Ir-Rahal - fuq l-gholja - Erba mixjiet f Rahal - li Jsahhrek -- Julian Bezzina

Ir-Rahal - fuq l-gholja - Erba mixjiet f Rahal - li Jsahhrek -- Julian Bezzina

Óal G arg ur L-Istorja fil-qosor Stilla fuq il-g olja amra, l-emblema ta Óal G arg ur tassew tixraq lil dan ir-ra al li g ad g andu dawk il-karakteristiçi ta ra al tipiku malti, bi djar qodma, niçeç, kappelli u toroq imserrpa li jwassluk fil-pjazza tieg u, iç-çentru ta kull attività. Il-kulur a mar tal-g olja jfakkrek fissilla u l-peprin omor fl-g elieqi mtarr a li jag tu lill-kampanja tieg u dak il-kulur a mar skur fl-ista uni tag hom. Il-Motto tieg u Excelsior li jfisser og la jew aktar g oli jixraqlu tassew min abba l-qag da eografika tieg u, u g alhekk donnu jiddandan g ax hu g oli aktar mill-ir ula irien tan-naxxar, il-mosta u Óal Lija. g andu afna x joffri jekk min iωuru jkun ifittex mixjiet fil-kampanja tieg u, xenarju u ambjent b sa tu. Forsi kienet din il-massa kbira ta blat g eri li tidher sewwa minn G ajn Ri ana u Burmarrad li nebb et lil Annibale Preca biex isejja lu: Pagus nudae nuditatis, (Ra al g eri, bla ve itazzjoni). Tassew li forsi dan l-g aref studjuω bibliku ma arisx lejn dan ir-ra al minn fejn seta jara sewwa. Din l-istess massa ta blat g eri jikbru fuqha afna speçi tal-flora u l-fauna tal-gωejjer Maltin. F ofor fuq il-blat li bilkemm joqg od fihom ftit çentimetri ta amrija amra jikbru fjuri u pjanti selva i li jie u siebhom biss il-óallieq u fi zmien in-nixfa jissaqqew mirakoloωament billi ji bdu l-umdità mill-blat xott. Il-fjura selva a, d-dubbiena kannella (brown orchid) bil-warda elwa tag ha kannella bellusija u s-sag tar bil-fjuri tieg u Ωg ar vjola li ji bed lejh n-na al, li wara li jkun abar minn fuqu l-pollen u nektar b effa kbira jer a lura lejn il-kaxxa tieg u biex jag mel l-g asel, li Malta ilha mag rufa g alih sa minn Ωmien il-feniçi. Din id-dehra sabi a tan-natura forsi ibdet ukoll l-attenzjoni ta missier il-botanika Maltija, il-professur Stefano Ûerafa li twieled f dan ir-ra al fl-1791. Hawnhekk se ni u f wa da mill-mixjiet tag na barra r-ra al u naraw b g ajnejna stess is-sbu ija tal-kampanja ta madwaru. Hija a a ferm diffiçli li wie ed isib imnejn ori ina l-isem tieg u g ax fl-img oddi dan kien mag ruf b ala Casal Grigori u Gargur. IΩda Pittura ta Sir Elliot Wood dejn Victoria Lines u Ω-Ωiemel tieg u Merriman (1897) Litografija tal-isbark tal-gran Soccorso nhar is- 7 ta Settembru 1565. Fuq, mal-lemin jidher Casal Gregor Mifrux fuq firxa ta art, b Ωew widien kbar, wie ed kull na a u b massa kbira ta blat g eri bejn il-bokok tal-widien, Óal G arg ur 2 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 3

l-ewwel isem huwa l-eqdem wie ed li nsibu miktub fi tliet dokumenti uffiçjali li huma:- Ir-re istru tad-dejma (1419), r-rapport tal-viωita Appostolika ta Mons. P. Dusina (1575), u d-dokument notarili tat- Twaqqif tal-parroçça ta San Bartolomew (1610). Barra dawn wie ed g andu jsemmi wkoll l-ewwel re istru tal-mag mudijiet tal-istess parroçça li jibda mid-9 ta Jannar, 1599 fejn insibuh miktub ukoll Casal Grigori. Irridu ng idu wkoll li n-nutara u l-kartografi maltin u barranin kitbu l-isem tieg u xi ftit differenti. IΩda l-kappillani ta dan ir-ra al, sa mill-bidu tas-seklu tmintax, l-aktar Dun Salvatore Zarb li kien mill-istess ra al bdew jiktbu Gargur, g al ra unijiet li ma nafuhomx. L-istess isem kien l-isem uffiçjali tieg u fi Ωmien il-kolonjaliωmu Britanniku. L-isem uffiçjali tieg u tal-lum, Óal G arg ur, seta kien dak li bih kien mag ruf fil-qedem min-nies tal-post waqt li kienu jitkellmu u g alhekk l-ori ni tieg u hi qadima afna u impossibli li nkunu nafuha. L-g eruq tal-istorja ta dan ir-ra al jaslu sa Ωmien ir-rumani g ax nafu fi Ωgur li hawnhekk kien hawn kommunità agrikola kummerçjali li t addem industrija taω-ωejt taω- Ωebbu a fir-raba seklu W.K. Meta kienet qed titwassa Triq San Ìwann, fl- 1955 instabet ebla kbira tonda. Din kienet il-parti t isfel ta mag sra taω-ωejt taω-ωebbu a Rumana. Wara aktar skavi rriωulta li kien hemm ukoll ebla o ra kbira rettangolari b Ωewg ofor fiha g all- aωna taω- Kappella ta San Ìwann Battista Dehra ta Victoria Lines Ωejt. Barra dawn fil-post dehru l-pedamenti ta kamra mdaqqsa forma ta L. Il-mag sra illum nistg u narawha fid-domus Rumana tar-rabat iωda s-sit arkeolo iku intilef g al dejjem. Il-perjodu G arbi li ie wara dak Ruman alla wkoll it-tifkiriet tieg u fl-ismijiet ta xi na at b al Sqaq il-qieg ed (Qieg ed ejja minn Qajjed li tfisser fizzjal g oli fl-armata), Xwieki (post fejn jikber afna xewk), Ìwiedi (g olja Ωg ira) u Qortin (ponta g olja tal-art). Ma dawn irridu nωidu d-da la ta Ωew djar li hemm fi Triq il-ìdida, msaqqfa bil- nejjiet u hi ta stil g arbi. B al din id-da la g adna naraw ukoll f xi na at qodma fl-ir ula t G awdex. Kif ukoll l-iskultura semitika li g ad naraw meta nωuru Sqaq Warda. L-istoriku Achille Ferris fil-ktieb tieg u: Descrizione delle chiese antiche di Malta jg id li l-knisja ta San Ìwann il-battista ta dan irra al hija wa da minn tal-ewwel li nbniet wara li l-g arab allew Malta (1223). Il-qedem tag ha jikkonfermah Mons. Pietru Dusina (1575) fejn semmieha b ala antichissima (qadima afna). Il- mistax u s-sittax il-seklu kienu l-ag ar Ωmien fl-istorja tar-ra al min abba l-inωul g alg arrieda tal-furbani fuq ix-xtut qrib tieg u, jg abbu dak li jisirqu minn g and in-nies foqra tar-ra al u jaqbduhom biex je duhom ilsiera. B hekk dan ir-ra al naqas sewwa min-nies g ax dawk li rnexxielhom je ilsuha bdew imorru fl-ir ula l bog od minn dan Din l-art Óelwa 5

il-perikolu. Barra dan, il-pesta afna drabi xterrdet fil-gωejjer tag na, l-aktar li tisemma hi dik tal-1592 meta afna mill-vittmi ew midfuna fiç-çimiterju ta San Ìwann fl-istess ra al. Is-sbatax il-seklu beda bil- atra tal-granmastru Alofu De Wignacourt, bniedem ta kura kbir li l-ewwel ma aseb kien fid-difiωa tal-gωejjer tag na. G alhekk in-nies re g et iet toqg od fih u sentejn wara t-twaqqif tal-parroçça ta San Bartolomew fl-1610, bdew jibnu l-knisja parrokkjali. Il-qalba tar-ra al bdiet tie u s-sura li g andha llum, it-trejqiet dojoq tal-karrettuni qalb l-g elieqi bdew jinbidlu f toroq bil-bini fuq kull na a. Ma tul il-mixjiet tag na fir-ra al se naraw djar ta g amliet differenti li nbnew fis-sekli li g addew, iωda afna minnhom ew irran ati jew mibnija mill- did. Kif tasal Óal G arg ur Tal-linja Numri 55 u 56 jitilqg u mill-belt g al Óal G arg ur jg addu minn o n-naxxar u jiefqu quddiem il-knisja parrokkjali. Min juωa l-karrozza tieg u jista ukoll jasal Óal G arg ur minn Ba ar iç-çag aq lejn it-telg a tal-madliena. It-triq tg addi g al Óal G arg ur minn fuq il-pont tal-madliena. Óajr Il-Kunsill Lokali G arg ur jixtieq jirringrazzja lill-awtur is-sur Julian Bezzina; Is-Sur Victor Rizzo ta Din l-art Óelwa li a sieb il-pro ett sa l-a ar; Is-Sur Jan Hallen mill-iωvezja g ar-ritratti tieg u. Kunsill Lokali G arg ur - 2009 ISBN 978-99909-980-7-8 Ritratti o ra minn Victor Rizzo, Mark Azzopardi u Kunsill Lokali G arg ur. Stampat: Best Print Co. Ltd, Qrendi Pubblikazzjoni tal-kunsill Lokali G arg ur: Sindku Mario Gaucii Viçi Sindkur Mark Azzopardi Kunsilliera Pio Fenech, Michael Mifsud, Alfred Muscat Profil tal-awtur - Twieled Óal G arg ur n ar is-6 ta Mejju 1945 u tg allem l-iskola primarja tar-ra al, fil-kulle ta Stella Maris, u wara, fis-seminarju tal-arcisqof. Sa miill-1963 kien i addan l-istorja ta ra al twelidu u kiteb numru ta artikli fil-gazzetti lokali u ktejjeb o ra. Nota tal-awtur. Dan il-ktejjeb inkiteb fl -ewwel persuna plural sabiex dawk li jωuru l-villa wa edhom isibu ru hom akkompanjati. Dan il-ktejjeb ikun l-kumpanija tag hom. L-Ewwel Mixja (sieg a u nofs) Madwar il-patrimonju tar-ra al G alkemm Ωjara f din il-knisja hija dejjem interessanti, nirrakkomandaw li wie ed g andu jωur il-knisja Parrokkjali fil- img a tal-festa, meta din tkun imωejna bid-damask a mar u afna o etti tal-arti li normalment ikunu merfug in matul is-sena jkunu g al wiri. Il-festa ta San Bartolomew ti i ççelebrata fl-ewwel Óadd wara l-24 t Awwissu. Ilbini tal-knisja beda fl-1612 u adet 26 sena biex kienet lesta. Is-sena 1638 hija minquxa maç-çinta tal-koppla. L-arkitett Tumas Dingli beda dan il-pro ett meta kellu biss 19-il sena u g alhekk kienet wa da mill-ewwel knejjes li bena. Tumas Dingli kien ej minn familja ta scalpellini, jigifieri dawk li ja dmu l-lavur u l-iskultura. Hu kien da al g axxog ol tal-bini wara li kien tg allem x aktarx ma Ìanni Attard, arkitett mag ruf ie or. Il-knisja hi mibnija f g amla ta salib Latin u t ares lejn il-punent kif kienet l-uωanza ta dak iω-ωmien. Il-knejjes kienu jinbnew hekk biex in-nies fil-knisja tkun t ares lejn il-lvant, lejn Dehra tal-knisja Parrokkjali 6 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 7

Is-Saqaf Troll u l-koppla Ìerusalemm fejn g ex u miet Ìesù Kristu. Mibnija erba mitt sena ilu u ddekorata tul dan iω-ωmien min-nies tar-ra al li g alkemm kienu fqar Ωejnu dan it-tempju b opri artistiçi tal-aqwa skulturi, pitturi u induraturi ta Ωmienhom. Meta nid lu fiha jkollna dehra li ssa rek ta dan il- ojjel tal-arkitettura. Is-saqaf nofs tond u l-koppla huma miksija b ruωuni ndurati fuq id-disinn tal-kaptan Robert Mizzi. Fuq il-pendenti ta ta t ilkoppla naraw l-evan elisti mpin ija mill-pittur ÌuΩeppi Briffa fl-1938. Il-pilastri ta madwar il-knisja huma ta stil Doriku ji ifieri mag mulin forma ta flawt (l-istrument muωikali). Il- itan tal- nub huma wesg in biωωejjed biex iωommu fuqhom it-toqol tas-saqaf tond stil Ruman. Nibdew id-dawra tag na mal-knisja minn dejn il-fonti talmag mudija. Dan il-fonti, skond Achille Ferris e di buona idea ma di cattiva esecuzione (disinn tajjeb imma xog ol mhux daqshekk tajjeb). Forsi kkritika l-iskultur li g amel l-istatwa ta San Ìwann Battista jg ammed lil Ìesù. L-ewwel artal li naraw hu dak tal-madonna ta Parir it-tajjeb (Bon Kunsill), li fih naraw ukoll lil Santu Rokku u San Bastjan. Il-pittura ta dan l-artal hi xog ol ta Fran esco Zahra li g alkemm mhix iffirmata, fuqha hemm is-sena ta meta saret, 1763. Il-kwadru jinsab o gwarniç skolpit bejn Ωew kolonni li g andhom il-kapitelli tag hom ta stil Korintin. Hawnhekk ta min jammira l-iskultura fina ta dan l-artal. Il-kwadru tieg u jfakkarna fiω-ωmien ikra talpesta u meta n-nies fqar ta gωiritna kienu jirrikorru lejn dawn iω-ωew qaddisin biex jid lu g alihom quddiem Alla. In-na a t isfel tal-kwadru naraw dawk milquta minn din il-marda jitolbu l-g ajnuna tal-qaddisin. Nibqg u mexjin max-xellug biex naraw l-artal li jmiss iddedikat lill-madonna taç- Çintura. Il-kwadru tieg u hu Pittura tal-madonna tal-bon Kunsill ta F. Zahra wkoll attribwit lil Fran esco Ûahra u fih naraw, barra lil Madonna u l-bambin Ìesù lil Sant Andrija, Sant Antnin, San Girgor il-kbir, Santa Rosalija, Santa Monika u Santu Wistin. Hawnhekk naraw dan l-g add ta qaddisin g ax l-antenati tag na meta kienu jbiddlu t-titular ta xi altar kienu jpin u filkwadru l- did lil dawk il-qaddisin li lilhom kien iddedikat qabel. Fih naraw lil San Girgor il-kbir g ax fir-ra al, fl-img oddi kien hawn kappella o Pittura tal-madonna taç-çintura 8 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 9

g alqa fil-post mag ruf b ala tal- Fer a ddedikata lil dan il-qaddis li iet ipprofanata mill-isqof Baldassare Cagliares fl-1618. G alhekk l-obbligu li kellu l-bidwi li jag mel il-festa talqaddis ie trasferit f dan l-artal. Xi storiçi jg idu li setg et kienet din ilkappella li tat l-isem Casal Grigori lil dan i-ra al. L-artal hu mωejjen ukoll bi skultura ndurata b all-artal l-ie or. Meta nbniet il-knisja dan l-artal ie ddedikat lil Sant Andrija u San Girgor u l-kwadru kien juri l-madonna tal- Providenza, lil dawn iω-ωew qaddisin u lil Santa RoΩalija u lil Sant Antnin. Dan illum jinsab fil-kappella ta San Ìwann Battista. Ma enb dan l-artal insibu l-pulptu li qieg ed fuq konfessjonarju. Koppla bil-pitturi tal-erba Evan elisti Il-Pulptu fuq il-konfessinarju In-Niçça l- dida ta San ÌuΩepp li tinsab in-na a l-o ra talknisja, g amilhom Turu Fenech mastrudaxxa tas-seng a minn dan ir-ra al. Nimxu ftit u naraw l-artal sabi tal-madonna tar-ruωarju. Il-konfraternità tar-ruωarju mqaddes twaqqfet fl-1608 filknisja l-qadima ta San Bartolmew fejn kien hemm artal iddedikat lill-madonna ta t dan it-titolu. Meta mbag ad inbniet din ilknisja, sar artal did fiha ddedikat lill-madonna tar-ruωarju. Filkwadru ta dan l-artal naraw il Madonna u l-bambin Ìesù jag tu l-kuruna tar-ruωarju lil San Duminku u lil Santa RoΩa Dan hu xog ol sabi fl-injam li sar minn xi add mag ruf b ala Mastru Salvu madwar l-1738. Biex jitla fuq il-pulptu, il-predikatur jitla tara li jg addi mill-imramma ta wie ed mill-pilastri ma uri. Minn hawn in arsu l fuq u naraw dehra s i a tal-koppla bir-ruωuni, il-girlandi ndurati u twieqi tal- ie ikkulurit li jirrapreωentaw l-an li. Wara l-pulptu naraw in-niçça ta San ÌuΩepp bil-vara artistika talqaddis ma duma fil-kartapesta minn Karlu Darmanin fl-1864. Din in-niçça, kif ukoll l-o ra ta San Bartolmew L-Altar tal-madonna tar-ruωarju 10 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 11

Pittura tal-kruçifissjoni ta Lima. In-na a ta fuq naraw lil Missier Etern u l-ispirtu s-santu, filwaqt fih naraw ukoll medaljuni bil-misteri tar-ruωarju. G alkemm il-pittur tieg u mhux mag ruf, bla dubju mill-istil tieg u hu xog ol tal-kavallier Fra Luqa Garnier u sar fl-1659c. L-artal bi r am kulurit jidher li hu xog ol ta marmista mill-aqwa, tant li jitqies b ala t-tieni l-isba artal tal-knisja. Mhix anqas id-dekorazzjoni artistika tieg u, imωejjen b erba kolonni skolpiti u ndurati, u l-iskultura fina l-o ra tieg u. L-artal li jmiss hu dak tal- Kruçifissjoni bi kwadru artisiku ta Lazzaro Pisani fejn uriena l- ila miksi bil-lapidi tal-oqbra li darba kienu fil-knisja, qabel ma l-art tag ha iet pavimentata bl-ir am. Interessanti afna hi l-lapida ta Dun Ìwann Dumink Grech li tinsab fin-nofs. Dan il-qassis kien ej minn familja stmata afna u sinjura tant li ie mg ammed mill-kappillan tal- Kolle jata ta San Pawl tal-belt Valletta u b ala parrinu kien Crasmus Miraglia li kien xi kavallier. Xejn ma nafu fuqu g ajr dak li nsibu miktub fuq il-lapida tieg u u fit-testment fejn alla afna id lill-knisja parrokkjali tar-ra al. L-ewwel sentenza tal-kitba fuq il-lapida miktuba tieg u, bi stil manjerista pin a xena partikulari tal-kruçifissjoni, meta Ìesù qal lil Ìwanni: Hawn hi Ommok (Ìw.19 v26)). Ix-xena hija ta djalogu dirett bejn Ìesù, Ommu u Ìwanni, filwaqt li l-pittur pin a lill- alliel ittajjeb trankwill g ax kien g adu kif qala l-ma fra ta dnubietu u l-grazzja li kien se jie du l- enna mieg u, bielna l-wiçç tal- alliel il- aωin. Din hi wa da mill-a jar xog lijiet ta Lazzaro Pisani li pin a fl-1915. L-artal ma fihx afna skultura g ax l-ispazju hu limitat. Nid lu fis-sakristija biex ng addu g all-kor. Il-paviment tag ha hu Il-Lapida ta Dun Ìwann Dumink Grech L-Altar ta San Bartolomew 12 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 13

Pittura tal-martirju ta San Bert minn G. Calì b Latin klassiku turina li kien iba ar x aktarx b ala kappillan taxxwieni tal-ordni g ax hemm miktub li meta kien jara l-qamar fil-faωi tieg u ileqq fuq ba ar imqalleb, Alla a siebu. Mis-Sakristija ng addu g all-kor fejn nistg u nammiraw l-artal ta San Bartolomew bl-iskultura ndurata tieg u. L-antenati tag na qabbdu l-aqwa skultur ta dak iω-ωmien Vincenzo Casanova biex jag mlu din l-akbar biçça xog ol tal-knisja. Óadem mieg u uh Antonio. Huma kienu mill-isla u minn familja ta scalpellini (skulturi). Il-kwadru ta dan l-artal impin i minn Giuseppe Calì jurina l-martirju ta San Bartolomew li jixba afna dak li hemm fil-knisja ta dan il-qaddis fuq il-gωira Tibertina f Ruma, impin i minn Frangesco Manno mitt sena qabel. Ilpittur jurina l- ila tieg u kif pin a l- isem g eri tal-qaddis xwejja u dak mibni tajjeb tal-manigold, li jikkuntrasta ma dak çkejken tal-an li jittajru bil-kuruna tal-glorja u l-palma tal-martirju fir-rokna ta fuq talkwadru. Il-kulur a mar tal-mantell u d-demm imxerred fl-art tal-qaddis ifakkarna fil-kwadru tal-qtug ir-ras ta San Ìwann ta Caravaggio. Mal- enb tal-kwadru naraw sitt kolonni skolpiti b kapitelli Korintin Pittura tal-a ar Çena u statwa ta San Pietru u San Pawl wa da kull na a, fil-waqt li fuqu naraw dekorazzjoni artistika ta skultura fina indurata ta an li, frott, fjuri, u weraq. Fuq l-artal tal-ir am hemm niçça Ωg ira mag luqa bi grada tal-fidda fejn jinωamm ir-relikwarju tal-qaddis. Ta t il-mensa tal-artal hemm il-manikin bir-relikwi ta San Teofilu. Fuq is-sedji tal-kor naraw Ωew kwadri kbar tal-pittura li juru t-twelid ta Ìesù u l-a ar Çena attribwiti lil-fran esco Zahra. Il-figura ta Ìesù f dak tal- A ar Cena u l-kompoωizzjoni tag hom fl-istil chiaro scuro jikkonfermaw li dawn huma xog ol ta dan il-pittur jew tal-bottega tieg u. Interessanti afna Pittura tat-twelid ta Ìesù 14 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 15

s-sors tad-dawl fix-xena tat-twelid ta Ìesù, li donnu ej mill-bambin, filwaqt li x-xena barra hi mdawla bid-dawl tal-qamar. Nid lu issa fis-sakristija l-o ra fejn naraw g add ta kwadri o ra mal- itan tag ha. Il-kwadru talbenefattura sinjura Katerina Sammut hu wie ed mill-a jar kwadri ritratti ta Lazzaro Pisani. Kwadru ritratt ie or hu dak tal-kappillan Dun Pietru Pawl Zammit impin i minn ÌuΩeppi Duca, li wkoll uriena l- ila tieg u f dan it-tip ta pittura. Il-kurçifiss kbir li hemm hu dak li jkun fuq l-artal ma ur fil-ìimg a l-kbira. Ta tu hemm it-trittiku antik ta Ìwanni Maria Abela impin i L-Altar ta San ÌuΩepp fuq l-injam fl-1587 g al knisja l-antika ta San Bartolomew. Hawnhekk nistg u naraw pittura o ra ta San Bartolomew xog ol minn Gaspare Formica, pittur minn Piacenzia li alla xi ftit xog lijiet tieg u f Malta. Fuq il-kaxxarizzi hemm kwadri o ra fosthom ta San PankraΩju ta Taormina. F nofs il- kaxxarizzi insibu relikwarju antik li fih ir-relikwi ta afna qaddisin. Ner g u no or u fil-knisja u nduru fuq ix-xellug fejn naraw l-artal tal-madonna tal-karmnu u San Mikiel. Il-kwadru hu xog ol ta Giuseppe Calì. Dan l-artal u dak li rajna tal-krucifissjoni n-na a l-o ra tal-knisja m humiex dawk ori inali g ax fl-1915 ew imda la l ewwa f alkova mill-bennej G arg uri Mikiel Sciberras. Fuq il-lemin tal-artal naraw l-artal ta San ÌuΩepp bil-pittura artistika tieg u li tirrapreωenta l-familja Mqaddsa tal-istess pittur. Dan ukoll hu mωejjen bi skultura fina ndurata u erba kolonni bil-kapitelli Korintin. Madwar it-tieqa tonda bil-figura ta David mag mula bil- ieg ikkulurit naraw Ωew an li u skultura o ra. Ta t l-artal mag mul mill-ir am ikkulurit hemm niçça b manikin bir-relikwi ta San Teodoru, martri Ruman. Ma enb il-bieb laterali hemm in-niçça ta San Bartolomew. Il-vara hi kapulavur tal-arti (barocco classico) skolpita fl-injam f Ruma fis-seklu sbatax jew qabel u waslet fir-ra al fl-1772. L-ebda dokument g adu ma nstab li juri min hu l-iskultur, iωda fl-arkivju tal-parroçça hemm riçevuta awtentika bid-data tat-23 t April,1771, meta Don Saverio Maria Anastasi rçieva s-somma ta 123 skud u 17 il-karlin minn g and Dun Ìwann Maria Gafà biex i allas lill-prokuratur Vincenzo Ambrosini f Ruma g al din il-vara. G alkemm mhux sew li xog ol presti juω b al dan baracco classico ikun attribwit lil xi wie ed mill-iskulturi li kienu jag mlu xog lijiet tal-arti f Ruma fis-sbatax jew fit-tmintax il-seklu, sewwa li ng idu li din tixba afna lil dik li hemm fil-basilika ta San Ìwann Lateran, f Ruma skolpita fl-ir am minn Pierre Le Gros iz- Zg ir (1666-1719). Meta waslet fir-ra al kienet g ada njam u nafu li kien Fran esco Zahra, l-aqwa pittur Malti tasseklu tmintax li ksiha bil- ibs u Ωebag ha. Zgur li kienet wa da mill-a ar xog lijiet li g amel qabel miet fl- 1773. Imbag ad din re g et iet miωbug ha u ndurata minn Francesco Coleiro fl-1912. Fiha In-Niçça ta San Bert 16 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 17

Dehra tal-orgni nistg u nammiraw il- ila tal-iskultur u l-induratur, kemm fl-iskultura tal-wiçç u tal-partijiet mikxufa tal-vara, kif ukoll fl-isgraffiti ndurati li bihom hu mωejjen il-mantell. Il-fiΩonomija tal-wiçç turi dak li qal Kristu: Israeli li fi h m hemmx qerq. Issa nersqu lejn l-eqreb pilastru ma ur tal-knisja biex fuqu naraw il-lapida li tfakkar il-konsagrazzjoni tal-knisja u tal-artal fit-22 t April, 1736. Ftit qabel dan il-jum l-artal ma ur, li nistg u narawh sewwa minn hawn, sar tal-ir am ikkulurit. Fil-parti ta fuq, il-pannelli tal-ir am huma odor filwaqt li t isfel huma omor. Il-pannelli huma mdawra bi strixxi ta r am isfar. Il-parti ta fuq tal-artal hija itwal u tistrie fuq biçça skultura ta r am abjad f g amla ta werqa tal-akantu. Il-faççata tal-artal fiha Ωew pannelli ta r am a mar bil-vini bojod qishom Ωew funtani. Donnu l-marmista ried ifakkarna li Ìesù hu l-ilma aj. Minn hawn ukoll nistg u naraw dehra sabi a tal-gallerija tal-orgni. Id-dekorazzjoni tag ha tixbah lil dik tal-koppla bir-ruωuni indurati. Fiha hemm orgni li sar fl-a ar tas-seklu dsatax minn Giovanni Felter. Dan l-orgni, li ma g adux jintuωa min abba l- sara li g andu, kien ja dem bil-minfa li kien i addem ra el jew tifel bl-imradd waqt id-daqq. Qrib l-ewwel pilastru ma ur hawn l-artal tal-kunçizzjoni Immakulata. Interessanti g alina li nkunu nafu li din hija l-unika pittura impittra barra minn Malta li hawn fil-knisja. Hija kopja tal-kunçiωωjoni tal-pittur Spanjol Bartolome Murillo u saret fil-belt ta Intra qrib il- Lago Maggiore, l-italja. Fil-parti t isfel hemm miktub li tpittret minn Rinaldi u Avandiero fl- 1904 u allas g aliha Antonio Debono. L-iskultura ta madwar il-kwadru u ta fuqu tixbah lil Pittura tal-kunçizzjoni Immakulata dik tal-artali l-o ra ta din inna a. L-a ar artal li se nωuru hu dak ta San Fran isk de Paola. Il-pittura tieg u, li ma nafux min g amilha, turi wie ed mill-mirakli tieg u. Dan ukoll hu mωejjen bil-kolonni skolpiti u skultura o ra ndurata. L-artal hu l-uniku wie ed miksi bl-ir am f din in-na a. Il-bieb Ωg ir li hawn fejnu jag ti g at-tara tal-bejt. Wara li dorna dawra mal-knisja, mibnija u mωejna fi Ωmien erba mitt sena, Ωgur li naqblu ma dak li darba kiteb dwarha Br. Dennis Roberts; Il- id kollu tar-ra al qisu tferra fil-knisja, l-g ajn titg ammex bid-dija tat-tiωjin, fuq il-kolonni bi skultura fina, fuq is-saqaf tond, fuq il- afna artali d-deheb ileqq fid-dawl safi tal-mediterran. 18 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 19

It-Tieni Mixja (sieg a sa sieg a u nofs) Fil-Qalba tar-ra al Dettal fuq il-bieb prinçipali Dehra tal-kampnari It-tieni mixja tag na tibda mill-pjazza tarra al u naqbdu Triq Mons. Lui i Catania li nsibuha quddiem il-knisja n-na a tal-lemin. IΩda qabel nibdew il-mixja, ejjew in arsu lejn ilknisja biex nammiraw is-sbu ija tag ha. Il-bini tal-knisja hu dak ori inali li bena Tumas Dingli, barra l-faççata li kienet re g et inbniet mill-gdid fl-1743 bl-istil barokk, ming ajr ma tellfet xejn mis-sbu ija simetrika tag ha. Il-knisja hi forma ta salib Latin, bil-koppla fin-nofs u t ares lejn ilpunent. Dan kien l-istil tal-bini tal-knejjes sa mill-a ar snin tas-seklu sittax. Il-faççata g andha tliet taqsimiet mifrudin minn xulxin b erba pilastri bil-kapitelli Korintin. Fittaqsima tan-nofs, fuq il-bieb prinçipali naraw statwa elwa ta Ìesù Bambin iωomm is-salib. Din qieg da o trijangolu fejn hemm ukoll is-sena ta meta inbniet il-faççata,1743. Fuqha naraw tieqa forma ta warda. IΩda l-attrazzjoni prinçipali tal-faççata hi l-altoriljev li hemm fuq din it-tieqa li jirrapreωenta lil San Bartolomew, imdawwar bl-an li, tiela l fuq lejn is-sema, filwaqt li aktar il fuq ta t is-salib hemm an lu jistenna lil-qaddis bil-kuruna tal-glorja. It-taqsimiet tal- nub fihom niçça, wa da ta San Pietru u l-o ra ta San Pawl. Hawnhekk ukoll naraw kwadrant tal-arlo f kull taqsima. L-arlo tal-lemin hu dak li jdoqq kull kwarta u li g alkemm kien mag mul fl-1756 g adu ja dem u jωomm il- in sewwa. L-anqas biss kienu g addew mitt sena minn meta l-arlo ar Olandis, Christian Huygens applika l-pendlu li kien ivvinta Galileo fuq l-arlo, biex din l-invenωjoni tkun tista ta dem sewwa, li f dan ir-ra al kien hawn arlo. Dan idoqq il-kwarti u sig at fuq Ωew qniepen fil-kampnar ta fuqu. Il-forma estetika tal-kampnari taqbel afna mal-bini sabi ta din il-knisja. Il-qniepen il-kbar ta dak tax-xellug kienu mag mula fil-funderija tal-ordni ta San Ìwann minn Giacchino u Frangesco Trigance. It-triq li se nωuru, qabel kien jisimha Triq Britannja. L-isem tag ha 20 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 21

jfakkarna fil-kolonjaliωmu IngliΩ. IΩda ftit ta Ωmien ilu iet imsemmiha g al Mons Lui i Catania. Dan il-qassis twieled fir-ra al u wara li a l-quddiesa sar kappillan ta ÓaΩ-Ûabbar. Wara afna Ωmien f dan ir-ra al, sar il-kappillan tal-korp tal-pulizija. Billi kien miet meta kien g adu mal-pulizija sarlu funeral bl-unuri militari u ndifen fiç-çimiterju ta San Ìwann f Hal G arg ur. Ittieni bini mal-lemin tag na kien jintuωa b ala l-iskola Id-Dar tal-iskola Primarja l-qadima primarja mill-1900 sa 1929 meta tlestiet l-iskola l- dida. F dan l-istess bini Giuseppe Calì pin a il-kwadru titulari ta San Bartolomew tal-knisja parrokkjali fl- 1902. Il-pittur kien g aωel ir iel mir-ra al b ala mudelli biex ipin ihom. Aktar l isfel fuq ix-xellug id-dar numru 15 kienet id-dar ta Mons. L Catania. Quddiemha naraw bini tipiku tal-bidu tas-seklu g oxrin b gallerija twila tal- adid. Fiha nistg u nammiraw iddisinn u x-xog ol fin tal- addied. Meta ninωlu aktar l isfel niltaqg u mal-ewwel liwja fejn naraw l-uniku bini neo-klassiku tar-ra al. In arsu l fuq u naraw il-pilastri tieg u imωejna bil-kapitelli tal-ordni Joniku (Griek). Dan il-bini kien waqa fil-gwerra u Il-faççata neo-klassika bil-pilastri u kapitelli rega nbena fl-istil ori inali tieg u. Inna a l-o ra tat-triq hemm il-bini tas- Soçjetà tal-museum li waqqaf San Ìor Preca. G alkemm g andu faççata kbira u sabi a din ma tistax tidgawda billi t-triq hi dejqa afna. Nimxu aktar l isfel u naraw dar kbira b gallerija tal-injam mag luqa, palazz tipiku malti, Dar tipika ta palazz Malti li skond l-istil tieg u inbena fil-bidu tas-seklu g oxrin. Faççata ta dan, dar numru 44 u 46 kien l-a ar anut tradizzjonali tal-inbid li ng alaq. Dan kien popolari afna mas-suldati ingliωi tul il-gwerra meta dawn kienu stazzjonati qrib u wara man-nies tar-ra al li kienu jmorru fih g al xi tazza nbid. Nibqg u mexjin u naraw issqaqien tipiçi ta din it-triq qadima. F wie ed mis-sqaqien naraw ilmit na li kif narawha llum imneωωa mit-tag mir tag ha ibilna nostal ija. Il- sieb tag na jmur daqs mija u amsin sena ilu, meta it-ta an kien jitla fuq il-bejt, i ares lejn il-pinnur u jsib li r-ri qed jonfo biωωejjed biex i addimha. Malajr idoqq il-bronja u jibda jarma l-qlug. Il-bronja kienet bebbuxu kbir mag ruf fil-botanika b ala Charonia Variegata li jkun L-a ar anut tat-titotla tar-ra al 22 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 23

imtaqqab fit-tarf tieg u. Il- oss tal-bronja jkun is-sinjal g all-bdiewa li t-ta an se j addem il-mit na u malajr jibdew jin abru hawnhekk bix-xkejjer tal-qam fuq ilkarettuni. X dehra sabi a meta dan i oll l-irbit tal-qlug biex dawn jibdew iduru. Inkomplu nimxu f din it-triq u nduru max-xellug biex naqbdu Triq San Ìwann sa ma naslu qrib l-iskola Primarja tal-gvern. Din inbniet bejn l-1927 u l-1929. In-numru tat-tfal jattendu l-iskola kien kiber sewwa u g alhekk in ass il-bωonn li Il-Mit na tinbena skola dida. Din iet ippjanata tajjeb afna bi klassijiet spazjuωi u mdawwla, mibnija madwar bit a kbira. G andha Ωew bibien wie ed g as-subien u ie or g allbniet. L-iskultura tal-ward madwar it-twieqi g amilha Dun Spiridjone Sammut minn Óal Balzan li kien skultur tajjeb afna. Id-dar li hemm fil-kantuniera faççata tal-iskola inbniet fl-1932 minn emigrant li ie lura pajjiωu u g alhekk fuqha naraw l-arma ta Michigan, l-amerika. Ilkelma Tuebor fin-nofs tag ha tfisser Niddefendi u hija parti mis-sentenza erojka bil-latin:- L-iskola Primarja tal-gvern Dum spiro Tuebor (Niddefendi sa l-a ar nifs). Din hi referenza g all-gwerra civili Amerikana. Fuqha naraw kitba o ra bil-latin:- E pluribus unum ( Minn afna wie ed). Madwar l-arma iω-ωew çriev amerikani (l-elk u l-moose). Ta t hemm kitba o ra bil-latin:- Si quaeris peninsula amoenam circumspice (Jekk qed tfittex peniωola sabi a, ares madwarek). Fuq l-arma hemm ra el bl-ixkubetta jiddefendi Ω-Ωew peniωuli u t-tlug ix-xemx li jfisser is-sbu ija tan-natura. L-Arma ta New South Wales, Australia L-Arma ta Michigan, USA

Aktar il fuq, fi triq San Bartolomew naraw dar t emigrant ie or li rritorna pajjiωu mill-awstralja, fejn kienu jmorru l-maltin biex ifittxu x-xog ol sa millbidu tas-seklu g oxrin. Fuq il-bejt ta din id-dar naraw l-arma ta New South Wales u s-sena 1934. Ta tha hemm l-isem tal-innu Awstraljan:- Advance Australia Fair miktub minn Peter Mc Cornick fl-1878. IΩ-Ωew armi li rajna juruna kemm kienu grati l-emigranti Maltin lejn l-art li laqg ethom. Quddiem din id-dar naraw il-kazin tal-partit Laburista, wie ed miω-ωew partiti politiçi ta gωiritna u ftit il fuq minnu hemm l-g assa tal-pulizija, li kienet ukoll l-ewwel uffiççju tal- Kunsill Çiviku. Il-post hu wie ed minn dawk id-djar li kellhom xi sinjuri li L-G assa tal-pulizija Niçça ta San Bert fuq dar antika joqog du fl-ibliet, biex ji u fihom g all-btala jew g all-kaçça. Din kienet dar ta familja mill-furjana (Città Vilhena) u g alhekk naraw fuqha l-arma tal-granmastru Antonio Manoel de Vilhena. Triq San Bartolomew twassalna fil-pjazza tar-ra al fejn naraw djar u bini ie or interessanti li hawn madwar il-knisja. Induru max-xellug fejn hemm il-mafkar tal-ewwel Kunsill Civiku. Fejn jinsab dan il-mafkar fl-img oddi L-Arlo tax-xemx mal- enb tal-knisja kien hawn pompa mekkanika tal-ilma biex in-nies timla l-ilma mill- ibjun kbir li hawn ta t il-pjazza. Qrib tag ha naraw dar qadima tas-seklu tmintax li g andha niçça elwa bi statwa ta San Bartolomew. Minn hawn nistg u in arsu lejn il-knisja biex naraw l-arlo taxxemx fuq in-na a ta nofsinhar tag ha. Dan juri l- in billi x-xemx t alli d-dell tal- adida fuq il-kwadrant. Jekk niççekkjaw l-arlo tag na mal- in tieg u, g andna niftakru li dan m g andux in tas-sajf jew tax-xitwa. Immorru fuq iz-zuntier tal-knisja biex naraw xi ftit graffiti li fadal mal- Graffiti ta Xini mal- enb tal-knisja 26 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 27

ajt tag ha. Óafna mill-graffiti li kien hawn t assru billi l-parti t isfel tal- ajt, li kienet imbajda, iet mibruxa. Dan il-brix malknejjes kien b ala arti iωda llum jitqies vandaliωmu. L-antenati tag na kienu jpin u l-aktar ixxwieni bil-bnadar bis-salib jew o rajn bin-nofs qamar. Quddiem iz-zuntier hemm ilkaωin tal-banda San Bartolomew, Il-KaΩin tal-banda ta San Bert binja tassew sabi a li nbniet fl-1990 fuq pjanta tal-perit Carm Lino Spiteri. Il-faççata tieg u g andha Ωewg galleriji twal u frontispizju b afna xog ol tal-skultura, li juri wkoll is-sena li fiha re g et twaqqfet il-banda. Il- ebel tal-franka g al dan inqata minn barriera f dan ir-ra al stess. G alkemm din il-banda ilha mwaqqfa sa minn tmiem is-seklu dsatax, g al afna Ωmien din kienet waqfet, iωda fl-1985 re g et ing aqqdet mill- did. IlkaΩin ikun miftu matul il-jum kollu u g alhekk nistg u nid lu u narawh minn ewwa. Ìewwa naraw kwadri bir-ritratti ta dawk li kienu ja dmu nar tal-festa ta San Bartolomew ta diversi snin. Ma enb dan il-kaωin naraw gallerija antika tal- ebel fuq dar qadima. Ng addu g al wara l-knisja fejn hemm il-kaωin tal-partit NaΩΩjonalista, wie ed miω-ωew partiti politiçi ta gωiritna. Minn hawn nid lu fi triq dejqa madwar il-knisja. L-ewwel sqaq li nsibu hu Sqaq ir-ruωarju li jfakkarna fil-konfraternità tar-ruωarju mwaqqfa f dan ir-ra al fl-1608, meta l-membri tag ha kienu jirreçitaw din it-talba fit-toroq. Is-sqaq fih xi djar qodma afna li ew restawrati, fosthom dar li qabel kienet il-forn fejn kien jin ema l- obω g an-nies tar- Gallarija mikxufa tal- ebel Razzett restawrat fi Sqaq ir-ruωarju ra al, qabel u ma tul l-a ar gwerra. Il-familja li kienet tmexxi dan il-form baqg et mag rufa b ala tal-furnara. Ner g u naslu fil-pjazza, iωda qabel nispiççaw din il-mixja nammirraw dar o ra interessanti li ti i quddiem il-knisja. Din g andha faççata tassew sabi a. Il-gallerija twila tag ha tistrie fuq saljaturi skolpiti. Fuqha hemm ukoll niçça ta stil barokk li fiha statwa ta San Pawl. Jidher li l-iskultur tag ha a b ala mudell g aliha l-istatwa ta San Pawl ta Merkjorre Gafà talbelt Valletta. Dar bil-gallarija tal- adid u niçça barokka 28 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 29

It-Tielet Mixja (sag tejn sa sag tejn u nofs) Lejn il-victoria Lines Nibdew ukoll din it-tielet mixja tag na mill-pjazza u ng addu minn quddiem il-kaωin tal-banda San Bartolomew g al wara l-knisja biex insibu Triq il-kbira li qieg da fuq illemin. Din hi l-eqdem triq tar-ra al u g alhekk tie dok lejn il-belt Valletta. Mhux biss, iωda jekk insegwu it-triq li a Mons. Pietru Dusina fl-1575 biex min-naxxar ie fir-ra al, nindunaw li l-ewwel kappella li kien Ωar kienet dik ta Santa Marija ta Bernarda li tinsab fit-tarf ta din it-triq. Fir-rapport tieg u isejja lil din il-parti t isfel tat-triq;- ingressu casalis Gregor (idd ul ta Óal G arg ur). Triq il-kbira hija triq dejqa u mg aw a u turina kif it-trejqiet tal-karrettuni tal-img oddi inbidlu ma tul iω-ωmien u saru t-toroq tal-ir ula tag na. L-ewwel ma tolqotna fiha hi niçça elwa ta San ÌiΩepp i addan lil Ìesù Bambin, fuq dar Nu.2. Ftit l isfel hemm dar b gallerija sabi a tal- ebel li skond l-g amla tag ha inbniet fisseklu tmintax g al xi familja sinjura. Jekk in arsu lejn in-na a l-o ra tattriq naraw galleriji tal- adid tassew Niçça ta San ÌuΩepp artistiçi. Fihom nammiraw iddisinn u x-xog ol tal- addied li adimhom, g akemm kien ja dem bl-g odda ta dak iω-ωmien, ilfor a, l-inkwina u l-mazza. IΩda dak li adem donnu sar biex jibqa g al dejjem. Meta nimxu tul din it-triq naraw faççati ta djar qodma li ew irran ati tassew tajjeb, g alkemm infet u twieqi odda u l-bibien tag hom tkabbru jew iççekknu skond kif xtaq is-sid, b hekk intilef l-istil ori inali tag hom. G andna niftakru li d-djar il-qodma ma kellhomx twieqi fis-sular t isfel u kellhom biss twieqi fis-sular ta fuq Gallarija tal-ìebel bil-lavur min abba l-biωa li fih kienu jg ixu l-antenati tag na. It-triqat ma kinux imdawla bil-lejl u spiss kienu jsiru attakki mill-furbani. Il-bibien kienu jkunu Ωg ar u b sa ithom u mirfuda sewwa minn ewwa bi stanga tal- adid jew ta l-injam. Kellhom abbata fuqhom u kienu jissakkru b serraturi kbar mag mulin mill- addieda lokali. Meta xi add i abbat, is-sid jittawwal mit-tieqa li kienet tkun fuq il-bieb u jifta biss jekk hu jag raf lil dak li jkun abbatlu. Gallariji tal-óadid 30 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 31

Inkomplu l-mixja tag na u naraw aktar niçeç. Fuq dar nru.31 hemm niçça Ωg ira ta San Pietru u o ra ta San Alwi i fil-bidu ta Triq Il- Ìdida. Din it-triq li ironikament tissejja Triq il-ìdida fiha djar qodma afna. Fiha naraw niçça o ra ta San Bartolomew. L-skultur li g amel l-istatwa a b ala mudell dik li hemm fil-knisja parrokkjali. Fit-tarf tas-sqaq fuq ix-xellug hemm Ωew djar li g andhom id-d ul tag hom komuni minn kamra msaqqfa bl-arkati ta stil G arbi Niçça ta San Bert Niçça ta San Alwi i Niçça ta San Pietru Bieb Normann imblukkat u Niçça Knisja Ta Bernarda u g alhekk jista jkun li huma ta dak il-perijodu. Ner g u lura g all-triq il-kbira. Fuq il-faççata tad-dar nu. 50 naraw bieb stil Normann imblukkat u niçça bi statwa tal-madonna mtellg a s-sema. Din hi wa da mill-eqdem djar f dan irra al. Aktar l isfel hemm il-kappella ta Santa Marija ta Bernarda li nbniet ori inarjament minn Bernarda Cauchi fl-1573 u dokumentata fl-atti tan-nutar Angelo Bonello tal-10 t Awwissu, 1571. Din re g et iet mibnija fl-1659 minn Dun Luqa Mifsud. Il-faççata tag ha g alkemm sempliçi g andha tieqa tal- ebel tassew ori inali. Nistg u nittawwlu minn tieqa Ωg ira fil-bieb talkappella biex narawha minn ewwa. Fuq l-artal tal- ebel hemm il-kwadru tal-assunta, li fuqu naraw ukoll ilqaddisin tobba San Cosma u San Damjan u l-appostli madwar il-qabar tag ha. Ilkwadru, li hu ta pittur mhux mag ruf, hu mqassam tajjeb, g alkemm b afna kuluri çari. Mal- enb naraw kwadru ie or tal-madonna bil-firma u s-sena ta meta pin ieh:- Filippo Dingli pittore Maltese, 1657, pittur tas-seklu sbatax li ftit nafu fuqu, g alkemm alla afna pitturi. Din il-pittura hija rari afna g ax turi lil Omm Alla liebsa l-a mar, tqila. Forsi din kienet g aliex iet mwarraba mill-knisja parrokkjali. L-art tal-kappella hi ori inali u miksija biç-çangatura. Din l-art Óelwa 33

Inkomplu mexjin fi Triq il-kbira u naraw fuq il-lemin tliet gallerijiet tal- ebel b saljaturi kbar, li b alhom tara fuq xi palazzi fl-ibliet qodma ta Malta. L-ewwel sqaq antik li nsibu fuq ix-xellug, issa sar Triq il-qieg ed. L-isem tieg u hu korruzzjoni tal-kelma G arbija, Qajjied li tfisser Fizzjal talarmata. Qabel ma nbena afna bini f din in-na a dan l-isqaq kien iwasslek fi Triq il-ìnien. Ng addu minnu u naqsmu Triq Caravaggio. Minn hawn nistg u naraw n-na a mag rufa tal- Fer a u Wied id-dis. Il-wied a ismu minn Dis pjanta tal-familja tal-qasab li fil-botanica tissejja Festuca Elatior. In-na a tal-fer a tfakkarna fil-kappella ta San Girgor li darba kien hawn u li xi storiçi Dar antika bil-gallarija tal-ìebel Pittura rari tal-madonna bit-tqala huma tal- fehma li din tat l-isem ta Casal Gregori lil dan ir-ra al. Nibqg u mexjin man-na a tal-g elieqi u nid lu fi Triq l-indipendenza. Minn hawn ukoll nistg u nammiraw is-sbu ija li bih hu mdawwar dan ir-ra al. Wied id-dis mhux wied kollu blat iωda kollu g elieqi mtarr a sal-qieg tieg u. Fil-qiegh tal-wied il bog od mid-djar hemm il-kamra tan-nar li fiha jin adem in-nar g all-festa ta San Bartolomew. Nibqg u mexjin ma l-g elieqi sa ma nsibu Triq Ûag runa u minnha ng addu g all-triq 31 ta Marzu. Induru mal-lemin biex ninωlu minn sqaq li jwassalna fi Triq il-ìnien, Il-Palazz tal-kmand Il-Grupp tal-kamra tan-nar tal-1952

qrib il-palazz tal-kmand. Dan hu wie ed mill-palazzi li kien bena Sir Alexander Ball g al-logutenent jew il-ma istrat tad-distrett fi Ωmien ir-re Gor III. Kien inbena fl-1803 fuq il-pjanta ta Antonio Cachia. L-ir ama kommemorattiva bit-taljan turi l-g an g aliex inbena. Minn hawn nistg u naraw sewwa l-g olja tal-qortin jew kif isibuha n-nies tar-ra al il-fanal g ax hemm l-ingliωi kienu g amlu lanterna b ala sinjal g all-vapuri navali tag hom. Fuq din l-g olja hemm ukoll l-antenna li kienu waqqfu n-nato, li llum tintuωa millistazzjonijiet televiωivi lokali. Waqt li nibqg u mexjin l isfel mal- enb tal-wied ingawdu il-pajsa rurali bl-g elieqi mtarr a, bil- itan tassejjie u t-tiωwiq naturali li bih hu mωejjen il-wied ta Santa Marija taω-ûellieqa. Wara l-palazz tal-kmand, l-g olja fuq il-lemin hi mag rufa b ala ta R ieb (eremiti) g ax fil-qedem kien hemm eremita talpatrijiet Agostinjani. Meta ninωlu aktar l isfel naraw xena mill-isba tal-victoria Lines, Ba ar iç-çag aq u Qalet Marku. Din it-triq saret wara l-a ar Gwerra Dinjija mill-pri unieri GermaniΩi qabel dawn in elsu. G alhekk fuq il-lemin naraw is-sena, 1945 minquxa fuq il-blat. It-triq twassalna salpont tal Madliena li jaqsam Wied id-dis. Dan inbena mill-ingliωi wara li kienu bnew il-fortizza tal-madliena. Inbena fuq stil Ruman b allakkwedotti u l-pontijiet Rumani u ie jixraq afna mal-ambjent tal-post. Minn fuqu ngawdu dehra sabi a ta Wied id-dis imωejjen b afna si ar u g elieqi mtarr a. Il-fortizza tal-madliena hija wa da mill-erba fortizzi Dehra ta Victoria Lines f Wied id-dis li kienu bnew l-ingliωi matul il-victoria Lines. It-tlieta l-o ra kienu ta Bin emma, tal-mosta u ta Pembroke. Inbniet bejn l-1878 sal-1880, iωda re g et iet imkabbra fl-1888, meta din iet attrezzata b kanuni kbar min abba li hi qrib il-portijiet. L-g olja tal-madliena qabel kienet mag rufa b ala Ra al Samudi u fuqha kien hemm il-kappella antika ta Santa Maria Madalena. Meta l-ingliωi bnew il-fortizza ne ew ilkappella u bnewha ftit il bog od minnha. Sa ftit Ωmien ilu dan ir-ra al Ωg ir kien parti minn Óal G arg ur. Il-Pont tal-madliena bid-data 1945 Ner g u mmorru lura sal-palazz tal-kmand biex inkomplu l-mixja tag na. Ftit il bog od minn hawn hemm il-kappella ta Santa Maria taω- Ûellieqa l-aktar wa da devota ta dan ir-ra al u hi ukoll wa da mill-isba tal-pajsa Malti. Inbniet l-ewwel darba fl-1560 u dokumentata fir-rapport taω-ωjara Appostolika ta Mons Pietru Dusina tal-1575. Skond dan ir-rapport inbniet g ax wa da xebba qalet li kienet dehritilha l-madonna u fejqitha mill-marda li kellha. Jidher li Mons. Dusina kien kellem lil din ix-xebba g ax kiteb li kienet g ada ajja. Il-kappella re g et inbniet fl-1650 fuq pjanta tal-perit Tumas Dingli. Il-faççata g andha tieqa tonda fin-nofs u Statwa tal-assunta fit-trianglu ta fuq. Naraw ukoll Ωew lapidi tal-ir am li fuqhom hemm miktub ir-rapport ta Mons. Dusina bil-latin u bil-malti. G andha kampnar wie ed li fih qanpiena mag mula minn Ìulju Cauchi. Din l-art Óelwa 37

Il-Matmura tal-bidwi Il-Kappella taω-ûellieqa Il-kappella tkun miftu a kull nhar ta Sibt. Nistg u narawha minn ewwa billi nittawwlu mit-twieqi li hemm ta t il-lapidi li semmejna. L-artal tag ha imωejjen bi skultura fina u b kolonni bil-kapitelli Korintin huwa tassew artistiku. Ilpittura tieg u hi xog ol ta Rokku Buhagiar u saret fl-1759. L-artal hu miksi bi r am kulurit u jidher li g amlu marmista tajjeb. Fil-gnub tal-kappella hemm kwadru ta Emvin Cremona u tlieta o ra ta Filippu Dingli u Tumas, il-perit li g amel il-pjanta tal-kappella. Dan tal-a ar pin ihom f nofs is-seklu sbatax iωda ftit nafu fuqu. Il-kritiçi tal-arti jqisuh misterjuω g ax add ma jaf mnejn tg allem l-istil manjerista li bih kienu jpin u L-Assunta ta Rokku Buhagiar l-pitturi ewropej bejn 1520 u 1600. Meta ninωlu t-tara tag ha naraw si ar taω-ωebbu antiki afna. Fi Ωmien ir-rumani kienu abbundanti min abba l-industrija taω-ωejt li kien hawn fir-ra al. Il-villa li hemm qrib tag ha, kantuniera ma Triq Caravaggio, kienet dwejra tal-kaççjatur fejn kien iqatta l-ista un tal-kaçça l-kaptan Ronnie Smith, li kien a ent tal-vapuri. Nitilg u Triq Caravaggio u nid lu fit-tieni triq mal-lemin, jisimha Triq Dimitrius Farru ia. Din hi msemmieha g al pittur li ma nafu xejn fuqu g ajr li pin a kwadru wie ed u li qieg ed fil-basilika tan-nadur, G awdex. It-triq twassalna fi Sqaq Warda, iωda qabel nid lu fih, wara l- ajt tas-sejjieg fuq il-lemin, naraw matmura. Din kienet il-ma Ωen ta bidwi fejn kien ja Ωen il- sad biex imbag ad ikollu biex jag lef lill-annimali. Meta nimxu aktar il fuq, in-na a tax-xellug hemm tieqa tal- arrie a fuq dar antika. Din tfakkarna kif kienu jiωωew u l-buωnanniet tag na. Hija storja elwa li Ωgur i ibilna tbissima. Fl-antik ix-xebbiet ftit kien ikollhom çans li jag Ωlu l-g arus tag hom. Meta familja kien ikollha xebba g aω-ωwie kienet tag mel qasrija fuq il- arrie a. Din tkun messa g all- uvintur li jkunu interessati u g alhekk kienu jqabbdu 38 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 39

fis-sagristija tal-knisja. Katerina Sammut twieldet fit-23 ta Marzu 1828, mit-tieni Ωwie ta Fran isku Sammut u Maria née Camilleri. Kellha o tha, Maria Grazzja li twieldet fis-7 ta Mejju 1832, li kienet da let soru mas-sorijiet tal-bon Pastur fi Franza, u tliet utha o ra subien. Mill-ewwel Ωwie tieg u ma Katerina née Zerafa, Fran isku kellu iben wie ed li kien sar qassis, Dun Martin Sammut, u adem afna fil-parroçça. Il-familja Sammut kienet sinjura afna u billi o tha kienet soru u add mill-familja ma Niçça tal-madonna ta Trapani Tieqa ori inali bil-óarrie a l- uttab jew uttaba biex ilaqqa l-familji. L-ewwel ma kienu jiddiskutu l-familji kienet id-dota. Jekk isir qbil fuq din, issir il-kitba taω-ωwie g and in-nutar u Ω-Ωwie ise Nimxu aktar il fuq u naraw aktar djar qodma. Fuqhom hemm twieqi tal- adid maqlug in il barra mnejn wie ed jista jittawwal. Xi djar fil-qalba tar-ra al, qabel kienu rziezet antiki afna. Ir-razzett Malti kien mibni, mhux biss biex fih toqg od familja kbira, iωda kien ikollu kmamar g all-annimali domestiçi. Il-bieb tieg u kien ikun kbir biex ikun jista jid ol karrettun. Il-bit a kienet tkun kbira u jkun hemm fiha t-tara g all-kmamar ta fuq, li kienu jsej ulhom id-dar. Fil-kmamar t isfel kienu jωommu l-annimali. Illum dawn l-irziezet bil-kemm g adek tag rafhom g ax ew irran ati. Fuq wa da mid-djar qodma f dan l-isqaq naraw in-niçça tal-madonna ta Trapani li hi l-unika wa da li hawn f Malta. Id-dar tar-rokna fuq il-lemin hi tassew antika. Fuqha hemm skultura G arbija u tidher li hi ta dan il-perijodu. Hawn kienet toqg od Katerina Sammut, il-benefattriçi sinjura li l-kwadru tag ha narawh kien miωωewwe. Katerina wirtet il- id kollu tal-familja. Fit-testment tag ha g and in-nutar Calcedonio Gatt, alliet afna minn dan il- id lill-knisja tar-ra al u lis-sorijiet tal-bon Pastur. Fih asbet ukoll fil-fqar tar-ra al, lit-tfal tal-istituti u alliet borωa ta studju g al dak iω-ωag Ωug li jixtieq isir qassis u ma jkollux flus. O tha, Madre Maria Grazzja del Nome di Gesù kienet dik li abet dawn is-sorijiet f Malta wara li dawn kienu marru Corfù, fejn ma kinux milqug in. Katerina mietet fl-4 ta Awwissu 1913. L-isqaq iwassalna fi Triq il-wiesg a, li tinsab wara l-knisja fejn intemmu l-mixja tag na. Dar antika bi skultura G arbija 40 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 41

Ir-Raba Mixja (sieg a u nofs sa sag tejn) Mixja Kulturali fil-kampanja Ir-raba mixja tag na llum tkun parti fil-ra al u parti fil-madwar tieg u. Nitilqu mill-pjazza u naqbdu Triq San Nikola, li tibda minn dejn il-mafkar tal-ewwel Kunsill Çiviku. Fuq dar nu.8 hemm lapida li tfakkar lil Fran eska Fenech, li kienet il-qabla tar-ra al g al aktar minn amsin sena, qabel u wara l-a ar gwerra dinjija. Kienet qabla ddedikata u ta esperjenza kbira. Il-kariΩma li kellha biex tfarra l-ommijiet li tilfu t-tarbija tag hom g adhom jiftakruha l-ommijiet anzjani tar-ra al. Ma ninsewx, l-imwiet tat-trabi kienu ji ru spiss f dak iω-ωmien. Fi sqaq nru.1 kien hemm forn ie or immexxi minn familja ta furnara li kienu jag mlu l- obω malti g an-nies tar-ra al. Nimxu aktar l isfel u naraw quddiemna l-bini uffiçjali tal-kunsill Çiviku, minn fejn wie ed jista jie u kull informazzjoni relatata mar-ra al. Fih nistg u nωuru s-sala tal-komunità, fejn attivitajiet soçjali jkunu spiss organizzati. Quddiem il- nien hemm il-kappella ta San Nikola li nbniet ori inarjament fis-seklu mistax. Meta Ωarha Mons. Pietru Dusina fl- 1575, kienet fi stat aωin u kien ordna li titwaqqa, iωda ftit wara iet irran ata. Skond Ωjarat o ra tal-isfqijiet, din re g et iet irran ata jew mibnija mill- did fl-1656. Dan l-a ar iet restawrata biex inbidlet f kappella tas-sagrament li tkun miftu a kuljum. Nistg u nid lu narawha minn ewwa, iωda g andna noqog du attenti li ma ntellfux lil dawk li jkunu jitolbu quddiem Ìesù fl-ewkaristija. Din g ada fi stat ori inali, bl-artal tal- ebel u Ωew bankijiet tal- ebel wie ed kull na a tieg u. Madwar il-kwadru ta San Nikola, impin i minn Garpare Formica minn Piacenza naraw skultura artistika fil- ebla maltija. Hija msaqqfa bixxorok fuq nejjiet irqaq u g andha l-paviment biççangatura. Monument tal-ewwel Kunsill Lokali L-Uffiççju tal-kunsill Lokali Il-Kappella ta San Nikola 42 Kunsill Lokali Óal G arg ur

Id-dar li hemm qrib tag ha g andha gallerija tal- ebel tas-seklu tmintax u fuqha nistg u naraw ukoll is-sena meta nbniet, 1775. Il-bieb kbir li hemm qrib din id-dar jag ti g all-kamra kbira msaqqfa bil- nejjiet li darba kienet mit na talmiexi (centimolo), ji ifieri mit na tal- ebel li kienet iddawwarha bhima. Il-kamra l-o ra bil-bieb isfar hi ma zen fejn iω-ωg aωag li jg inu fix-xoghol tan-nar g all-festa ta San Bartolomew jippreparaw ix-xog ol tal-karta. Imbag ad l-esploωivi jin admu fil-kamra tan-nar f Wied id-dis minn nies L-Altar ta San Nikola bl-esperjenza u lliçenzjati. Fuq in-na a tal-lemin naraw Ìnien il-paçi. Xi amsin sena ilu, hawnhekk inbena nien bil-bandli g at-tfal, iωda wara ie abbandunat. Il-Kunsill Çiviku rran a dan il- nien u g amlu post deçenti g allmistrie ta kul add. Nistg u ng addu ftit tal- in fuq xi bank g ad-dell Gallarija bid-data 1775 fuq l-arkata Ìnien il-paçi tas-si ar. Meta no or u mill-bieb ta quddiem tieg u fi Triq San Ìwann naraw ringiela bini mibnija fl-a ar seklu. Inkomplu l-mixja tag na lejn ix-xellug fi Triq San Ìwann. Hawnhekk meta twessg et it-triq, fl-1955 instab sit arkeolo iku interessanti afna. L-ewwel ma dehret kienet ilparti t isfel ta mag sra Rumana taω-ωejt taω-ωebbu a tar-raba seklu. Wara instabet ukoll ebla kbira rettangulari b Ωew ofriet g all- aωna taω-ωejt u l-pedament ta kamra kbira forma ta L. Il-mag sra Rumana nistg u narawha fid-dar Rumana fir-rabat iωda s-sit intilef darba g al dejjem. Man-na a tal-lemin tag na hemm il-kappella ta San Ìwann Battista u ç-çimiterju tar-ra al. Il-kappella li naraw illum inbniet bejn l-1675 u l-1680 flok o ra antika afna li xi storiçi ja sbu li kienet inbniet minn xi nies minn Celano, belt fl-abruzzi l-italja u kienet wa da mill-ewwel kappelli li nbnew wara t-tluq tal-g arab minn Malta fl-1223. G alkemm l-istoriçi kienu jibbaωaw il-kitba tag hom fuq it-tradizzjoni, nafu tajjeb Din l-art Óelwa 45

li xi nies minn din il-belt kienu f Malta f dak iω-ωmien. Il-qedem ta din il-kappella jikkonferma Mons. Pietru Dusina li Ωar ilkappella fl-1575. Min kiteb irrapport ta din il-visita, kiteb li din kienet l-eqdem wa da tar-ra al u li kienet antichissima (qadima afna). Barra dan, l-isqfijiet kollha li Ωaruha jikkonfermaw li hija qadima afna. Iç-çimiterju li hemm mag ha hu qadim daqsha. Tant hu antik li Achille Ferris fil-ktieb tal-istoria Il-Kappella ta San Ìwann Battista tieg u:- Descrizione delle chiese antiche di Malta (1866) jsemmi lapida antika ta qabar ta isqof li kien indifen hawn g ax miet meta kien jivvja a u tniωωel San Pawl il-ba ar. Dan id-dfin straordinarju seta kellu rabta mar-ritorn tal-anjovini mill-kruçjata ta Karta ni (Tunis) tal-1270 immexxija mir-re San Alwigi ta Franza. Din kienet telfa kbira u afna minn dawk li marru ji ieldu mietu bid-disenterija waqt li kienu sejrin lura. Fl-istess Ωmien kienu difnu xi w ud minnhom fiç-çimiterju tar-rabat f G awdex. Fiç-Çimiterju ta San Ìwann kienu ndifnu wkoll dawk li mietu bil-pesta fl-1592-1593 u 1676. Sa l-1937 dan kien g adu mag luq u d-d ul tieg u kien mill-kappella. Id-dfin kien isir fil-knisja parrokkjali iωda dawk li kienu jmutu bil-mard li jittie ed kienu jidfnuhom hawn. Iç-Çimiterju jkun miftu nhar ta Erbg a, nhar ta Sibt. nhar ta Óadd u tul ix-xahar ta Novembru. Id-d ul tieg u ie mibni mill- did ftit ta snin ilu, iωda Ω-Ωew statwi li hemm fuq il-pilastri huma qodma afna. Il-faççata tal-kappella hija mibnija bi stil sempliçi, Ωew pilastri fil- nub li fuqhom jistie trianglu. G andha wkoll kampnar li mill-g amla tieg u jidher li nbena wara, u billi l-kappella hi ddedikata lil San Ìwann Battista, il-padrun tal-kavallieri, fuqu hemm is-salib bi tmien ponot. Dan kien privile u unur fi Ωmien il-kavallieri lill-kappelli u lill-knejjes iddedikati lil dan il-qaddis. In allu dan il-bini storiku u nid lu fi triq Mons Tumas Gargallo, li nsibuha max-xellug tal-kappella, biex immorru nωuru l-kampanja sabiha li biha hu mdawwar dan ir-ra al. It-triq hi msemmija g allisqof li waqqaf il-parroçça ta San Bartolomew fis-6 t Ottubru,1598 u mbag ad wettaqha b kuntratt notarili fis-16 ta Lulju, 1610, meta bdiet ta dem b ala parroçça. Fuq na a wa da tat-triq hemm bini did iωda n-na a l-o ra hemm l-g elieqi mtarr a bil- itan tas-sejjie li jωejjnu l-kampanja Maltija. Induru max-xellug biex nibdew mexjin ma tul Wied An lu. L-ewwel ma Iç-Çimiterju tar-ra al dejn il-kappella naraw hi niçça elwa tal-madonna tad-duluri u replika tal-knisja parrokkjali li kienu bnew ftit tas-snin ilu Ωew bennejja rtirati, Carmelo Micallef u Bartolomew Fenech. Hawnhekk, il-kumitat tan-nar tal-festa ta San Bartolomew jorganizza l-festa tad-duluri fl-14 t Ottubru b ala ringrazzjament lill-madonna wara sena ta idma fix-xog ol perikoluω tag hom. Il-festa tibda bil-quddiesa ta ringrazzjament u wara ssir festa tradizzjinali Maltija. Madwar inniçça u l-madwar tag ha jkunu mωejjna bid-dwal ikkulurit u fjakkoli fuq il- itan tas-sejjie. Il-festa ssir bil-banda u l-log ob tan-nar. Inkomplu l-mixja tag na u ngawdu xena sabi a ta Wied An lu. Dan il-wied fond g adu fl-istat naturali tieg u u l-bniedem g adu ma bena l-ebda struttura fih g ajr il-victoria Lines li jaqsam il-wied minn na a g all-o ra. G alhekk insibu fih g add kbir ta pjanti selva i. Huwa l-post naturali fejn jg ix il-merill, l-g asfur nazzjonali ta Malta. Dan ibejjet f toqob fil-blat g oli. L-g anja tieg u, li tixba xi melodija ta musiçist tajjeb, tidwi fil-fond tal-wied. Mal-lemin tag na hemm l-g eliqi mtarr a ta ma enb l-g olja tal-qortin jew il-fanal kif isibuh in-nies tar-ra al. Sa mill-qedem il- 46 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 47

In-Niçça tad-duluri bdiewa kienu jag tu isem lill-g elieqi tag hom jew lill-post fejn jinsabu. Dawn l-g elieqi ori inarjament kienu mag rufa b ala ta Ben Rajmond jew ta Bir Rajmond. Illum is-sidien tag hom jafuhom b ala ta Dun Rajmond, waqt li l-bdiewa jafuhom b ala ta Barramond. Il-Victoria Lines huwa ajt twil ta fortifikazzjoni li jaqsam il Malta mil- Lbiç g all-grigal li kienu bnew l-ingliωi fl-1897 biex Replika tal-knisja jilqg u l-attakki mill-art min-na a tal-majjistral ta Malta. Qabel inkomplu l-mixja ma tul il-victoria Lines, ejjew inωuru l-g ar ta San Brinkat li jinsab ta t dan il- ajt, fit-triq li tag ti g all-mag tab. Dehra ta Victoria Lines fuq Wied An lu Hawnhekk kien post ta biωa kbir g an-nies tar-ra al g ax kienu jg idu li jidhru xi spirti Ωiena. IΩda meta xi sajjieda, li kienu jistadu f Ba ar iç-çag aq, sabu kwadru tat-tila li juri lil San Pietru u San Brinkat (San Pankrazju Isqof ta Taormina) madwar Kurçifiss, u dendluh fil-g ar, dan sar post ta devozzjoni u n-nies insiet l-ispirti l- Ωiena. MaΩ-Ωmien il-kwadru tqatta u sar ie or b alu skolpit fil- ebla. Fl-g ar hemm bir u g alhekk l-istoriçi ja sbu li kien abitat minn nies tal-qedem u minn xi eremiti fil- Medju Evu. L-g erien kienu l-ewwel djar tan-nies tal-qedem f Malta u g alhekk qribhom insibu xi siti arkeolo içi. Mhux wisq bog od minn dan l-g ar fit-triq tar-ramla tal-mag tab hemm id- dolmens ta Hammut. Dawn kienu l-ewwel l-monumenti tan-nies tal-qedem mag mulin minn Ωew blatiet weqfin u o ra minduda fuqhom. Huma tal-perjodu msejja tat-tempji çimiterji ta Óal Tarxien (2500 u 1500 sena qabel Kristu) ji ifieri ta meta l-bniedem kien ja raq il-mejtin u ji bor l-irmied tag hom fil- arar tal-fu ar. Huma kienu jibnuhom fuq il- ofor li fihom jordmu dawn il- arar. It-triq, li mir-ra al twasslek hawn, hija mag rufa minn nies tarra al b ala t-triq tal- ebla l-kbira g ax aktar l isfel mill-g ar ta San Brinkat kien hemm blata kbira afna wieqfa li kienet inqatet minn mal-blat mijiet ta snin ilu, tgerbet u waqfet hemm. IΩda ftit snin ilu din il-blata waqg et waqt maltempata kbira u g alqet it-triq tal-mag tab. Imbag ad tqattg et u tne iet mill-post. 48 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 49

L-G ar ta San Brincat Ner g u lura biex ng addu minn Triq G axqet il-g ajn, it-triq li tg addi ma tul il-victoria Lines. L-isem tag ha jixraqilha tassew g ax minn hawn nistg u naraw medda kbira tal-art tat-tramuntana ta Malta. Qabel inkomplu l-mixja tag na ejjew in arsu lejn xi postijiet storiçi jew interessanti. Fuq in-na a tax-xellug f Wied An lu hemm l-g ar San Pietru li darba kien il-knisja-g ar ta San Pietru ta Ta t it-tar a. Ta tu hemm il-widna (radar primittiv) li kienu bnew l-ingliωi fl-1935 biex minnha jisimg u kmieni l- sejjes tal-opri tal-ba ar u tal-ajru tal-g adu, f kas ta attakk mill-art jew mill-ajru mill-italja. Ftit il bog od minnha hemm il-kappella Ωg ira ta Santa Marjia Tal-Mag tab mibnija fl-1646 qalb l-irziezet, djar u g elieqi g ammiela. Bejn ir-ramla tal-mag tab u Ba ar iç-çag aq hemm it-torri ta Qalet Marku, wie ed mit-tlettax-il torri li bena l-granmastru De Redin (1657-1660). Fuq in-na a tal-lemin tag na hemm il-g olja tal-fanal fejn l-ingliωi kienu bnew lanterna, biex tkun sinjal fuq l-art g all-vapuri navali tag hom meta jkunu resqin lejn Malta. Meta nimxu ftit niltaqg u ma kamra zg ira li kienu bnew l-ingliωi biex fiha jωommu l- eneratur talelletriku li jag ti l-kurrent lil din il-lanterna. Ta tna naraw Ba ar iç- Çag aq u ftit il bog od minnu hemm il-kappella Ωg ira ta San Ìwann l-evan elista mibnija mill-kjeriku Ìwanni M. Portelli b ringrazzjament g al weg da li kien g amel. Meta kien ja dem fl-g elieqi tieg u nduna li kien f periklu kbir li jinqabad ilsir mill-furbani li kienu niωlu l-art f Ba ar iç-çag aq. Hu talab lil-san Ìwann u g amel weg da, fil-waqt li tela jista ba fuq si ra. Il-furbani ma ndunawx bih u allewh fil-kwiet. Il-Óajt tal-widna Dehra tat-torri ta Qag let Marku 50 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 51

Il-Kamra tal- Ìeneratur fuq Victoria Lines Meta nimxu aktar il quddiem naraw Wied id-dis u l-fortizza tal- Madliena fuq g olja. Il-bini li niltaqg u mieg u imdawwar bil- ajt tas-sejjie hu bini militari li bnew l-ingliωi biex fih, fil-gwerra, jωommu truppa suldati. Barra l-kamra tal-g assa, li nistg u narawha, hemm kamra kbira mibnija ta t l-art. Minn hawn it-triq tg addi mal- enb tal- Wied ta Santa Marija taω-ûellieqa. Dan il-wied Ωg ir hu kollu g elieqi mtarr a bil- itan tas-sejjie. Meta nimxu biçça sewwa tat-triq naraw il-kappella ta Santa Marija TaΩ- Ûellieqa bis-si ar taω-ωebbu antiki quddiemha. Kif tispiçça din it-triq induru fuq il-lemin biex nitilg u t-telg a ta Triq il-ìnien. F din it-triq niltaqg u ma ftit djar qodma max-xellug u g elieqi mtarr a mal-lemin. Dar nu.22 hi dar tipika tal-kampanja Maltija tas-seklu dsatax u fuq il-bieb tag ha naraw is-sena meta nbniet, 1809. L-ewwel sqaq fuq ix-xellug, Sqaq Sofi a, hu msemmi g aω-ωewg ulied bniet tar-re Gor III li kienu, Princess Augusta Sofia ta Wales u Princess Sofia Matilda. Aktar il fuq insibu pjazza Ωg ira mag rufa minn nies tar-ra al b ala id-dejma, l-isem tar-re iment tal-milizja tas-seklu mistax li kien jg asses il-kosta. Dan kien il-post fejn jiltaqg u s-suldati qabel imorru g all-g assa. Id-Dejma kienet il-lieva ta dak iω-ωmien. L-ir iel Il-Kappella taω-ûellieqa kollha bejn is-sittax u l- amsa u sittin sena, barra ftit eççezzjonijiet, kien ikollhom jinkitbu fiha. Ir-re istru ta dan ir-re iment g as-sena 1420 hu dokument importanti miωmum fl-arkivju tal-katidral tal-imdina. Fih insibu informazzjoni dwar in-nies li kienu minn dan ir-ra al. Dawn huma mniωωla ma dawk tal-madliena li kienet tissejja Casal Samudi u li kienet titqies b ala parti mir-ra al. Fil-lista nsibu li kienu erba u erbg in u billi hemm xi noti wara isimhom, nafu li afna minnhom kienu nies tas-seng a u kienu jafu jisparaw. F din il-lista nsibu jiel bejn wie ed u ie or ta kemm kien hawn nies fir-ra al. Fir-re istru talmilizja tal-1420 insibu li amsa biss kellhom it-trasport tag hom ( mar jew Ωiemel) u g alhekk l-o rajn kienu jiltaqg u hawn biex imorru ma dawk li g andhom trasport. 52 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 53

L-ewwel sqaq f din il-pjazza kien imsemmi Sqaq San Ìor g all-padrun tal-ingilterra, iωda ismu inbidel g al Triq Fidiel Zarb, eroj tal-a ar Gwerra. Kien suldat fuq ilkanuni f Kalafrana u nqatel ma s abu fl-20 ta Lulju, 1942 meta balla tal-g adu splodiet qrib tag hom. Is-sqaq l-ie or, Sqaq Charlotte hu msemmi g all- Prinçipessa Charlotte Augusta ta Wales, il-prinçipessa sfortunata bint il-prinçep Gor Augustus Fredrick ta Wales, li wara sar ir-re Ìor IV, sakranazz mag ruf u mo u Id-Dar tal-kappillan fin-nisa. Din kienet iωωeww et lill-prinçep Leopold li wara sar Re tal- Bel ju. Fil-5 ta Novembru,1817, kellha iben li miet ftit wara li twieled u jumejn wara mietet hi ukoll. Difnuha fil-kappella ta San Ìor, fil-kastell ta Windsor bil-prinçep çkejken fejn saqajjha. It-triq l-o ra hi Triq Ferdinand, imsemmija g all-a ar Granmastru tal-l-ordni ta San Ìwann, Fra. Ferdinand Von Hompesch. Wa da middjar qodma li se naraw hi id-domus Curialis, id-dar tal-kappillan, dar sabi a tas-seklu tmintax. Din kienet ir-residenza ta Don Giovanni Gafa u l-mara tieg u. Dan kien kjeriku miωωewwe li mexxa n-nies tar-ra al fl-imblokk tal-françiωi u kien ukoll ir-rappreωentant tar-ra al fi Ωmien l-ingliωi. It-testment tieg u, li bih alla d-dar g all-kappillan, juri wkoll l-im abba li kellu g all-fqar u g all-knisja. Il-Kappillan hu persuna importanti g ar-ra al. Barra li jmexxi l-litur ija fil-knisja, jamministra s-sagramenti, jassisti lill-morda u jikkumpanja lillmejtin sal-post tal-mistie, huwa l-kustodju tal-propjetà kollha tal-knisja u tal-wirt artistiku li allew l-antenati. Hu l-kustodju tal-arkivju tal-parroçça fejn hemm dokumentata informazzjoni prezzjuωa tal-antenati. Qabel nispiççaw il-mixja tag na fuq ix-xellug naraw niçça elwa tal- Madonna tal- Kunçizzjoni. Dawk l-imsiemer li hemm imwa lin fiha kienu biex jiddendlu mag hom tazzi taω-ωejt Ωg ar u kienu jixg eluhom fil-festa. Minn hawn nid lu fi Triq Mons. L Catania li wassalna fil-pjazza fejn intemmu l-mixja tag na. Il- ajja mg a la tal-lum ittellifna afna milli napprezzaw is-sbu ija tal-ir ula qodma b al Óal G arg ur, billi ng addu mit-toroq tag hom bil-g a la u ma nieqfux biex in arsu lejn dak kollu li jag mel ir-ra al Malti. Tajjeb g alhekk li nieqfu mix-xog ol tag na biex inqattg u ftit sig at mar-ra al, b al ma g amilna tul dawn il-mixjiet kulturali. Tg allimna afna fuq dan ir-ra al billi g addejna mill-qalba tieg u u dorna dawra mal-kampanja tieg u, imωewqa bil-kuluri naturali. Ûgur li ma niωbaljawx jekk ng idu: Óal G arg ur hu ra al li jsa rek. Niçça tal-immakulata Kunçizzjoni 54 Kunsill Lokali Óal G arg ur Din l-art Óelwa 55

Ħal Għargħur Excelsior Manuel Bezzina Co. Ltd. G arg ur - Import & Export Agricultural Products