх инженерингийн мэргэжлийн, гадаад дотоод ном бүхий номын сангаар үйлчилж байгаа. Мөн компанийн 20 жилийн хугацаанд хийж гүйцэтгэсэн төсөл, онцлох үйл явдлууд харуулсан түүхэн ном, вэб сайт шинэчлэлт гэх мэт ажлууд хийгдэж байгаа. Ред: Сургууль гэдэг бол инженерийн онолын талын мэдлэгийг олгодог. Анх сургууль төгсөж ирээд ямар ажил эрхэлсэн талаараа сонирхуулах уу? Өөрөөр хэлбэл сургууль үйлдвэрлэл хоёрын хооронд хол зөрүүтэй юм юу байв, хүндрэл байсан л байх гэж бодож байна. Н.Нямдаваа: Сургуулиа төгсөөд мундаг инженер болчихсон гэж бодож байлаа. Ажилд ороод тоолуурын лабораторид инженерээр ирээд тоолуурыг турших, засварлах ажлууд гараад ирсэн чинь пракитик туршлагагүй шинэхэн инженерт асуудал тулгарч эхлэсэн дээ. Онол мэдээж чухал, аливаа зүйлийн суурь болно. Хамгийн гол зүйл бол онолын мэдлэгээ практикт нэвтрүүлэх, практикт сурахын тулд аливаа ажлыг бүр тэгээс эхэлж байж л тухайн ажлыг сайн эзэмшиж мэргэшиж чаддаг гэдгийг сайн ойлгосон доо. Тоолуурыг задалж, засварлах, угсрахаас эхлээд л тоолуур, хэмжүүрийн хэлтсийн даргаар үргэлжүүлэн ажиллаж байгаад ашиглалт, түгээх хангах үйл ажиллагааны чиглэлээр ажиллахын зэрэгцээ 2007 оноос хойш шугам дэд станцуудын төслүүдэд оролцож, хариуцан ажиллаж байна. Сүүлийн 3 жил орчим 220 кв-ын шугамын төсөл удирдаж ажиллаж байна даа. Б.Амар-Эрдэнэ: Сургуулиа төгсөөд шинээр байгуулагдсан үйлдвэрт орж Солонгос инженер дагаад дадлагажигч инженер хийн ажлын гараагаа эхэлсэндээ. Сургуулиа төгсөөд анх ажилд орж байхад мэдэхгүй бас чадахгүй зүйл их л тохиолдож байсан. Ер нь сургуульд суралцсан зүйлүүд маань ажилдаа хурдан хугацаанд дадлагажиж, суралцсан мэргэжлээрээ өсөн дэвжихэд тус болох зүйл их байсан ч туршлагатай инженерүүдтэй ажиллаж тэдгээр хүмүүсээр ингэх хэрэгтэй, тэгэх хэрэгтэй гээд заалгуулж байхдаа туршлагажиж, дадлагажих гэдэг нь их хэрэгтэй юм гэдгийг мэдэрсэн. М-Си-Эс Инернэйшнл ХХК-д 2003 онд анх ороод ДЦС-4-ийн шинэчлэлийн төсөл дээр ажиллаж эхэлсэн. Уг төслийн хувьд 1-4 машины турбин генераторын өдөөлтийн системийг шинэчлэх, 5-8 зуухнуудыг шинэчлэх байсан ба тус төслийн Багц 1, Багц 4 гэсэн хэсгүүдэд ажиллаж байсан. Тухайн үед кабелийн трассын зураг гаргах, тоног төхөөрөмж нь ийм удирдлагатай, хамгаалалттай, ер нь ийм байх ёстой гээд 051

51 л туршлагатай инженерүүдтэй хамт зураг төсөл боловсруулж, түүнийхээ дагуу угсралтын ажилд оролцож байлаа. За тэгээд оролцож байсан төсөл, ажлаа цухас дурдвал 2007 онд Сумдын цахилгаанжуулалт төсөл, 2008 онд Дарханы 110 кв-ын ХХБын тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлт, 2009 онд Ухаа худагийн 18МВТ-ын ДЦС зэрэг төслүүдэд эхнээс нь авахуулаад дуустал нь оролцсон оноос хойш үндсэндээ 220кВ-ын төсөл дээр ажиллаж байна С.Мөнхбаатар: Сургуулиа төгсөөд эхний нэг жил орчим Данфосс фирмийн ялтаст дулаан солилцуур бүхий дулааны узель, дэд станц нийлүүлэх, суурилуулах, зүгшрүүлэх ажлыг Д.Самдан инженерийн удирдлаган доор гүйцэтгэсэн. Тэгээд Ухаа худаг 18МВт-ын ДЦС-ын төсөл дээр орж ажилласан. Ер нь манай М-Си-Эс компанийн нэг онцлог чанар гэх юмуу даа, залуу хүмүүст их итгэл хүлээлгэж ажиллуулдаг. Ажилд ороод жил орчим ажиллаж байгаа залуу инженерийг ДЦС барих төслийн багт орж ажиллах боломж олгосон юм. Ингээд манай компанийн бахархал болсон төслүүдийн нэг Ухаа худагийн ДЦСын төсөл дээр онуудад, Цахилгаан станцын төслийн дулаан мехникийн хэсгийг хариуцсан инженерээр ажилласан. Төслийн хүрээнд угаасаа залуу инженерт мэдэхгүй зүйл зөндөө гарч байсан, тэр болгонд манай компанийн экспертиз хяналтын газрын мундаг туршлагатай, ахмад инженерүүдээс суралцаж, мөн гадаад дотоод хамтрагч компанийн инженерүүдээс олон зүйл сурч, хамтран ажилласны үр дүнд төслөө амжилттай гүйцэтгэсэн дээ. Том төслийн хувьд цаг хугацаа маш давчуу учраас мэдэхгүй юмаа маш хурдан сурч, мэдэх шаардлагатай, тэгээд л туршлагатай ахмад инженерүүдээсээ асууна, уншина судлана. Б.Оюунбулаг: Эрчим хүчний менежмент чиглэлээр төгссөн, тэр ч утгаараа инженерийн чиглэлээр ажиллаж байгаагүй. С.Батхуяг багш тэргүүтэй маркетинг, менежментийн тэнхимийн багш нар маань эрчим хүчний салбарын онцлог, эдийн засаг, хүний нөөц, маркетинг, менежмент гэх мэт салбарын менежерийн чиглэлийн онолын мэдлэгийг илүү түлхүү заадаг байсан нь мэдээж ажил дээр гараад бид онол практикийг хослуулан ажиллахад маань их тус болсон гэж боддог. Өнөөдөр бид шинэ төсөл эхлэх, шинэ ажил, хөтөлбөр зэргийг эхлүүлэн хамтран ажиллахдаа өдөр бүр шинэ зүйлийг сурч, туршлагатай ахмад ажилтнуудаасаа байнга суралцаж, тэр эрчээрээ аливаа ажлын ард гарч чаддаг. Онол практикийн мэдлэгээс гадна багийн сэтгэлгээ, хамтын ажиллагаа маш чухал шүү дээ, аливаа том төслийг бид хамтын хүчээр л хийж амжилттай дуусгаж байна. Ред: Та нар хотын хэддүгээр сургууль төгссөн, 10 жилийн дунд сургуулийг ярьж байна шүү дээ. Хөдөө бол хаанахын сургууль төгссөн, ямар авъяастай хүүхдүүд байсан тухайгаа дурсах уу? Удирдах ажил, ангийн дарга хийж байсан уу? Манай эрчим хүчнийхэн чинь голдуу ангийн дарга хийж байсан туршлагатай хүмүүс байдаг юм шүү дээ. Б.Оюунбулаг: Би улсын тэргүүний 52 дугаар дунд сургуулийг төгссөн. Ер нь арван жил, их сургуулийн ангийн хамт олноос сайн найз нөхдийг олж авсан гэж боддог. Манай ангийн хүүхдүүд бүгд их зөв замаар явсан, сайхан хүмүүжилтэй хүүхдүүд байсан, одоо ч тийм байгаа. Их сургуульд ороод юу олж авсан бэ гэхээр Ш.Даваахүү багштай Эрчим хүчний менежмент -ийн ангийн дарга байсан. Ангийн дарга дээр нилээн олон ажил нэмэгддэг. Тэндээс хамт олноор, багаар ажиллах чадварыг олж авсан гэж боддог. Ажлын цаана гарах тэвчээр, мөн хамт олон гэж юу гэдгийг их сургуулиас олж авсан байна. Манай их сургуулийн ангийнхан бараг бүгд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа. Их сургуульд байхдаа юм юманд оролцдог байлаа, урлаг спорт гээд л. С.Мөнхбаатар: Би Булган аймгийн Сайхан суманд наймдугаар ангиа төгсөөд аймгийн төв дээр ирж, арван жилийн дунд сургууль дүүргэсэн. Тэгээд л Улаанбаатар хотод орж ирсэн дээ. Сургуульд байхдаа 1-4, 5-6 ангиудад суралцаж байхдаа ангийн дарга хийж байсан. Их сургуульд орох гэж л анх Улаанбаатар хотод орж ирж байсан даа. Булган аймгийн хөдөөний хүүхэд байна аа. Н.Нямдаваа: Би Хөвсгөл аймгийн Рашаант суманд төрөөд, ахыгаа дагаад Тосонцэнгэл суманд 10 жилийн сургууль төгссөн. Арван жилд ангийн дарга, сурагчдын зөвлөлийн дарга гэх мэт сонгуульт ажлуудыг хийж байсаан (инээв). ЭХИС-д сурч байхдаа ШУТИС-ийн оюутны холбооны нарийн бичгийн дарга гэсэн ажилтай байсан. ЭХИС-ийн урлагийн наадам, спортын тэмцээнд ангиараа орж байсан санагдана. Электроникийн системийн профессор Халзаа багшаа удирдуулан Электроникийн олимпиадад 3 удаа орж байсан. Хоёрт нь 2, 4 дүгээр байранд орж байсан нь манай сургуулийн хувьд нилээд сайн амжилт байсан гэж боддог. Б.Амар-Эрдэнэ: Би Сэлэнгэ аймгийн Цагааннуур суманд төрж өссөн. Хуучнаар бол Найрамдал сангийн аж ахуй гэдэг нэртэй байсан. Тэнд арван жилийн сургуулиа төгссөн. Бага байхдаа шатар, даам их тоглодог байлаа. Арван жиийн сургуульд байхдаа сургуулийн шатар, даамны аварга болж байлаа. Бас сумын хүүхдүүдийн дунд зохигдсон тэмцээнд аварга болж байсан. Их сургуульд байхдаа ангийнхаа сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн багт ороод тэмцээнд орж байсан, учиргүй мундаг сайн тоглодоггүй байсан гэхдээ багтаа оноо аваад ирдэг ч тоглогч байсан. Шатрыг оюутан болсноосоо хойш бараг тоглолгүй байж байгаад, саяхан компанийн хэмжээнд зохиогдсон шатрын тэмцээнд оролцож багаараа хоёрт орсон, харин ганцаарчилсан төрөлд хагас шигшээ хүртэл тоглосон доо. Ред: Залуучууд аа, эрчим хүчний шинэ эх үүсгүүр барих, ашиглахын хувьд тааруухан, удаашралтай байна. Тэгэхлээр эрчим хүчний хөгжилт, хэтийн төлөвийн талаар ямар санаа бодолтой явдаг вэ, жишээлбэл, нэг тийм станц барьчихаасай, нэг тийм шугам барьчихвал чухал байна, эсвэл энэ яам, газар, манай эрчим хүчний бүтэц ямар байх ёстой юм бол гэх мэт бодож явдаг зүйл байгаа шүү дээ. Б.Амар-Эрдэнэ: Миний бодлоор бол манай эрчим хүчний системийн тогтвортой, найдвартай ажиллагаанд усан цахилгаан станц томоохон нөлөө үзүүлнэ гэж үздэг. Учир нь ДЦС-ыг бодвол богино хугацаанд сэргэх боломжтой. Энэ ч утгаараа системийн томоохон савлалт, үүнээс болоод системд томоохон чадлын дутагдал үүссэн тохиолдолд шаардлагатай эрчим хүчийг богинохон хугацаанд сүлжээнд нийлүүлэх чадвартай юм оны үед судлагдаж, ТЭЗҮ нь боловсруулагдсан Шүрэн болон Эгийн голын УЦС-ыг ямар нэгэн байдлаар барьж ашиглалтанд оруулаасай гэж дотроо бодож явдаг. Дараагийн зүйл гэвэл манай улс ихэнх зүйлийг үйлдвэрлэж чаддаггүй ба тэр хийж чаддаггүй зүйл гаднаас худалдан авч байдаг. Жишээлбэл: эрчим хүчний салбарт наад зах нь л гэхэд кабель, дамжуулагч утас, цахилгааны тоноглол, таслуур, салгуур гээд л зөндөө зүйлсийг 052

52 гаднаас үргэлж худалдан авч байна. Үүнийг дотооддоо хийдэг болчихвол бас л хэрэгтэй юм даа гэж боддог. Н.Нямдаваа: Амараагийн хэлсэнчлэн УЦС барих хэрэгтэй гэдэгтэй санал нэг байдаг. Маш яаралтай барих хэрэгтэй гэж бодож байгаа. Маневрлах чадвар сайтай, оргил ачааллын үед системийн тогтвортой байдал хангах гээд л. Манай салбарын хувьд нэн тулгамдаж байгаа асуудал бол УЦС-ыг барих асуудал гэж бодож байгаа. Энэ улс орон, хот хөгжиж байгааг бид гоё сайхан, өндөр барилга байшингаар харахаас гадна дэд бүтэц (эрчим хүч, холбоо, зам гудамж, талбай г.м.)-ийг хэрхэн зөв шийдэж байгаагаар нь харах нь зөв гэж үздэг. Барилга байгууламж баригдаад хөгжиж байгаагийн цаана үүсч гарч ирж байгаа цахилгаан, дулааны дутагдлыг яах вэ? Тэгэхлээр юуны өмнө дулааны тавдугаар цахилгаан станцыг яаралтай барих хэрэгтэй байх. Хөдөө орон нутагт ажиллаж, шугам дэд станцуудын төсөлд гар бие оролцож байхдаа Энэ их нүүрсний ордуудыг түшиглэн олон ДЦС бариасай, Тавантолгойд 450 МВт бариад, бүр цаашлаад том чадалтай ДЦС-уудыг барьж, Монгол улсаа бүрэн хангаад, цаашилбал урагшаа Хятад улс руу экспортлох боломж нь байгаа гэж боддог. Говийн бүсэд Коксжсон нүүрсийг нь гаргаад эрчим хүчний нүүрс нь бараг хаягдал болох гээд байгаа шүү дээ. Тэрийгээ ашиглах ёстой гэж боддог. С.Мөнхбаатар: Миний хувьд, Манай улсын Эрчим хүчний хөгжлийн хувьд аваад үзэх юм бол, юуны түрүүнд мэдээж Эгийн гол, эсвэл Шүрэнгийн УЦС барих нь зүйтэй гэж боддог. Өөр нэг зүйл гэвэл хүрээлэн орчин, экологи тал руугаа асуудал байна. Манай Улаанбаатар хот нилээн том болчихлоо. Хотоос байнга ялгарч, хаягдаж байдаг хог их хэмжээгээр байгаад байна. Европын орнуудыг харахад хог хаягдлаас эрчим хүч гаргадаг технологи маш өргөн дэлгэр тархсан байна. Улаанбаатар хотын хогны судалгааг Японы Жайка-ийн төслийн хүрээнд гаргасан байдаг юм байна лээ. Тэрнээс харж байхад, Улаанбаатар хотын хэмжээнд бага оврын WTE(waste to energy) станц барих бүрэн боломжтой, тийм үйлдвэр барихад хангалттай хэмжээний хог хаягдал гардаг юм байна. Тэгэхээр тийм нэг үйлдвэр бариад нөгөө хаяад байгаа хог хаягдлаа эргээд бид эрчим хүч болгоод хэрэглэдэг болчихвол, энэ нь 21 дүгээр зууны гоё хотод байх ёстой зүйл юм боловуу гэж боддог. Б.Оюунбулаг: Сэргээгдэх эрчим хүчний чиглэлээр манай сургуулийг төгссөн олон инженерүүд бий. Энэ чиглэлээр судалгаа хийдэг Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний төв гээд байгууллага нь хүртэл байна. Оюутан байхад багш нар сэргээгдэх эрчим хүч маш чухал, дэлхий нийтээрээ хошуураад байна гээд л заагаад байдаг байсан, сүүлийн үеийн Моодонд орсон үг ч гэж хэлж болохоор. Гэсэн хэдий ч манай улсад сэргээгдэх эрчим хүчний салбар нэг л сайн хөгжихгүй байх шиг. Оюутан байхдаа, нар салхины хамгийн их нөөцтэй Өмнөговь аймагт нар, салхины эх үүсвэрийг дизель цахилгаан станцтай хослуулан станц байгуулах хөрөнгө оруулалтын судалгаа хийж байлаа. Тэгээд л судалгаан дээрээ үндэслэн тухайн объектийн ТЭЗҮ, эдийн засгийн шинжүүр, эргэн төлөгдөх нөхцлийг нь тооцоход ашигтай гарч байсан шүү. Оюутан хүний хийсэн юм ямар болсоныг сайн мэдэхгүй юм, гэхдээ л нарны салхины цахилгаан станц барьж болмоор санагдаад байдаг. Манай компанид сэргээгдэх эрчим хүчний хэлтэс байсан, гэвч төрөөс түүнийг дэмжиж өгөхгүй болохооор манайд хичнээн тийм хэлтэс байгаад ч хэрэггүй юм шиг. Нар салхи, газрын гүний дулаан гэх мэт нөхөн сэргээгдэх эрчим хүчний нөөц манай улсад хангалттай бий. Цаашдаа бид эрчим хүчний хувьд дэлхийн чиг хандлагаар явах нь ойлгомжтой учраас энэ чиглэлээр хөрөнгө оруулалт хийж томоохон жишиг төсөл хэрэгжүүлээсэй гэж боддог. Ред: М-Си-Эс компани бол тэргүүлэгч, та нар тэргүүлэх компанийн инженер, менежерүүд. Компанийн нийгмийн хариуцлагын талаас та нарт хир туслах юм, та нар лав л орон сууцтай болчихсон гэж би бодож байна, хариулах уу? Б.Амар-эрдэнэ: М-Си-Эс групп энэ жилийн байдлаар арваад мянган ажилтантай болчихсон байна. Энэ хавар шинэ залуу ажилтнуудаа дэмжих зорилгоор 1500 айлын орон сууц бүхий залуучуудын амьдрах жишиг Вива сити хорооллыг ашиглалтанд орууллаа. Тэнд манай компанийн нилээн олон залуучууд хөнгөлөлттэй үнээр, урт хугацаат зээлэнд хамрагдаж орон сууцтай болсон. Энэ бол амьдралын гараагаа эхлүүлж байгаа залуу гэр бүлд том дэмжлэг шүү дээ. Мөн М-Си-Эс Интернэйшнл компанийн хэмжээнд хөдөө орон нутагт ажиллаж амьдарч буй ажилчдыхаа нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэж Өмнөговь аймгийн Цогтцэций суманд Вива сити хороололтой ижилхэн Цэций хороолол баригдсанаас Ухаа худаг салбарт ажиллаж байгаа ажилтнуудынхаа тав тухтай, урт хугацаанд тогтвортой ажиллах байдлыг хангах үүднээс дөчөөд байрыг хөнгөлөлттэй нөхцлөөр олгож шинэ байрны түлхүүр гардуулсан. С.Мөнхбаатар: Мөн М-Си-Эс Групп маань томоохон банк (Голомт, Худалдаа хөгжлийн г.м.)-уудтай хамтран орон сууцны хөнгөлөлттэй зээл ажиллагсаддаа өгөх боломжийг бүрдүүлж, орон сууцтай болоход нь дэмжих арга хэмжээ нилээд зохион байгуулан ажилладаг. Н.Нямдаваа: Тиймээ, өмнө нь жишээлбэл, М-Си-Эс Группын арван жилийн ойн хүрээнд сайн ажиллаж байсан инженерүүддээ тухайн үед байр өгч байсан. Өнөөдрийн байдлаар арваад мянган ажилтны байр сууцны асуудлыг 100% компани хариуцаж шийднэ гэдэг бол хүндрэлтэй учраас илүү олон хүнийг хамруулах, зах зээлийн жишгээс хямд, анхны хөрөнгө оруулалт нь бага байх, хөнгөлттэй, банкны хүү бага байх байдлаар шийдэж Вивасити шиг нийгэмдээ хандсан, хүндээ хандсан жишиг төслүүдийг группээс хэрэгжүүлж байгаад баяртай байдаг. Тэндээ орчны тохижилттой, үйлчилгээний бүх цэгүүдтэй, байрууд нь бүрэн тавилгатай байх нөхцлийг бүрдүүлж байгаа. Вива Сити хороололд 1500 орчим айлын сууц ашиглалтанд ороход орчим манай М-Си- Эс-ийн ажилтан, инженер-техникийн ажилчид байгаа юм. Б.Оюунбулаг: М-Си-Эс Группын хэмжээнд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд ганцхан ажилчиддаа байр олгох гэхээсээ илүү улс орон, нийгэмд чиглэсэн, үндэсний сонгодог бүтээлийг сэргээх, алтан фонтын кинонуудыг нөхөн сэргээх, агаарын бохирдлыг бууруулах төсөл, оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөр, Өмнөговь аймгийг төвийн бүсийн эрчим хүчний системд холбох гэх мэт нийгмийн сайн сайхны төлөө олон зүйлийг бүтээж байгаа ийм хамт олны нэг хэсэг болон ажиллаж байгаадаа залуус бид бахархаж явдаг. Та бүхэнд ажлын амжилт хүсье Төрсөн гэр шигээ дасал болсон Эрдмийн саруул ордноо мартахгүй ээ Төгсөх оюутны сэтгэлийн дуу шиг Уяхан цэнхэр хавраа мартахгүй ээ. 053

53 Таймс сэтгүүлээс тодруулсан Топ 5 Ногоон эрчим хүч нээлт Таймс сэтгүүл 2010 оны топ 50 нээлтүүдийн нэрлэжээ. Эдгээр нээлтүүд олон төрлийг хамарснаас Ногоон Эрчим хүчний талаарх мэдээллийг хүргэж байна. 1. Гүн Ногоон усан доорхи хөвөгч (Deep Green Underwater Kite):Уг турбин нь Гүн ногоон нэртэйгээр Minestoбуюу Швед- Английн хамтарсан хувийн компаний зохион бүтээсэн бүтээл юм. Гүн Ногоон далайн ёроолоос 100 метр дээр аргамжаатай байх бөгөөд 12 метр урт далбааны далайцтай далавчтай ба нэг метрийн диаметрийн турбинтай. Хөвөгч нь залууртай далавчаар турбиныг аль болох их хэмжээний далайн түрлэгийг хүлээн авах чигт чиглүүлнэ. Далайн усны нягтрал нь агаараас 800 дахин их учраас агаарт үүсгэх эрчим хүчнээс мөн 800 дахин их эрчим хүч үүсгэх чадалтай гэсэн үг. Далай нь 500кВт цахилгааныг далай тогтуун байхад ч гаргаж чадна. Хөвөгч нь усны урсгалаас 10 дахин илүү хурдтай хөвнө. Тус компанийхан далайн түрлэгийн эрчим хүчний зах зээл 80% хүртэл өснө гэж тооцож байна. 3. Цахилгааныг мэдрэгч утас (Power aware cord): Шведийн Интерактив институт буюу технологи болон дизайны судалгаа хийдэг ашгийн бус байгууллага нь цахилгааны мэдрэмжтэй утас бүтээжээ. Энэ нь кабелийг утсаар ороон тэр нь сүлжээгээр дамжиж байгаа цахилгааны гүйдлийг харах боломжтой юм байна. Гүйдэл нь ихсэх тусам цэнхэр гэрлэн спираль нь улам тод хурднаар гэрэлтэж харагдах юм байна. Энэ нь хэрэглэж буй цахилгааны гүйдлийг нүдэнд ил харагдуулснаар хэрэглэгчид цахилгааны хэрэглээг багасгахад нөлөөлнө гэж үзэж буй. Патентлагдсан энэхүү бүтээгдэхүүн зах зээл дээр цөөхөн хэмжээгээр гарсан байна. 4. Блум бокс (Bloom box):устөрөгч батерейтай холбоотой асуудал нь өндөр өртөг. Блум бокс нь өртгийн хувьд харьцангуй хямд бөгөөд анод болон катодыг уусмалд байрлуулан электролизын уусмалыг үүсгэн тог гардаг. Уг хатуу түлшний эх үүсвэр нь байгалийн хий бөгөөд компанийхан ирээдүйд илүү цэвэр эх үүсвэрээр солих санаатай байна. 800,000 ам.долларын үнэтэй тал контейнерын хэмжээтэй Блум боксыг Силикон гудамжны Google, ebay зэрэг компаниуд ашиглаж байна. 2. Биеэр удирдах төхөөрөмж (Body Powered Devices): Энэхүү төхөөрөмж нано-электроны технологийг ашиглан биений дулааныг цахилгаан болгож хувиргадаг байна. Форбес энэ төхөөрөмжийг ололт хийсэн технологи гэж нэрлэжээ. Шалны бүжгийн хүч нэртэй энэхүү төхөөрөмжийг Майкл М Алпайн Принсетон их сургуулийн хамтрагч нартайгаа бүтээжээ. Тэдний бүтээсэн уг төхөөрөмж хөдөлгөөнийг цахилгаан болгож хувиргахдаа пизоелектрик (piezoelectric) кристаллуудыг уян, биед хоргүй резин шиг материалдшигтгээж, нугаралтын үед тэдгээр кристаллууд нь цахилгаан үүсгэдэг байна. Кристаллыг гутал дотор хийх ч юм уу эсвэл биедээ шууд наалдуулахад өөрсдийн цахилгаан хэрэгслийг цэнэглэчихэд хүрэлцэхүйц цахилгаан гаргах боломжтой. Цахилгаан холбооны Оранж компани ижил төстэй Оранж Цахилгаан гутал буюу - Orange Power Wellies нэртэй дулааныг гүйдэл болгож хувиргадаг резинэн гутлыг танилцуулсан байна. Камперсынхан Британы Гластонбуригийн фестивальд анх энэхүү гутлыг танилцуулж байжээ. (Одоогийн загвар нь гар утсыг нэг цагийн ярианы цэнэгээр хангахад 12 цаг алхах шаардлагатай). Парист инженерүүд нь метронд байгаа хүмүүсийн дулааныг хуримтлуулан нийтийн орон сууцыг халаажээ он гэхэд метро дахь дулааны систем нь орон сууцны нүүрстөрөгчийн хаягдлыг гуравны нэгээр багасгана гэж тооцжээ. 5. Усгүй угаагч машин: Xeros үйлдэл нь Стефен Буркиншау гэдэг хүний бүтээл юм. Нэг удаагийн хэрэгцээнд нэг аяга ус, нунтаг, 20кг пластик зомгол (chip) ордог. Пластик зомгол нь гол үүрэгтэй бөгөөд хир, тэр байтугай толбыг арилгах юм байна.пластик зомголоо олон дахин хэрэглэж болдог. Жирийн угаалгын машин 1 кг хувцас угаахад 35 кг ус хэрэглэдэг, дээр нь усаа халаах болон хатаахад нэмэлт цахилгаан хэрэглэдэг бол усгүй угаагч уг машин худалдаанд гараад эхэлсэн байна. 054

54 Цахилгаан эрчим хүчний (цахилгаан хангамжийн) системийн хөгжлийн шинэ эрин үе ухаалаг сүлжээ буюу SMART GRID Smart Grid буюу Ухаалаг сүлжээ технологи нь найдвартай ажиллагаа, энергийн алдагдлыг бууруулах мөн цахилгаан энергийг зохистой хуваарилан түгээх бүхэл бүтэн цогц систем юм. Ухаалаг сүлжээ нь эрчим хүчний сүлжээний тодорхойлолтыг шуурхай өөрчлөх техникийн хэрэгсэл бөгөөд техникийн түвшинд эрчим хүчний сүлжээ, хэрэглэгч болон эрчим хүч үйлдвэрлэгч нарыг нэгдсэн автомат системд холбож өгөх мөн процессын ажлын горимд бодит байдал дээр нь хяналт, оношлогоо болон хэмжилтийг явуулдаг. Эрчим хүчний системд Ухаалаг сүлжээ -г нэвтрүүлснээр хэрэглээний горимын ихсэлт эсвэл бууралтаас хамааран цахилгаан энергийн дамжуулалтыг бие даан зохицуулдаг. Энэхүү шинэ системийн хамгийн гол давуу тал нь эрчим хүчний хэрэглэгчидтэй хоёр талын холболттойд оршино. Үйлдвэрлэлт орчин үеийн интернет технологийн тусламжтайгаар энергийн хуримтлал, үйлдвэрлэлтийн түгээлт, сэргээгдэх эрчим хүчний үүсгүүрүүдийг цогц болгох, эрчим хүчний системийн удирдлага болон хяналтын ухаалаг хэрэгслийг ашигласнаар ЭХ ний үйлдвэрлэлтийн эдийн засгийн хэмнэлт болон найдвартай үйл ажиллагааг хангах; Цахилгаан дамжуулах сүлжээ цахилгаан дамжуулах сүлжээний удирдлага болон ЭХ ний дамжуулалтын найдваржилтыг хангах зорилгоор шинэ хэрэгсэл болон технологи (FACTS, PMU) ашигласнаар удирдлага болон горимын өргөн хүрээний үнэлгээ явуулах; Дэд станц дэд станцын удирдлага болон найдвартай ажиллагааг хангах зорилгоор мэдээлэл болон компьютерийн технологи дээр суурилагдсан орчин үеийн хэрэгсэл болох удирдлага, дүн Smart Grid технологид хөрөнгө оруулалтаараа тэргүүлж буй 10 улс шинжилгээ болон оношлогооны аргуудыг ашигласан, орчин үеийн цахилгаан тоног төхөөрөмжүүдийг хянах зориулалтаар тавигдсан бүрэн автомат цогцолбор; Цахилгаан түгээх сүлжээ орчин үеийн мэдээлэл, компьютерийн болон интернет технологи ашигласан микропроцессорт суурилсан түгээх сүлжээний хамгаалалт болон автоматикийн найдвартай ажиллагаа болон түүний удирдлага; Хэрэглэгч эрчим хүчний тооцоо болон хяналт, эрчим хүчний хэрэглээний зохицуулалт, ачааллын удирдлага, ялангуяа аваарийн нөхцөлд өөрөө удирдан сэргээх ухаалаг системийн тоноглол; Цахилгаан энергийг илүү үр ашигтай хэрэглэх Альтернатив үүсгүүрээс цахилгаан энергийг түгээх болон цогц болгох Гарсан нөхцлүүдийг автомат горимд оношлох болон хэвийн болгох Аваарийн горим ажиллагааны үед өөрөө дахин сэргээх Эрчим хүчийг шаардлагатай тоо хэмжээнд зохицуулах Энергийн алдагдлыг багасгах Нүүрс хүчлийн хийг агаарт цацагдахыг багасгах Ухаалаг сүлжээ технологи нь үйлдвэр болон орон сууцанд суурилагдсан ухаалаг тоолуураар үйлчлэх бөгөөд эдгээр ухаалаг тоолуур нь энергийн хэрэглээний талаар мэдээлэл дамжуулдаг мөн цахилгаан тоног төхөөрөмжүүдийг ажиллах явцад хяналт тавьдаг. Энэ бүхэн хэрэглэгчдийн цахилгаан эрчим хүчинд зарцуулах зардлыг мэдэгдэхүйц бууруулдаг болно. Экспертүүд 2030 онд эрчим хүчний зах зээлд цахилгаан энергийн эрэлт өнөөдрийнхөөс хоёр дахин илүү өснө гэж таамаглаж байна. Харин зарим улсын засгийн газар, Европын холбоо 2017 онд нүүрсхүчлийн хийг ихээр ялгаруулдаг хэрэглээг Smart Grid технологийн тусламжтайгаар 9%-аар бууруулна гэж төлөвлөж байна оны Zpryme Research & Consulting компанийн судалгаагаар Smart Grid технологид хөрөнгөө оруулсан орнуудын дунд хөрөнгө оруулалтын хэмжээгээрээ БНХАУ ($7.32 их наяд) тэргүүлж, АНУ ($7.09 их наяд) удаалж байна. Харин хойд хөрш ОХУ маань хөрөнгө оруулалын хэмжээгээрээ эхний аравт орж чадаагүй ч шинэ үеийн ухаалаг цахилгаан сүлжээг байгуулах 2030 он хүртэл тооцоолсон эрчим хүчний стратегийн гол чиглэл болгон хөгжүүлж байна. 055

55 Тогтмол эргэлтийн насосыг хувьсах эргэлттэй болгон шилжүүлэхэд гарах үр ашиг УХЦС, Ашиглалтын инженер П.Бат Дулаан хангамжийн системийн ашиглалтын зардал нь доорх үндсэн зардлуудаас хамаарч байдаг. Түлш буюу нүүрсний зардал Дулаан зөөгч биеийг тээвэрлэх насосны цахилгаан хэрэглээний зардал Ажиллагсдын цалингийн зардал Хөрөнгийн зардлын шимтгэл Дулааны алдагдлын зардал Түлш буюу нүүрсний зардал: Түлш буюу нүүрсний зардал нь нүүрсний үнэ, дулаан гаргах чадвар, зуухны ашигт үйлийн коэффициент, тээвэрлэлт зэргээс хамаарч байдаг. Ажиллагсдын цалингийн зардал: Ажиллагсдын гүйцэтгэх үүрэг, мэргэжлийн онцлогоор нь удирдлагын ба инженер техникийн ажилтан, мэргэжлийн ажилтан, засварчин гэж ангилна. Тухайн үйлдвэрийн ажиллагсдын тоо, объектын хүчин чадал, автоматжуулалтын түвшин, хөдөлмөрийн зохион байгуулалтын аргаас хамаарна. Хөрөнгийн зардлын шимтгэл: Хөрөнгө оруулалтын зардалд анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхөн төлөх хугацаа, элэгдэл хорогдлын шимтгэл зэрэг хамаарна. Дулааны алдагдлын зардал: Дулааныг зохистой хуваарилах, дулааны шугам сүлжээний гадна орчинд алдагдах дулаан юм. Дулааны шугам сүлжээний гадна орчинд алдах дулааныг багасгахын тулд шугам сүлжээг сайтар дулаалан дулааны алдагдлыг бууруулах шаардлагатай. Дулаан зөөгч биеийг тээвэрлэх буюу насосны цахилгаан хэрэглээний зардал: Дулааны шугам сүлжээний нэг томоохон хэмжээний зардал нь насосны цахилгааны хэрэглээ юм. Одоогийн байдлаар насосны цахилгаан хэрэглээг бууруулахын тулд дараах аргуудыг хэрэглэж байна. 1. Давтамж хувиргуур бүхий цахилгаан хөдөлгүүртэй насос тавих 2. Тогтмол эргэлтийн цахилгаан хөдөлгүүр бүхий насосыг давтамж хувиргууртай болгох 3. Температурын графикийг нэмэгдүүлж сүлжээний зарцуулалт, даралтын уналтыг багасгах гэх мэт аргууд байна. Энэ насос нь төвөөс зугтаах хүчний тогтмол эргэлтийн цахилгаан хөдөлгүүртэй насос юм. Насосны эргэлтийг өөрчлөх боломжгүй нөхцөлд хүчин чадал нь дундаж ачааллаас ямагт ихээр сонгогддог ба цахилгааны үргүй зардал ихээр гаргадаг. Манай нөхцөлд тогтмол эргэлтийн цахилгаан хөдөлгүүрийг давтамж хувиргууртай болгосноор насосны эргэлтийн тоог өөрчлөх боломжтой болсон. Энэ үед насосны характеристик дараах хамаарлаар өөрчлөгдөнө. n i Эргэлтийн тоо V i Тухайн утганд харгалцах бүтээмж H i Үүсэх түрэлт N i - Насосны цахилгаан чадал Хөдөлгүүрийг давтамж хувиргууртай болгосны дараах насосны характеристик байгуулъя: Өгөгдөл: Насосны эргэлтийн тоо n=2950 эр/минут Бүтээмж V=0 үед үүсэх түрэлт H 1 =54.5м, хөдөлгүүрийн чадал N 1 =8кВт байна. Харин насосыг 90% ачааллахад Үүсэх түрэлт- H 2 =H 1 *0.9=49.05м Хөдөлгүүрийн чадал: Эргэлтийн тоо: Тогтмол эргэлтийн насосыг давтамж хувиргууртай болгох эдийн засгийн үр ашгийн талаар нэгэн жишээг авч үзье. НБҮ-ийн зуухны Grundfos-ийн TP80-570/2 маркийн тогтмол эргэлтийн насосыг давтамж хувиргууртай болгосны үр ашиг: Одоо суурилагдсан TP /2 насосны характеристик 056

56 Зарцуулалт м 3 /ц Түрэлт м 54, , ,3 47,5 43,2 Чадал квт 100% , ,2 18,3 20,2 22 Эргэлт эр/ минут Зарцуулалт м 3 /ц 0 18,974 37,947 56,921 75,895 94, ,84 132,82 Түрэлт м 49,05 49,5 50,4 49,95 48,6 46,17 42,75 38,88 Чадал квт 90% 6,8305 8, ,075 11,953 13,832 15,625 17,247 18,784 Эргэлт эр/ минут 2798,6 2798,6 2798,6 2798,6 2798,6 2798,6 2798,6 2798,6 Зарцуулалт м 3 /ц 0 17,889 35,777 53,666 71,554 89, ,33 125,22 Түрэлт м 43, ,8 44,4 43,2 41, ,56 Чадал квт 80% 5,7243 7,1554 8, ,018 11,592 13,094 14,454 15,742 Эргэлт эр/ минут 2638,6 2638,6 2638,6 2638,6 2638,6 2638,6 2638,6 2638,6 Зарцуулалт м 3 /ц 0 16,733 33,466 50,2 66,933 83, ,4 117,13 Түрэлт м 38,15 38,5 39,2 38,85 37,8 35,91 33,25 30,24 Чадал квт 70% 4,6853 5,8566 6,9108 8,1993 9, ,718 11,83 12,885 Эргэлт эр/ минут 2468,1 2468,1 2468,1 2468,1 2468,1 2468,1 2468,1 2468,1 Зарцуулалт м 3 /ц 0 15,492 30,984 46,476 61,968 77,46 92, ,44 Түрэлт м 32, ,6 33,3 32,4 30,78 28,5 25,92 Чадал квт 60% 3,7181 4,6476 5,4841 6,5066 7,5291 8,5051 9, ,225 эргэлт эр/ минут 2285,1 2285,1 2285,1 2285,1 2285,1 2285,1 2285,1 Хөдөлгүүрийг давтамж хувиргууртай болгосны дараах насосны характеристик N 70 =12кВт ачаалалтай байна. Цахилгааны хэрэглээ 1кВт цаг цахилгааны үнэ 250 төгрөг гэж үзвэл b=250төг/kвт цаг Нэг насосноос 5,088,000 төг хэмнэж байна. Хоёр насос тогтмол ажиллах учир халаалтын улирлын хугацаанд нийт 10,176,000 төг хэмнэж байна. Томоохон хэмжээний шугам сүлжээний хувьд маш их мөнгө хэмнэх боломжтой. Насос ба шугам сүлжээний характеристик НБҮ-ийн шугам сүлжээний даралтын уналт Сүлжээний өгөх, буцах шугамын хамгийн их шугамын даралтын уналт Н өб =7.1м Хэрэглэгчийн оруулга дээрх даралтын уналт H ХО =10м Модуль 1,2 дотор халаалтын системийн даралтын уналт 10м буюу хамгийн их уналттай байдаг учраас хэрэглэгчийн оруулгын даралтын уналтыг үүгээр сонголоо. Зуухан дээр унах даралтын уналт H з =6м Шугам сүлжээний нийт даралтын уналт H на = Н өб + H ХО + H з = =23.1м их байвал шугам сүлжээг бүрэн эргүүлэх боломжтой байна. Мөн шугам сүлжээний нийт зарцуулалт G c =161,38тн/ц юм. Насосны ачаалал сонгох Хоёр насос зэрэгцээ явахад зарцуулалт нэмэгдэж даралт тогтмол байдаг. Тооцоогоор НБҮ-ийн шугам сүлжээний H на =23.1м, зарцуулалт нь G c =161,38тн/ц байхаар насосыг сонгох ёстой. Хоёр насосыг зэрэг явна гэж үзвэл нэг насосоор өнгөрөх зарцуулалт G 80тн/ц байна. Сүлжээний насосыг 70% ачааллана гэж үзэхэд 36 метр түрэлт үүсэж байгаа учир сүлжээг эргүүлэх бүрэн боломжтой байна. Сүлжээний насосыг 10-р сарын 1-ээс 5-р сарын 1 хүртэл ажиллуулахад n=5088 цаг байна. Хэрэв насосыг 100% ачаалалтай ажиллуулбал N 100 =16кВт, 70% ачааллавал Эрчим хүчний системийн үр ашгийг хэмждэг 3 зүйлээр дүгнэлт хийе: Нийгэм Эдийн засгийн Хүрээлэн буй орчин ба хүлэмжийн хий Нийгэм Томоохон хэмжээний төвлөрсөн болон бие даасан шугам сүлжээний хувьд их хэмжээний мөнгө хэмнэх ба дулааны өөрийн өртгийг бууруулснаар хэрэглэгчдэд хүрэх дулааны тарифт үнийг багасгах учир хэрэглэгчдэд буюу нийгмийн үр ашигтай. Эдийн засгийн 10,176,000 төгрөгийг цахилгааны зардлаас хэмнэж байна. Мөн насосны ашиглалтын хугацааг уртасгаж байна. Хүрээлэн буй орчин ба хүлэмжийн хий Ухаа Худаг цахилгаан станцын цахилгаан үйлдвэрлэлийн жишмэл түлшний хувийн зарцуулалт: В т =600гр.ж.т/(кВт/цаг) байна. Насосыг давтамж хувиргууртай болгосноор нэг насосноос хэмнэсэн цахилгааны хэрэглээний хэмжээ нь P=20352кВт цаг байна. Уг цахилгааны хэрэглээг цахилгаан станцаас авч байгаа учир цахилгаан станц дээр хэрэглэх байсан түлшний хэмжээг олъё. В т = P вт =20352кВт цаг 600гр.ж.т/(кВт/цаг) = гр ж.т=12.21тн ж.т хэмнэж байна. Хоёр насос зэрэг явах учир тн ж.т хэмнэж байна. Ийм хэмжээний түлш шатахад ялгарах хүлэмжийн хийг бууруулж байна. 057

57 ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ САЛБАРЫН ЕРӨНХИЙ ИНЖЕНЕРҮҮДИЙН ЗӨВЛӨГӨӨНИЙ ШИЙДВЭР Эрчим хүчний салбарын ерөнхий инженерүүдийн 2013 оны 9-р сарын 05-ны өдрийн зөвлөгөөнөөр Төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээний оны өвлийн их ачааллын горим -ыг хэлэлцээд ШИЙДВЭРЛЭСЭН НЬ: 1. ТБНС-ний оны өвлийн их ачааллын горим - ыг мөрдөж ажиллахыг ДҮТ ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал /Х.Цогтбаатар/-т зөвшөөрсүгэй. 2. ТБНС-ний оны өвлийн их ачааллын үеийн горим ажиллагаанд хяналт тавьж, өдөр тутмын горимоор зохицуулан ажиллахыг ДҮТ ХХК-ийн дэд захирал бөгөөд ерөнхий диспетчер /Г.Балжинням/-д даалгав оны халаалтын улирлын оргил ачаалал эхлэхээс өмнө зуух 5-ыг ачаалал авч ажиллуулахыг ДЦС-2 ХК-ийн ерөнхий инженер /Б.Мягмаржав/-т, 2013 оны 12-р сарын 01-нээс өмнө дулаанжуулалтын тоноглолд шинээр бойлер суурилуулан ажилд оруулахыг ДЦС-3 ХК-ийн тэргүүн дэд захирал, ерөнхий инженер /Б.Ганбаатар/-т тус тус үүрэг болгов оны 9 дүгээр сарын 20-ноос 25-ны хооронд ДЦС-2 ХК-ийн сүлжээний насосын туршилтыг хийж өвлийн ачаалалд бэлэн болгохыг ДҮТ ХХК, ДЦС-2 ХК, УБДС ХК-иудын ерөнхий инженер нарт үүрэг болгов. 5. Салхин цахилгаан станцын горим төлөвлөлт, гүйцэтгэлд хяналт тавьж шөнийн горимын үед экспортын цахилгаан ачаалалд оролцохгүй байхаар ажиллуулахыг ДҮТ ХХК-ийн дэд захирал бөгөөд ерөнхий диспетчер /Г.Балжинням/-д даалгав. 6. Генераторуудын реактив ачааллын горимд хяналт тавьж хүчдлийн горимд диспетчерийн зохицуулалт хийж ажиллахыг ДҮТ ХХК-ийн дэд захирал бөгөөд ерөнхий диспетчер /Г.Балжинням/-д үүрэг болгов. Г.Балжинням (ДҮТ ХХК, Дэд захирал бөгөөд ерөнхий диспетчер) Ц.Энхсайхан (ДҮТ ХХК, Горим төлөвлөлт, тооцооны албаны дарга) Ц.Эрдэнэбулган, Ц.Өнөрмаа, Ж.Батбилэг, Ц.Цэрэндулам (ДҮТ ХХК, Дулааны горимын тооцооны инженер Энэхүү өвлийн горимын үр дүнг сэтгүүлд нийтлэхдээ технологийн дараметрийг өөрчлөөгүй бөгөөд зарим бүлэг, хүснэгтийн дугаарт зохицуулалт хйисэн болно. Ред Төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээ (ТБНС)- ний оны өвлийн горимыг 7 хувилбараар тооцож ТӨВИЙН БҮСИЙН НЭГДСЭН СҮЛЖЭЭНИЙ ОНЫ ӨВЛИЙН ИХ АЧААЛЛЫН ГОРИМ АЖИЛЛАГАА төлөвлөв. Үүнд: Үйлдвэрлэгч ТЗЭ-дийн саналаар; Хэрэглэгч ТЗЭдийн саналаар тодорхойлсон ЦЭХ-ний хэрэглээгээр; 2013 оны сүүлийн 4 сарыг төлөвлөгөөгөөр, 2014 оны 5 сар хүртэл саналаар тооцсон; Чойроос цаашхи Өмнөд бүсийн хэрэглээг Хятадаас хангах; Салхит СЦС-ын 2013 оны сүүлийн 4 сарын ажиллагааг 3 хувилбараар (саналаар, төлөвлөгөөгөөр,судалгаанд үндэслэсэн тооцоогоор) ; Өвлийн оргил ачааллын саруудад ДЦС-4 ХК дээр нэг ТГ бэлтгэлд байлгаж, хязгаарлалт хийх горим (Р мах.имп=175, 210 МВт гэсэн 2 нөхцлөөр); ДЦС-3 ХК-ийн ДДХ-ийн 12 МВт-ын нэг ТГ-аас бусад бүх машин ажилд байх, хязгаарлалт хийхгүй хэрэглээг хангах хувилбар г.м. 1.ЦАХИЛГААНЫ ХЭРЭГЛЭЭ оны өвлийн их ачааллын горимд Төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээ (ТБНС)-ний цахилгаан эрчим хүчний нийт хэрэглээ 3 850,5 сая квт.ц буюу өмнөх өвлийн гүйцэтгэлтэй харьцуулбал 211,6 сая квт.ц (5,8%)-ийн өсөлттэй байхаар төлөвлөгдсөн. Системийн цахилгаан эрчим хүч (ЦЭХ)- ний нийт хэрэглээг хүснэгт 1-д, системийн хэрэглээ (түгээлтээр) хүснэгт 2-д үзүүлэв. Хүснэгт 1: ЦЭХ-ний хэрэглээ, сая квт.ц Үзүүлэлт IX/15 X X1 XII I II III IV V/15 Нийт оны өвлийн гүйцэтгэл оны өвлийн горимын үеийн төлөвлөгөө 193,8 424,0 459,7 526,5 522,5 451,9 455,8 419,8 184,4 3638,3 196,6 444,3 483,4 557,9 556,7 477,7 485,0 446,7 201,4 3850,5 Үзүүлэлт IX/15 X X1 XII I II III IV V/15 Нийт оны гүйцэтгэл оны төлөвлөгөө 168,6 365,0 394,4 449,6 444,6 382,6 389,7 361,8 159,1 3,115,4 172,0 383,6 415,0 479,5 476,5 406,5 417,7 387,6 175,7 3,314,0 2.ЦАХИЛГААНЫ АЧААЛАЛ: Өвлийн горимын үед ТБНС-ний оргил ачаалал нэгдүгээр сард Pмах= 960 МВт, бага ачаалал есдүгээр сард Pмин =380 МВт хүрэхээр төлөвлөгдөж байна. Хүснэгт 3: Чадал, МВт IX/15 X X1 XII I II III IV V/15 Нийт P мах ,115,4 P мин ,314,0 Сарын их бага ачааллын зөрүү МВт, хоногийн графикийн ачааллын зөрүү МВт байх тул ДЦС-ууд шөнийн бага ачааллын цагуудад технологийн горим зөрчихгүйгээр ачаалал дарж горим тохируулганд оролцоно (Зураг 1). Зураг 1. Системийн их бага ачааллын график 3.ДУЛААНЫ ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ХЭРЭГЛЭЭ: оны өвлийн горимд ДЦС-ууд тооцоологдсон сүлжээний ус, уурын хэрэглээг бүрэн хангаж ажиллана, (хүснэгт 4). 058

58 Хүснэгт 4: Дулааны эрчим хүчний дундаж хэрэглээ Үзүүлэлт ДЦС-2 ДЦС-3 ДЦС-4 УБДС ДДЦС ЭДЦС Сүлжээний усны зарцуулалт,тн/ц Нэмэлт усны зарцуулалт, тн/ц Үйлдвэрийн уур, Гкал/ц оны халаалтын улиралд Улаанбаатар хотын гадна агаарын тооцоот температур С байх үеийн нийт хэрэглэгчдийн максимум хэрэглээг доорхи хүснэгтээр харуулав. (хүснэгт 5). Эх үүсвэрүүд энэ хэрэглээг хангах дулаанжуулалтын тоноглолын бэлэн байдлыг хангасан байна. Хүснэгт 5. Дулааны эрчим хүчний максимум хэрэглээ Станц Ачаалал, Гкал /ц Сүлжээний зарцуулалт, т/ц Сүлжээний даралт, ата Өгөх Буцах Өргөх н а п о р, м ДЦС ДЦС-3 ӨДХ ДЦС-3 ДДХ ДЦС Нийт дүн Gну тн/ц Дулааны сүлжээнд хийх чанарын тохируулгыг эх үүсвэрүүд дээр Төвлөрсөн дулаан хангамжийн дүрмийн заалтын дагуу тухайн орон нутгийн цаг агаартай уялдуулан ДҮТ-ээс тооцож өгсөн температурын графикийг мөрдөн ажиллана. Үүнд: Улаанбаатарт 135/70 0 С; Дарханд 130/70 0 С; Эрдэнэтэд 150/700С. 4. ДЦС-УУДЫН АЖИЛЛАХ ГОРИМ: Өвлийн горимын хугацаанд мөрдөгдөх технологийн горимыг тооцоолохдоо ДЦС-ууд өөрийн тооцоологдсон дулааны ачааллыг бүрэн хангахад шаардлагатай үндсэн тоноглолыг ажиллагаанд байхаар сонгон, технологийн горимын зөрчилгүй байх горимын хувилбаруудыг тооцоолсон. (Хүснэгт 6) Горим мөрдөгдөх хугацаанд тооцоолсон дулааны дундаж ачааллыг хэрэглээнд тодотгол хийж баталгаажуулсан 2013 оны төлөвлөгөө болон системд шаардлагатай эрчим хүчний хэрэглээг хангах ДЦС-уудын горим ажиллагааг диспетчерийн зохицуулалт хийх Тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч Диспетчерийн Үндэсний Төв -өөс (ДҮТ ХХК ) өдөр тутмын горимоор зохицуулж ажиллана. Хүснэгт 6. Дулааны эрчим хүчний горим ажиллагаа, (2013 оны IX/15-наас XII/31) Станц Үзүүлэлт IX/15 Xсар XI сар XII сар Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар ДЦС-2 ДЦС-3 ДДХ Даралтын горим, кгс/см2 255 Шууд Буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус Шууд Буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 Шууд Буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус Шууд Буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Үүнээс: Усаар Уураар Даралтын горим, Шууд ДЦС-3 ӨДХ кгс/см2 Буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус Шууд Буцах ДЦС-4 ДДЦС ЭДЦС Дулааны эрчим хүчний горим ажиллагаа ( ) Станц Үзүүлэлт IX/15 Xсар XI сар XII сар V/15 Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар ДЦС-2 ДЦС-3 ДДХ ДЦС-3 ӨДХ ДЦС-4 ДДЦС Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 Даралтын горим, кгс/см2 шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц ,0 Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 шууд буцах ,8 Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус Хүснэгт 7. ТБНС-ний хэрэглээ үйлдвэрлэлтийн баланс ( ) шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 Сүлжээний усны зарц. тн/ц шууд буцах Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах Дулаан түгээлт, Гкал/ц Усаар Үүнээс: Уураар Даралтын горим, кгс/см2 Шууд буцах Сүлжээний усны зарц. тн/ц Нэмэлт усны зарц. тн/ц Температурын горим, градус шууд буцах шууд буцах Үзүүлэлт IX/15-30 X XI XII Системийн нийт хэрэглээ Системийн хэрэглээ / түгээлтээр/ Дотоодын нийт Импорт Экспорт Энергээр, мян.квт.ц 196, , , ,936 Чадлаар /Pmax/, МВт Чадлаар /Pmin/, МВт Энергээр, мян.квт.ц 172, , , ,500 Чадла ар /Pmax/, МВт ЦЭХ-ний үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц ,151 ЦЭХ-ний түгээлт, мян.квт.ц ,715 Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц 24,596 60,658 68,422 78,436 Дотоод хэрэгцээ, % 14.0% 14.6% 15.0% 15.3% Pmax, МВт Pmin, МВт Э, мян.квт.ц ,785 Pmax, МВт Э, мян.квт.ц 1,350 2,600 2,400 2,

59 Хүснэгт 7-гийн үргэлжлэл. ТБНС-ний хэрэглээ үйлдвэрлэлтийн баланс ( ) Үзүүлэлт I сар II сар III сар IV сар V/1-15 Нийт Энергээр, мян.квт.ц 552, , , , ,362 3,845,951 Системийн нийт хэрэглээ Чадлаар /Pmax/, МВт Чадлаар /Pmin/, МВт Системийн Энергээр, мян.квт.ц 476, , , , ,700 3,314,039 хэрэглээ / түгээлтээр/ Чадлаар /Pmax/, МВт ЦЭХ-ний үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц 522, , , , , ЦЭХ-ний түгээлт, мян.квт.ц 446, , , , , Дотоодын Дотоод хэрэгцээ, нийт мян.квт.ц 76,171 71,212 66,920 59,837 25, ,913 Дотоод хэрэгцээ, % 14.6% 15.4% 14.7% 14.2% 13.7% 14.7% Pmax, МВт Pmin, МВт Импорт Э, мян.квт.ц 30,000 14,000 28,000 27,000 14, ,310 Pmax, МВт Экспорт Э, мян.квт.ц , ,200 1,500 18,250 Pmax, МВт Хүснэгт 8. Эх үүсвэрүүдийн технологийн горим ажиллагаа ( ) Үйлдвэрлэх ТЗЭ-ийн нэр ДЦС-2 ДЦС-3 ДЦС-4 ДДЦС ЭДЦС Салхит СЦС Үзүүлэлт IX/15-30 X сар XI сар XII сар Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 14,5% 15,3% 16,3% 16,3% Pmax, МВт Pmin, МВт Зуухны тоо Турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 18,8% 19,4% 20,8% 22,3% Pmax, МВт Pmin, МВт Зуухны тоо Турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц 131, , , ,000 Түгээлт, мян.квт.ц 114, , , ,500 Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц 16,819 38,049 41,977 47,500 Дотоод хэрэгцээ, % 12.8% 13.0% 13.1% 13.1% Pmax, МВт Pmin, МВт Зуухны тоо Турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 16,3% 17,8% 20,3% 20,1% Pmax, МВт Pmin, МВт Зуухны тоо Турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 21,5% 23,3% 21,1% 20,1% Pmax, МВт Pmin, МВт Зуухны тоо Турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ,мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 8,8% 5,4% 4,8% 5,3% Pmax, МВт Турбины тоо Зуухны тоо Турбины тоо Эх үүсвэрүүдийн технологийн горим ажиллагаа (2014 оны I/01- нээс V/15) Эх үүсвэрүүд ДЦС-2 ДЦС-3 ДЦС-4 ДДЦС ЭДЦС Салхит СЦС Үзүүлэлт I сар II сар III сар IV сар V/1-15 Нийт Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 17,5% 16,6% 15,5% 14,9% 15,0% 16% Pmax, МВт Pmin, МВт Ажилд байх зуухны тоо Ажилд байх турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 22,0% 22,2% 20,6% 19,1% 17,4% 20,8% Pmax, МВт Pmin, МВт Ажилд байх зуухны тоо 10 10/ Ажилд байх турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц 368, , , , ,200 2,561,800 Түгээлт, мян.квт.ц 324, , , , ,190 2,232,971 Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц 43,827 42,513 41,992 38,143 18, ,829 Дотоод хэрэгцээ, % 11.9% 13.0% 12.9% 12.9% 12.8% 12.8% Pmax, МВт Pmin, МВт Ажилд байх зуухны тоо Ажилд байх турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 22,0% 21,7% 20,0% 18,3% 18,1% 19,8% Pmax, МВт Pmin, МВт Ажилд байх зуухны тоо Ажилд байх турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 19,4% 19,8% 20,6% 22,9% 22,3% 20,9% Pmax, МВт Pmin, МВт Ажилд байх зуухны тоо Ажилд байх турбины тоо Үйлдвэрлэлт, мян.квт.ц Түгээлт, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, мян.квт.ц Дотоод хэрэгцээ, % 7,2% 5,9% 4,2% 2,4% 2,6% 4,5% Pmax, МВт Ажилд байх турбины тоо ТБНС-ний өвлийн саруудын хоногийн ачааллын графикт эх үүсвэрүүдийн ажиллах горим оролцоог (Зураг 2)-д үзүүлэв. Зураг 2. ТБНС-ийн аас 2014 оны 4 сар хүртэлх төлөөлүүлэн авсан хоногийн ачааллын графикийн чадлын хаалт буюу эх үүсгүүрийн горим оролцооны график. 060

60 5.ТҮЛШНИЙ ХУВИЙН ЗАРЦУУЛАЛТ, БОДИТ ЗАРЦУУЛАЛТЫН ТООЦОО Хүснэгт оны өвлийн горимын үеийн жишмэл түлшний зарцуулалт /тн.ж.т/ Станцын нэр 2013 он 2014 он 9 сар 10 сар 11 сар 12 сар 1 сар 2 сар 3 сар 4 сар 5 сар Нийт цахилгаан ДЦС-2 дулаан нийт цахилгаан ДЦС-3 дулаан нийт цахилгаан ДЦС-4 дулаан нийт цахилгаан ДДЦС дулаан нийт цахилгаан ЭДЦС дулаан нийт цахилгаан Cистем дулаан Нийт Жишмэл түлшний зарцуулалт оны халаалтын улирлын гүйцэтгэлтэй харьцуулахад 5,1%-ийн өсөлттэй төлөвлөгдсөн. Үйлдвэрлэгч тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдээс ирүүлсэн саналаар 1960,3 мян.тжт шаардагдах тооцоо гарч байгаа боловч цахилгаан дулааны хэрэглээний өсөлтөөс шалтгаалан 2007,2 мян.тжт шаардагдахаар төлөвлөгдөж байна. Зураг 3. Жишмэл түлшний зарцуулалт Жишмэл түлшний хувийн зарцуулалт нь дулаан, цахилгааны эрчим хүчний хэрэглээний өсөлт, цаг агаарын нөхцөл, ДЦС-уудын үндсэн тоноглолын найдвартай ажиллагаа зэргээс хамаарна оны халаалтын улиралд жишмэл түлшний хувийн зарцуулалт нь өмнөх мөн үеийн гүйцэтгэлээс цахилгаанд 2,9%, дулаанд 0,78% өсөхөөр төлөвлөгдөж байна оны халаалтын улиралд ТБНС-нд холбогдсон ДЦС-уудын зарцуулах бодит нүүрсний тооцоог хүснэгт 11-д үзүүлэв. Xүснэгт 11: Цахилгаан станцууд жил бодит нүүрс ДЦС-2 Багануур үүнээс мазут нүүрс бодит Багануур ДЦС-3 үүнээс салярка мазут нүүрс бодит Багануур ДЦС-4 Шивээ үүнээс овоо ДДЦС ЭДЦС мазут бодит нүүрс Багануур Шивээ овоо үүнээс Шарын гол салярка мазут бодит нүүрс Багануур Шивээ овоо үүнээс Шарын гол мазут бодит нүүрс Багануур Энерго систем Шивээ овоо үүнээс Шарын гол салярка мазут Системийн дүнгээр ДЦС-уудын нүүрсний хэрэглээ өмнөх өвлийн жилийн гүйцэтгэлээс 178 мян.тн буюу 4,5 %-ийн өсөлттэй байхаар төлөвлөгдөж байна. Зураг 5. Бодит нүүрсний зарцуулалт Зураг 4. Жишмэл түлшний хувийн зарцуулалт Хүснэгт 10. Өвлийн горимын үеийн жишмэл түлшний хувийн зарцуулалтын тооцоо Станцын нэр Хэмжих 2013 он 2014 он нэгж 9 сар 10 сар 11 сар 12 сар 1 сар 2 сар 3 сар 4 сар 5 сар Нийт цахилгаан гр/квт.ц ДЦС-2 дулаан кг/гкал цахилгаан гр/квт.ц ДЦС-3 дулаан кг/гкал цахилгаан гр/квт.ц ДЦС-4 дулаан кг/гкал цахилгаан гр/квт.ц ДДЦС дулаан кг/гкал цахилгаан гр/квт.ц ЭДЦС дулаан кг/гкал цахилгаан гр/квт.ц Cистем дулаан кг/гкал ТОГТВОРЖСОН ГОРИМ, ТООЦОО (Тооцооны схем, онцлог) Эрчим хүчний хэрэглээ үйлдвэрлэлийн баланс, ТЗЭ-ээс ирүүлсэн санал, үйлдвэрлэгчдийн тоноглолын байдлыг сонгож, системийн тогтворжсон горимын тооцоог таамаглаж буй ачааллын утганд хийв. Ачааллыг оны өвлийн хяналт хэмжилтийн мэдээнээс авч, схем, тоноглол, РПН, ПБВ-ын байрлалыг ирүүлсэн саналын дагуу авч тусгалаа. Нийтдээ 114 трансформаторыг тусгаж, 91 трансформаторыг ажилд, 23 бэлтгэлд шилжүүлэн, 18 реакторыг ажилд, 11 реактор бэлтгэлд байхаар авлаа. ТБНСний горимын тооцоонд Салхит СЦС, Ухаахудагийн ЦС, Эрдэнэт үйлдвэр -ийн ДЦС зэрэг эх үүсвэрүүдийг нэмж оруулав. Мөн АУЭХС болон өмнөд бүсийн хэрэглээг хангаж байхаар 110 квын Мөрөн-Тэлмэн-Улиастай, Мандалговь-Тавантолгой ЦДАШуудыг нэмж тусгалаа. Системийн их ачаалал 960 МВт, бага ачаалал 380 МВт. Шугам, дэд станцын горим, ажиллагаа: кв-ын шугам, дэд станц, үндсэн тоноглолуудын горимыг доорхи байдлаар сонголоо (хүснэгт 12, 13). 061

61 Хүснэгт кв-ын шугамуудын горим ажиллагаа Хүчдэлийн Ажилд Бэлтгэлд түвшин 220кВ 202, 203, 205, 206, 207, 208, 210, 257, , 204, кВ 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, Хот Б, Төв Б 112, 113, 114, 115, 116, 117, 118, Баясгалант, Хөтөл А, Б, Орхон, Үйлдвэр А, Б (Дархан), Сүхбаатар, Дархан 110, Ерөө, Хялганат А, Б, Булган А, Б, Мөрөн, ГОК А, Б, Г, Д, Хархорин А, Б, Арвайхээр, Цэцэрлэг, Баянхонгор, Үйлдвэр 110 (УБ), Яармаг А, Б, Уул А, Б, Хот А, Төв А, Бор-Өндөр, Баянмөнх, Өндөрхаан, Мандалговь, Хар-Айраг, Сайншанд, Замын-Үүд, МАК, Шивээ-овоо, Төмөртэй, Тэлмэн, Улиастай, Тавантолгой, Даланзадгад 35кВ Эрдэнэт блок 1, 2, 3, Холбоо А, Б, Цэвэрлэх 35 Хүснэгт 13. Дэд станцуудын тоноглолын ажиллагааны горим Дэд станц Горим ажиллагаанд оролцох Бэлтгэлд байх Улаанбаатар 220/110/35 АТ-1, АТ-2. Р-1; Р-2. Дархан 220/110/35 АТ-1; АТ-2; Р-1. Р-2. Эрдэнэт 220/110/35 АТ-1; АТ-2. Р-1; Р-2. Багануур 220/110/35 АТ-2; Р-2. АТ-1, Р-1. Чойр 220/110/35 АТ-2, Р-2. АТ-1, Р-1, Р-3. Хархорин 110/35/10 Т-1; T-2; Р-1; Р-2; Р-3. Сайншанд 110/35/10 Т-2; Р-2. Т-1; Р-1. Замын-үүд 110/10 Т; Р. Арвайхээр 110/35/10 Т-2; Р. T-1. Баянтээг 110/35/10 Т. Р. Баянхонгор 110/35/6 Т-1; T-2; Р-1, Р-2. Т-2. Мөрөн 110/35/6 Т-1; T-2; P-1; Р-2. Тэлмэн 110/35/10 T, Р. Улиастай 110/35/10 T, Р. Мандалговь 110/35/10 T, Р. Тавантолгой 110/35/10 T-1, Р. T-2. Өндөрхаан (Баруун Урт талаас тэжээх үед) Системийн горим ажиллагаанд нөлөөлөхүйц схемийн өөрчлөлт, шинэ хэрэглэгчдийг холбох, өргөтгөл шинэчлэлт хийх үед Нэгдсэн сүлжээний дүрэм -ийн 4-р бүлэгт заасны дагуу тухай бүр шийдэж ажиллана. Хүчдэлийн түвшин. ТБНС-ний тогтворжсон горимын тооцоог эх үүсвэрүүдийн технологийн горим ажиллагаа, сар бүрийн үйлдвэрлэх эрчим хүчний хэмжээ, техникийн их бага ачаалал, ажиллах үндсэн тоноглолын мэдээтэй уялдуулан хийж, нэгдсэн сүлжээний хяналтын цэгүүд дэхь хүчдэлийн дундаж утгыг харуулав (хүснэгт 14). Хүснэгт 14. Хяналтын цэгүүд дээрх хүчдэлийн түвшин, кв Дэд станцын нэр Т-1, Р. Системийн ачаалал, МВт 960* * кв-ын хүчдэл 110 кв-ын хүчдэл Дархан 220/110/35 233,3 236,5 238,6 111,1 112,2 114,4 ДЦС-4 ОРУ-220/ ,1 225,4 226,1 111,2 114,0 114,6 Улаанбаатар 220/110/35 222,6 227,3 228,7 110,9 113,7 114,3 Эрдэнэт 220/110/35 227,8 231,7 233,6 111,5 111,8 112,3 Багануур 220/110/35 222,0 224,3 225,8 106,7 108,9 108,8 Чойр 220/110/35 221,9 226,7 226,8 111,2 113,6 119,5 ДЦС3 ОРУ-110/ ,9 113,7 114,4 Хархорин 110/35/ ,9 111,9 114,4 Булган 110/35/ ,1 112,6 114,0 Мөрөн 110/35/ ,3 114,4 117,9 Тэлмэн 110/35/ ,3 117,9 122,6 Улиастай 110/35/ ,0 118,0 121,9 Баянхонгор 110/35/ ,5 103,3 108,7 Сайншанд 110/35/ ,7 108,1 118,8 Замын-үүд 110/ ,4 106,0 117,4 Мандалговь 110/35/ ,9 117,0 122,4 Тавантолгой 110/35/ ,9 118,3 123,4 - Хүчдлийн түвшинг өргөх, генераторуудыг хэт өдөөлтийн горимоос гаргах арга хэмжээг авч 201, 204 ЦДАШ-уудыг залгаж, зарим дэд станцын реакторуудыг бэлтгэлд шилжүүлсэн болно. Өвлийн горимын тооцооны үр дүнгээс харахад хэдийгээр импортын чадлын урсгал 210 МВт хүрч байгаа ч системд эх үүсвэрийн нөөц дутмаг, Улаанбаатарын районы ачааллын утга статик тогтвортой ажиллах бүсээс давсан зэрэг нь ТБНС-ний ачаалал 900 МВт хэтрэх үед системийн хэмжээнд хүчдлийн түвшин буурч хэвийн горим ажиллагаанд хүндрэл үүсч болзошгүйг харуулж байна. Ялангуяа ДЦС-4 ХК-ийн генераторууд хуурмаг чадлын түвшингээр % хүртэл ачаалагдаж байгаа нь тогтворгүй ажиллах бүсэд шилжиж, системийн найдвартай ажиллах боломжийг бууруулж байна. Өөрөөр хэлбэл ДЦС-4 ХКийн 110 кв-ын шин дээр ажиллаж буй 2 генератор их ачааллын үед хэт өдөөлтийн горимд ажиллахаар байна. Горимын параметрүүд зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс хэтрэх, эх үүсвэрүүдийн хэвийн ажиллагаа доголдох тохиолдолд ДҮТ-ийн диспетчерийн шийдвэрээр холбогдох арга хэмжээг авна. Үүнд: Дамжуулах болон түгээх сүлжээнд трансформаторын РПН болон ПБВ-ын тохиргоогоор хүчдлийн түвшинг хэвийн хэмжээнд барих арга хэмжээг авах; Реакторын горимоор зохицуулах (Эрдэнэт, Сайншанд, Баянхонгор, Хархорин дэд станцын реакторуудыг ажилд буюу бэлтгэлд түр шилжүүлэн залгах); Дархан 220/110/35 кв-ын дэд станц дээр хүчдлийн горимыг их ачааллын үед 233 кв, бага ачааллын үед 239 кв-оос хэтрэх үед ТБНС-ний төгсгөлийн шинийн хүчдэл зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс давахаар харагдаж байгаа тул Дархан дэд станц дээр хүчдлийн горимыг хянаж, давах тохиолдолд тодорхой арга хэмжээнүүдийг авахад бэлэн байх; Өвлийн оройн их ачааллын цагаар эх үүсвэрүүд хэт өдөөлтийн горимд орох хандлагатай тул үүнд бэлэн эсэхийг шалгах, тэдгээрийн өдөөлт, хурд, форсировка хийх боломж хангалттай эсэхийг дахин нягталж шалгах; Системийн эх үүсвэрийн нөөц дуусч, найдвартай ажиллах хязгаараас давах нөхцөл бүрдсэн, тогтвортой ажиллах мужаас гарахад бэлэн байгаа өнөө үед системийн хэвийн горим ажиллагааг хангахын тулд оройн их ачааллын цагуудад эх үүсвэрүүд дээр хүчдлийн түвшинг 11.0 (6.3) квоор барих, реактив чадлаар нь хэвийн хангах боломжийг бүрдүүлэх. Горимын параметрүүд Нэгдсэн сүлжээний дүрэм -д заагдсан хэмжээнээс хэтрэх тохиолдолд ДҮТ-ийн диспетчерийн шийдвэрээр холбогдох арга хэмжээг авч ажиллана. 7. ТБНС-НИЙ АВААРИЙН ГОРИМ: Улаанбаатар хотын дулааны сүлжээний аваарийн горимын хүндэвтэр 3 хувилбарын горимыг авч үзсэн. Үүнд: Хувилбар 1. ДЦС-3 ХК-ийн ДДХ хэсэг сүлжээний усаар 0 зогсох: ДЦС-3 ХК-ийн ДДХ-ийн 4787 тн/ц ачааллаас салхилуурын 525 тн/ц, хэрэглэгчдийн хэрэгцээний халуун усны 1232 тн/цийн хэрэглээг сүлжээнээс хязгаарлана. Мөн ӨДХ-ээс хангадаг хэрэглэгчдийн салхивч, хэрэгцээний халуун усны 1253 тн/ц зарцуулалтыг хязгаарлан, ДДХ-ээс хангагдах 1 в, г, 3 а,д, 4а, 5 б,в, 12а магистралуудын нийт 1516 тн/ц-ийн зарцуулалтыг шилжүүлнэ. ДЦС-4 ХК-ийн ф1000 мм-ийн сүлжээнээс хангагддаг хэрэглэгчдийн 1729 тн/ц зарцуулалттай хэрэглээг хязгаарлаж, 1 д, 3 б в г, 5 а, 6 ж магистралуудын нийт 1295 тн/ц-ийн хэрэглээг ДДХ-ээс шилжүүлнэ. ДЦС-4 ХК-ийн сүлжээнээс хангагддаг хэрэглэгчдийн салхивчийн 191 тн/ц зарцуулалттай хэрэглээг хязгаарлаж 11 ж магистралийн 221 тн/ц-ийн зарцуулалтыг ф1200 мм-ийн сүлжээнд шилжүүлнэ. 062

62 Хувилбар 2. ДЦС-3 ХК-ийн ӨДХ хэсэг сүлжээний усаар 0 зогсох: ДЦС-3 ХК-ийн ӨДХ-ийн 3231 тн/ц ачааллаас салхилуулга болон ХХУ-ны 1253 тн/ц-ийн, ДДХ-ийн 1757 тн/ц ачааллыг тус тус хязгаарлаж нийт 3010 тн/ц усыг хасна. Түүнчлэн ДЦС-4 ХКийн үндсэн ачааллаас салхилуулга, үйлдвэр аж ахуйн нэгжийн ХХУ-ны нийт 1280 тн/ц-ын зарцуулалттай хэрэглэгчийн ачааллыг хязгаарлаж, ДЦС-3 ХК-ийн ӨДХ-ийн 1978 тн/ц халаалтын ачааллыг шилжүүлнэ. ДЦС-4 ХК-ийн сүлжээнээс нийт 725 тн/ц зарцуулалтыг ДЦС-3 ХК-ийн ДДХ-т шилжүүлнэ. Дулааны сүлжээний схемд батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу 12 заалт бүхий өөрчлөлт оруулна. ДЦС-3 ХК-ийн ДДХ-т нэг насос нэмж явуулан 3 насостай ажиллана. Хувилбар 3. ДЦС-4 ХК сүлжээний усаар 0 зогсох: Хотын хэрэгцээний халуун усны 457,7 Гкал/ц ачаалал бүхий хэрэглээг хязгаарлаж нийт 1250 гаруй ХХУ-ны бойлерыг түр хаана. Үйлдвэр аж ахуйн газар, албан байгууллагуудад өгч байгаа 65,4 Гкал/ц салхивчийн ачааллыг тус тус бүрэн хязгаарлана. ДЦС-4-өөс хангагддаг халаалтын ачааллын 8123 тн/ц зарцуулалтыг ДЦС-2, ДЦС-3 ХК-д схемийн дагуу шилжүүлэн ажиллана. Дулааны шугам сүлжээний схемд батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу 11 заалт бүхий өөрчлөлтийг нэмэлтээр оруулна. Мөн дулааны шугам сүлжээний НС-уудын ажиллагааны горимд дараах өөрчлөлт орно. НС Сорох даралт Шахах даралт Өргөх напор Зарцуулалт, тн/ц Ажиллах насос NSL 1250*70х2ш NSL 1250*70х2ш СЭ х2ш 4 Сорох талын даралт хүрэлцэхгүй учраас зогсооно NSL 1250*70х2ш 6 4,5 9, NSL 1250*70х2ш 7 6,5 7, NSL 1250*70х1ш Энэ үед ДЦС-3 ХК-ийн ӨДХ дээр цахилгаан ачаалал 64 МВтаас илүү авах боломжгүй болж хэвийн горимын үеэс 26 МВт-аар ачаалал буурна Станцын нэр Ачаалал, МВт ДЦС-2 17 ДЦС-3 98 ДЦС ДДЦС 45 ЭДЦС 27 СЦС 10 Дотоодын нийт 767 Импорт 203 Системийн ачаалал 960 Хүснэгт 15 Горимын хувилбарууд Хэвийн горим, 960 МВт Хувилбар 1 Хувилбар 2 Хувилбар 3 Хувилбар 4 Хувилбар 5 Хувилбар 6 Хувилбар 7 Давтамж, Гц Хүчдлийн утга, % ДЦС-4 ХК 110кВын шин талын генератор, МВар ТГ1 ТГ2 ДЦС-4 АТ урсгал,% ДЦС-4 шинийн хүчдэл, кв Дархан 220 шинийн хүчдэл, кв Давтамжаар ачаалал хөнгөлөх автоматик (АЧР): ТБНС-нд чадлын дутагдал үүсч, системийн давтамж унасан үед давтамж бууралтыг зогсоож, системийн ажиллагааг тогтворжуулах зориулалт бүхий АЧР-ийн хөтөлбөрт 568,6 МВт чадлыг оруулсан нь оны өвлийн их ачааллын горимд төлөвлөгдсөн 12, 1, 2-р саруудын оргил ачааллын дундажийн 60,5% болж байна. Хүснэгт 16. Өвлийн их ачааллын үеийн АЧР-ийн хөтөлбөр Чадлын дутагдал, МВт 50 хэвийн / ±2,5 Хүчдлийн бууралт 18% 50±2 Хүчдлийн бууралт 15% / / ±0,2 хэвийн / ±1,2 Хүчдлийн бууралт дунджаар 19% / хэвийн / ±0,1 50±2,8 Хүчдлийн бууралт дунджаар 21% Хүчдлийн бууралт дунджаар 20% / / Авах арга хэмжээ АЧР ажиллана. ДЦС-4 дээр байгаа автотрансформаторын РПН тохиргоогоор хуурмаг чадлын түвшинг хэвийн хэмжээнд барих арга хэмжээг авах; Реакторын горимоор зохицуулах; ДЦС кв-ын шин талд ажиллаж байгаа эх үүсвэрүүдийн генераторын хуурмаг чадлын түвшинг тохируулах; Томоохон шугамуудыг залгаж өгөх; Дархан 220/110/35 кв-ын дэд станц дээр хүчдлийн горимыг их ачааллын үед 233 кв, бага ачааллын үед 239 кв-оос хэтрэхгүй байхаар хянах; Их ачааллын цагуудад эх үүсвэрүүд хэт өдөөлтийн горимд орох хандлагатай тул үүнд бэлэн эсэхийг шалгах, тэдгээрийн өдөөлт, хурд, форсировка хийх боломж хангалттай эсэхийг дахин нягталж шалгах; Хязгаарлалт хийх. Давтамж, Гц Тавил, сек Р,МВт 48,8 0,3 82,2 48,6 0,3 79,2 48,4 0,3 79,9 48,2 0,3 78,2 48,0 0,3 77,6 47,8 0,3 69,1 47,6 0,3 64,4 47,4 0,3 21,4 47,2 0,3 16,5 Хүндрэл Чадлын дутагдалд орох, системийн хэмжээний аваари үүсэх тохиолдолд ДЦС-4-ын 110 кв-ын шин талын генераторууд хэт өдөөлтийн горимд явах тул хэт өдөөлтөд орж байгаа генераторууд дээр хүчдэл буурна; Нийлүүлэх хуурмаг чадлын түвшингээс хамаарч нийлүүлэх бодит чадлын түвшин буурах магадалтай; Хүчдэл буурч байгаагийн улмаас хүчдэл бууралтын хамгаалалтаар генератор нь ажлаас гарах магадлалтай; Системийн найдвартай тогтвортой ажиллагаа алдагдах аюултай. Төвийн бүсийн нэгдсэн системийн аваарийн горимын дараах хувилбаруудаар тооцоо хийж дүгнэлт гаргаж Хүснэгт 15-д үзүүлэв. Хувилбар кв-ын 257, 258-р шугамууд тасрах; Хувилбар 2. ДЦС-4 дээр 110 МВт ачаалалтай генератор ажлаас гарах; Хувилбар кв-ын 208-р шугам тасрах; Хувилбар кв-ын 203, 204-р шугамууд тасрах; Хувилбар кв-ын транзит 115-р шугам тасрах; Хувилбар кв-ын 109, 110-р шугамууд нэг талаасаа тасрах; Хувилбар 7. ДЦС-3 ХК бүрэн 0 суух Зураг 6. АЧР-ийн хөтөлбөр Дүн 568,6 063

63 Системийн аваар эсэргүүцэх автомат байгууламжууд: ДА (Тусгаарлах автоматик): Оросын холбооны улсын системд гарсан аваарийн улмаас давтамж буурч 49 Гц-д хүрч, төвийн эрчим хүчний системээс ОХУ-руу 50 МВт-аас дээш чадал урсах тохиолдолд 0,15 секундын хугацаанд улс хоорондын СД 257; 258-р шугамууд ДА-ын үйлчлэлээр тасарч Төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээ ОХУ-ын эрчим хүчний системээс тусдаа гарна. АПАХ (Асинхрон явалтыг зогсоох автоматик): Эрчим хүчний системд гарсан асинхрон горимыг илрүүлж, хэвийн ажиллагааг сэргээх зориулалтаар ТБНС-ний систем үүсгэгч өндөр хүчдэлийн 113, 116, 117, 201, 202, 203, 204, 208, 257, 258-р шугамуудад суурилагдсан ба НС-ний оны өвлийн их ачааллын горимд ажиллагаанд байна. ЧВА (Станц тусгаарлагдах автоматик): Нэгдсэн сүлжээнд гарсан аваарийн улмаас давтамж буурч, АЧР-ын хөтөлбөр бүрэн хэрэгжсэн ч аваари гүнзгийрч давтамж 47,2 Гц-ээс буурсан тохиолдолд ЧВА ажиллаж, станцууд өөрийн дотоод хэрэгцээ болон шаардлагатай баланслагдсан ачаалалтайгаар системээс тусдаа гарна. Станцуудын ЧВА-ууд нь дараах тавилтай, системээс тусгаарлах схемтэй ажиллана. Үүнд: Хүснэгт 17 Эх үүсвэр Үйлчлэх давтамж, Гц ЧВА-ийн горим ДЦС 2 ДЦС 3 ДЦС 4 1. F=47,0 Гц, t=20 сек / хүчдэлийн гүн бууралт болсон тохиолдолд 2,5 сек/ 2. F=46 Гц, t=0,3 сек 1. F=47 Гц, t=20 сек 2. F=46 Гц, t=0,3 сек (ӨДХ-ын ЧВА-г ажлаас гаргана.) 1.F=49,0 Гц дохиолол ирнэ 2. F=47,0 Гц, t=0,3 сек 35 кв-ын Холбоо-А,Б мөн Цэвэрлэх-35 кв шугамууд тасарна. ДДХ-ийн ЧВА ажилд байна. -Т1, Т2 трансформаторын 6 кв-ын таслуур -10Т трансформаторын 35 кв талын таслуур -6 кв-ын яч 4-ын таслуур -ӨДХ-ийн КРУСН-6 кв-ын 13Р секцийн бэлтгэл оруулгын таслуурууд тасарна. -РУСН-6 кв-ын АВР-ийн ажиллагааг хангахын тулд ПБ түлхүүрээр хоёр секцийн бэлтгэл оруулгын залгагдах таслуурын сонголтыг хийсэн байна. ТГ-2 ажилд залгаатай үед ЧВА-г ажилд оруулна. 110 кв-ын I ба III систем шинийг 1СР ба 3СР хуурай салгуураар холбож өгнө. Дотоод хэрэгцээний 1ВА, 1ВВ, 3ВА, 4ВА, 5ВА, 6ВА секцийн ажлын оруулгууд тасрах ба эдгээр секцийн бэлтгэл оруулгын таслуурууд АВР-ийн хэлхээгээр залгагдана. 2ВА, 2ВВ секцийн бэлтгэл оруулгын таслуурууд, ажлын оруулгын таслууруудтай зэрэгцээ залгагдаж, 2ВТ трансформатор РТ-тэй зэрэгцээ ажиллан дотоод хэрэгцээг ханган үлдэнэ. ЧВА-гийн горимоор ИХБ-110 кв-ын 109,111,117- р шугам,шов-1, ШОВ-2 таслуурууд тасарч, ТГ-2, РТ трансформатор, Яармаг А, 110-р шугам ажилд залгаатай үлдэнэ. УБ-220/110/35 кв-ын дэд станц дээр 107,108-р шугамуудыг таслах хэлхээг оруулна. Турбин генератор 2 ажиллаагүй үед станцын ЧВА ажлаас гарах тул системийн давтамж буурсан тохиолдолд Дарханы ДЦС-ыг тусгаарлах зорилгоор 117- р шугамыг давтамж бууралтаар таслах схемийг байнгын ажилд үлдээнэ. Хүснэгт 18 Хязгаарлалт хийх цаг Улаанбаатар Хангайн бүс, АУЭХС Төвийн бүс Зүүн-Өмнөд, өмнөд бүс Систем чадлын огцом дутагдалд орох тохиолдолд ДЦС болон дэд станцуудын шинээс шугамуудыг шууд таслах хөтөлбөрийг хүснэгт 19-д үзүүлэв. Дэд станц Таслалтыг гүйцэтгэгч Бага ачаалал Их ачаалал Р, МВт Р, МВт 1 ДЦС-2 Цахилгаан цехийн ээлжийн дарга ДЦС-3 Цахилгаан цехийн ээлжийн дарга ДЦС-4 (ИХБ-4) ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Хайлааст д/ст* ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Умард д/ст* ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Баруун д/ст* ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Туул д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер ,0 8 Дорнот-2 д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Багануур д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Чойр д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Эрдэнэт д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Дархан ХХБ ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Дархан д/ст ЦДҮС ХК-ийн диспетчер Булган д/ст* ЦДҮС ХК-ийн диспетчер 6, НИЙТ ДҮН Хүснэгт 19 * - Тухайн дэд станцын ачаалал нь бусад шууд таслах шугам, дэд станц Онцгой үеийн горим ажиллагаа: Системийн хэмжээний эрчим хүчний хэрэглээ, горим ажиллагаанд ихээхэн нөлөөлдөг нийтийг хамарсан баяр ёслол ;болон цаг тухайн үеийн шаардлагаар хийгдэх Онцгой үеийн горим -ыг 3-5 хоногийн өмнө урьдчилан төлөвлөж баталгаажуулан холбогдох тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчдэд хүргүүлж мөрдөж ажиллана. Үүнд: Шинэ жилийн баярын горим; Сар шинийн баяр Цагаан сар -ын горим; Нүүрс хэмнэлтийн горим; ДДЦС ЭДЦС 1. F=47,0 Гц, t=20 сек 2. F=46,0 Гц, t=0,3 сек F=47,0 Гц, t=20 сек Станц 2-3 генератортай ажиллаж байхад ЧВА-аар 113 ба 114-р шугамууд тасарч станц нэгдсэн сүлжээнээс тусдаа гарна. 4 генератортай ажиллаж байвал ЧВА-аар зөвхөн 113-р шугам болон 117-р шугам ДЦС-4 дээр тасарна. 220/110/35 кв-ын Эрдэнэт дэд станц дээр Т1,2 ын 35 кв-ын таслуур, 35 кв секц холбогч тасарна. Станцын горим ажиллагаатай уялдуулан АЧР-ээс гарган ЧВА-ын горимд авч үлдэх /баланслагдсан ачаалалтай/ шугамыг Эрдэнэт-220/110/35 кв-ын дэд станц, Эрдэнэтийн ДЦС-ын шуурхай ажиллагааны хүмүүс өдөр бүр тохирно 8. ТБНС-НИЙ ТАСЛАЛТ, ХЯЗГААРЛАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР: ТБНСний хязгаарлалтын хөтөлбөрийг үзүүлэв (хүснэгт 18, зураг 13). Зураг 7. Хязгаарлалтын график Таслалтын хөтөлбөр: Өвлийн их ачааллын үед нэгдсэн сүлжээ 064

64 Эрчим Сүлжээ ХХК-ийн гүйцэтгэх захирал, МУСТА Егнэнгийн АМАРжаргалтай хийсэн ярилцлага эрчмийнхэн ДУУ ТӨРСӨН ТҮҮХ Таныг эрчим хүчний инженерээс гадна шүлэг, яруу найраг бичдэг нилээд олон дуутай Монгол улсын соёлын тэргүүний ажилтан уран бүтээлч гэдгийг бид мэднэ. Эрчим хүчний холбогдолтой уран бүтэээлээсээ сонирхуулахгүй юу? Би ОХУ-д эрчим хүчний сургууль дүүргэж энэ салбартаа 30 гаруй жил ажиллаж байгаа инженер хүн. Эрчим хүчний мэргэжлээрээ бахархаж явдаг нэгэн. Тийм ч учраас эрчим хүчний холбогдолтой нилээд уран бүтээл бий. Таны энэ чиглэлээр бичсэн анхны уран бүтээл хэзээ ямар байдлаар бий болсон бэ? Миний эрчим хүчний талаарх анхны уран бүтээл компаниа магтан дуулсан М-Си-Эс бидний бахархал дуу. Энэ дуу 2003 онд манай группын компаниудын дунд явагддаг урлагийн наадмын үеэр төрсөн. Урлагийн наадам болоход 7 хоног дутуу байлаа. Би бэлтгэл хийж байгаа хамт олон дээрээ очиж шалгаж үзээд шүүмжлэх аястай үг хэллээ. Бид чадлаараа л бэлдэж байна шүү дээ. Та шүлэг бичдэг байж ганц дуу хийгээд өгчихөд яадаг юм бэ гэдэг юм байна. Би ч дуу хийж ирэхээр амлаж та нар бэлтгэлээ улам сайн хийж байгаарай гээд гарлаа. Тэр өдрөө эхний бадаг болох Эрчим хүчнээс гараагаа эхлэсэн Эв нэгдлээр хүрээгээ тэлсэн Эрин зууныг оюунаар хөглөх Эрхэм зорилготой хамт олноо бид М-Си-Эс М-Си-Эс энэ л бидний бахархал М-Си-Эс М-Си-Эс энэ л бидний хөх Монголын бахархал гэсэн мөрүүдийг бичээд өглөө нь ҮДБЭЧ-ийн дуучин дүү Эна Ч.Бат-Эрдэнэ /Одоогийн МУГЖ Ч.Бат-Эрдэнэ/ дээр очлоо. Тэгээд байдлыг танилцуулан яаралтай цоглог ая хийгээд өгөөч гэлээ. Маргааш нь Бат-Эрдэнэ дүү маань ахаа аялгуу хийчихлээ. Та сонсохгүй юу гэж байна. Сонслоо. Тун дажгүй. Тэгээд Бат- Эрдэнэ гитараа авчихсан, би дараагийн бадгуудаа биччихсэн бид хоёр манай бэлтгэл хийж байгаа хамт олон дээр очиж дуулж үзүүллээ. Хамт олон ч маш сайхан хүлээн авч баяр хүргэж би ч амласнаа биелүүллээ та нар сайн дуулж, урлагийн үзлэгтээ сайн бэлдэнэ шүү гэж ташуур өгчихөөд моодгор гарч байж билээ. Ингэж л 10 жилийн өмнө М-Си-Эс бидний бахархал дуу төрсөн түүхтэй. Тэгээд урлагийн наадам дээр дуулагдахад манай Оджаргал, Энхцэцэг, Батмөнх захирлуудаас эхлээд маш олон хүн надад баяр хүргэж урмын сайхан үг хайрласан даа. М-Си-Эс бидний бахархал дууг анх 2003 онд манай группын урлагийн үзлэгээр, 10 жилийн ойгоор манай хамт олон дуулж эхлэсэн ба Take off хамтлагч дуулсан. Мөн компаний 15 жилийн ойн баярын тоглолт дээр манай М-Си-Эс Интернэйшнл компаний 15 инженер дуулсан. Би 2008 онд Бөхийн өргөөнд анд МУГЖ А.Энхтайван /Одоогийн МУАЖ А. Энхтайван/-тай хамтарсан тоглолт хийх үедээ Эрин зуун хамтлаг нэр өгч 15 инженерээр дуулуулж CD-ндээ оруулсан. Ингэж л манай Эрин зуун хамтлаг бий болж, ганц дуу дуулаад тарсан гээд хааяа бид хошигнож явдаг юм. Миний 2008 онд гаргасан Андууд CD дээр Эрин зуун хамтлаг нэртэйгээр бичигдэж үлдсэн. Таны эрчмийнхний талаар дараачийн уран бүтээл юу вэ? Эрчмийнхэн дуу. Энэ дууг эрчим хүчний салбарын 90 жилий ойн арга хэмжээний үеэр эрчим хүчний салбарын байгууллагуудын дунд зарлагдсан урлагийн наадамд зориулан гаргасан. Уг арга хэмжээний хаалтын ажиллагаан дээр шагнал гардуулах үеэр анх дуучин Идэржавхлан дуулж, Хүй долоон худагт болсон эрчмийн салбарын 90 жилийн ойн нэгдсэн арга хэмжээн дээр ДЦС-4-ын Эрчим хамтлаг дуулж, Мандалговь-ТаванТолгой 220 кв ЦДАШ-ын нээлт дээр манай компаний Төгөлдөр, Билэгсайхан залуус дуулж, энэ намрын М-Си-Эс группын 20 жилийн ойн Viva city -д болсон өргөн зугаалга дээр Билэгсайхан, Төгөлдөр, Баянмөнх нар дуулсан гээд манай залуус дуулж явдагт уран бүтээлч хүний хувьд баярладаг. Дуу, шүлэг гэдэг уран бүтээлч хүний хувьд хүүхэд нь л гэсэн үг. Хийсэн бүтээл нь олонд хүрч магтаал, урмын үгс сонсговол хүүхдүүдээ сайн яваагийн нэгэн адил уран бүтээлч хүн ихээхэн хөөрч урамшдаг. Манай эрчим хүчний салбарын сайд, дарга нар, найз нөхдөөс эхлээд нилээд олон хүн миний Эрчмийнхэн дууг магтан урмын сайхан үгс хайрлан зарим нь клип хийх тухай ч санал тавьж байсан. Аятайхан клиптэй болгочих юмсан гэсэн бодолтой л явж байна. Болох байх аа. Эрчмийнхнийгээ энэ дууг дуулан мэргэжлээрээ бахархаж яваасай гэж л боддог. Таны Би эрчмийн инженер шүлэг хэдийд яаж бий болсон талаар ярихгүй юу? Өнгөрсөн онд болсон эрчим хүчний салбарын шилдэг 100 инженерийн шинэ жилийн арга хэмжээнд зориулан шүлэг бичиж өгөхийг манай МЭХИХ-ны тэргүүн Ганжуур надаас хүссэн юм. Тэгээд тэр шинэ жилийн арга хэмжээн дээр шилдэг инженерүүддээ зориулж анх Би эрчмийн инженер шүлгээ уншсан даа. Түүнээс хойш эрчим хүчний холбогдолтой янз бүрийн арга хэмжээн дээр эрчмийн инженер гэдгээрээ бахархан эрчмийн хамт олноо хөглөж хурцлах гэж уншиж л явна. Хүн гэдэг дэм дэмэндээ явдаг сэтгэлийн амьтан. Бие биендээ урмын сайхан үгс харамгүй хайрлаж, эх орон, ээж аав, эхнэр хүүхэд, хамаатан садан, хамт олон, үр хүүхэд, үйлс бүтээлээрээ бахархан бие биендээ сэтгэлийн жигүүр ургуулж явбал амьдрал гэрэл гэгээтэй өөдрөг өнгөтэй байдаг гэж боддог. Бидний мэргэжил ч гэрэл гэгээгээ дагаад зам мөр нь их цагаан, ариухан, дулаахан. Тэр байдлыг л өөрийн шүлгээр илэрхийлэхийг хичээдэг. Энэ шүлгүүдийн цаана миний эрчим хүчний хамт олны дүр зураг зөв тодоор харагдах учиртай. Тэгж л чадаж байж гэмээн миний уран бүтээл нүдээ оллоо гэсэн үг. Таны яриаг сонсож байхад уран бүтээл бүхэн өөрийн түүхтэй байх юм. Танд эрчмийнхний талаар өөр ямар уран бүтээл 065

65 байгаа вэ? Миний Гэгээн хайр гэж хуримаа хийж байгаа шинэхэн хосуудад зориулсан мөртлөө далд утгаар эрчим хүчнийхнээ магтсан шүлэг байдаг юм. Би заримдаа хуриман дээр уншдаг л юм. Хуримаа хийж байгаа хосууд, хуран цугласан зочид алга ташин хүлээж авдаг. Энэ шүлэг бас их сонин түүхтэй төрсөн. Эрчим хүчний салбарын 90 жилийн ойн арга хэмжээний үеэр Хурд хамтлаг дуулчихаар эрчмийн дуу хийх саналыг манай ЭХГ-ын дарга Баярбаатар надад тавьсан юм. Би эрчмийн тухай шүлэг бичээд Хурд хамтлагийн ахлагч Ганбаяртай уулзлаа. Ганбаяр надад Амараа эрчмийн тухай дуу гаргах гэж байгаа бол дан ганц эрчмийнхнийг шууд утгаар матган дуулсан биш нийтэд хүргэхээр дуу хий. Эрчмийнхнийг шууд магтаад байвал эрчмийнхнээс өөр хэн ч дуулахгүй шүү дээ. Харин эрчмийнхнийг далд илэрхийлсэн нийтэд дуулагдахаар нэг мөрөндөө 6-8 үгтэй тийм шүлэг бичээдэх. Үг нь улам уран тансаг болж бидний хөг аялгуунд их таардаг юм гээд дуунуудаа CD дээр бичиж сонсоорой гээд өглөө. Эндээс л би санаа авч Гэгээн хайр шүлгээ бичсэн юм. Харин урлагийн наадмын үеэр Хурд хамтлаг хөдөө тоглолтоор яваад аялгуу хийлгүүлэх ажил амжаагүй орхигдсон. Одоо шүлгэн хэлбэртэй хэвээр байгаа. Тэгж байгаад зав чөлөөндөө аялгуутай болгоно доо. Таныг эрчмийн шүлгээс гадна олон уран бүтээлтэйг бид мэднэ. Ойрын үеийн уран бүтээлийнхээ зорилгоос дурьдахгүй юу? Энэ онд өөрийн дууны хоёр дахь CD-гээ гаргахаар зураг авалт хийж, бэлтгэл ажлаа хангаад байна. Дараа онд хоёр дахь бие даасан DVD-гээ гаргах зорилготой. Мөн Ижил мөрнөөс Ил нутаг руу 1771 оны 1 дүгээр сарын 5-нд нүүсэн торгуудын их нүүдлийн тухай Таван мянган дуун газар туулсан торгуудын их нүүдэл туульсын найраглал бүтээлийг уг нүүдэл хийсний 242 жилийн ойг тохиолдуулан гаргахаар ажиллаж байна. Энэ бүтээл 2010 онд манай ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж ОХУ-ын Халимаг улсад албан ёсны айлчлал хийх үеэр бизнес бүрэлдэхүүнд орж явах үеэр урлагийн дүү нартайгаа ярьж суухад санаа төрсөн. Өнгөрөгч луу жилийн шинийн нэгний өглөө анхны мөрөө гаргаж энэ могой жилд багтаан дуусгахаар зорилт тавин ажиллаж байна. Зав муутай болохоор хааяа өглөө оройд ч юм уу амралтын өдрүүдээр хэд гурван хуудас нэмэх юм даа. Одоогоор 200 гаруй хуудастай арван хэдэн бүлэгтэйгээр бичигдэж бэлэн болсон байгаа. Нүүдэл хийсний 242 жилийн ойд зориулан 242 хуудастайгаар гаргах зорилго тавьсан. Бага зэрэг нааш цааш хэлбийх байх. Энэ нь түүхэн сэдэвтэй, уран сайхны хачиртай шүлэглэсэн яруу найраг хэлбэрээр бичигдэж байгаа болохоор тийм ч амар биш. Энэ 200 гаруй жилийн хугацаанд түүх маш их бүдгэрч гуйвсан байна. Иймд өвөг дээдсийнхээ түүхийг бүдгэрч баларч сохрохоос өмнө өөрийн чадах хэмжээнд тодруулж үлдээх зорилго тавин ажиллаж байна даа. Номоо гаргаад нээлт хийх үедээ танай сэтгүүлийг урина. Баярлалаа. Танд уран бүтээл, ажлын гялалзсан өндөр амжилт хүсье. М-Си-Эс бидний бахархал дууны хэсгээс Эрчим хүчнээс гараагаа эхлэсэн Эв нэгдлээр хүрээгээ тэлсэн Эрин зууныг оюунаар хөглөх Эрхэм зорилготой хамт олон оо бид М-Си-Эс 2 энэ л бидний бахархал М-Си-Эс 2 энэ л бидний хөх Монголын бахархал... Би эрчмийн инженер Би эрчмийн инженер Би Асан дүрэлзэх галын цогноос Алтан шаргал нарыг урлан Хүнд техникийн хүрдийг эргүүлж Хүйтэн хонгилын жаврыг үргээдэг Эх газрын нарны нэгэн цацраг Эрчим хүчний эгэлхэн инженер ээ Би эрчмийн инженер Би Саранд хүрч наранд очихгүй ч Санаа сэтгэлээрээ сансарт тэмүүлж Савсан уурсах элч дулаанаараа Сав ертөнцийн сууцыг дулаацуулж Бүлээн дулаан амьдрал бэлэглэдэг Босоо заяатай эрчмийн инженер ээ Би эрчмийн инженер Би Дэлхийн хөгжлийг гүйцэж түрүүлэх Дэврүүн бодол дээшээ хийморьтой Омын хууль гэрлийн хурдаар Орчлонгийн хойморт нар мандуулдаг Огторгуйд анивчин гялбах нэгэн од Омог бардам эрчмийн инженер ээ Би эрчмийн инженер Би Эх газрын нарны нэгэн цацраг Эрчим хүчний эгэлхэн инженер ээ Би Бодол урлан урагшаа тэмүүлсэн Босоо заяатай Монгол инженер ээ Эрчмийнхэн Алтан нарыг өргөөнд нь мандуулсаар Ашдын мөрөөдлийг ойртуулах хувьтай Араасаа бүхнийг дагуулан урагшлагч Ариухан үйлстэй эрчмийнхэн бид Бид их үйлсийг эхлүүлэгчид ээ Бид ирээдүй өөд хөтлөгчид өө Галынхаа бурхадыг дээдлэн залсаар Гэрийн хойморт зулаа бадамлуулдаг Гэрэлт ирээдүйд хөтлөн манлайлагч Гэгээхэн замналтай эрчмийнхэн бид Дахилт Цастай өвлийн жаврыг үргээсээр Цагийн аясыг зөөллөнхөн зочилдог Цахилах гэрлээрээ хөгжилд даллагч Цагаахан мөртэй эрчмийнхэн бид Дахилт Гэгээн хайр дууны хэсгээс Хуримаа хийн цэнгэн суугаа хайртай хосуудад Хурсан олон хундаг өргөн сэтгэлийн хадаг барьдаг юм аа Ерөөл шингэсэн сайхан үгсийг санаж хэрэгжүүлж явбал Ертөнц уужирч амьдрал аз жаргалаар бялхдаг юм аа Гэрэл гийсэн газар амьдрал цэцэглээд тэнүүн жаргалтай Гэгээн хайрандаа умбасан залуус бүхнийг умартаад бусдаас жаргалтай Хорвоо дэлхий нараа дагаад гэрэлтэж байхдаа дүүрэн жаргалтай Хос залуус хайрандаа согтоод хоёулахнаа байхдаа дэндүү жаргалтай

66 067

67 068