Elektrik dövrələri nəzəriyyəsi fənnindən kollokvium suallarının cavabları

Transcript

1 lektk dövələ əzəyyəs fədə kollokv sallaıı cavablaı. KTRİK DÖVRƏSİ ƏRƏYAN VƏ GƏRGİNİYİN MÜSBƏT İSTİQAMƏTƏRİ lektk dövəs dedkdə cəəyaı keçəs tə edə lektk dövəs üç hssədə baətd.. ej əbəy (gəglk və cəəya əbələ).. İşlədc və ya qəbledclə.. Məbə və şlədclə bləşdə aqllə. Şəkl -də sadə elektk dövəs göstəlşd: eleetlə topls əzədə ttl. Şəkl. ej əbələdə üxtəlf öv eejlə (exak, kyəv, stlk və s.) elektk eejsə çevl. Məbələə sal olaaq geeatolaı, akklyatolaı və s. göstəək ola. İşlədclədə sə elektk eejs üxtəlf öv eejləə çevl. İşlədcləə sal olaaq elektk qızdııcılaıı, elektk ühəklə, adoqəbledclə və s. göstəək ola. Dövədə əbələ və şlədclə bləşdə aqllə əsasə al və sdə ol. lektk sxedə dövə eleet dedkdə, hə hası fzk övcd ola qğ deyl, o deallaşdıılış odel başa düşülü. B eleetlə aktv və passv olaqla k yeə bölüü. Aktv eleetləə sal eej əbələ göstəək ola. Dövə passv eleetlə sə üqavət, dktvlk və ttd. Passv eleetlə xətt və qeyxətt olaqla da k cü ol. Volt-ape xaaktestkası düz xətt ola eleet xətt eleet, əks halda sə qey-xətt eleet adlaı. Volt-ape xaaktestkası dedkdə, eleet sıxaclaıdakı gəglklə oda axa cəəya aasıdakı asılılıq və ya əks asılılıq başa düşülü. lektk cəəyaı elektk yüklə stqaətləş həəkətdə baətd. Metallada cəəya elektolaı stqaətləş həəkətdə baətd. lektolt və qazlada sə cəəya üsbət və əf yüklü hssəcklə (olaı) stqaətləş həəkətd. Göüdüyü k, cəəyaı hə üsbət, hə də əf yüklü hssəcklə yaadı. Şət olaaq cəəyaı stqaət k üsbət yüklü hssəcklə həəkət stqaət götüülü, başqa sözlə, cəəyaı stqaət olaaq elektolaı həəkət stqaət əks götüülü. Blk k, cəəya keçə yükü hə yükü keçəs üçü səf ola zaaa sbət, zaa sıfıa yaxılaşdıqda lt lə üəyyə ol. l t q t Yə cəəya yükü zaaa göə töəəs lə üəyyə ol. Bada q q q olb üsbət və əf yüklə cəd. Beyəlxalq vahdlə sstedə (BS sstedə) yükü vahd Klo, zaa vahd sayə, cəəya vahd sə Aped. dq

2 əəyaı stqaət o şaəs üəyyə ed. Başqa sözlə, üsbət və ya əf cəəya alayışlaıı o vaxt ə ası ol k, cəəyaıı stqaət əvvəldə seçlş hə hası b stqaətlə üqaysə edls. Əvvəlcədə xtya götüülüş hə stqaət üsbət stqaət adlaı. Jəəyaı üsbət stqaət dedkdə, bz aqldə yüklə həəkət stqaət deyl, əvvəldə götüülüş xtya stqaət başa düşüük. Başqa sözlə, cəəyalaı üsbət stqaət aqldə cəəyaı əsl stqaət deyl. Dövə həlldə soa cəəyaı qyət üsbət alıasa, b cəəyaı stqaət götüülüş stqaətlə ey oldğ, əf alıasa, götüülüş üsbət stqaət əksə oldğ göstə. Dövədə cəəya həf lə, stqaət sə oxla və ya dekslələ göstəl. Gəglk sə k öqtə aasıda potesalla fəqd. Hə hası xtya və öqtələ aasıdakı potesalla fəq, üsbət vahd yükü öqtəsdə öqtəsə gətək üçü göülə şə bəabəd. (şəkl ) Şəkl Gəgly stqaət də oxla və ya dekslələ göstəl. Məsələ,, dedkdə stqaət öqtəsdə öqtəsə doğ ola gəglk başa düşülü. Aydıdı k,,, ola. Gəglk üçü də üsbət stqaət seçl. Üyyətlə, gəgly üsbət stqaət cəəyaı üsbət stqaətdə götüülü. Əgə öqtəs potesalı - potesalıda böyük olasa, alıa cəəyaı qyət üsbətd, yə o stqaət götüdüyüüz üsbət stqaətlə eyd. Əgə - potesalı öqtəs potesalıda böyük olasa, əksə ola.. ANİ GÜ VƏ NRJİ. MÜQAVİMƏT Fəz edək k, hə hası dövə hssəsə tətbq edlş gəgly tə s altıda dq yükü keç. B zaa dövəyə qəbl edlə eleeta eej dw dq () ola. dq Oldğda, b () fadəsdə əzəə alsaq, dw () ola. ej dəyşə sü ət və ya o zaaa göə bc tətb töəəs güc oldğda ()-də alııq: dw p Yə a güc cəəyaı və gəgly a qyətlə hasldə baətd. Əgə dövədə keçə yük hə hası t və t vaxtı əzdə olşdsa, oda hə üddətdə dövəyə daxl ola eej ()-də göüdüyü k W t t t t p

3 Müqavət dövə elə b eleetd k, oada döəyə poses, elektk eejs stlk eejsə çevləs poses ged. Müqavət həf lə şaə edl. -dövədə hə üqavət şaə ed, hə də o qyət üəyyə ed. Belə k, () () fadəs O qa fadəsd. Müqavət təs ola kəyyət keçclkd. g BS sstedə gəglk vahd volt (V) cəəya vahd ape (A) oldğda, üqavət vahd O, keçclk vahd sə Sesd (S). S O Müqavətlə xətt və qey-xətt olaqla k cü olla. Şəkl -də xətt və qey-xətt üqavət volt-ape xaaktestkası göstəlşd. А Б Şəkl. Şəkl -də əys qey-xətt üqavətə, düz xətt sə xətt üqavətə add. Müqavət xətt oldqda o qyət volt-ape xaaktestkasıı abss ox lə əələ gətdy bcağı tages k tapaq ola: AB OB tg - gəglk, sə cəəya qyasıdı. Göstədyz üqavət sabt cəəya dövəsdə ok üqavət, dəyşə cəəya dövəsdə sə aktv üqavət adlaı. Həşə ol. Ba səbəb səth effekt və dgə effektləd. Müqavətdə səf edlə güc o акт P g ola. Hə hası t üddətdə hə üqavətə velə eej sə W t P t k tapıla blə. Əgə cəəya sabt cəəya olasa, cost oldğda ()-də W t () alıı. ()

4 () bldyz ol-es qad k, b da cəəyaı stlk effekt xaaktezə ed, yə aqldə cəəya axakə, hə aql üqavətdə t üddət əpzdə t qədə stlk eejs ayılı.. İNDKTİVİK İdktvlk dövə elə deallaşdıılış eleetd k, o õañsÿcə dktv sağaca yaxı olb oda cəəya keçdkdə eejyə alk ola aqt sahəs yaadı və èëÿ èøàðÿ edl (şəkl.4.) İdktvlk elektk sxelədə aşağıdakı k şaə edl. Şəkl 4. e İdktvlk qyətcə aqt lşə sel hə sel yaada cəəyaa ola sbətə bəabəd. Sağacı bütü sağılaıı kəsə aqt sel eydsə, oda aqt lşə sel aqt sel (F), sağıla sayıa (W) ola haslə bəabəd: WФ Əgə bütü sağılaı kəsə aqt sel ey deylsə, b halda aqt lşə sel bütü sağılaı kəsə aqt sellə cə k tə y edl. BS-də aqt lşə sel vahd Vebed (Vb). Oda dktvly vahd Vb H (He) ola. A İdktlk də xətt və qey-xətt ola blə. Əgə oda yaaa aqt lşə sel cəəyada asılılığı xəttdsə, belə dktvlk xətt, əks halda sə qey-xətt adlaı. Od k, dktvlk (vebe-ape) asılılığı lə xaaktezə ol (şəkl 5). Şəkldə əys qey-xətt, düz xətt sə xətt dktvlyə add. Şəkl 5. Maksvel-Faadey qaa göə blk k, aqt lşə sel dəyşəs zaaı dktvlkdə yaaa elektk həəkət qüvvəs (e.h.q) belə tə y edl: d e Əgə dəyşə aqt sel hə sel yaada cəəyalı aql kəssə, b halda hə aqldə yaaa e.h.q-s özüə dksya e.h.q-s adlaı (e ). es qaa göə bada əf şaəs o göstə k, yaaa dksya e.h.q-s o yaada səbəbə, yə aqt lşə sel dəyşəsə əks tə s göstə. B halda dksya e.h.q- üsbət stqaət cəəyaı üsbət stqaət lə ey götüülüşdü. oldğ əzəə alaaq yaza blək k,

5 Oda bada İdktvly sıxaclaıdakı gəglk d e stqaətcə oda yaaa e.h.q- əksəd. Yə e d t alıa. İteqalı aşağı səhədd əf soszlq götüüləs o göstə k, dktvlkdə baxıla aa qədə cəəya ola bləd. B cəəyaı lə göstəsək, t Əgə olasa, dktvlkdə axa cəəya k tə y edlə. İdktvlkdək güc P t d Hə hası t aıda dktvly aqt sahəsdə toplaa eej sə ola. W t P d 4. TTM Tt dövə elə deallaşdıılış eleetd k, o xassəcə kodesatoa yaxı olb oa gəglk tə s edəkə özüdə elektk sahəs eejs toplayı. Sxelədə lə şaə edl və aşağıdakı k göstəl (şəkl 6). Şəkl 6. lektk tt k kodesatolada stfadə edl. (Sadə halda kodesato aalaıda delektk ola lövhəd). Tt qyət oda yığıla elektk yüküü oa tə s edə gəglyə ola sbət k tə y edl. Yə q = c ()

6 BS sstedə tt vahd Faaddı. ([]= V K =F). F çox böyük kəyyətd. Od k, stehsalatda şlədlə kodesatolaı ttlaı kf, F və pf-lala (kf= -6 F; F= -9 F; pf= - F) ölçülü. Tt Klo-volt asılılığı (elektk yüküü gəglkdə asılılığı) lə xaaktezə ol. Ü halda yükü gəglkdə asılılığı qey-xəttd, oa göə tt da gəglkdə asılıdı. B səbəbdə kodesatolaı tt xətt və qey-xətt ol. Əgə q() asılılığı (şəkl 7) xəttdsə, tt xətt, əks halda sə qey-xəttd. Şəkldə əys qey-xətt, düz xətt sə xətt tta add. Ttda axa cəəya blk k, Şəkl 7 dq d () k tə y edl, yə cəəya ttda gəgly zaaa göə dəyşə sü ət lə üəyyə ol. Hə hası tta üəyyə gəglk tətbq edlşsə oda, potesalı yüksək ola lövhəyə üsbət yüklə, alçaq ola lövhəyə sə əf yüklə toplaı. Gəglk dəyşdkdə hası lövhə potesalı atısa, oa əlavə olaaq üsbət yük, potesalı kçlə lövhəyə sə b elə əf yük daxl ol. Beləlklə, yüklə yedəyşəs yaaı k, b da cəəya deəkd. Kodesato lövhələ aasıdakı delektk, dövə qapaasıda ştak ed. B keçclk cəəyaı, yedəyşə cəəyaı lə əvəz olası k başa düşək ola. Yedəyşə cəəyaı sə elektk sahə gəgly dəyşəs hesabıa yaaı. Tt sabt cəəyaı baxı. (çük, sabt cəəyada elektk sahə gəgly zaaa göə töəəs sıfıdı, yə o dəyş). Başqa sözlə tt sabt cəəyaa qaşı üqavət soszlğa bəabəd. () fadəsdə alıı k, t İteqalı aşağı səhədd əf soszlq götüüləs tta gəglk tətbq edləə qədə oda gəglk ola bləcəy göstə. B gəglk t Oda (-də) alıa k, Əgə olasa, Ttda a güc P t d oldğda hə hası t aıda ttda toplaa elektk sahəs eejs () alıa.

7 ola. Bada W t qəbl edlşd. P d q 5. NRJİ MƏNBƏƏRİ lektotexkada k öv eej əbəy alayışıda stfadə edl:. Gəglk əbəy. əəya əbəy Gəglk əbələ elə əbələd k, olaı sıxaclaıdakı gəglk oda axa cəəyada asılı deyl. Belə əbələ daxl üqavət sıfıdı, yə gəglk əbəy daxldə passv eleetlə (R,,) ol. Sxelədə gəglk əbələ şəkl 8-də veldy k göstəl: İdeal əbələ Şəkl 8 Belə əbə qısa qapadıqda oda axa cəəya soszlğa bəabə ola. Başqa sözlə, belə əbə sosz gücə alk ola əbəd. Həyatda sosz gücə alk ola əbə yoxd, yə bütü eal əbələ qısa qapadıqda, oda axa cəəya sol qyət alı və o gücü də sol ol. Yə baxıla əbə deal əbəd. Real əbələ sə sxedə deal gəglk əbəy və oa adıcıl qoşlş üqavət k göstəl (şəkl 9). Məbədə üsbət vahd yükü əf qütbdə üsbət qütbə apaaq üçü xac qüvvələ gödüyü ş əbəy e.h.q adlaı. Şəkl 9 Real əbə əəya əbəy elə aktv eleetd k, oda axa cəəya o sıxaclaıdakı gəglkdə asılı deyl. Jəəya əbəy daxl üqavət soszlğa bəabə ol k, b hesabıa dövə xac paaetlə oda axa cəəyaa tə s ol. Dövlədə eal cəəya əbəy şəkl -da veldy k göstəl. Belə əbəy sıxaclaıa qoşlş yükü üqavət atıdıqca, o sıxaclaıdakı gəgly qyət atacaq. Yükü üqavət sosz atıaıqsa, b əbəy sıxaclaıdakı gəglk soszlğa bəabə ola. Beləlklə, b deal cəəya əbəy də sosz güc əbəyd. Real əbələ sə güclə sold, çük eal əbələdə daxl üqavət böyük olsa da, sosz deyl, oa göə o sıxaclaıdakı gəglk sosz ol. B səbəbdə eal əbələ sol güc əbələd. Real cəəya əbəy deal əbə və oa paalel qoşlş üqavət k göstəl (şəkl ).

8 İdeal əbələ Şəkl Şəkl Æÿðÿéàí ìÿíáÿéèíÿ ìèñàë îëàðàã áþéöê ãèéìÿòëè àðäûæûë ìöãàvət qoşlş akklyato göstəək ola. İdeal cəəya və gəglk əbələ volt-ape xaaktestkası cəəya və gəglk oxa paalel ola düz xətd. (şəkl ). Şəkl Şəkl Şəkl -də düz xətt gəglk əbəyə, sə cəəya əbəyə add. Şəkl 4 Gəglk əbəy k götüülə blə üstəql tə sləə və cəəya əbəy k adıcıl tə sləə sabt cəəya geeato volt-ape xaaktestkalaı sə (eal əbələ volt-ape xaaktestkası) şəkl və 4-də göstəlşd. Əgə əbələ sabt olalasa, oda e.h.q. əbəy et cost, cəəya əbəy sə t cost k göstəl. 6. KTRİK SXMİNİN MNTƏRİ lektk sxe elektk dövəs qafk təsvd. lektk dövəs eleetlə oldğ k, elektk sxe də özüə əxss eleetlə vadı. lektk sxe eleetlə bdaq (qol), düyü və kotd. Bdaq b və ya b eçə eleetdə baət adıcıl dövə hssəsd. Bdaqda bütü eleetlədə cəəya eyd. Şəkl 5-də üxtəlf bdaqla göstəlşd. Şəkl 5

9 Üç və üçdə atıq bdağı bləşdy öqtəyə düyü deyl. bda q düyülə bda q bdaq düyü bda bda bda q q 4 q düyülə düyü Şəkl 6 Şəkl 7 bda q bda q кot kot Kot Şəkl 8 Şəkl 6 və 7-də düyülə sayı üxtəlf göüsə də, əsldə ola aasıda fəq yoxd. Çük k düyü aasıda eleet yoxdsa, (şəkl 6-da düyüü lə düyüü və düyüü lə 4 düyüü) oda olaı potesallaı b-bə bəabəd. y potesallı öqtələ sə b-b lə bləşdək ükü oldğda (şəkl 6-da düyüü lə düyüüü və düyüü lə 4 düyüüü bləşdək ola k, b halda (şəkl 7 alıı) k düyüü b düyü k təsəvvü etək ola. B eçə bdaqda baət qapalı dövə kot adlaı. Şəkl 8-də üç üxtəlf kot göstəlşd. 7..H.Q.-s DAXİ OAN DÖVRƏ HİSSƏSİ ÜÇÜN VOT-AMPR XARAKTRİSTİKAS Velş dövə hssəsdə (şəkl 9) cəəyaı qyət təkcə dövdək əbəy qyətdə asılı olayıb, (bada əbə k qyət ola sabt əbə götüülüşdü), hə də və öqtələə qoşlş gəgly də qyətdə asılıdı. Şəkl 9 Şəkl 9-da e.h.q. və cəəyaı göstəlş stqaətlədə öqtəs potesalı öqtəs potesalıda e.h.q. çıxılsı üqavətdək gəglk düşgüsü qədə kçkd. Yə yaza blək k, və ya B fadəyə əsasə şəkl 9-da velə dövə volt-ape xaaktestkası aşağıdakı k ola ( şəkl ).

10 Şəkl Hə dövədə oldğda ola. B fadəyə göə volt-ape xaaktestkası sə şəkl -də göstəlşd. Şəkl 8. POTNSİAN DÖVRƏDƏ MÜQAVİMƏTDƏN AS OARAQ PAYANMAS (POTNSİA DİAQRAM) cost Fəz edək k, şəkl -də velş dövə hssəsdə cəəya velşd (yə cəəya sabtd). üqavət üəyyə hssəs x və öqtəsə əzəə o hssədək gəgly x lə şaə etsək yaza blək. () x x Şəkl Göüdüyü k, b halda gəgly qyət üqavət qyətdə asılı olacaqdı. () fadəsə yğ gəgly üqavətdə asılılığıı çəksək, şəkl -də göstələ daqaı alaıq.

11 Şəkl. Şəkldə göüdüyü k, b asıllıq düz xəttd (A xətt) və b düz xətt abss ox lə əələ gətdy bcağı taqes cəəyaa ütəasbd. B tg AB Bada və yğ olaaq gəglk və üqavət qyaslaıdı. Deəl potesalı (gəgly) dəyşdy xətt (SA xətt) üqavət ox lə əələ gətdy bcağı taqes dövədə axa cəəyala üəyyə ol. Qeyd edək k, dövədə əbə stqaətdə həəkət etdkdə əbə so potesalı o başlağıcıı potesalıa əzəə qədə atı. (S öqtəs). (Məbə əks stqaətdə həəkət etdkdə sə potesal qədə azalı). Dövədə b öqtədə dgəə keçdkdə (cəəya stqaətdə həəkət edksə) əgə aada üqavət vadısa b halda soakı öqtə potesalı əvvəlk potesalıda üqavətdək gəglk düşküsü qədə az ol (A öqtəs). Əgə üqavət əbə daxl üqavət k qəbl edb o əbə daxldə bəabə paylaış hesab etsək, oda potesalı dəyşə qafk OA xətt üzə gedə. Yxaıda dedkləzə əsaslaaaq şəkl 4-də velş dövə potesal daqaıı qlasıa baxaq. Şəkl 4. Potesal daqaı potesalı dövədə üqavətdə asılılıq qafkd. Potesal daqaıı qaq üçü əvvəlcə sxe hə hası öqtəs yelə bləşdl, yə potesalı qəbl edl və dgə öqtələ potesallaı hə öqtəyə əzəə tə y edl. Şət olaaq öqtəs potesalıı qəbl edək. Yə = öqtəsdə öqtəsə keçdkdə aada əbəy va və bz əbə stqaətdə həəkət etdyzdə öqtəs potesalı öqtəskdə qədə böyük ola. Yə = + = (çük =). öqtəsdə öqtəsə keçdkdə sə aada üqavət oldğda və cəəya stqaətdə həəkət etdyzdə öqtəs potesalı öqtəsə əzəə gəglk düşküsü qədə azalı, yə ol. Beləlklə dgə öqtələ üçü də ey üslla alaıq k; ola. Göüdüyü k, öqtəsdə başlayaaq kot üzə dolaaaq yedə öqtəsə qayıdııq (b halda öqtəs potesalı alıalıdı).

12 Potesallaı b qyətləə əsasə qlş potesal daqaı şəkl 5-də göstəlşd. Göüdüyü k, k öqtə aasıda üqavət vadısa, ( və öqtələ, 4 və 5 öqtələ, 6 və öqtələ) hə üqavətlə abss ox üzədə qeyd ol. Şəkl 5 Adıcıl dövədə cəəya hə yedə ey oldğda, və bcaqlaı b-bə bəabəd, çük hə üç bcaq ey cəəyala üəyyə ol. Daqada da göüdüyü k adıcıl dövə potesal daqaı b-bə paalel düz xətləd. 9. HQ İŞTİRAK DƏN DÖVRƏ HİSSƏSİ ÜÇÜN OM QANN.h.q. ştak edə dövə hssəs üçü O qa, hə dövə hssəs sıxaclaıdakı potesallaa və e.h.q.-ə göə cəəyaı tapağa ka ve. Fəz edək k, şəkl 6-da göstələ dövə hssəs velşd. a b Şəkl 6 Məld k, e.h.q. əbəy so (ox daxl oldğ öqtə) potesalı əvvəl potesalıda hə e.h.q- qyət qədə böyükdü. Müqavətdə sə cəəya böyük potesallı öqtədə kçk potesallı öqtəyə doğ axdığıda, o cəəyaı daxl oldğ sıxacıı potesalı çıxdığı sıxacıı potesalıda hə üqavətdək gəglk düşgüsü qədə böyük olacaqdı. B dedkləzə əsasə şəkl 6-da yaza blək k, b a () () fadəsdə cəəyaı təy edək. a b ab () () fadəs e.h.q. ştak edə dövə hssəs üçü O qad. B fadədə velş bdaqdakı e.h.q.-lə cəb cəd. Bada cəəyala ey stqaətl e.h.q üsbət, cəəyaı əksə ola e.h.q. sə əf götüülü. sə bdaqdakı üqavətlə cəd. ab a b olb a və b öqtələ aasıdakı gəglkd. Əgə bdaqda e.h.q. ştak etəzsə, oda () fadəsdə alaıq k,

13 () a b ab () fadəs sə bldyz dövə hssəs üçü O qa fadəsd.. KİRXHOFN QANN Kxhof k qa vadı. B qala O qa lə yaaşı elektk dövələ hesablaası üçü əsas qaladı. lektk dövələdə cəəyalaı və gəglklə paylaası b qalaa tabed. Bc qa düyülədə yüklə yığılaası və səf edləəs pspə əsaslaı. Kxhof qa: Düyülədə cəəyalaı cəb cə sıfıa bəabəd. B qa yaz şəkldə aşağıdakı k yazaq ola: K k () Fəz edək k, hə hası düyüə (şəkl 7) üəyyə cəəyala gəl və üəyyə cəəyala sə oda çıxı. Şəkl 7 Düyüə gələ cəəyaa əks şaə lə düyüdə çıxa cəəya k baxaq ükü oldğda gələ və ya çıxa cəəyaı hasıı üsbət götüüləs əhəyyət yoxd. Şət olaaq düyüə gələ cəəyala üsbət, çıxala sə əf qəbl ol. Kxhof bc qa, yə () fadəs şəkl 7-də velə düyü üçü tətbq etsək alaıq: 4 () Bada və düyüə gəldklə üçü üsbət, və 4 sə düyüdə çıxdıqlaı üçü əf götüülü. () fadəs aşağıdakı k də yazaq ola: 4 () () fadəsə əsasə Kxhof qa aşağıdakı k də deək ola: Düyüə gələ cəəyalaı cə düyüdə çıxa cəəyalaı cəə bəabəd. Kxhof qa təkcə düyüə deyl, hə hası elektk dövəs üəyyə hssəs əhatə edə qapalı səthə də tətbq ola blə (şəkl 8). Şəkl 8

14 Şəkl 8-də velş qapalı səth üçü yazıla blə. KİRXHOFN QANN Kxhof qa: Hə hası kotda tə s edə elektk həəkət qüvvələ cəb cə hə kotdakı gəglk düşkülə cəb cəə bəabəd. Yə k e k k (4) fadəs hə sabt, hə də dəyşə cəəya dövələ üçü doğd. Sabt cəəya dövəs üçü (4) fadəs daha sadə k k k şəkldə yazılı və b halda dövə yalız ezstolada baət oldğ qəbl ol. (sabt cəəya dövəsdə cost və e cost ) (5) fadəsdək k k hasl üqavətlədək gəglk düşküləd. Kxhof qa şəkl 9-da velş kot üçü tətbqə baxaq: k k k (4) (5) Şəkl 9 Kxhof qa yazaq üçü xtya dolaa stqaət seçl. Hə stqaətlə ey ola e.h.q- və gəglk düşgülə üsbət, o əksə olala sə əf götüülü. Velş sxe üçü Kxhof qa yazaq: (dolaa stqaət saat əqəb stqaətdə götüülüşdü) e e e 44 (6) (6) fadəsdə e dolaa stqaət lə ey oldğda üsbət, e vÿ e sə o əksə oldğda əf götüülüşdü. ylə və gəglk düşkülə dolaa stqaət lə ey oldğda üsbət, 4 4 sə o əks oldğda əf götüülüşdü.. ÜÇBAQ KTRİK DÖVRƏSİNDƏN KVİVANT DZ DÖVRƏSİNƏ KÇİD Bə zə dövələ sadə olsa da, ola üqavətlə adıcıl, paalel və ya qaışıq toplaası hesabıa b kotl dövəyə gətlə bl və b səbəbdə olaı hesablaasıı sadə dövələ həll k apaılası ükü ol. Belə dövələdə üqavətlə b-b lə ə adıcıl, ə də paalel bləşş olla. B hal dövələdə ldz və ya üçbcaq bləşə oldqda alıı. B dövələ sadələşdb b kotl

15 dövəyə gətək üçü üçbcaqda ekvvalet ldza və ya əksə keçək üslda stfadə etək ola. Məsələ, şəkl -da velə dövə sadə olsa da, üqavətlə adıcıl və ya paalel bləşəs göüədydə o sadələşdlə bl. B dövədə ABS və ya ASD üçbcaqıı ldzla əvəz etdkdə dövə sadələşəək, b kotl dövəyə çevl. ABS üçbcağıı ldzla əvəz etsək, dövə B B A A D D Şəkl Şəkl Adıcıl və paalel bləşə fzka ksda baxıldığıda bz o öyəlş hesab edəcəyk. şəkl -də göstəldy k adıcıl və paalel bləşədə baət dövəyə gətl. (ÀBÑ üçbcaqıı ldzla əvəz edləs şəkl -də pkt xəttlələ göstəlşd). Şəkl -də göstələ dövə sə asalıqla şəkl -də göstələ b kotl dövə lə əvəz etək ola. (Müqavətlə adıcıl və paalel toplaaqla) Şəkl Şəkl Şəkl 4-də velş dövə sə ldzda üçbcaqa keçəklə sadələşdb b kotl dövə lə əvəz etək ola. B keçd adıcıl olaaq şəkl 4,5 və 6-da göstəlşd. Şəkl 4 Şəkl 5 Şəkl 6 Yalız qeyd etək lazıdı k, b keçdlə ekvvalet olalıdı. kvvalet keçd elə keçdd k, b halda hə k sxe ey düyülə aasıdakı gəglklə və hə düyüləə gələ cəəyala b-bə bəabəd, başqa sözlə, hə k sxedə güclə b-bə bəabəd. Üçbcaqda (şəkl 7) ekvvalet ldza (şəkl 8) keçdkdə ldz üqavətlə ecə tə y olacağıa baxaq. Kxhof kc qaa göə şəkl 7-də yaza blək: () Kxhof bc qaa göə sə və düyülə üçü yazaq ola k:

16 () və () fadələ ()-də əzəə alsaq alaıq: () () (4) Şəkl 7 Şəkl 8 (4) əzəə alıaqla () və () düyülə aasıdakı gəglk O qaa göə aşağıdakı k təy edlə blə. ylə şəkl 8-ə əsasə yazaq ola k () və () düyülə aasıdakı gəglk (6) kvvaletlk şətə əsasə hə k sxedə ey adlı düyülə bəabə olalıdı. Oda (5) və (6) fadələ üqaysəsdə alaıq: (7) (8) (5) aasıdakı gəglklə b-bə və -yə aaloj olaaq (dekslə dövü dəyşəklə) (9) alıı. (7), (8) və (9) fadələ üçbcaqda ekvvalet ldza keçd dstlaıdı. (4) fadəsə yğ olaaq dekslə ye döv dəyşəklə və cəəyalaıı tapaq ola.

17 (7), (8) və (9) fadələə əsasə deək ola k, üçbcaqda ekvvalet ldza keçdkdə üqavətlə aşağıdakı k tapılı: üçbcaqı hə hası k təəf aasıdakı ldz qavət qyət hə k təəf üqavətlə hasl üçbücaqı bütü təəflədək üqavətlə cəə sbətə bəabəd (ldz üçbcağı daxldə təsv edəək).. DZ KTRİK DÖVRƏSİNDƏN KVİVANT ÜÇBAQ DÖVRƏSİNƏ KÇİD Yxaıda çəkdyz sxelədə aydıdı k, bə zə dövələdə ldz üçbcaqla əvəz edləs dövə sadələşd. ldzda üçbcaqa keçd dst alaq üçü (7), (8) və (9) fadələ blkdə,, -ə əzəə həll edək. B halda alııq: () () () Beləlklə ldzda ekvvalet üçbcağa keçdkdə üçbcağı qollaıı üqavətlə (), () və () dstlaıa əsasə təy etək ola. 4. KVİVANT GƏRGİNİK VƏ ƏRƏYAN MƏNBƏƏRİ Gəglk və cəəya əbələ ekvvalet olaaq b-b lə əvəz edlə blə. Olaı ekvvalet olası üçü hə ksdə xac dövəyə velə cəəya və olaı sıxaclaıdakı gəglklə b-bə bəabə olalıdı. Sadəlk üçü əbələ sabt qəbl edl. Sabt cəəyada cost, cost. Fəz edək k, şəkl 9-da velə gəglk əbəy oa ekvvalet ola cəəya əbəy (şəkl 4) lə əvəz edl. Şəkl 9 Şəkl 4 B əbələ ekvvaletdsə hə ksdə xac dövəyə velə sıxaclaıdakı gəglklə b-bə bəabəd. B üçü cəəyaı və olaı () və ya () şət ödəəld. Bada gəglk əbəy e.h.q., sə cəəya əbəy cəəyaıdı. Hə k halda cəəya və gəglk əbəy daxl üqavət ey olb, -d. () və ya () şət ödədkdə əbələ ekvvalet oldğ sübt edək. Şəkl 9-da yaza blək: ()

18 ()- ()-də əzəə alsaq, (4) Şəkl 4-a əsasə sə yazaq ola k, (5) Deəl () şət ödəsə, hə k şəkldək gəglklə bəabə alıı. B sə, yə (4) və (5)- bəabəly göstə k, b halda əbələ ekvvaletd. İfadələdə göüü k, xac dövəyə velə cəəya sıfı olasa, oda hə k əbə sıxaclaıdakı gəglk ola. Məbələ ekvvaletly, ey zaada xac dövəyə velə güclə bəabəlyd. B zaa əbələ daxldək güclə b-bdə fəqləə blə, doğda da şəkl 9-da göüü k, Şəkl 4-da sə P P alıa. Hə k əbə açıq olasa, yə olasa, b halda şəkl 9-dakı əbə daxldə güc P, şəkl 4-dakı əbəy daxldə sə güc ol. P Yə gəglk əbəydə dövə açıq oldqda güc səf ol, cəəya əbəydə sə b halda qədə güc səf ol. Məbələ b cü qaşılıqlı ekvvalet əvəz edləs bə zə dövələ həll sadələşd. Əgə gəglk əbəy dealdısa, yə o daxl üqavət sıfıdısa, b halda bbaşa () fadəsdə stfadə etək olaz. B zaa əbə lə adıcıl qoşlş xac dövə üqavət əbəy daxl üqavət hesab etəklə ekvvalet əvəzləə üküdü. 5. İKİ DÜYÜNƏ MAİK DÖVRƏƏRİN ÇVRİMƏSİ (SADƏƏŞMƏSİ) Fəz edək k, aşağıdakı k (şəkl 4) k düyüə alk dövə velşd. Şəkl 4 Gəglk əbəydə oa ekvvalet ola cəəya əbəyə keçək b dövə sadələşd. B zaa ekvvalet cəəya əbələ cəəyalaı göstədyz k () ()... () fadələ lə tə y edl. Gəglk əbələ (), () və () fadələ lə tapılış cəəya əbələ lə əvəz etdkdə şəkl 4- də velə sxe alııq.

19 Şəkl 4 Şəkl 4-də ola cəəya əbələ b ekvvalet cəəya əbəy lə əvəz etsək şəkl 4-də velə sxe alaıq. B zaa ekvvalet cəəya əbəy cəəyaı aşağıdakı k tə y edl. k k k g k k k g B fadələdə stfadə etəklə, şəkl 4 (a)-da göstələ dövədə sə cəəya əbəy gəglk əbəy lə əvəz etəklə dövə şəkl 4 (b)-də göstəldy k b kotl sadə dövəyə gətək ola. B zaa gəglk əbəy e.h.q. sə k k k k k g g k tə y edl. Şəkl 4, a Şəkl 4, b B dövələdə şlədcyə velə cəəya İk düyü aasıdakı gəglk sə k k k k k g g k tə y edl. Göüdüyü k əbələ ekvvalet qaşılıqlı əvəz etəklə dövə sadələşdl.

20 6. MÜRƏKKƏB DÖVRƏƏRİN HSABANMAS ÜÇÜN KİRXHOF QANNAR MTOD Bz dyə k sadə dövələə baxıdıq. Yə elə dövələə baxıdıq k, ola O qa vastəslə b başa həll edlə blə və ya üxtəlf çevlələdə soa (üqavətlə adıcıl və paalel toplaası, üçbcaqda ldza və əksə keçd) həll edləs üküdü. Müəkkəb dövələ sə O qa vastəslə həll edlə bl. Müəkkəb dövələ elə dövələd k, olada k və kdə atıq əbə ştak ed və ola b kotl dövəyə gətlə bl. Müəkkəb dövələ həll üçü b eçə etod vadı. B etodla aşağıdakıladı: )Kxhof qalaı etod )Kot cəəyalaı etod )Düyü potesallaı etod 4) Qodaa etod 5)kvvalet geeato (əbə) etod. Kxhof qalaı etod sadəd, aa b etoda göə dövə həll zaaı təlklə sayı çox alıdığıda paktk cəhətdə əlveşl deyl. Fəz edək k, hə hası üəkkəb elektk dövəsdə düyülə sayı q-dü. Kxhof qalaı etoda əsasə dövə həll edləkə Kxhof bc qaa əsasə dövədək düyülə sayıda b əskk təlk tətb edl. Yə bc qaa əsasə q- qədə təlk tətb edləld. Dövədək bdaqlaı sayı sə p olasa, b halda Kxhof kc qaa göə tətb edləcək təlklə sayı p q p q qədə olalıdı. Deəl, dövə həll etək üçü cəs bc və kc qaa göə blkdə tətb edlş təlklə cə qədə təlk yazılı, yə q p q p qədə təlk tətb edləld. Başqa sözlə, Kxhof qalaı etoda göə dövə həll edləkə tətb edləcək təlklə sayı bdaqlaı sayı qədə olalıdı. Şəkl 44-də velş dövə üçü bc və kc qaa əsasə yazılacaq təlklə sayıı tə y edək. Dövədə q=4 oldğda bc qaa göə q 4 təlk yazılacaqdı. Bdaqlaı sayı p 6 oldğa göə sə kc qaa göə p q 6 4 təlk yazılalıdı. Jə sə +=6 təlk yazılalıdı. İkc qaa göə tətb edlş təlklə sayı səbəst kotlaı sayıa bəabəd Şəkl 44.

21 Səbəst kot elə kotd k, oa özüdə əvvəlk kotlaa daxl olaya heç olazsa b dəə ye eleet daxl olş ols. Bəzə səbəst kota ye eleet daxl olaya da blə. B hal şəkl 45-də velş dövədə dödücü kota add. 4 Şəkl 45. Səbəst kotla dövə qafı lə asalıqla tə y edl. Qaf dövə düyülə saxlaılaqla, bdaqlaı üxtəlf zlql xətt paçası lə əvəz edldkdə alıa topoloj stkt sxed. Başqa sözlə, qaf eleetlə bləşə sxe stkt göstə. Şəkl 45-də velə dövə qafı şəkl 46-kı k çəklə blə. (Qaf stqaətləş topoloj qaf və stqaətləş sqal qafı olaqla k cü ol. İstqaətləş topoloj qafı sadəcə olaaq qaf adladıacayıq. Əgə topoloj qaf dövə stkt, eleetlə bləşə sxe üəyyə edsə, stqaətləş sqal qafı sə dövə üçü tətb edlş təlklə qafk təsvd). Şəkl 46 Düyülə bləşdə xətt qafı bdağı və ya qol adlaı. Qafı düyülə sə ey zaada o zvəs də adlaı. Bdaqlada baət qapalı xətt sə qafı kot adlaı. Düyülə haısıı ştak etdy və b dəə də qapalı kota alk olaya qaf hssəs qafı ağacı və ya ağac adlaı. Şəkl 47-də velş qafı b ağacı göstəlşd. Şəkl 47 Ağacı qafa taalaya çatışaya bdaqla əsas bdaqla və ya vətələ adlaı. Vətələ ağaca əlavə etdkdə alıa kotla səbəst kotla ol. Beləlklə, vətələ ağaca əlavə etəklə ta qaf ql. B zaa hə b vətə əlavə edldkdə b kot alıı. B alıış kotlaı sayı səbəst kotlaı sayıa bəabəd. Msal: şəkl 44-də velş sxe üçü Kxhof qalaı əsasıda dövə həll üçü kaf ola təlklə tətb etəl: Kxhof qaa göə

22 düyü üçü 5 düyü üçü 6 düyü üçü 4 5 Kxhof qaa göə sə yğ kotla üçü kot üçü kot üçü kot üçü alaıq B 6 təlk sste blkdə həll edləək dövə cəəyalaı tə y edlə blə. 7. MÜRƏKKƏB DÖVRƏƏRİN HSABANMAS ÜÇÜN KONTR ƏRƏYANAR MTOD B etod üəkkəb dövələ hesablaası üçü ə çox şlədlə etodlada bd. B etoda göə tətb edlə təlklə sayı səbəst kotlaı sayıa bəabəd. Göüdüyü k b etodla dövə həll etdkdə tətb edləcək təlklə sayı azalı. B da o Kxhof qalaı etoda əzəə üstülüyüü göstə. B etodla dövə həll etdkdə Kxhof qa əsasıda yazılacaq təlklə xtya stqaətl götüülüş şət kot cəəyalaı vastəslə apaılı. Kot cəəyalaı elə cəəyadı k, o götüülüş kot bütü eleetlədə keç. Şəkl 48-də velş dövədə kot cəəyalaı lə təlklə tətb edləsə baxaq. Şəkl 48 Kxhof qa götüülüş və kot cəəyalaı lə yazaq: () () -c kot -üqavətdə -cəəyaı da axdığıda o da -c kotda gəglk düşküsü yaadı. y lə də -c kotda -kot cəəyaı gəglk düşgüsü yaadı. () və ()-də lə şaə edl və -c kot əxss üqavət adlaı k, o da hə kotdakı bütü üqavətlə cəə bəabəd. y lə lə şaə edl və -c kot üqavətlə cəd. k şaə edl, özü də -æè êîíòóðëà -æè êîíòóð âÿ éà -æè kotla -c kot aasıdakı otaq üqavətd. = və = k şaə edb olaı yğ olaaq -c və -c kot elektk həəkət qüvvələ cəb cə adladıaq. Blaı () və ()- də əzəə alsaq

23 () (4) fadələ k kotla üçü ü təlklə alaıq. Təlklə yazılakə otaq üqavətlədək gəglk düşgülə şaəs olada axa kot cəəyalaıı stqaət lə üəyyə edl. Əgə otaq üqavətlədə olada keçə kot cəəyalaıı stqaətlə eydsə və b stqaət dolaa stqaət lə üst-üstə düşüsə, olada yaaa gəglk düşgüsü üsbət, əks halda əf ol. Dolaa stqaət b qayda olaaq kot cəəyaı stqaətdə götüülü. Əgə dövə üç kotl olasa, aydıdı k, təlklə sayı üç dəə olacaqdı. Dövə -kotl oldqda sə -dəə təlk tətb edləcəkd. () və (4) təlklə blkdə həll lə və kot cəəyalaı tapıla blə k, olaı vastəslə qollada axa cəəyala tə y edl. Belə k, ; ; Göüdüyü k, hası qolda b kot cəəyaı axısa, hə qol cəəyaı o kot cəəyaıı özüə bəabəd. Qol cəəyaı lə kot cəəyaıı stqaət ey oldqda kot cəəyaı üsbət şaə lə, əks oldqda sə əf şaə lə götüülü. İk və daha çox kot cəəyaı axa qol cəəyaı sə hə kot cəəyalaıı cəb cə k tapılı. B halda da qol cəəyaı lə ey ola kot cəəyaı üsbət, əksə ola sə əf götüülü. () və (4)-ə aaloj olaaq üç kotl dövə üçü təlklə aşağıdakı k yazaq ola: bada və yğ olaaq -cü kot üqavətlə cə və e.h.q- cəb cəd., yğ olaaq -c kotla -cü kot və -c kotla -cü kot aasıdakı otaq üqavətd. B təlklə blkdə həll,, kot cəəyalaıı ve. Deteat üsl lə yxaıdakı təlklə həlldə cəəyalaı tapsaq alııq. Bada ; ; -təlklə sste baş deteatı olb cəəyalaı əsallaıda düzəl. Bada,, yğ olaaq -c, -c və -cü süt təlklə sste sağ təəf lə əvəz edldkdə alıa deteatladı. ; ; Əgə kotlaı sayı dəə olasa, təlklə sste aşağıdakı k yazıla.

24 b halda da kot cəəyalaı yxaıdakı qayda lə tapılı. Deteatlaı olaı cəb taalayıcılaı lə fadə etəklə cəəyalaı aşağıdakı k də tapaq ola baş deteatda sət və k süt sldkdə alıa aşağı tətbl deteatı Bada k (o) k -ya hasldə alıa cəb taalayıcıdı. Qısa olaaq yxaıdakı təlklə sste aşağıdakı k də yazıla blə. kk 8. MÜRƏKKƏB DÖVRƏƏRİN HSABANMAS ÜÇÜN DÜYÜN POTNSİAAR MTOD B etod da üəkkəb dövələ hesablaası üçü ə çox şlədlə etodlada bd. Əgə dövədək düyülə sayı səbəst kotlaı sayıda az olasa, b halda düyü potesallaı etod kot cəəyalaı etoda əzəə daha əlveşld. Şəkl 49-da velş dövə düyü potesalla etod lə həllə baxaq. k Şəkl 49 B etodla əsələ həll etdkdə dövə düyülədə hə hası b (şəkldə düyüü) yelə bləşdlb və o potesalı qəbl edl. Oa göə =. Beləlklə, potesallada b qyət ə l oldğda düyülə sayıda b əskk təlk tətb edl.

25 Sxeə əsasə Kxhof bc qaa göə yaza blək k, 4 () 4 5 () Təlkdə ştak edə cəəyalaı O qa lə fadə edək: g g () (4) g (5) 4 4 g 4 (6) g g g 4 g4 Bada g, g, g, âÿ g 4 yğ keçclkləd. (), (4), (5) və (6)-ı ()-də əzəə alsaq Bada g g g g 4 g g g g g g g g g (7) 4 4 ey lə dgə cəəyalaı qyət də tapıb ()-də əzəə alsaq, g g g g g g (8) alaıq. (7) və (8)-də aşağıdakı k əvəzləə edək: g g g g g g g g g g 4 4 g g g 5 4 g g g g g g Blaı (7) və (8)-də əzəə alsaq g - g = - g + g = g (9) g () alaıq. Bada g və g yğ olaaq () və () düyüləə qoşlş qollaı keçclklə cə, g və g sə () və () düyüü aasıdakı qol keçclyd. g və g sə () və () düyüləə qoşlş qollaı e.h.q-lə yğ olaaq keçckləə hasllə cəb cəd. Əgə e.h.q-s düyüə gəlsə, b halda hə hasl «+», çıxdıqda sə «-»götüülü. Əgə dövədə cəəya əbələ də ştak edəsə, oda (9) və ()- sağ təəfə

26 J və J əlavə edl. J və J yğ olaaq və düyüləə qoşlş yğ olaaq qolladakı cəəya əbələd. B halda da əgə cəəya əbəy düyüə yöəlbsə o, «+», düyüdə çıxdıqda sə «-» götüülü. (9) və () k əchl potesallı dövə üçü ü şəkldə təlkləd. (9) və () təly blkdə həlldə və potesallaı tapılı k, blaı da bləək (), (4), (5) və (6)-ya əsasə cəəyalaı tə y edk. Əgə dövədə () əchl potesal olasa, o halda təlklə aşağıdakı k yazılı: g - g - g = g + J - g + g - g = - g - g + g = g + g + B təlklə dövədək cəəyalaı stqaətdə asılı olayaaq göstələ k alıı. Yə bc təlkdə bc hədd üsbət, qalalaı əf, kc təlkdə kc hədd üsbət, qalalaı əf və.s. alıı Təlklə blkdə həll etəklə əchl, və tapılı. Îíëàðûí blkdə deteat üsl lə həlldə alaıq: J J = g ; = ; = g g g g - g - g - g g - g - g - g g Bada,, sə b deteatda yğ olaaq -c, -c və -cü süt təlklə sste sağ təəf lə əvəz edldkdə alıa deteatladı. Əgə dövədə sayda əchül potesal olasa, təlklə də sayı ola. 9. MÜRƏKKƏB DÖVRƏƏRİN HSABANMAS ÜÇÜN QONDARMA MTOD. Xətt dövələdə hə hası kot (bdaqı) cəəyaı kotladakı e.h.q-lədə asılı xətt fksyaladı. Oa göə hə hası K-kot (bdağıı) cəəyaı əl oldğ k, yaz olaaq aşağıdakı k tə y edlə blə. kk () fadəsə əsasə deyə blək k, hə hası kot cəəyaı dövədək bütü e.h.q- hə kotda (bdaqda) ayı-ayılıqda yaatdıqlaı cəəyalaı cəb cəə bəabəd. Məbələ ayıayılıqda tə s lə cəəyalaı tapılasıa əsaslaa etod qodaa etod adlaı. Göüdüyü k b etodla cəəyala tapıldıqda dövədə eçə əbə vasa hə b tə sə ayılıqda baxılı. Yə adıcıl olaaq əvvəlcə -c saxlaılıb dgələ qə bl edləklə cəəyala tə y edl. Soa -c əbə saxlaılıb dgələ qəbl edləklə cəəyala tə y edl. Beləlklə bütü əbələ tə sdə alıa cəəyalaı yğ qollada cəb cələyəək əsl cəəyala tə y edl. B zaa qyətlə götüülə e.h.q- və cəəya əbələ daxl üqavətlə saxlaılı. Şəkl 5-də velş dövə qodaa etod lə həll edək: k ()

27 Şəkl 5. Əvvəlcə kc əbə qısa qapayaaq o sıfı qəbl edək. Yə = götüək. (şəkl 5). ' а ' ' b Şəkl 5 B halda - tə slə yaaa cəəyala aşağıdakı fadələlə tə y edlə. / ab /. / / ab ab / / İd sə əbəy qısa qapayaaq o qyət götüək. Yə = (şəkl 5). B halda - tə slə yaaa cəəyala sə aşağıda göstələ k təy edlə. '' '' a '' b // Şəkl 5 ab //.

28 // ab // // ab // Məbələ ayı-ayılıqda yaatdığı cəəyalaı bləək hə k əbə təs etdy zaa qollada axa cəəyalaı aşağıdakı k tapaıq. ' '' '' ' ' '' Göüdüyü k, b fadələlə dövə cəəyalaıı tapdıqda hası əbəy yaatdığı cəəya dövə cəəyaı lə (yə şəkl 5-də velə cəəyalaı stqaətlə) üst-üstə düşüsə, «+», əksə ola sə «-» götüülü.. MÜRƏKKƏB DÖVRƏƏRİN HSABANMAS ÜÇÜN KVİVANT MƏNBƏ (GNRATOR) MTOD B etod ekvvalet əbə teoeə əsaslaı. B teoeə əsasə aktv dövə hə hası qola əzəə qala hssəs b ekvvalet əbə lə əvəz etsək (belə k, hə əbəy e.h.q-s, qol açıq oldqda hə sıxacla aasıdakı gəglyə, daxl üqavət sə sıxaclaıa əzəə qala passv dövə ekvvalet üqavətə bəabə ols) qoldakı cəəya dəyşəz. B pspə əsasə də cəəya tapılacaq. Dedkləz aşağıdakı sxelə üzədə sübt edək. Fəz edək k, hə hası aktv kqütblü vel (şəkl 5). (İk sıxaca əzəə baxıla blə dövə kqütblüdü. Əgə dövə daxldə əbələ vasa o, aktv, yoxdsa. passv hesab edl). B velş kqütblüü aşağıdakı k ekvvalet sxelə cə lə əvəz edək. Əvvəlcə qola qyətcə bəabə, stqaətcə əks ola k əbəy daxl edək. Qeyd edək k, b əbə e.h.q-s qol açıq oldqda sıxaclaı aasıdakı gəglyə bəabəd. ( = ) A A + A П 4 м A 5 + П 6 Şəkl 5

29 Qodaa etod əsas ttaaq -c sxe -cü və 4-cü sxelə cə lə əvəz edək. -cü sxedək əbəy taalə sıxaclaıdakı gəglk kopesasya etdydə qoldakı cəəya sıfıa bəabə ola. Yə o qolda cəəya axaz. Oa göə o qol qııq hesab etək ola. B səbəbdə də 5-c sxedə qol açıq çəklşd. Beləlklə velə aktv kqütbülü 5 və 6-cı sxelə cə k təsəvvü edlə blə. 5-c sxedə cəəya oldğda -c sxedə velə dövə qolda axa cəəya eylə 6-cı sxedək dövə qolda axa cəəyaa bəabə olacaqdı. B sxedə sə passv dövə üqavət lə şaə etsək, oda hə sxedə qol cəəyaı üçü alaıq: () Yə 6-cı sxe şəkl 54-də göstələ k təsəvvü edl. Beləlklə ekvvalet əbə etod lə hə hası qol cəəyaı () fadəs lə tə y edl. Bada ekvvalet əbə e.h.q-s o daxl üqavət, sə cəəyaı axtaıla qol üqavətd. kvvalet əbə daxl üqavət sıxaclaıa əzəə passv dövə ( açıq oldqda) ekvvalet üqavət k tə y edl. Msal: şəkl 55-də velə dövə qolda axa cəəyaıı ekvvalet əbə etod lə tə y etəl. Şəkl 54 Şəkl 55. () fadəsə əsasə qolda axa cəəya Bada cəəyaı axtaıla qol üqavət, ekv sə sıxaclaıa əzəə ( qol açıq oldqda) ekv. passv dövə ( = və = ola halda) ekvvalet üqavətd (şəkl 57). oldqda hə sıxacla aasıdakı gəglkd. (şəkl 56) sə qol açıq

30 Dövə həll aşağıdakı adıcıllıqla apaılı. Əvvəlcə qol ( üqavət ola qol) qıılı (şəkl 56) və qıılış halda sıxaclaı aasıdakı gəglk tə y edl. / м н Şəkl 56. Şəkl 57. Şəkl 56-da yaza blək: / cəəyaıı bləək Kxhof qaa göə sə sıxaclaı aasıdakı gəglk / / və ya / fadələ lə təy edlə. ( Tə y edlə = ). İd sıxaclaıa göə dövə ekvvalet üqavət ekv - tə y edək. B üçü şəkl 57-də stfadə edək. və sıxaclaıa əzəə paalel bləşdklədə ekv alıa. (Şəkl 58-də dövə ( ) qola əzəə qala hssəs b ekvvalet əbə lə əvəz edləs göstəlşd). Şəkl 58 və - ekv ekv bləək qolda axa cəəya ekv k təy edlə. əəyaı axtaıla qolda ( qolda) e.h.q. əbəy də olasa, () fadəsdə hə əbə əzəə alıalıdı. Əgə əbə hə qoldakı cəəyala ey stqaətldsə, () fadəsdə hə əbə fadə sətə üsbət şaə lə, cəəyaı əksə oldqda sə əf şaə lə əlavə ol.

31 . SİNSOİDA KTRİK KƏMİYYƏTƏRİ. SİNSOİDA ƏRƏYANN ANMAS Gəglk və cəəyaıı a qyətlə üəyyə zaa faslələdə soa təkalaa elektoaqt poses peodk poses adlaı. Hə hası a qyət təkalaası üçü keçə ə kçk vaxt peodk poses peod adlaı və T lə şaə edl. Vahd sayəd. Hə hası peodk fksya üçü f t f t T şət ödə. Peod təs ola kəyyət tezlk adlaı və f lə şaə edl. f T Tezlk vahd hesd. Peod sa ola sqalı tezly Hesd. Ə sadə peodk fksya ssodal fksya oldğda əvvəlcə peodk cəəya dövəs k ssodal dəyşə cəəya dövəs öyəəcəyk. Blk k, hə hası peodk fksya Fye sıası lə çoxl sayda (əsldə sosz sayda) üxtəlf tezlkl ssodal fksyala cəə ayıla blə. Dgə təəfdə ssodal fksyaı hə töəəs, hə də teqalı ssodal fksya vedydə (kossodal fksyaya 9 süüşdüülüş ssodal fksya k baxaq ola) dövə bütü qollaıdakı cəəyala və gəglklə ssodal ol k, b da dövə həll sadələşd. Fəz edək k, aşağıdakı k s t () ssodal gəgly velşd (şəkl 7). Bada -gəgly aksal (apltd) qyət, -sə a qyətd. f olb bcaq tezly adlaı. -gəgly başlağıc fazasıdı. Başlağıc faza ssodaı əf yaıdalğasıı üsbət yaıdalğaya keçdy ada abss oxda ayıdığı paçadı. Əgə b paça odat oxda soldadısa, başlağıc faza üsbət, sağda oldqda sə əf qəbl edl. Başlağıc faza üsbət oldqda o şaəs üəyyə edə ox stqaət solda sağa, əf oldqda sə sağda sola götüülü. (t+) sə gəgly fazası adlaı. B faza zaada asılı olb, -la aasıda dəyş. Səayedə ssodal dəyşə e.h.q-s (gəglk) əsasə sxo geeatola (şəkl 74) vastəslə alıı. B geeatolala stlk, qaz, hdavlk və s. ühəklələ həəkətə gətl. Geeato sadə halda stato və otoda baətd. Rotoda əsasə elektoaqt qütblə, (bla sabt cəəyala qdalaı), statoda sə e.h.q-s dksyalaacaq dolaqla yeləşdl. stato oto Шякил 7 stato dolaqlaı lekoaqt qütb gövdə Şəkl 74

32 Geeato şləə psp elektoaqt dksya hadsəsə əsaslaı. Belə k, otoda yaaa dəyşə aqt sahəs stato dolaqlaıı kəsəək (oto fıladığıda dolaqlaı kəsə aqt sahəs dəyşə olacaqdı) olada dksya e.h.q-s yaadı. Faadey qaa göə hə b aqldə yaaa e.h.q-s e Bl fadəs lə tə y ol. Bada B-aqt sahəs dksyası, l -aql zlğ, - aqt sahəs fılaa sü ətd. Bada l və sabt oldğda alıa e.h.q- foası, statola oto aasıdakı hava aalığıda aqt sahəs dksyasıı paylaa qaayğlğda asılı olacaqdı. Əgə b dksya ssodaldısa, alıa e.h.q-s də ssodal olacaqdı. İdksyaı ssodal olası üçü qütb başlıqlaıa xüss foala vel. Alıa e.h.q- tezly pп f 6 fadəs lə tə y edl. p -geeato cüt qütblə sayı, -sə oto b dəqqədək dövlə sayıdı. Müstəql dövlətlə blydə və Avopa ölkələdə alıa ssodal cəəyaı tezly, yə səaye tezly 5 Hs-d. ABŞ-da sə səaye tezly 6 Hs-d. Yxaıdakı fadədə göüdüyü k tezly atıaq üçü ya dövlə sayı, ya da cüt qütbülə sayı atıılalıdı. (Aydıdı k, bla sosz atııla bləz) Oa göə böyük tezlklə alaq üçü elekto geeatolada stfadə edl.. SİNSOİDA ƏRƏYANN ORTA VƏ TƏ SİRDİİ QİYMƏTİ Ryazyyatda blk k, hə hası peodk f(t) fksyajıı b peoddakı ota qyət: F o= T f ( t) T Ssodal fksyaı b peoddakı ota qyət -a bəabə oldğda ssodal cəəyaı ota qyət tapaq üçü ya () düst lə o hesablayakə f(t) fksyası ütləq qyətcə götüülü, ya da yaı peoddakı ota qyət üəyyə edl. Yə f (t) fksyası k F o= T f ( t) T () () (t) s t () ssodal cəəyaı götüsək və b () fadəsdə əzəə alsaq T ор (t) = T T T s t. ( cos t), 67 (4) T (4)-də göüdüyü k ssodal cəəyaı ota qyət o apltd qyət k sldə - dəfə kçkd. (4)-ə yğ olaaq gəglk və e.h.q-s üçü yaza blək k, ор ; ор Maqtoelektk sste chazla cəəyaı ota qyət ölçü. Blk k, dəyşə cəəyaı stlk və exak tə s o ota qyət lə əlaqəda olayıb o effektv, yə tə sedc qyət lə əlaqədəd. Ryazyyatda blk k, hə hası f (t) fksyasıı ota kvadatk qyət T F f (t) fksyası k cəəya götüüsək, T T f ( t) (5)

33 T T (6) alııq. (6) fadəs hə təəf kvadata yüksəldb T -yə vsaq: T T O (7) alıa. (7)-də göüü k, ssodal cəəyaı tə sedc qyət elə b sabt cəəyaa bəabəd k, o - üqavətdə T -üddət əzdə ayıdığı stlk qdaı hə üddətdə -üqavətdə dəyşə cəəyaı ayıdığı stlyə bəabəd. () fadəs (6)-da yeə yazsaq: T T T cos t s t.. T T T,77 (8) (8)-də göüdüyü k ssodal cəəyaı tə sedc qyət o apltd qyətdə kçkd. y lə yaza blək k, dəfə ; lektoaqt, elektodak sstel chazla cəəyaı tə sedc qyət ölçü.. AKTİV MÜQAVİMƏT SİNSOİDA ƏRƏYAN DÖVRƏSİNDƏ Ttaq k, hə hası üqavət s ( t ) () ssodal gəglyə qoşlşd (şəkl 75). ~ Şəkl 75 O qaa göə b üqavətdə axa cəəya s ( t ) s ( t ) s ( t ) () Bada ()

34 olb cəəyaı aksal qyətd. ()-ü hə təəf -yə bölsək g oldğda () və (4) aşağıdakı k də yazıla blə. (4) alıa. g (5) g (6) (), (4), (5) və (6) aktv üqavətdə aksal və tə sedc qyətlə üçü O qa fadələd. Yə aktv üqavətdə O qa, hə a qyətlə üçü, hə də aksal və təsedc qyətlə üçü ödə. Gəgly başlağıc fazası lə cəəyaı başlağıc fazasıı fəq faza süüşə bcağı və ya fazala fəq adlaı, lə şaə ol. () və ()- üqaysəsdə alıı k, (7) Bada gəgly, sə cəəyaı başlağıc fazasıdı. (7)-də göüü k, üqavətdə faza süüşə bcağı sıfıdı. B o deəkd k, üqavətdə gəglk, cəəyala ey fazalıdı. Yə gəglk aksal qyət aldıqda cəəya aksal qyət alı. ylə gəglk sıfı oldqda cəəya da sıfı ol. Şəkl 76-da () və ()-yə əsasə gəglk və cəəyaı zaada asılılıq qafklə çəklşd. p Şəkl 76 Gəglk və cəəya əl olasa, üqavətə daxl ola güc () və () əzəə alıaqla aşağıdakı k tə y edl. P = = s ( t ) = [ cos( t )] [ cos( t )] (8)-də göüü k, üqavətdə a güc k hssədə, sabt zaada asılı olaya -də və kqat tezlklə kossodal qala dəyşə hssədə baətd. Şəkl 76-da (8)-ə əsasə gücü qafk də çəklşd. B gücü b peoddakı ota qyət ola aktv güc T T P ( cos( t ) T T (9) (8)

35 (9)-da göüü k, üqavətdə aktv güc gəglk və cəəyaı tə sedc qyətlə haslə bəabəd. (4) və (6)-ı (9)-da əzəə alsaq yğ olaaq, P () P g () fadələ alııq. ()-da göüdüyü k aktv üqavət P () ()-də göüdüyü k, aktv üqavət aktv gücü cəəyaı kvadatıa sbət k də tə y edlə blə. 4. İNDKTİVİK SİNSOİDA ƏRƏYAN DÖVRƏSİNDƏ Fəz edək k, hə hası dktvlydə s t () ssodal dəyşə cəəya keç. (şəkl 77) ~ Blk k, dktvlkdə yaaa özüə dksya e.h.q. d e k tə y edl. ()- ()-də əzəə alsaq alıa. Dgə təəfdə () e Şəkl 77 d e oldğda s t cos t e s( t ) cos( t ) () alaıq. (4)-ü hə təəf Bada -yə bölsək və ya X -dktv üqavət adlaı və vahd Od. X (4) X (5) alaıq.

36 X k tə y ol. İdktv üqavət hesab kəyyət olb özüə dksyaı əzəə alı. İdktv üqavət təs ola kəyyət b lə şaə edl və dktv keçclk adlaı. b X (6) (6) əzəə alıaqla, (4) və (5) fadələ aşağıdakı k də yazıla blə. b (7) b (8) (4), (5), (7) və (8) dktvlkdə aksal və tə sedc qyətləə göə O qa fadələd. Göüdüyü k dktvlkdə O qa a qyətlə üçü ödəəyb yalız aksal və tə sedc qyətlə üçü ödə. () və () ü üqaysəsdə göüük k, dktvlkdə faza süüşə bcağı ( - gəgly başlağıc fazası olb, (9) -yə, sə cəəyaı başlağıc fazası olb, -d ). (9)- da göüü k, dktvlkdə fazala fəq (faza süüşə bcağı) -d. B o deəkd k, dktvlkdə gəglk cəəyada 9 əl ged və ya cəəya gəglkdə 9 ge qalı. B səbəbdə cəəya aksal qyət aldıqda dktvlkdə gəglk ol və əksə, cəəya sıfı oldqda gəglk aksal qyət alı. Ba səbəb dktvlkdə gəgly cəəyaı töəəs d lə üəyyə olasıdı. ( ). Yə cəəya aksal qyət ala ada cəəyaı zaada asılılıq qafkə çəklə toxaı abss ox lə əələ gətdy bcaq sıfıdı. (Töəə hədəs ə asıda sə blk k, o, əyyə çəklə toxaı abss ox lə əələ gətdy bcağı tagels lə üəyyə ol). Şəkl 78-də () və ()-ə əsasə cəəya və gəgly zaada asılılıq qafklə çəklşd. Şəkl 78 Gəglk və cəəya əl olasa. dktvlyə daxl ola güc () və () əzəə alıaqla aşağıdakı k tə y edlə.

37 P s( t )s( t s( t ) s ( t ) ) () ()- da göüü k, dktvlkdə a güc kqat tezlklə ssodal qala dəyş. B gücü b peoddakı ota qyət ola aktv güc T T P s( t ) T T Yə dktvlkdə aktv güc -dı. (İdktvlk eaktv eleet oldğda aktv güc tələb et). Dgə təəfdə a güc dktvly aqt sahəsə toplaış eej dəyşə sü ət lə tə y edl. B eej W s ( t ) () cos( t ) ()-də göüdüyü k b eej k hssədə sabt, zaada asılı olaya -də və kqat tezlklə kossodal qala dəyşə hssədə baətd. Məbədə velə eej üvəqqət olaaq dktvly aqt sahəsə toplaı, soa sə cəəya sıfıa düşdükdə yedə əbəyə qaytaılı. Jəəya aksal qyət aldıqda b eej də aksal ol. Beləlklə, əbə lə dktvlk aasıda eej übadləs ged. Şəkl 79-da () və ()-ə əsasə gücü və eej qafklə çəklşd. ()-də aydı göüü k, eej ə böyük qyət -a bəabə ola. Yə W ax () w p Şəkl 79 ej aksal qyətə əsasə sə dktv üqavət tə y edlə blə. Belə k, ()- hə təəf -yə vsaq və oldğ qəbl etsək X

38 X W alaıq. ax 5. TTM SİNSOİDA ƏRƏYAN DÖVRƏSİNDƏ Fəz edək k, hə hası S tta s t () ssodal dəyşə gəglk tətbq edlşd. (şəkl 8). Blk k, ttda axa cəəya ~ d () k tə y edl. ()- () də əzəə alsaq d s( t ) cos( t ) s( t ) () alaq. Bada və ya Xc (4) alaıq. c (4)-ü hə təəf -yə bölsək (5) alıa. Xc X tt üqavət adlaı (vahd Od) və c X c k tə y edl. ω c Tt üqavət təs ola kəyyət b lə şaə edl və tt keçcly adlaı. bc ωc (6) X c (6) əzəə alıaqla (4) və (5) fadələ aşağıdakı k yazıla blə. b (8) b (7) Şəkl 8

39 (4), (5), (7) və (8) ttda aksal və tə sedc qyətləə göə O qa fadələd. Göüdüyü k, ttda O qa a qyətlə üçü ödəəyb, yalız aksal və tə sedc qyətlə üçü ödə. () və ()-ü üqaysəsdə göüük k, ttda faza süüşə bcağı ( ) (9)-da göüü k, ttda faza süüşə bcağı - -yə bəabəd. B o deəkd k, ttda gəglk cəəyada 9 ge qalı və ya cəəya gəglkdə 9 əl ged. B səbəbdə gəglk aksal qyət aldıqda cəəya ol və əksə gəglk oldqda cəəya aksal qyət alı. Ba səbəb ttda cəəyaı, gəgly töəəs lə üəyyə olasıdı. Şəkl 8-də () və ()-ə əsasə gəglk və cəəyaı zaada asılılıq qafklə çəklşd. (9) Şəkl 8 Gəglk və cəəya ə l olasa tta daxl ola güc (() və () əzəə alıaqla) aşağıdakı k tə y edl. P s( t )s( t ) s ( t ) s ( t ) ()-da göüü k, tta daxl ola güc kqat tezlklə ssodal qala dəyş. B gücü b peoddakı ota qyət ola aktv güc T P T s ( t ) T T Yə ttda aktv güc sıfıdı. (Tt da eaktv eleet oldğda aktv güc tələb et). Dgə təəfdə a güc tt elektk sahəsə toplaış eej dəyşə sü ət lə (zaaa göə töəəs lə ) tə y edl. B eej W c c s ( t ) c () c cos ( t ) ()

40 ()-də göüdüyü k, b eej k hssədə sabt, zaada asılı olaya də və kqat tezlklə kossodal qala dəyşə hssədə baətd. Məbədə velə eej üvəqqət olaaq tt elektk sahəsə toplaı, soa sə gəglk sıfı oldqda yedə əbəyə qaytaılı. Gəglk aksal qyət aldıqda b eej də aksal ol. Beləlklə əbə lə dktvlk aasıda eej übadləs ged. w p Şəkl 8-də () və ()-ə əsasə gücü və eej də qafklə çəklşd. Şəkl 8 ()-də göüü k, eej ə böyük qyət (aksal qyət ) a bəabə ol. ej aksal qyətə əsasə sə tt üqavət tə y edlə blə. Belə k, ()- hə təəf ya vsaq və X c oldğ qəbl etsək c W X c ax c alaıq.