Fizikadan imtahan suallarının cavabları. (AZ)

Transcript

1 Fzkada mtaha suallaıı cavablaı. (AZ). Механики щярякят. Мадди нюгтя. Йол. Йердяйишмя. Madd csmlədə baş veə hə cü dəyşklk hadsə adlaı. Buzu əməs, ldıım çaxması, aqldə cəəya keçəkə stlk ayılması və s. hadsələ csm təşkl edə zəəcklə aasıdakı əlaqələ, yaxud olaı həəkət süət dəyşməs lə əlaqədadı. Hadsələ aasıda mövcud ola zəu əlaqə qau adlaı. Fzkaı mexak hadsələ öyəə bölməsə mexaka deyl. B csm başqa csmləə əzəə yedəyşməsə mexak həəkət deyl. Buada aydı olu k, mexak həəkət tək b csmə ad etmək olmaz. Bu alayışı geş məada başa düşmək üçü k və daha çox csmlədə stfadə edlməld. Hə hası b csm həəkətdə olub olmamasıı müəyyələşdmək üçü başqa b csm həəkətsz olduğuu qəbul etməlyk. Lak, bz əhatə edə aləmdə mütləq həəkətsz ola csm yoxdu. Təbətdə ola bütü csmlə bu və ya dgə həəkətdə ştak edlə. Məsələ, sfdə ola otuacaqla sf dvalaıa əzəə sükuətdəd. Lak, buula yaaşı olaı hamısı Yelə blkdə Güəşə əzəə həəkətdədlə. Deməl, csm həəkət öyəmək üçü, əvvəlcə, həm csm hası csm və ya csmlə sstemə əzəə həəkət edəcəy ayıd etmək lazımdı. Mexak həəkət hası csmə əzəə müəyyə edləsə, o csm hesablama csm adlaı. Hesablama csmdə keçmək şətlə b bə qaşılıqlı pepedkulya ola üç düz xətt sstemə koodat sstem deyl. Koodat sstem və zamaı ölçə chaz blkdə hesablama sstem adlaı. Mexaka üç bölmədə baətd: kematka, damka və statka. Kematka csm və ya csmlə sstem həəkət, bu həəkət doğua səbəblə əzəə almada öyə. Damka csmlə həəkət, bu həəkət doğua bu və ya dgə səbəblələ blkdə öyə. Nəhayət, statka csmlə taazlıqda olma hallaıı öyə. Taazlıq halı həəkət xüsus halı km damka qaulaıda çıxa b ətcə km müəyyə edlə blə. Oa göə də fzka kusuda statka bəhs ayıca b bölmə km deyl, damka qaulaı lə blkdə öyəl. Çox vaxt csm həəkət öyəmək üçü bu csm ölçülə velmş məsələdə əzəə almamaq daha səfəl olu. Velmş məsələ üçü csm ölçülə əzəə almamaq mümkü y olasa, belə csmə madd öqtə km baxmaq ola və fəz edl k, A csm bütü kütləs bu öqtədə toplamışdı. Madd öqtə fəzada həəkət zamaı keçdy öqtələ hədəs ye ou tayektoyası s adlaı. Tayektoyaı fomasıa göə həəkətlə düzxətl və əyxətl B olmaqla k yeə bölüü. Madd öqtə həəkətlə çəsdə ə sadəs x düzxətl bəabəsüətl həəkətd. Bu həəkətdə madd öqtə stələ bəabə zama faslələdə bəabə yedəyşmələ ca ed. Fəz edək k, həəkət edə madd öqtə xtya tayektoya üzə A öqtəsdə B öqtəsə gəlmşd (şəkl.). A başlağıc və B so öqtələ bləşdə düz xəttə yedəyşmə ( ), bu öqtələ boyuca hesablaa tayektoyaya (s) sə- yolu uzuluğu deyl. Buada, adus vektolaıı fəqə bəabə (yedəyşmə) götüülə blə. s gedlə yol skalya kəmyyətd. Gedlə yolu uzuluğu yalız düzxətl həəkət b stqamətdə baş vedkdə yedəyşmə vektouu modulua bəabəd.. Яйрихятли щярякятдя сцрят вя тяcил

2 Əyxətl həəkətdə süət həm qymət, həm də stqamət dəyş. Oa göə əyxətl dəyşə həəkət zamaı k cü təcl yaaı: sü-ət qymətcə dəyşməs hesabıa yaaa təcl tayektoyaya toxua stqamətdə yöəl və bua göə də tagesal (toxua) təcl adlaı. Dgə təcl sə süət stqamətcə dəyşməs hesabıa yaaı və əylk məkəzə doğu yöəl. Bu təcl omal təcl və ya məkəzəqaçma təcl adlaı. Fəz edək k, madd öqtə xtya əyxətl tayektoya üzə həəkət ed və Dt müddətdə M öqtəsdə M öqtəsə gəl. Nöqtə M - də süət υ, M - də υ olsu (şəkl.). Dt zamada madd öqtə süət dəyşməs υ υ υ ola. υ - tapmaq üçü υ vektouu M öqtəsə qymət və stqamət dəyşməmək şətlə köçüək. Oda bu vektolaı uclaıı bləşdə stqamətləmş düz xətt vektolaı fəq ola. υ Blk k, təcl a lm şəkldə yazılı. υ M v toplaalaa ayımaq üçü υ t t A vektou üzədə qymətcə υ α ə M S bəabə M S paçasıı ayıaq. SB υ v τ bu vektolaı qymətcə, AS υ stqamətcə fəq ola. Oda v S v υ υτ + υ yazmaq ola. Bu fadə təcl düstuuda R v əzəə alsaq: υτ + υ υτ υ a lm lm + lm v t t t t t t ola. Buada göüü k, dəyşə əyxətl həəkətdə təcl k toplaada baətd. Buada υ υ τ lm fadəs süət stqamətcə, lm sə süətət qymətcə dəyşməs hesabıa yaaı. t t t t Deməl, M υ a (.. ) a lm t t t omal təcl, a a τ a (.3) τ lm υ t t sə tagesal təcl göstə. M AS дян υ υ α olduğuu yaza blək. Dgə təəfdə M M DsRDa ola. R- əylk adusudu. Bu fadələdə stfadə edəək yazmaq ola: s s υ υ вя α (.4) R R (.4)-ü (.)-də əzəə alsaq, υ s υ υ a lm ; a (.5) R t t R R Bu fadə məkəzəqaçma (omal) təcl fadəsd. (.3) fadəs süət qymətcə dəyşməs hesabıa yaaı. Oa göə də (.3) fadəs τ d τ a (.6) τ lm υ υ t t dt şəkldə yazmaq ola. Bu təcl əyyə toxua stqamətdə yöəl. Bua göə də a τ tagesal (toxua) təcl adlaı. İxtya əyxətl həəkətdə tam təcl a a + a τ (.7) olu. Bu təcllə b-bə pepedkulya olduqlaı üçü tam təcl qymət:

3 a a + a τ υ R dυ + dt ola. Həəkət düzxətl dəyşə olduqda, ( R ) bəabəsüətl olduqda a və τ a υ a a olu. R olu və (.8) dυ a dt ola, əyxətl 3.Нйутонун Ы гануну. Cисмин кцтляси вя импулсу Damka mexakaı, həəkət ou doğua səbəblə blkdə öyəə hssəsd. Damkaı əsas məsələs bu və ya dgə hesablama sstemdə csmlə həəkət və bu həəkət baş vemə səbəblə öyəməkd. Csmlə mexak həəkət övlə müxtəlf olduğuda olaı hası şəatdə düzxətl yaxud əyxətl tayektoya boyuca həəkət etməs müəyyə etmək lazımdı. Hə b mexak həəkət sb xaakte daşıdığı üçü bu həəkət xaakte hesablama sstem seçlməsdə asılıdı. Oa göə də elə hesablama sstem seçmək lazımdı k, o sstemdə həəkət öyələ csm, mexak həəkət ə sadə övü ola düzxəttl bəabəsüətl həəkətdə ştak etmş olsu. Təcübələ göstə k, heç b csm süət öz özüə dəyşm, yalız qaşılıqlı təsdə ola csmlə süət dəyş. Csm həəkət süət dəyşməs üçü (qymət və stqamətcə) hökmə oa başqa csmlə təs etməld. Məsələ, Yeə əzəə sükuətdə ola csm heç vaxt özüü süət dəyşə blməz, ou həəkət etməs üçü oa başqa csmlə təs etməld. 63 c ldə İtalya fzk Qalley təcüb olaaq göstəd k, csmə xac təs olmadıqda o ək sb sükuət, hətta düzxətl bəabəsüətl həəkət halıı saxlaya blə. Bua Qalley ətalət qauu deyl. Csm öz əvvəlk sükuət və yaxud düzxətl bəabəsüətl halıı saxlamasıa ətalət deyl. İgls alm İsaak Nyuto Qalleydə 5 l soa damkaı üç qauuu kəşf etd. Bu qaula klassk mexakaı əsasıı təşkl ed. Nyuto bu qaulaı Natual fəlsəfə yaz psplə əsədə 687 c ldə vemşd. Nyuto Qalley təcüb ətcələ ümumləşdəək damkaı bc qauuu belə fadə etmşd: İstələ csmə başqa csmlə təs etmədkdə o, əvvəlk sükuət və ya düzxətl bəabəsüətl həəkət qauuu saxlayı. Bu qaua ətalət qauu deyl. Nyutou bc qauuu təcübədə yoxlamaq olmu. Təbətdə ola bütü csmlə b b lə qaşılıqlı təsdə olduğuda, elə deal şəat yaatmaq olmaz k, baxıla csmə başqa csmlə təs etməs. Buada belə ətcə çıxamaq ola k, əgə csm sükuət halıdadısa, deməl başqa csmlə oa təs b b taazlaşdıı. Csmə başqa csmlə təs etmsə, belə csmlə zolə edlmş csmlə adlaı. Yalız belə ətcə çıxamaq olu k, acaq zolə edlmş csmlə öz əvvəlk həəkət hallaıı saxlaya blə. Oa göə də Nyutou bc qauu stələ hesablama sstemdə ödələ blməz. Nyutou bc qauu ödələ hesablama sstemə ətalət hesablama sstem deyl. Belə hesablama sstemə əzəə düzxətl bəabəsüətl həəkət edə xtya hesablama sstem də ətalət hesablama sstem adlaı. Oa göə də Nyutou bc qauuu aşağıdakı km fadə etmək daha əlveşld: Elə hesablama sstemlə vadık, csmə dgə csmlə təs etmədkdə və ya olaı təslə b b kompesə etdkdə həm sstemlədə csmlə öz əvvəlk sükuət və ya düzxətl bəabəsüətl həəkət halıı saxlayı.

4 Ye şəatdə Nyutou bc qauu təqb ödəl. Csm kütləs lə süət hasl bu csm həəkət mqdaı və ya mpulsu adlaı: P m υ. 4.Нйутонун ЫЫ вя ЫЫЫ гануну Nyutou kc qauu üç fzk kəmyyət aaslda əlaqə yaadı; təs edı qüvvə - F, csm kütləs- m və təcl- a. Bu qau təcüb faktlaı ümumləşməs km müəyyə olumuşdu. Csm aldığı təcl təs edı qüvvə lə düz, ou kütləs lə təs mütəasb olub, həm qüvvə təs stqamətdə yöəl. F a (.) m Bu Nyutou kc qauudu. (.) fadəs aşağıdakı km də yazmaq ola: d υ F ma m (.) dt Bu fadədə stfadə edəək kc qaua təf vemək ola: csmə təs edə qüvvə csm kütləs lə təcl vuma haslə bəabəd. Klassk mexakada kütlə sabt kəmyyət olduğuda (.) v dυ d F m ( mυ ) (.3) dt dt şəkldə yazmaq ola. Madd öqtə kütləs ou süətə ola hasl ( P m υ ) mpuls və ya həəkət mqdaı adlaı. Oda yazmaq ola: dp F (.4) dt Həəkət mqdaı (mpuls) süət vektou stqamətdə yöəlmşd. (.4) fadəsə göə kc qauu belə fadə etmək ola: İmpulsu zamaa göə dəyşməs təs edə qüvvəyə bəabə olu. (.4) də yazmaq ola: F dt dp d m υ ( ) Buada F dt hasl qüvvə mpulsu adlaı. Əgə qüvvə təsdə csm öz süət υ - də υ - yə qədə dəyşmş olasa, oda t υ υ Fdt d( mυ ) m dυ υ və buada F t mυ mυ (.5) ola. Bu fadədə göüü k, csm həəkət mqdaıı dəyşməs qüvvə mpulsua bəabəd. (.) fadəsdə stfadə edəək qüvvə vahdlə təy etmək ola. sm sm Əgə mq və a olasa, oda F q dm s s ola. Əgə mkq; am/s olasa, F N ola. BS də qüvvə vahd Nyuto qəbul edlmşd. Kütləs kq ola csmə m yolda m/s təcl veə qüvvə Nyuto adlaı. N 5 Texk vahdlə sstemdə qüvvə vahd kq dı. υ

5 5 kq 9,8N 9,8 da. N,kQ ola. Qeyd etmək lazımdı k, damkaı bc və kc qaulaı b b tamamlayı. Belə k, c qau c qauu xüsus halı km özüü buzə vüe. Həqqətə də əgə kc qauda F olasa, oda (.) də ma v (.6) ola. Dgə təəfdə kütlə sıfıda fəql olmasıı əzəə alsaq, a d υ və ya a (.7) m dt Buada təcl sıfıa bəabə olması csm sükuət və ya düz-xətl bəabəsüətl həəkət halıda olduğuu göstə. Yuxaıda qeyd etdkləmzdə belə ətcə çıxı k, csmə kəa csmlə müəyyə qüvvə lə təs etdkdə csm həəkət halıı dəyşə blə, təs edə qüvvələ əvəzləycs F olada csm sükuətdə qalaı və ya bəabəsüətl düzxətl həəkət edə. Csmlə b - bə hə hası təs qaşılıqlı xaakte m m daşı-yı. Əgə M csm M csmə hə hası b F. qüvvəslə təs Şəkl. göstəəsə, oda M csm də öz övbəsdə M csmə F. qüvvəslə təs göstəəcəkd (şəkl.). Bu fakt damkaı 3- cü qauuda öz fadəs tapmışdı: İk csm qaşılıqlı təs həmşə qymətcə bəabə və stqamətcə əksd. Başqa sözlə, təs əks təsə qymətcə bəabəd, yə F. F. (.8) Təs və əks təs qüvvələ k müxtəlf csmə tətbq olduğu-da bu qüvvələ b b taazlaşdımı və csmlə bləşdə düzxətt boyuca yöəllə. 5.Импулсун сахланма гануну. Csm kütləs lə süət hasl bu csm həəkət mqdaı və ya mpulsu adlaı: P m υ. Nyutou c və 3 cü qaulaıda stfadə edəək qapalı sstem həəkət mqdaıı (mpulsu) saxlama qauuu almaq ola. B və ya b b lə qaşılıqlı təsdə ola csmlə qupu sstem adlaı. Sstem təşkl edə csmlə b b lə qaçılıqlı təs qüvvələ daxl qüvvələ, sstemdə kəa csmlələ qaşılıqlı təs qüvvələ sə xac qüvvələ adlaı. Sstemə təs edə xac qüvvələ yoxdusa və ya bu qüvvələ b b taazlaşdıısa, belə sstem qapalı sstem adlaı. Fəz edək k, csmdə baət qapalı sstem velmşd. Bu csmlə kütlələ m, m, m 3,..., m və süətlə υ, υ, υ3,..., υ olsu. Nyutou c qauua əsasə sstemə daxl ola bütü csmlə həəkət təlklə yazaq:

6 Buada, d ( mυ ) f + f + + f + F... 3 dt d ( mυ ) f + f f + F 3 dt... d dt ( m υ ) f + f f + F ( ) (.8) f - daxl; F k - xac qüvvələd. Bu təlkləə təəf təəfə toplayaq: d ( mυ ) ( f + f ) + ( f + f ) 3 3 dt ( f + f ) + ( F + F F ) + ( ) ( ) (.9) Nyutou 3 cü qauua göə daxl qüvvələ cəm sıfıa bəabəd. Bua əzə salsaq, (.9) düstuu d ( mυ ) F (.) dt şəkl ala. Sstem qapalı olduğu üçü F olmalıdı. Nətcə-də (.) düstuuu d dt m şəkldə yazmaq ola. Buada ( ) P ( m υ ) və ya ( m ) υ d dt υ bütü sstem həə-kət mqdaıı (mpulsu) cəmd. Beləlklə, dp d ( m υ ) və ya P ( m υ ) cost (.) dt dt ola. Deməl, qapalı sstem təşkl edə csmlə həəkət mqdalaıı (mpulsu) cəm sabt qalı. Bu həəkət mqdaıı (mpulsu) saxlamsı qauu adlaı. Bu qauu paktk tətbqlədə b eaktv həəkətd. Csm hə hası hssəs oda ayılıb müəyyə süətlə həəkət etdy zama csm özüü həəkətə gəlməs eaktv həəkət adlaı. 6. Цмумдцнйа cазибя гануну Nyuto belə b ətcəyə gəlmşd k, təbətdə ola bütü csmlə b b qaşılıqlı olaaq cəzb edlə. Bu cəzb olumaı tabe olduğu qau bc dəfə olaaq Nyuto təəfdə 667-c ldə kəşf edlmşd. Bu qaua əsasə, ölçülə ola aasıdakı məsafəyə əzəə çox kçk ola stələ k csm aasıdakı qaşılı cazbə qüvvəs o csmlə kütlələ hasl lə düz, aalaıdakı məsafə kvadatı lə təs mütəasbd: m m F γ (3.) Buada, F-cazbə qüvvəs, csmlə aasıdakı məsafə, m və m csmlə kütlələ (cazbə və ya gavtasya kütlələ), γ cazbə sabtd. Csmlə madd öqtə km qəbul etmək mümkü olmadıqda, olaı hə b madd öqtə km qəbul etmək mümkü ola m elemeta kütlələə ayıaaq, (3.) düstuua əsasə belə elemeta kütlələ aasıdakı cazbə qüvvəs təy edlə.

7 F m m j j γ (3.3) j Oda, bu k csm aasıdakı yeku cazbə qüvvəs N N N N m m j F Fj γ (3.4) j j j ola. Ye səthdə ola hə b m kütləl csm ye təəfdə, ou məkəzə doğu yöəlmş və mm F γ (3.5) R bəabə qüvvə təs altıda cəzb oluu. Buada M ye kütləs, R-csmdə ye məkəzə qədə ola məsafəd (bu məsafə ye səth yaxılığıda təqb olaaq ye adusua bəabəd, yə R»R y ). İstələ mühtdə müşahdə olua və cazbə sahəs (qavtasya sahəs) hesabıa yaaa, bütü madd csmlə qaşılıqlı cəzb olumasıa qavtasya cəzboluması deyl. Bu sahə başqa fzk sahələlə və maddələlə yaaşı mateyaı fomalaıda bd. İlk dəfə cazbə sabt təcübədə buulma təəzs vastəslə təy edə Kevedş olmuşdu. Hə b kütləs təqbə 73 q ola k quğuşu küə metal çubuğu uclaıa bəkdlmş və çubuq otasıda elastk sapla (kvas sap) asılmışdı (şəkl 3.). Bu sstem kütlələ M58 kq ola, smmetk qoyulmuş başqa kütlələ yaxılığıda yeləşdlmşd. Xüsus quğu vastəslə böyük küələ kçk küələə yaxılaşdıılı. Cazbə qüvvəs ətcəsdə elastk sap buulu. Sapı buulma bucağıı və elastkly bləək, böyük və kçk küələ aasıdakı cazbə qüvvəs tapılı. F - bləək, M, m və məlumlaıa əsasə (3.) düstuuda γ hesablaı: N m γ 6,67 kq Deməl, hə b kütləs kq, məkəzlə aasıdakı mə-safə m ola k küə b b 6,67 N qüvvə lə cəzb ed. Ümumdüya cazbə qauudakı kütlə cazbə və ya qav-tasya kütləs adlaı. F ma düstuudakı kütlə sə ətalət kütləsd. Təcübələ göstə k, ətalət kütləs lə cazbə kütləs aasıda çox çox cüz fəq vadı. Csm çəks (P), csmlə Ye küəs aasıdakı cazbə qüvvəsd, yə m M F P γ (3.3) R Buada, m csm, M -Ye küəs kütləs, R sə -csm Ye səthdə ola hallada Ye küəs adusudu. M P m g olduğuu əzəə alsaq, o zama yaza blək: m M M m mg γ və g γ (3.4) R R Şəkl 3. m M 7.Кинетик вя pотенсиал енерjи. Системин там механики енерjиси Eej csm və ya csmlə sstem şgömə qablyyət xaaktezə ed. Mexakada eej k övə bölülə: ketk və potesal eej.

8 Ketk eej - csm və ya csmlə sstem öz həəkət ətcəsdə malk olduğu eejyə deyl. Potesal eej csm ayı ayı hssələ aasıdakı qaşılıqlı təs və ya müxtəlf csmlə b-b lə qaşılıqlı təs ətcəsdə malk olduğu eejyə deyl. Bu eejlə ayı-ayılıqda öyəək..ketk eej. Fəz edək k, kütləs m ola csm sabt F qüvvəs təsdə öz süət υ -də υ -yə qədə dəyşd. Bu zama kçk ds yoluda dt zamaıda F qüvvəs gödüyü elemeta ş şəkldə yazılı. və olduğuu əzəə alsaq da F ds ( 5.6) dυ F m (5.7) dt ds υdt (5.8) da mυdυ (5.9) ola.csm süət υ -də υ -yə qədə dəyşddkdə göülə ş υ mυ mυ A mυdυ (5.) υ mυ mυ A (5.) ola. Buada göüü k, csm öz süət υ -də υ -yə qədə dəyşddkdə sabt F qüvvəs gödüyü ş mυ ketk eejs adlaı. Ketk eej kəmyyət atmasıa bəabəd. Ek -lə şaə etsək, oda mυ kəmyyət csm mυ E k (5.) ola. (5.) bəabəly A E k E (5.3) k km də yazmaq ola. Buada göüü k, həəkət edə csm gödüyü ş ou ketk eejs dəyşməsə bəabə olu. Sstem ketk eejs sstem təşkl edə öqtələ (csmlə) ketk eejlə cəmə bəabə ola, yə

9 E k mυ (5.4) Potesal eej. Sstem potesal eejs ou təşkl edə csmlə qaışılıqlı vəzyyətdə asılı olub, sstem b halda başqa hala keçdkdə göülə şlə ölçülü. Kütləs m ola csm ağılıq qüvvəs tə sdə həəkət zamaı göülə ş hesablayaq. Fəz edək k, csm ağılıq qüvvəs tə sdə BD əys üzə düşü (şəkl 5.3). Bu yolda göülə ş hesablamaq üçü, BD əys elə kçk S hssələə bölək k, hə b hssəyə düz xətt paçası km baxmaq mümkü olsu. S elemeta yoluda göülə ş ola. A p S cosα Şəkldə göüü k, ( 5.5) S cosα h olduğuda (5.5)- aşağıdakı km yazmaq ola: A p h S (5.6) BD yoluda göülə bütü ş yollaıda göülə şlə cəmə bəabə ola: A m A m p h p m h ph ( 5.7) Əgə csm BC yolu lə getmş olsaydı, yeə də ş ph haslə bəabə oladı. Yə, ağılıq qüvvəs gödüyü ş, yolu fomasıda asılı olmayıb, yalız csm başlağıc vəzyyət ou so vəzyyətdə hası hüdülükdə yeləşməsdə asılıdı. Gödüyü ş yolu fomasıda asılı olmaya qüvvələ potesallı qüvvələ və ya kosevatv qüvvələ adlaı. Potesal qüvvələ qapalı yolda gödüyü ş sıfıa bəabəd. Potesal qüvvələ gödüyü ş xaaktezə etmək üçü potesal eej alayışıda sfadə edl. Csm h hüdülükdə h hüdülüyə düşüsə, bu zama göülə ş A p ( h h ) ph ph ola. p mg olduğuu əzəə alsaq A mgh mgh alaıq. Deməl, csm h də ( 5.8) h hüdülüyüə düşəkə göülə ş mgh kəmyyət atımıa bəabə olu. Həm bu mgh kəmyyət potesal eej adlaı. Yə E p mgh ( 5.9) Buu əzəə alsaq ( 5.6 ) fadəs A E p E şəkldə yazmaq ola. p p p ( E E ) ( 5.) D S α P Шякил 5.3 h B C h

10 Deməl, ağılıq qüvvəs təsdə göülə ş csm potesal eejs dəyşməsə bəabəd: A E p (5.) İd sə defomasya olumuş yayı gödüyü şə baxaq. Bldymz km, kçk defomasyalada Hük qauua əsasə əmələ gələ elastk qüvvə mütləq defomasya lə düz mütəasbd (şəkl 5.4). F el kx Yay dx qədə defomasya edldkdə göülə ş şəkl 3.7- yə göə da Fdx kxdx (5.) Шякил 5.4 km təy olua. Yay x vəzyyətdə x vəzyyətə keçdydə, teqallama vastəslə ştxləmş fquu sahəs olaaq göulə ş təy etmək ola: x kx kx A kxdx (5.3) x (5.3) fadəsdə aydı olu k, sıxılmış yayı gödüyü ş U kx / km təy olua kəmyyət əks şaə lə dəyşməsə bəabəd. Buada da göülə ş yolu fomasıda asılı olmayıb yalız başlağıc ( x ) və so ( x ) vəzyyətlə lə təy oluduğuda, potesal eej lə xaaktezə olua blə. Beləlklə, elastk qüvvə sahəs də potesaldı və sıxılmış yay potesal eejyə malk olmaqla şgömə qablyyətə malkd. Eej vahdlə ş vahdlə kmd. Mexakada eej saxlama və çevlmə qauu əsas qaulada b olub, xtya mexak sstemlə üçü doğudu. İd də bu qauu aydılaşdıaq. Fəz edək k, N sayda csmdə baət ola qapalı sstem velmşd və sstemdək csmlə aasıda yalız kosevatv qüvvələ təs ed. Belə b sstem hə hası halıda halıa keçək. Bu halda sstemə təs edə qüvvələ müəyyə ş göəcəkd. Xac qüvvələ ş -a bəabə olduğu üçü (sstem qapalıdı) bu ş yalız potesal və ketk eejlə dəyşməs hesabıa göülə blə: A E p E p A Ek E k Buada da alııq k, və ya E E E E k k p p ( 5.4) ( 5.5) Ek + Ep Ek + E p Sstem potesal və ketk eejlə cəm bu sstem tam eejs adlaı: ( 5.6) ET Ek + Ep Buu əzəə alsaq, (5.5) fadəs aşağıdakı km yazmaq ola: ( 5.7) E T ET Deməl, sstem -c haldakı tam eejs -c haldakı tam eejsə bəabəd. Başqa sözlə, sstem tam eejs sabt qalı. Ф Ф х дх х х

11 E T cost ( 5.8) 8.Импулс моменти вя онун сахланмасы гануну. Fılama həəkət xaaktezə edə əsas kəmyyətlə: qüvvə momet, ətalət momet, mpuls momet və qüvvə momet mpulsdu. Tutaq k, bək csm məsafədəd (şəkl 6.). Bu qüvvələ əvəzləycs m kütlə hssəs fılama oxuda m yə təs edə daxl və xac f lə göstəək. Oda Nyutou -c qauua əsasə yaza blək: dυ m f ( 6.) dt Bu təly hə təəf vektoal olaaq adus vektoua vuaq: dυ m [ f] ( 6.) dt (6.) düstuuu sağ təəf velmş csm elemetə təs edə qüvvə momet ve. Yə M f 6.3 [ ] ( ) (6.)- aşağıdakı km də yazmaq ola: dυ d d m [ ( mυ )] mυ M dt dt dt Bu düstuda sağ təəfdək axııcı fadə k kollea vektolaı vektoal hasl olduğuda -a bəabəd. Yə d dt mυ Oda, d dt [ υ m υ ] [ ( mυ )] M ( 6.4) alaıq. Buada [ ( υ )] m hasl mpuls momet adlaı və Ζ lə şaə oluu. Oda belə yaza blək: Ζ [ ( m υ )] ( 6.5) Bu fadədə göüü k, csm elemet mpulsuu həm elemet adus vektoua hasl mpuls momet ve. Buu əzə alsaq (6.4)-ü aşağıdakı km yaza blək: ( Ζ ) ( 6.6) d M dt Deməl, csm elemetə təs edə qüvvə momet həm elemet mpuls momet zamaa göə bc tətb töəməsə bəabəd. Шякил 6. f m

12 (6.6)-ı bütü bək csm üçü yazsaq: d Ζ M вя Ζ Ζ ; dt olduğuu əzəə alsaq; M M dζ M ( 6.7) dt alıa. Bu fılama həəkət damkasıı əsas təly adlaı. Əgə xac qüvvələ momet sıfıa bəabədsə, yə sstem qapalıdısa, d Ζ, йахуд Ζ cost ( 6.8) dt ola. (6.8) qapalı sstem üçü mpuls momet saxlama qauuu fadə ed. Qapalı sstem təşkl edə csmlə mpuls mometlə cəm sabt qalı. 9. Майелярин щярякяти. Бернулли тянлийи Hdodamka-sıxılmaya mayelə həəkət və bu mayelə bək csmlələ qaşılıqlı təs öyəə elmd. Maye həəkət təsv etmək üçü, maye hə b hssəcy vəzyyət zamaı fuksyası km vemək ola, başqa sözlə desək maye həəkət halıı fəzaı hə b öqtəs üçü süət vektouu zamaı fuksyası km göstəməklə təy etmək ola. Fəzaı bütü öqtələ üçü təy olumuş υ süət vektolaı çoxluğu maye axı sahəs adlaı. Cəəya xətlə maye axıı stqamətdə b-b lə kəsşməyə elə stqamətləmş xətləd k, stələ öqtədə çəklə toxua maye axı süət stqamət, cəəya xətlə sıxlığı sə ədəd qymət təy ed. Həəkətdə ola mayedə cəəya xətlə elə çəkək k, hə b öqtədə olaa çəklə toxua υ vektou lə üst-üstə düşsü. Cəəya xətlə lə hüdudlamış fəza axı və ya cəəya bousu adlaı (şəkl 8.). Axı bousuda həəkət edə maye bouu tək etm, bouya başqa maye hssəcy daxl olmu. υ vektouu qymət və stqamət hə b öqtədə zamada asılı olaaq dəyşə bldydə, axı xətlə məzəəs də fasləsz olaaq dəyş. Mayelə həəkət öyəəkə əsas üç şət qəbul edl: ) maye sıxılmayadı; ) maye deal mayed; 3) maye həəkət qəalaşmış həəkətd. Sıxılmaya maye dedkdə həəkət zamaı sıxlığı bütü axı bousuda sabt qalması ( ρ cost ) başa düşülü. Həqq mayelə üçü bu şət kfayət qədə dəqqlklə ödəl, çük mayelə sıxılmaya qaşı güclü müqavmət göstələ. Əgə maye həəkət zamaı həəkət süət səs süətdə çox-çox kçkdsə, belə maye və qaz paktk olaaq sıxılmaya maye və qaz km qəbul edl. Yə, υ maye<< υ ses. Maye o vaxt deal maye km hesab edlə blə k, ou ayı-ayı təbəqələ b-bə sbətə həəkət etdkdə yaaa daxl sütümə əzəə alımı. Qəalaşmış həəkətdə, maye həəkət etməsə səbəb ola xac qüvvələ zamada asılı olmu və bu zama υ υ t t S P S υ h h P υ

13 maye hssəcklə süət fəzaı hə b velmş öqtəs üçü sabt olacaqdı. 738 c l Beull, deal və sıxılmaya mayelə qəalaşmış həəkət üçü çox vacb ola b təlk çıxamışdı. Bu təly çıxamaq üçü e kəsy müxtəlf ola bouda axa maye həəkətə baxaq. Bu bouu uclaı Ye səthdə h və h hüdülükdəd (şəkl 8.). Maye bouya daxl olduğu hssədə süət υ, bouu e kəsy S, maye bouda çıxdığı hssədə süət υ, e kəsy S -yə bəabəd. Bouu gş hssəsdə təzyq P, çıxış hssəsdə P d. Maye həəkət süət e kəsyə pepedkulya olu. Mayeyə təs edə xac qüvvələ fəql olması və ya Ye səthdə bou uclaıı müxtəlf səvyyədə olması hesabıa maye bouda axı. Çox kçk t zama tevalıda S kəsydə m qədə maye kütləs axı və hüdülüyü υ t ola sldk səth dolduu. Elə həm vaxt tevalıda S kəsydə b o qədə maye kütləs ( m) axı. m kütləs qymət, hə b elemeta maye həcm qymət ou sıxlığıa vumaqla təy etmək ola. Oda yaza blək: m ρs υ t ρs υ t (8.) Bu fadə t yə xtsa etsək, S u S u və ya υ S (8.) υ S alaıq.bu düstu sıxılmaya deal mayelə üçü kəslməzlk təly adlaı. Deməl, vahd zamada daxl ola və çıxa maye həcmlə ey olu. Bu qaua əsasə bouda axa maye sıxlığıı sabt qymətdə e kəsy sahəs lə axı süət aasıda əlaqə təy edək. Maye bousuda e kəsy böyüdükcə, maye həm kəskdə axı süət kçl. ρυ P + + ρgh cost (7.6) pυ Bu təlk Beull təly adlaı. (8.6) da P statstk təzyq, gh - hdavlk təzyq, - sə damk təzyq adlaı. Buada göüü k, tam təzyq (maye həəkət edəkə) sabt qalı Ахан майе дахилиндяки тязйиг мялум оларса, Пито борусу васитясиля майенин ахма сцрятини тяйин етмяк олар (шякил 8.). Цфги майе борусуна ( h h ) ики бору еля бирляшдирилир ки, икинъи боруда майе щярякятсиз галыр ( υ ). Bu щала уйьун Бернулли тянлийи олур вя майенин ахын сцряти sə P + ρυ P (8.8) ( P P ) υ (8.9) ρ дцстуру васитясиля P вя P -нин тяърцби гиймятляриня ясасян тяйин олунур.. Молекулйар кинетик нязяриййянин ясас тянлийи

14 MKN əsas deyalaı qaz halıda ola maddələ üzədə apaıla təcüb ətcələ əsasıda fomalaşmışdı. Bu faktlaı bəzləə əzə salaq. - Qazlaı yüksək sıxılma qablyyət bək və maye hallaıa sbətə olaı molekullaıı b-bdə çox böyük məsafədə yeləşməs lə əlaqədadı. - Qazlaı mqdada asılı olmada yeləşdy qabı bütü həcm tutması ou molekullaı aasıda qaşılıqlı təs zəf olmasıı sübuta yet. - Qaışdııla qazlaı və mayelə asalıqla b dgəə üfuz etməs (dffuzya hadsəs) b qazı molekullaıı dgə qazı «molekullaı aasıdakı boşluqlada» həəkət etdy ümayş etd. - Qazı yeləşdy qabda yaatdığı təzyq, ou molekullaıı qabı dvaıa eddy zəbələ hesabıafomalaşı. Qazı sıxlığıı atması lə təzyq atması, qabı dvaıa zəbə edə molekullaı sayıı atmasıı göstəcsd. - Bou həəkət kçk hssəcklə maye və qazlada xaotk tayektoya üzə həəkət oa molekulla təəfdə edlə zəbələ assmmetyası lə əlaqədadı. Bu təcüb müşahdələ MKN üç əsas müddəasıı fomalaşdımağa mka yaatdı:. Bütü csmlə ə kçk maddə hssəcy ola atom və ya molekullada baətd.. Atom və molekulla dayamada həəkət edlə, bu həəkət xaotk (qamaqaışıq) xaakteld və stlk həəkət adlaı. 3. Maddə atom və molekullaı qaşılıqlı təsdədlə. Molekulla aasıda qaşılıqlı təs molekulu tpdə və ola aasıda məsafədə asılıdı. Bu sə maddələ müxtəlf aqeqat hallaıı mövcudluğuu müəyyələşd. MKN əsasə qaz halıda ola maddələ xassələ aydılaşdıı. Qaz halıda maddələ molekullaı aasıda məsafə molekullaı öz ölçüləə əzəə çox böyük olduğuda, molekullaa qaşılıqlı təsdə olmaya madd öqtələ km baxmaq ola. Molekullaı məxsus ölçülə və aalaıda qaşılıqlı təs əzəə alımaya maddələ deal qaz adlaı. Beləlklə, deal qaz üçü molekullaı potesal eejs və həcm götüülü ( E p, V m ). İdeal qazı molekulu atomda təşkl oluasa, ou tam eejs yalız atomlaı əlləmə həəkət ε ketk eejlə cəmdə baət olacaqdı. Xaotk həəkət süət υ, molekullaıı sayı N ola deal qazı eejs E N ε m υ (5.) N N mυ ola. Molekullaı kütlələ ey, süətlə sə müxtəlfd. B molekula düşə ota eej bütü molekulla üçü ey olmaqla, km təy olua. Buada ε m υ (5.) υ - ota kvadatk süət adlaı və υ + υ + L + υ N υ + υ + L + υ N υ υ (5.3) N N fadəs lə təy oluaaq, süət hesab ota qymətdə fəqlə. Molekullaı hesab ota süət (sadəcə ota süət) υ + υ + L+ υ υ N (5.4) N km təy oluu. Fəz edək k, qabda yeləşə qaz o dəəcədə seyəkləşdlb k, molekulla b-bdə asılı olmayaaq υ süət lə həəkət edlə. й з υ Шякил 5. υ x υ y м υ -υ х С Шякил 5.3

15 Qazı təzyq ou molekullaıı qabı dvaıa eddy zəbələ ətcəsdə yaaı. Şəkl 5.3- də m kütləl molekulu qabı dvaıa zəbə edəək əks oluması təsv olumuşdu. Molekulu kütləs qabı kütləsdə çox kçk olduğuda, molekulu qabı dvaıa elastk zəbəs ətcəsdə ou modulca ey υ süət lə ge sıçamasıı qəbul edə blək (bax 3.5, küələ məkəz zəbəs). Zəbə ətcəsdə molekulu qabı dvaıa vedy mplus K m[ υ ( υ) ] mυ F t (5.9) km qüvvə mplusua bəabə olacaqdı. N sayda molekulu dvaa zəbə vuaaq mplus vedydə, yaaa təzyq qüvvəs qazı P təzyq lə S səth sahəs haslə bəabə olacaqd. Bu mülahzələdə stfadə edəək (5.7) və (5.9) fadələ əsasıda qazı təzyq təy edək: P S t K N + mυ Sυ t 6 (5.) P mυ ε k 3 3 Buada müxtəlf molekullaı süətlə müxtəlf ola blməs əzəə alıaaq süət kvadatı ( υ ) ota kvadatık süətlə ( υ ) əvəz edlmşd. (5.) fadəs ölçülə blə makoskopk paamet təzyqlə mkoskopk paamet ola molekulu süət (eejs) aasıda əlaqə yaadı və bua göə də MTN əsas təly adlaı. Bu təly ətcələə baxaq: N V həcmdə qaz molekullaıı kosetasyası km təy oluduğuda, (5.) V təly uyğu çevlmələdə soa PV Nε k E (5.) 3 3 şəklə düşə. Buada E deal qazı bütü molekullaıı ketk eejlə cəm, yə deal qazı eejsd. Molekulya fzkada,kq kaboda yeləşə molekulaı sayı N A Avaqado ədəd 3 adlaı. Bu sabt ədəd N 6, mol qymətə malkd. Avaqado ədəd sayda kq molekulu kütləs sə ( M m N A ) molya kütlə adladıılı. M - vahd - du. İstələ mol m kütləs təşkl edə mollaı sayı maddə mqdaı adlaı və m N ν (5.) M N A fadəs lə təy oluu. ν -ü vahd BS-də 7 əsas vahddə bd və mol adlaı. (5.) fadəsdə m kütləl maddədə molekullaı sayı m N N A (5.3) M ola. Bu təyatı (5.)- də əzəə alaq: m PV N A ε k (5.4) 3 M Molekulu ota ketk eejs ölçüsü olaaq molekulya fzkada tempeatu alayışıda stfadə oluu. Tempeatuu ölçü vahd BS-də əsas vahd götüülü və Kelv (K) adlaı. Kelvlə ölçülə ota ketk eej mütləq tempeatu adlaı və T lə şaə oluu. Belə təyatda səbəstlk dəəcəsə düşə eej kt -yə bəabə götüülü. Buada Coulla ölçülə eej lə Kelvlə ölçülə eej aasıda mütəasblk əmsalı ola k -Bolsma sabt adlaı. Bu 3 sabt qymət k,38 C -d. K

16 Batomlu molekul kütlə məkəz koodatlaı km üç səbəstlk dəəcəsə malk olduğuda, molekulu ota ketk eejs tempeatula 3 ε k kt (5.5) şəkldə əlaqələdə blək. Bu fadə (5.4) də əzəə alaq: m m PV N A kt RT (5.6) M M C R N a k uvesal qaz sabt adlaı və qymət R 8, 3 -d. (5.6) fadəs deal mol K qazı hal təly Medeleyev-Klapeyo təly adlaı. Bu təlk deal qazı üç makoskopk paamet ola təzyq, həcm və tempeatuu əlaqələd. (5.6) fadəsdə (5.3)-ü əzəə alıb təzyq tapsaq N P kt P kt, (5.7) V. Идеал газ. Идеал газын щал тянлийи İdeal qaz əd? Qaşılıqlı tə sdə olmaya madd öqtələ çoxluğuu malk olduğu xassələ malk ola qaz deal qaz adlaı. Başqa sözlə abstakt (mücəəd) məfhum ola deal qaz dedkdə bu qazı molekullaı aasıda qaşılıqlı tə s qüvvələ və molekullaı ölçülə əzəə alımı. Çox da kçk olmaya tempeatulada və kfayət qədə kçk təzyqlədə mövcud ola qazla seyəldlmş qazla öz xassələə göə deal qaza yaxıdıla. Belək otaq tempeatuuda və aşağı təzyqdə helum qazı kfayət qədə dəqqlklə deal qaz qaulaıa tabe olu. Qazı olduğu qabı dvalaıa təzyq göstəməs ou əsas xassəsd. Məhz bu xassəsə göə əksə hallada qazı valığıı aşka etmək olu. Qazı halı təzyqdə əlavə həcm və tempeatu km kəmyyətlələ xaaktezə oluu. Boyl, Lyussak və Şal bu kəmyyətlədə b sabt saxlamaqla qala k kəmyyətdə b dəyşlməsdə asılı olaaq dgə ecə dəyşlməs zləməklə təcüb qaz qaulaıı müəyyə etmşlə: () PV cost (T cost ); (3) P/T cost (V cost ); (4) V T cost( P Boyl cost). Lyussak (4) təly göüdüyü km Pcost olduqda doğudu. Qazı həcm sə əhəmyyətl dəəcədə təzyqdə və tempeatuda asılıdı. Bua göədə qazı həcm, təzyq, tempeatuu və qazı kütləs aasıda müasbət müəyyə etmək lazımdı. Bu müasbət qazı hal təly adlaı: (), (3), (4)-ü bləşdsək PV~T (5) alaıq. Bu təlkdə tempeatu, həcm və təzyq sabt qaldıqda uyğu olaaq (), (3) və (4)- ü alaıq. Nəhayət qaz mqdaıı (yaxud kütləs) tə s əzəə almaq lazımdı. Dəqq təcübələ göstə k, sabt tempeatu və sabt təzyqdə V həcm qazı kütləsə düz mütaasb olaaq atı: Şal

17 PV~mT (6) Əgə qaz kütləs əvəzə maddə mqdaı (mol sayı) stfadə etsək mütaasblk əmsalı bütü qazla üçü ey ola. (6) da ν maddə mqdaıı daxl etsək m N PVν RT (7) ( ν ) µ R-mütaasblk əmsalı olub uvesal qaz sabt adlaı: τ l atm kal R 8,3,8 ;,99 molk mol k mol k (7) təly deal qazı hal təly- Medeleyev-Klapeyo təly adlaı. N A.Temodamkaı I qauu. Qaz geşləəkə göülə ş. Temodamk sstem elə makoskopk csmə (və ya csmlə qupua) deyl k, oda stly başqa eej övləə çevlməs və ya əks poseslə baş veə bls. Sstemə daxl olmaya, acaq oa təs göstəə blə bütü csmlə müht adlaı. Sstem halıı xaaktezə edə kəmyyətlə hal paametlə adlaıla. Sstemdə baş veə fzk hadsələ, o sstem təşkl edə zəəcklə quuluşuu və həəkətlə tədqq etmədə də öyəmək ola. Buu sstem eejs, eej b csmdə başqasıa ötüülməs və eej çevlməs qaulaıı blməklə həyata keçmək ola. Fzk hadsələ eej öqtey əzədə öyəə bəhs temodamka adlaı. Temodamka, yua sözüdə əmələ gəlmşd və məası stlklə əlaqəda ola qüvvə haqqıda elm -deməkd. Temodamkada stlk və ş alayışlaı əsas ye tutu. Həm stlk, həm də ş eej b csmdə dgəə velmə fomasıdı. Hə ks ey vahdlələ ölçülü. Bu oxşalığa baxmayaaq bula aasıda cdd fəq vadı. İş eej b csmdə dgəə velməs makoskopk fomasıdı. İstlk sə eej b csmdə dgəə velməs mkoskopk fomasıdı. Temodamkaı əsasıı ou k qauu təşkl ed. Bu qaulaa temodamkaı psplə də deyl. Tutaq k, baxdığımız sstem, sld daxldə həəkət edə poşe altıda yeləşmş, b mol deal qazda baətd. Bu qazı daxl eejs U d. Daxl eej sstem təşkl edə zəəcklə bütü həəkət və qaşılıqlı tə s eejlə cəmə bəabəd.

18 İd deyək k, daxl eejs U ola baxdığımız sstem (qaz) xacdə Q qədə stlk alıb ye hala keçəək, xac qüvvələə qaşı A ş göü. Bu sstem daxl eejs dəyşb U olacaqdı. Həmşə sstem xac qüvvələə qaşı gödüyü ş müsbət ( A > ), sstem üzədə xac qüvvələ gödüklə ş məf ( A < ) qəbul oluu. Bua uyğu olaaq sstem xacdə aldığı stlk mqdaı müsbət ( Q > ), ou ətaf mühtə vedy stlk mqdaı sə məf ( Q < ) qəbul oluu. Təcüb yolla müəyyə edlmşd k, sstem bc halda kc hala stələ yolla keçdkdə, bütü hallada ou daxl eejs dəyşməs ey olub, özü də sstem aldığı Q stlk mqdaı lə, xac qüvvələə qaşı gödüyü A ş fəqə bəabə olu: U U Q A (.) Bu temodamkaı bc qauuu yaz fadəsd. Sözlə bu qauu aşağıdakı km fadə etmək ola: Sstemə (qaza) velə stlk mqdaıı hamısı ou daxl eejs atmasıa və sstem xac qüvvələə qaşı gödüyü şə səf oluu. Əgə sstemə Q qədə stlk mqdaı veləsə və xac qüvvələ ou üzədə A ş gösələ (sstem özü ş gömüsə) oda bc qau U + U Q A (.) şəkldə fadə olua. (.)-düstuua göə bc qaua belə təf vemək ola: Sstem daxl eejs atımı ou aldığı stlk mqdaı lə xac qüvvələ sstem üzədə gödüyü ş cəmə bəabəd. (.) və (.) fadələdə göüü k, stlk mqdaıı da ş və eej vahdlə lə fadə etmək ola. Beyəlxalq sstemdə (BS) stlk mqdaı Coullaa ölçülü. Tax olaaq stlk mqdaıı kalo adlaa vahdlələ də ölçmək qəbul olumuşdu. q saf suyu 9,5 K-da,5 K-ya qədə qızdımaq üçü lazım ola stlk mqdaı b kalo (kal) adlaı. 3 kalkkal olu. Elemeta poseslə üçü (.)- aşağıdakı km yazılı: Buada, ' Q U + ' A ' Q - elemeta stlk mqdaı, (.4) ' A -elemeta ş, U sə bu elemeta poses zamaı sstem daxl eejs atımıdı. Xüsus olaaq yadda saxlamaq lazımdı k, ' Q və ' A kəmyyətləə Q və A-ı atımlaı km baxmaq olmaz. Çük sstemə velə stlk mqdaı və sstem gödüyü ş sstem b halda başqa hala hası yolla getməsdə asılıdı. Oa göə də ə Q lə, ə də A lə sstem halıı xaaktezə etmək olmaz. Bu səbəbdə də bu kəmyyətlə

19 Шякил.3 tam dfeesal deyld. Daxl eej sə sstem b halda başqa hala hası yolla keçməsdə asılı deyld. Oa göə də daxl eej sstem hal fuksyası adlaı və tam dfeesaldı. Əgə sstem, sosuz kçk stlk mqdaı alıb, daxl eejs sosuz kçk du qədə dəyşdəsə, oda ou gödüyü ş də sosuz kçk da qədə ola. Bu halda temodamkaı bc qauu d Q du + d A (.5) şəkldə yazıla. Əgə söhbət sstem halıı solu dəyşməsdə gedsə, yə sstem halıda halıa keçsə, (.5) fadəs bütü - poses üçü teqallamaq lazımdı: d Q du + d A (.6) Daxl eej dəyşməs poses keçdy yolu fomasıda yox, yalız sstem başlağıc və so hallaıda asılıdı. Oa göə də yazmaq ola: d Q U U + d A 7 (. ) 3. Temodamkaı I qauuu müxtəlf zoposesləə tətbq. İzobak poses. Sabt təzyqdə ( p cost) gedə posesləə zobak poses deyl. Fəz edək k, götüdüyümüz sstem mol deal qazdı. Təzyq sabt qaldıqda geşləə qazı həcm atımı dv, göülə ş sə ola. A V V pdv p V İzobak poses üçü temodamkaı I qauu ( V ) (.9) Q U + P V (.3) km yazılı. Belə poses zamaı qaza velə stlk qsmə daxl eej dəyşməsə (qızmaya və ya soyumaya), dgə hssəs sə ş göülməsə səf oluu. İzoba geşləmə zamaı göülə ş «müsbət» şaəyə malk olu (şəkl.). Bu zama qaz xac qüvvələ üzədə ş göü. Qaz xac qüv-vələ üzədə ş gö-dükdə ou daxl ee-js azalı və qaz soyu-yu. İzoba geşləmə zamaı sə göülə ş «müsbət» şaəyə malk olu. Bu zama xac qüvvələ qazı üzədə ş göü. Əgə xac qüvvələ ş A lə şaə oluasa, A A, yə xac qüvvələ ş əks şaə lə qazı gödüyü şə bəabəd. Qaz üzədə ş göüldükdə ou daxl eejs atı və qaz qızı.. İzoxok poses. Sabt həcmdə ( V cost) П В P cost В A П В В В Шякил <В. В ВВ ВВ В

20 gedə posesləə zoxok poses deyl. Poses sabt həcmdə getdydə V və ya V V olu. Oa göə də göülə ş A olu. Belə poses P (V ) daqamıda həcm müxtəlf qymətlə üçü təzyq oxua paalel xətlə km göstəl (şəkl.3). -zoxo qızmaya, -zoxo soyumaya uyğudu. Hə k halda A olu və temodamkaı I qauu zoxo poses üçü U Q (.3) şəkl alı. İzoxo posesdə velə stlk tamamlə qazı daxl eejs dəyşməsə ged. Belə poseslə texk cəhətdə əlveşld və csmlə tksz qızdıılmasıda stfadə oluu 3. İzotemk poses. Sabt tempeatuda gedə( T cost) posesləə zotemk poses deyl. Fəz edək k, zotemk geş-ləə qazı həcm V də V yə qədə dəyş. Belə poses zamaı qazı da-xl eejs dəyşməz qa-lı ( U U cost ). İzotemk poses üçü qazı hal təlydə təzyq lə həcm təs mütəasb olması səbə-bdə, belə poses P (V ) daqamıda qa-fk hpebolaya uyğu gəl (şəkl.4). İzotemk poses üçü temodamkaı I qauu A V V pdv (.3) şəkldə fadə olua. Kalpeyo təlyə göə RT p olduğuda V П П П P (, V, T ) Т А В В В Шякил.4 Т >Т Т P (, V, T ) V RTdV V A RT l V V V (.33) ola. İstələ mqdada qaz üçü m V A RT l µ V (.34) İzotemk poseslə stly tksz şə çevlməs məsələlə üçü olduqca aktualdı. İzotemk posesdə qaza velə stlk bütövlükdə ş göülməsə səf oluu. Müəyyə T tempeatuuda zotemk poses baş veməs qaza sbətə böyük daxl eejyə malk ey tempeatulu xac müht olmasıı tələb ed. Xac müht təəfdə kçk eej tks və ya qazacı ou tempeatuuu dəyşə blm. Lak bu poseslə çox kçk süətlə (ləg) getməld k, zamaı hə b aıda xac mühtlə şç qaz taazlığa gəls. 4. Adabatk poses. Ətaf mühtlə stlk mübadləs olmada ( Q cost adabatk poses deyl. ) gedə posesləə Yeədə fəz edək k, adbatk geşləə qaz mol qazdı. Bu qazı həcm V də V yə dəyşdkdə, ou tempeatuu T də T yə dəyş. Bu müddətdə göülə ş, dq olduğu üçü da c dt və ya V

21 T A ola. Bu fadə şəkl dəyşək. Oda T C dt C V V ( T T ) (.35) T C T T A V (.36) alaıq. Buada, C V CV R R CV R C C p V R γ yazmaq ola. Oda, RT T A γ T (.37) ola. Bu fadə T T V V γ düstuuda əzəə alsaq, RT V A γ V γ (.38) C p alıa. Bu - adabatk geşləə qazı gödüyü ş fadəsd. Buada, γ adabatk CV pses göstəcs adlaı. 4. Temodamkaı II qauu. Etopya Temodamkaı I qauu təbət ə mühüm qaulaıda b ola eej saxlaması qauuu xüsus halı olub, özü də stlk eejs lə mexak ş aasıdakı ekvvaletly müəyyə ed. Acaq temodamkaı I qauu ə poses getdy stqamət, ə də başlağıc şətlə müəyyə edə blmədydə məhduddu. Bu çətlklə temodmkaı II qauu həll ed. Temodmakaı II qauua müxtəlf təflə velmşd: İstlk öz-özüə həmşə tempeatuu yüksək ola csmdə tempeatuu aşağı ola csmə axa (Klauzus). İstlk yüksək tempeatulu csmdə aşağı tempeatulu csmə keçdkdə ş göə blə (Kao). Yegaə ətcəs stly şə çevlməsdə baət ola poses mümkü deyld (Plak). Sstemə daxl ola csmlədə ə soyuğuu stly şə çevə blə maşı qumaq mümkü deyld (Kelv). гыздырыъы Q ишчи ъисим AQ- Q Q сойудуъу Шякил.5

22 Buu zah edək. Fəz edək k, qızdııcıda və şç csmdə baət ola stlk maşıı va. Qızdııcı Q stly ve və bu stlk tamamlə A şə çevl. -c qaua göə belə stlk maşıı mümkü deyld. Real stlk maşılaıda qızdııcıda başqa mütləq soyuducu da olmalıdı. (şəkl.5). Belə stlk maşılaıda qızdııcıda alıa Q stly müəyyə Q qədə səməəsz olaaq soyuducuya vel. İşə çevlə stlk A Q Q olu. Oa göə də stlk maşılaıı faydalı ş əmsalı η Q Q Q (.39) olu. Əgə okea sualaıda stlk alıb şə çevməklə bu suyu tempeatuuu, dəəcədə azaltmaq mümkü olsaydı, oda ye üzüdə ola bütü maşı və mexazmlə 5 l müddətdə eej lə təm edb şlətmək oladı. Belə maşı dam mühək oladı. Soyuducuya ehtyacı olmada qızdııcıda aldığı stly hamısıı tamamlə şə çevə blə maşılaa kc öv dam mühəklə deyl. Buda stfadə edəək temodamkaı II qauua belə də təf velə: İkc öv dam mühək qumaq mümkü deyld (Osvald). Temodamkaı I qauu həm makoskopk csmlə üçü, həm də atom və molekulla üçü ödəl. Temodamkaı II qauu sə yalız makoskopk csmlə üçü tətbq olua blə. II qaua göə təbətdə bütü pseslə döməyədlə. Bu II qauu fzk məasıı fadə ed. İkc qaua velə təflə ümum cəhət oda baətd k, stlk öz-özüə stələ stqamətdə deyl, yalız yüksək tempeatulu csmdə alçaq tempeatulu csmə doğu axa. İstly şə çevlməs acaq bu cü posesdə əmələ gələ. Temodamk poseslə döə və döməyə olmaqla k yeə ayılı. Sstem b halda dgə hala keçb, yedə əvvəlk vəzyyətə qayıdasa və bu zama ə sstemdə və ə də ətaf mühtdə heç b dəyşklk baş vemsə, belə poses döə adlaı. Bua msal sütüməsz həəkət edə əqqası həəkət göstəmək ola. Əgə sstem b halda dgə hala keçb, yedə əvvəlk halıa qayıdısa və bu zama ya sstemdə və ya d ətaf mühtdə hə hası dəyşklk baş vesə belə poses döməyə poses adlaı. Təbətdə baş veə bütü eal poseslə döyəməyədlə. Temodmak sstem döə olması üçü əsas şət poses taazlıqda olmasıdı; yə zama keçdcə halıı xaaktezə edə paamelə ( P,V,T ) dəyşmsə sstem taazlıqda olu. Temodamkaı II qauuda aydı oldu k, qızdııcıda alıa stly A Q Q qədə faydalı şə çevl. Q qədə stlk

23 səməsz olaaq soyuducuya vel. Q stly kfayət qədə böyük olduğu üçü həmşə stlk maşııı F.İ.Ə. η < olu. Kao dövüü faydalı ş əmsalıı η Q Q Q T T T (.47) fadəsdə göüü k, hətta deal stlk maşıı F.İ.Ə. η < olu, çük η olması üçüt olmalıdı. Bu tempeatuu (mütləq sıfı tempeatuuu) almaq mümkü deyld. (.47)-də yazmaq ola. Q T Q T (.48) Csmə velə stlk mqdaıı qızdııcıı və ya soyuducuu mütləq tempeatuua ola sbət gətlmş stlk adlaı. (.48)- aşağıdakı km yazmaq ola: Q T T Q (.49) Q Q Soyuducuu stlk mqdaıı ( Q ) qəbul etsək, oda + alıa. T T Kao dövü (tskl) üçü gətlmş stlklə cəb cəm sıfıa bəabəd. Döməyə poseslə şləyə stlk maşılaı üçü Q Q Q T T < T Q T və ya < (.5) yazılı. Bulaı bləşdsək, yə döə və döməyə poseslə üçü Q T ola. Alımış bu fadə daha ümum şəkldə Q T Q T (.5) Q 5 T (. ) yazılı. (.5)-düstuuu çoxlu sayda elemeta daəv poseslədə təşkl olumuş xtya daəv posesə tətbq etdkdə, cəm teqallama lə əvəz etmək lazımdı. d' Q 53 T Bu fadə Klauzus bəabəly (bəabəszly) adlaı. (. ) İd fəz edək k, sstem halıda halıa V yolu lə qayıdaaq döə poses yeə yet (şəkl.7). Bu zama

24 ( A ) + ( B) ola. Buada, d' Q T d' Q T P d' Q T d' Q T d' Q T alaıq. Deməl, döə poses üçü A V d' Q T teqalıı qymət d' Q sstem halıda halıa hası yolla keçməsdə asılı deyld. Bu o deməkd k, T teqalı sstem halıı təy edə müəyyə b fuksyaı dəyşməs fadə ed. Bu fuksyaı Klauzus sstem etopyası adladımışdı. Etopyaı S həf lə şaə edlə. Etopya Yua sözü olub, dömə, qayıtma, çevmək deməkd. Döə poseslə üçü etopyaı dəyşməs ola. d' Q S S 54 T Poses daəv və döədsə, S S olduğu üçü (. ) d ' Q S S 55 T (. ) Sstem etopyası mahyyətcə stly şə çevlməyə hssəs xaaktezə ed və məbə vedy stlk mqdaıı ou tempeatuua ola sbət lə xaaktezə oluu. Etopya Q S T (.56) şəkldə fadə oluu. Sstem etopyasmıı dəyşməs çox kçk olduqda d' Q ds T (.57) yazmaq ola. Bu fadə II qauu yaz fadələdə bd. Buada göüü k, poses getdy müddətdə yalız sstem etopyasıı dəyşməs hesablamaq ola. Sstemdə gedə poses həmşə etopyaı atdığı stqamətdə ged. Nest müəyyə etmşd k, stələ sstem etopyası tempeatu sıfa yaxılaşada ( T ) sıfa yaxılaşı. Bua bəzə temodamkaı 3-cü qauu da deylə. 5.Real qazı daxlи енерjиси. Coul-Tomso effekt.

25 Qazlaı molekulya ketk əzəyyəsdə b ətcə olaaq çıxamışdıq k, qazı daxl ejs ou molekullaıı zamsız stlk həəkətlə ketk eejlə cəmd. Bu eej qazı həcmdə asılı olmayıb acaq ou tempeatuuda asılı ola b kəmyyətd. B mol deal qazı daxl eejs : U RT CVT ( 3.4) Real qazı molekullaı aasıda qaşılıqlı təs qüvvəs olduğuda əlavə olaaq potesal eejyə də malkd. Yə eal qazı daxl eejs potesal və ketk eejlə cəmə bəabə olu. U U k + U ðåàë p ( 3.5) Aydıdı k, eal qazla üçü də U k CVT d. Real qaz geşlədkdə və ya sıxıldıqda molekulla aasıdakı qaşılıqlı təs qüvvələə qaşı ş göülü. Daxl qüvvələə qaşı göülə ş qazı potesal eejs atmasıa səf oluu və a da PdV dv ( 3.6) V şəkldə yazılı. Bu ş qazı potesal eejs dəyşməsə bəabəd. a da du dv p V Bu fadə teqallsaq ( 3.7) a a U p dv a + C + C ( 3. 8) V V V alaıq. Buada, C-teqal sabt sosuz geşləmş qazı eejs göstə və belə qaz üçü C olu. Deməl, U U p a ola. V U k vəu p qymətlə (3.5)-də əzəə alsaq, a a CVT + CVT V V ola. Buada göüü k, eal qazı daxl eejs qazı mütləq tempeatuuda başqa ou реал həcmdə də asılıdı. Real qazı daxl eejs ou həcmdə asılı olmasıı təcübədə müşahdə edə Coul və Tomso olmuşdu. Təcübə mahyyət aşağıdakı kmd. Hə təəfdə stly ps keçə maddə lə ötülmüş V bousuu çəsdə, bouu k hssəyə ayıa A tıxacı va. Bu tıxac məsaməld. Məsaməl tıxacda bouu b təəfdə dgə təəfə keçə qaz, adabatk geşlə. O, xaclə stlk P t P >P t A P

26 mübadləsdə olmu. Bu zama tıxacı hə k təəfdə qoyulmuş t və t temometlə geşləə qazı tempeatuuu dəyşdy göstə (şəkl 3.6). Başlağıc təzyq və tempeatuda asılı olaaq, tempeatuu dəyşməs şaəs müsbət və məf ola blə. Qaz adabatk geşləəkə tempeatuuu dəyşməsə Coul-Tomso effekt deyl. Əgə qazı tempeatuu aşağı düşüsə ( T < ), effekt müsbət, əgə qaz qızısa, effekt məf hesab edl ( T > ). P (T ) daqamıda Coul-Tomso effekt şaəs şəkl 3.6-dak km təsv olua blə. Buada, qııq xətlə təsv olua vesya üzə effekt -a bəabəd. Coul-Tomso təcübəsdə qaz adabatk geşlədy üçü ( Q ) eej saxlama qauua göə yazmaq ola: U + A U + A Buada, Uvə U, təzyq P və P ola hssədək daxl eej, A və A sə göülə şləd. Bouu təzyq P hssəsdə yeləşə V həcml qazı tıxacı məsamələ aasıda tələyb o b təəfə keçmək üçü qaz üzədə göülə ş A ola. O b təəfdə sə qazı özüü gödüyü ş A PV ola. Bulaı (3.9)-də əzə P V salaq: U + və ya + PV U P V ( 3.) U U U PV P V İd də tıxacda keçə qazı hası hallada soyuyub, hası hallada qızdığıı zah edək. Buu üçü bəz deallaşdıılmış hallaa baxaq. a) Tutaq k, tıxacda keçdymz qazı molekullaı aasıda ola lşmə qüvvələ yox dəəcəsdəd, yə çox-çox azdı, lak molekullaı müəyyə həcm vadı. Oda Va-de Vaals təly P ( V b) RT atımı, və ya PV Pb + RT şəkldə ola. Bu şət daxldə daxl eej ( P P ) b + ( T T ) R (.) U P V PV şəkldə yazıla blə. BuadaP > P olduğuda U > olacaqdı. Yə qazı daxl eejs atı və oa göə də qazı tempeatuu atı. Deməl, qaz molekullaı aasıda lşmə qüvvəs olmadıqda, məsaməl tıxacda keçəək geşləə qaz qızmalıdı. b) İd də fəz edək k, müşahdə apadığımız qazı molekullaı aasıda müəyyə lşmə qüvvələ va, lak molekullaı ölçülə çox kçk olduğuda ou məxsus həcm əzəə alımaya blə. Oda Va-de-Vaals təly П _ Инверсийа хятти + Шякил 3.6 Т

27 a a P + V RT və ya PV RT V V şəkldə yazıla. Bu halda qazı daxl eejs U RT a V RT + a V qədə dəyşmş ola. V a (.) V V V > olduğuda U < ola, bu da qazı daxl eejs azalması deməkd. Yə məsaməl tıxacda keçə qaz soyuyu. Real qazla üçü lşmə qüvvəs və molekullaı həcm əzəə alıdığı üçü bu soyuma və qızma yaaşı ged. T T kəmyyətd. Coul və Tosmo geşləə qazı tempeatuuu düşməs üçü 73 α ( P P ) T şəkldə düstu vemşlə. Buada α -qazı övüdə asılı Dyua və Lda, qazlaı soyutmaq üçü Coul-Tomso effektdə stfadə etmşlə. Bu məqsədə al olmaq üçü ota tempeatuda məf Coul-Tomso effekt veə qazlaı hə hası vastə lə vesya tempeatuuda aşağı tempeatua qədə soyutmaq, soa sə boşluğa geşlədmək posesə məcbu etmək lazımdı. 6. Elektk yüklə qaşılıqlı təs qauu. Elektk sahəs Təcübə göstə k, elektk yüklə b-bə qaşılıqlı təs edlə. Məlum olmuşdu k, ey adlı yüklə b b dəf, müxtəlf adlı yüklə sə b-b cəzb edlə. Elektk yüklə aasıdakı qaşılıqlı təs lk dəfə kəmyyətcə xaaktezə edə 873-c ldə fasız fzk Ş.Kulo olmuşdu. Elektkləmş csmlə qaşılıqlı təs olaı şəkl və ölçülədə asılıdı. Oa göədə öqtəv yük alayışıda stfadə edlə. Nöqtəv yüklə elə yükləə deyl k, olaı ölçülə aalaıdakı məsafəyə əzəə çox kçk olsu. İstələ yükləmş csm çoxlu sayda öqtəv yüklə cəm km təsəvvü etmək ola. Kulo müəyyə etşd k: k öqtəv yük aasıdakı qaşılıqlı təs qüvvəs bu yüklə hasl lə düz, aalaıdakı məsafə kvadatı lə təs mütəasb olub, bu yüklə bləşdə düz xətt üzə yöəl. Kulo qauu: q q F k (5.) şəkldə yazılı. Buada q вя q qaışılıqlı təsdə ola elektk yüklə; ola aasıdakı məsafəd. Müəyyə edlmşd k, yüklə aasıdakı qaışılıqlı təs qüvvəs bu yüklə yeləşdklə müht xassələdə asılıdı. Bu o deməkd k, (5.) düstuua daxl ola k əmsalı həm ölçü sstem seçlməsdə, həm də müht xassələdə asılıdı. Oa göə də K k götümək daha məqsədə uyğudu. Buada K yalız ölçü sstem seçlməsdə ε m asılıdı. e m kəmyyət yüklə aasıdakı qaşılıqlı təs qüvvəs mühtdə asılılığıı xaaktezə ed və müht mütləq delektk üfuzluğu adlaı. Mütləq delektk üfuzluğu e m e m e e (5.)

28 şəkldə fadə edlə. Buada, e elektk sabt adlaı. Ou qymət və vahd yalız ölçü sstem seçlməs lə təy edl. e mühtdə asılı deyld. e müht sb delektk üfuzluğu adlaı və boşluqda götüülmüş elektk yüklə aasıdakı qaşılıqlı təs qüvvəs bu yüklə mühtdə götüüldükdə aalaıdakı qaşılıqlı təs qüvvəsdə eçə dəfə böyük olduğuu göstə. (5.) fadəs əzəə alsaq, Kulo qauu q q F K (5.3) ε m və ya q q F K (5.4) εε şəkldə yazıla. SQSE vahdlə sstemdə K, ε götüülü və bu sstemdə Kulo qauu F şəkl alı. q q (5.5) ε BS də K olduğuda, bu sstemdə Kulo qauu 4π q q F (5.6) 4π εε şəkldə yazılı. SQSE-də elektk yüküü vahd SQSE yük vahd qəbul edl. SQSE yük vahd olaaq elə yük götüülü k, bu yük boşluqda oda sm məsafədə götüülmüş özüə bəabə yükə дн qüvvə lə tə s ets. BS-də yük vahd olaaq Kl qəbul oluu. kulo (Kl) olaaq elə yük mqdaı qəbul edl k, bu yük s müddətdə aql e kəsydə keçdkdə aqldə axa cəəyaı şddət A olsu. KlA sa Kl3 9 SQSE yük vahd. Elektk sabt e ı qymət hesablayaq. Ou üçü fəz edək k, hə b Kl ola k öqtəv yük boşluqda b-bdə m məsafədə yeləşmşd. Bu yüklə aasıdakı qaşılıqlı təs qüvvəs (e) SQSE-də 9 q (3 SQSE yük.vah) 4 9 F 9 d 9 N ( ) sm BS-də sə q Кл F 4πε 4πε м ola. Aydıdı k, bu fadələ bəabədlə. Oda Кл 9 9 Н 4πε м Buada da Кл Кл ε 8,85 9 4π 9 Н м Н м alaıq. Deməl, Кл ε 8,85 Н м

29 Кл Φ Soala göəcəyk k, -d. Н м м Boşluq üçü e olduğuda, boşluqda SQSE-də Kulo qauu qq F (5.7) şəkldə yazıla. (5.5) və (5.7) fadələdə stfadə etməklə F ε (5.8) F olduğuu alııq. Buada göüü k, e müht sb delektk üfuzluğu adsız ədədd. 7. Elektk sahəs potesalı Elektk sahəsə düşə yükə qüvvə təs ed. Bu zama yük ye dəyş və sahə qüvvələ ş göü. Fəz edək k, q yükü sahəsdə q yükü dl qədə ye dəyş (şəkl 5.). Bu zama göülə ş da Fdl cosα (5.5) olacaq. F- q lə q aasıdakı Kulo qüvvəs, d dl cosα sə dl yedəyşməs adus vektou stqamətdə poyeksyasıdı. Oda (5.5) qq da k d (5.53) şəkl alı. q yüküü ads vektou ola öqtədə, adus vektou ola öqtəyə yedəyşməs zamaı göülə ş tapmaq üçü so fadə teqallamaq lazımdı: d A kqq kqq kqq qq k qq k qq qq k k ( W W ) (5.54 ) kqq kqq Buada, W вя W bc və kc vəzyyətlədə q вя q yüklə qaşılıqlı tə s potesal eejləd. Göüdüyü km sahə qüvvələ gödüyü ş yüklə potesal eejlə C azalmasıa bəabəd. (5.54) də çıxaıla lk ətcə buda baətd k, d elektostatk sahədə göülə ş yükü həəkət tayektoyasıda q α deyl, yedəyşmə başlağıc və so vəzyyətlə təy edə dl D вя fomasıda aslı olmadığı sahələ, məlum olduğu km, potesallı sahələ adlaı. Bu sahələdə təs edə qüvvələə + q sə kosevatv qüvvələ deyl. Шякил 5. Beləlklə, mexakada bzə məlum ola qavtasya sahəs lə yaaşı elektostatk sahə də potesallıdı. Potesal eej, ye dəyşə yükə sbət həm öqtədə sahə potesalı adlaı. ϕ W q kq ϕ W / q kq (5.55)

30 Oda yükü sahədə yedəyşməs zamaı göülə ş A q ( ϕ ϕ ) q ( ϕ ϕ ) (5.56) ola. Buada, ( ϕ ϕ ) potesalla fəqd və ədəd qymətcə vahd yükü sahə k öqtəs aasıda yedəyşməs zamaı göülə şə bəabəd: q, A ϕ ϕ. BS də potesalla fəq və eləcə də potesalı vahd V-du. A Ñ ϕ ϕ ; V q Êl Əgə q yükü q də məsafədək C öqtəsdə sosuzluğa ye dəyşsə ( ), oda A qϕ kqq / (5.57) Buada göüü k, sahə velmş öqtəs potesalı ədəd qymətcə vahd yükü (q ) sosuzluğa apamaq üçü göülə şə bəabəd: A ϕ. Bu əlbəttə, müsbət yükə add. Məf yük halıda potesal vahd yükü sosuzluqda sahə velmş öqtəsə gətlməs üçü səf olua ş km təy edl. Potesalı təfdə göüdüyü km o sahə ş, eej xaaktestkası olub, skalya kəmyyətd. Oa göə də yüklə sstem fəzaı müəyyə öqtəsdək potesalı ayı-ayı yüklə sahələ həm öqtədək potesallaı cəmə bəabəd: N N q ϕ ϕ k (5.58) (5.53) fadəs da Fdl qedl şəkldə yazıb teqallayaq: A q Edl (5.59) A Buu hə təəf q a bölüb, əzəə alaq k, ϕ ϕ d. Oda ϕ ϕ Edl (5.6) alıı. Əgə yük elektostatk sahədə qapalı xətt boyuca ye dəyşsə, ϕ ϕ və q Edl (5.6) So fadə elektostatk sahə potesallı olmasıı yaz fomasıdı. Sahədə göülə ş yolu fomasıda asılı deylsə, yükü qapalı xətt boyuca yedəyşmə ş sıfıdı. İteqalı üstüdək daəck teqallamaı qapalı xətt boyuca apaıldığıı göstə. Hə hası vektou qapalı kotu boyuca əyxətl teqalı ou skulyasyası adlaı. Elektostatk sahə hə b öqtəs ey zamada k müxtəlf kəmyyətlə xaaktezə oluu: velmş öqtədə tesvlk və potesal. Oa göə də bu kəmyyətlə aasıda əlaqə olacağı şübhəszd. Doğuda da yükü sahədə yedəyşmə ş, b təəfdə, da qe`d (5.66) dgə təəfdə sə da qdϕ (5.67) şəkldə yaza blək. Bu fadələ bəabələşdb buada sə, dϕ E ϕ (5.68) d alııq. Beləlklə, sahə tesvly əks şaə lə potesalı qadyetə bəabəd.

31 ϕ E gadϕ ϕ (5.7) Məf şaəs sə ou göstə k, tesvlk potesalı atma stqamət əksə yöəl). Bua oxşa hadsələlə başqa sahələdə də qaşılaşııq. Məsələ, çubuğu soyuq ucuda st ucua yaxılaşdıqca E tempeatu atı. Amma stlk axıı əksə, st ucda soyuq uca doğu yöəl. Şəkldək hə b səth ey potesallı öqtələ toplusudu. Bulaa ekvpotesal səthlə deyl. Elektk sahəs xtya öqtəsdə ekvpotesal səth keçmək mümküdü. Yə sahədə sosuz sayda ekvpotesal səth ϕ ϕ ϕ 3 təsəvvü etmək ola. Amma qəbul olumuş qaydaya göə Шякил 5.3 bu səthlə elə çəkl k, k qoşu ekvpotesal səth aasıdakı potesalla fəq sabt olsu. Bu səbəbdə yükə yaxılaşdıqca ekvpotesal səthlə aasıdakı məsafə kçl. 8. Фырланма щярякятинин динамикасы. Фырланма щярякятинин кинетик енерjиси. Təpəməz ox ətafıda fılaa csm bütü öqtələ çevə üzə həəkət edlə. Bu çevələ məkəzlə b ox üzədə yeləş və bu oxa fılama oxu deyl. Fılama oxu ola csm fılatmaq üçü, oa tətbq olua qüvvə fılama oxuda müəyyə məsafədə şəkl müstəvsə pepedkulya stqamətdə təs etməld. Şəkl 6.-də göstələ F 3 və F 4 qüvvələ csm ' oxu ətafıda fılada blə. Fılama oxuda müxtəlf məsafədə yeləşə csm hssəcklə xətt süət və təcllə müxtəlf olu, lak bucaq sü ətlə sə ey olu. Fılama həəkət xaaktezə edə əsas kəmyyətlə: qüvvə momet, ətalət momet, mpuls momet və qüvvə momet mpulsdu. Tutaq k, bək csm məsafədəd (şəkl 6.). Bu m kütlə hssəs fılama oxuda m yə təs edə daxl və xac qüvvələ əvəzləycs f lə göstəək. Oda Nyutou -c qauua əsasə yaza blək: dυ m f ( 6.) dt Bu təly hə təəf vektoal olaaq adus vektoua vuaq: Шякил 6. f m dυ m [ f] ( 6.) dt (6.) düstuuu sağ təəf velmş csm elemetə təs edə qüvvə momet ve. Yə M f 6.3 [ ] ( )