Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm

Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 23 Nru 128 Marzu - April 2002 Editorjal...225 Via Sagra...226 L-Evan elju skond San Luqa 227 Skavi odda f Kafarnahum...237 Is-Samaritani...239 Is-Salmi...244 Litur ija tal-kelma...245 Missier mhux mifhum...253 Persuna i nisa...254 Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Bil- riehi tieg u intom fiqtu Ir-Randan u l-áid ja tuna l-okkaωjoni biex nikkontemplaw il- ajja u fuq kollox il-passjoni, il-mewt u l-qawmien tal-mulej ta na Ìesù Kristu al ajja. Hija okkaωjoni tajba biex al darb-o ra ndawwru l- arsa ta na fuq Ìesù, il-bidu u t-tmiem tal-fidi ta na. OkkaΩjoni tajba biex nikkontemplaw l-eωempju u t-tbatija ta' Ìesù, tbatija li permezz ta ha ejna mifdija, kif i anni l-appostlu Pietru fl-ewwel Ittra tie u (2, 21-25). "Bil- rie i tie u intom fiqtu!" Sabi huwa l-innu kristolo iku li nsibu f'din is-silta: "Kristu bata alikom u allielkom eωempju biex timxu fuq il-passi tie u. Hu li ma kien amel ebda dnub, u ebda qerq ma nstab f'fommu, meta ajjruh ma we ibx bitta jir; meta bata ma heddidx imma alla f'idejn l- Im allef ust. Óu t abba bi dnubietna sa fuq is-salib, biex a na mmutu ad-dnubiet u n ixu all- ustizzja. Bil- rie i tie u intom fiqtu!" Il-kontemplazzjoni ta na allura ddur fuq il-mulej, l- Iben ta' Alla ma mul bniedem, bniedem b alna f'kollox barra d-dnub. Huwa l-bniedem, il-qaddej sofferenti ta' Alla li jie u fuqu d-dnub kollu ta na biex jifdina minnu; huwa l-qaddej sofferenti li je lisna minn dubietna biex a na, f'ismu u bil-qawwa tie u, inkunu nist u n ixu fil- ustizzja, fil- ajja dida tal-qdusija. Misteru tremend u ta' l- a eb. Huwa biss bil-grie i tie u li a na fiqna! Tabil aqq, il-knisja bir-ra un tadura lil Mulej minn qalbha f'dan iω-ωmien, " aliex bis-salib imqaddes u l-mewt tie ek, inti fdejtna". "Bil-grie i tie u intom fiqtu!" B'dawn il- sibijiet nippreωentawlkom it-tieni ar a tarrivista al din is-sena. B'differenza as-snin l-o ra huwa proprju ma' din il- ar a li qe din tirçievu s-suppliment li no or u kull sena. Peress li ddeçidejna li nippreωentaw is-suppliment bit-tema tal-via Crucis, dehrilna li jkun tajjeb li jo ro proprju issa f'dan iω-ωmien tar-randan u ta' l-áid. Nittamaw li jo obkom. Sadattant, f'dil- ar a Patri Guido Schembri OFM ikompli bil-kumment tie u fuq l-evangelu ta' San Luqa; andna artiklu çkejken fuq il-parabbola ta' l-iben il- ali kif ukoll artiklu fuq is-sirja BiΩantina u s-samaritani; ir-rubriki l-o ra jkomplu b as-soltu. Nawgurawlkom li l-fer ta l-áid jimliekom b ajja dida frott is-salib u l-qawmien tal-mulej Ìesù Kristu. Dak il-fer u s-sliem li nefa fuqhom meta wrihom idejh u ri lejh minfuda. Is-sliem mag kom... kliem mimlija qawwa minn fomm l-irxuxtat mill-mewt li nixtiequ jaslu fil-qlub tal-kotra b mod speçjali dawk li jg ixu fl-art Imqaddsa. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 225

Il-Bibbja f idejna Qari Il-Bibbja u Riflessjoni f idejna VIA SAGRA DIFFERENTI... ISSA BIL-MALTI WKOLL Il-Kummissarjat ta l-art Imqaddsa g adu kif ippubblika ktejjeb bil-kulur ta 60 pa na dwar il-via Sagra. Issa int ukoll tista timxi ma Ìesù fit-toroq ta Ìerusalem... mill-agunija fil-ìetsemani sal-glorja tal-qawmien ma enb il-qabar vojt. Issib rakkont tal- rajja li bi ftit imma inazzjoni jipprova jie dok lura fiω-ωmien, lejn Ìerusalem fis-sena 30wK, biex tkun preωenti f dawk ilwaqtiet drammatiçi u jg inek ittenni talb attwali u spontanju. Din hija Via Sagra differenti g al kollox, kitba ta P. Gwann Abela ofm, li g al dawn l-a ar snin g enet afna nsara madwar id-dinja jimmeditaw dawn il- rajjiet (inkitbet bl-ingliω u kienet disponibbli fuq l-internet sa mill-1997). Il-ktejjeb jinsab g all-bejg bil-malti jew bl-ingliω. AKKWISTA DAN IL-KTEJJEB U DUQ IL-BENNA TAL-MIXJA MAL-MULEJ FIT-TRIQ TAS-SALIB 226 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm L-Evan elju skond San Luqa Il-bidu tal-ministeru fil-galilija (4,14-15) Luqa jg id li Ìesù telaq mil-lhudija u mar fil-galilija "bil-qawwa ta' l-ispirtu", ilqawwa tawmatur ika li biha wettaq il-mirakli li jkunu rrakkontati 'il quddiem. Luqa j alli barra l-informazzjoni li jag tina San Mark (1,14) li Ìesù alla lil Lhudija wara l-l-battista kien mitfug fil- abs. Imma jinnota li l-predikazzjoni ta' Ìesù fis-sinagogi kienet ti bed "it-tif ir ta' kul add." Ìesù f'naωaret (4,16-30) Dan l-episodju dwar l- ewwel priedka ta Ìesù fissinagoga ta NaΩaret, irrakkontat "b'im abba" (Osty), joffri diffikultà kbira jekk inqabbluh mar-rakkont ta' San Mattew (13,53-58) u ma' dak ta' San Mark (6,1-6a.). Ir-rakkonti ta' Mattew u Luqa m'humiex l-istess. Kienu rajjiet differenti, jew rajja wa da rrakkontata b'mod divers. L-a jar opinjoni tidher li hi dik li tg id li Luqa jaqbel maω- Ωew Evan elisti l-o ra u j ib l-istess rajja rrakkontata aktar fit-tul (hekk iωommu Lebreton, Prat, Dausch, Dorado u o rajn). Il-kwotazzjoni ta' Isaija (vv. 18-19) Luqa j ibha b'mod liberu mit-traduzzjoni griega tas-sebg in. Kliem ilprofeta li jolqot l-imwarrbin tas-soçjetà mtenni minn Ìesù kien afna g all-qalb ta' Luqa. "Is-sena tal-grazzja" (v.19) hu kliem li jfisser iω- Ωmien kollu mill-ewwel sattieni mi ja ta Ìesù, Ωmien li fih ting ata s-salvazzjoni ta' l-erwie permezz ta' Ìesù. L-omelija li g amel Ìesù f'pajjiωu u li Luqa j ibha fi kliem imqassar alliet ilpoplu mistag eb l-iktar g ax kienu jafu lil ommu u lil uωeppi li kienu nies foqra. Luqa jg id li n-nies laqg u kliemu, imma jg id ukoll li hu fehem li huma riedu li jitwettqu mirakli b al dawk li kienu mag mula f'kafarnahum. Ìesù uriehom l-g aliex fosthom ma sarux mirakli, g ax ma kienx hemm il-fidi li nstabet f-artijiet fejn jg ammru l- pagani; hawn Ìesù jikkwota 3 Slaten 17,9ss. u 4 Slaten 5,9ss. fejn hemm rakkontati l-mirakli li g amlu Elija u EliΩew fost il-pagani. L-a ar kliem ta' Ìesù oloq korla kontrih fil-poplu tant li ie me ud fuq preçipizzju fit-tarf tal-belt biex jitfg uh minn hemm g al isfel; imma hu g adda minn nofshom u baqa' sejjer. L-ewwel mirakli f'kafarnahum (4,31-44) L-ewwel miraklu f'din ilbelt kien fis-sinagoga fejn Ìesù wera l-qawwa tieg u fuq ix-xjaten meta are ixxitan minn wie ed ra el. Ixxitan sejja lil Ìesù "Qaddis ta' Alla", ji ifieri "Messija". It-tieni miraklu se fuq omm il-mara ta' Xmun li kellha deni qawwi; it-tobba Griegi kienu jifirdu d-deni bejn deni baxx u deni g oli, jew qawwi. Dan il-miraklu juri l-qawwa ta' Ìesù fuq ilmard u li Luqa kien tabib. Wara, Luqa j ib sensiela ta' mirakli o ra fuq nies morda u ma kumin mixxitan li fuqhom hu kien iqieg ed idejh. It-tqieg id ta' l-idejn ifisser il-qawwa li kienet to ro minn Ìesù. Ittitlu "Bin Alla" mog ti mixxjaten hawn ifisser "Messija" b at-titlu l-ie or "Qaddis ta' Alla". Ix-xjaten L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 227

kienu jag tu titli ta' tif ir lil Ìesù mhux biex ifa ruh imma biex iqanqlu l- mibeg da tal-g edewwa tieg u lejh; g alhekk hu kien jheddidom u ma j allihomx jitkellmu. Wara dan il-jum ta' mirakli Ìesù kien mitlub li jibqa' f'kafarnahum imma telaq minn hemm biex ixandar l-a bar it-tajba tas- Saltna fis-sinagogi tal- Lhudija; hawn il-kelma "Lhudija" hi l-isem eneriku li jfisser il-palestina kollha; g alhekk il-vulgata hawn taqra "fis-sinagogi tal- Galilija". Is-sajda mirakuluωa (5,1,11) Hu dubjuω jekk din issajda mirakuluωa kinitx dik li tat l-ewwel okkaωjoni g assej a ta' Pietru u dixxipli o ra; sej a msemmija f'marku (1,16-20) u f'mattew (4,18-22); ara wkoll Ìwanni 1,35. Il-kummentaturi ma jaqblux bejniethom. Hu Ωgur li f'din l-okkaωjoni Ìesù bassar lil Pietru li se jkun "sajjied tan-nies". Luqa jirrakkonta li meta l-folla bdiet tross fuqu fixxatt tal-g adira ta' Tiberija, Ìesù ra Ωew dg ajjes qeg din max-xatt u s-sajjieda li kienu fuqhom kienu qed ja slu x-xbiek. Ìesù tela' fuq wa da minnhom u talab lil Pietru biex jaqla' 'l barra alli jg allem lill-folla minn fuqha. Meta temm it-tag lim, Ìesù qal lil Pietru jaqdef filfond u jkala x-xbiek. Pietru g arraf lil Ìesù li kienu Il-Bibbja f idejna g addew lejl s i jistag du bla ma qabdu xejn, imma qallu wkoll li se jobdi kliemu. G al kliem Ìesù nqabdet kotra hekk kbira ta' ut li Pietru u s-sajjieda li kienu mieg u fuq id-dg ajsa kellhom isejj u lil dawk taddg ajsa l-o ra biex jg inuhom. Il-kotra ta' ut kienet hekk kbira li d- dg ajjes kienu se jeg rqu. U dawk kollha li kienu ma' Pietru, fosthom ulied Ûebedew, stag bu. Pietru nxte et f'ri lejn Ìesù u, kollu biωa', qallu: "Tbieg ed minni, Mulej, g ax jiena ra el midneb". Issa Ìesù bassar lil Pietru: "TibΩax; minn issa 'l quddiem tkun taqbad in-nies." Il- rajja tag laq u tg id li "telqu kollox u marru warajh". Dawk li telqu kollox kienu Ωgur Pietru, Ìwanni u Ìakbu li jissemmew hawn. Fejqan ta' wie ed lebbruω (5,12-16) Dan il-fejqan Mattew iqieg du wara d-diskors ta' l-g olja min abba li jimxi blordni lo iku ta' kif se u l- rajjiet. Luqa, b al Marku, iqieg ed il- rajja fil-bidu talministeru ta' Ìesù u, g alkemm ma jg idx fejn se et, jidher li l-miraklu sar barra xi belt jew ra al. Jidher ukoll li l-lebbruω kien à sama bil-qawwa mirakuluωa ta' Ìesù. It-tliet Sinottiçi jinnutaw li Ìesù mess il-lebbruω; tmiss lebbruω kont ti i mni es legalment, imma Ìesù kien fuq il-li i. G andna ninnutaw ukoll li meta Ìesù kien ikun se jag mel xi miraklu kien irid il-fidi u jmiss lil min ji i mirakulat. Ìesù ordna lill-imfejjaq biex ma jg id lil add (l- 228 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f idejna imsejja "sigriet messjaniku") u li juri ru u lill-qassis u jag mel offerta g all-fejqan: dan kien mitlub mil- Levitiku (14,1-32) biex jing ata ç-çertifikat tal-fejqan. L-effett tal-miraklu kien li afna kienu jmorru biex jisimg u lil Ìesù u jitfejqu; iωda hu kien imur f'xi mkien imwarrab biex jitlob. Fejqan ta' wie ed miflu (5,17-26) Ta' tabib li kien, Luqa jinnota li Ìesù kien i oss li g andu jfejjaq mill-mard. Din is-silta tirrakkonta l-fejqan ta' miflu li kien me ud fuq mitra biex jitfejjaq. Billi ma setg ux ida luh filkamra fejn kien Ìesù, qalg u biçça mis-saqaf u da luh minnha; is-soqfa tad-djar foqra kienu jkunu taz-zkuk tas-si ar miksijin bit-tajn im allat mal-weraq li kienu jservu b ala xorok u ji u msewwija qabel l- ewwel xita tal- arifa. Meta Ìesù ra l-fidi ta' dawk in-nies qal lill-miflu "Dnubietek ma fura". Filpost, li Luqa ma jg idx liema kien, kien hemm xi FariΩej u g orrief tal-li i li marru hemm mill-galilija u l-lhudija. Dawn qalu li Ìesù kien qed jidg i g ax Alla biss jista' ja fer id-dnubiet. Ìesù, biex jurihom ilqawwa tieg u ta' Alla li kien, qal lill-miflu : "Qum, qieg ed ng idlek, aqbad friexek u mur lejn darek". Dak hekk g amel u kul add baqa' mistag eb u mbeωωa u jfa ar lil Alla. Is-sej a ta' Levi (5,27-32) Wara l-miraklu talmiflu, Ìesù are minn fejn kien u ares lejn wie ed jismu Levi li kien pubblikan ji bor it-taxxi, g alhekk meqjus b ala midneb. Dan kien Mattew imma Mark u Luqa jitkellmu fuqu bl-isem inqas mag ruf minn-nies, dak ta Levi, min abba l-fama aωina li kellu b ala pubblikan. Ìesù sejja g al warajh lil Levi u dan laqa' s-sej a mill-ewwel b'fer kbir, fer li wrieh fil-festa kbira li g amel. G all-ikla stieden lil Ìesù u kotra kbira ta' pubblikani u nies, fosthom xi FariΩej u s abhom. Dawn ta' l-a ar skandaliωωaw ru hom jaraw lil Ìesù jiekol ma' nies mag duda malmidinbin u gemgmu maddiixxipli. Imma Ìesù qalilhom li l-missjoni tieg u kienet dik ta' tabib ta' l- erwie u li jsejja u jfejjaq ilmidinbin. Is-sawm (5,33-39) Luqa jda al il-kwistjoni dwar is-sawm permezz ta' mistoqsija mag mula lil Ìesù: g aliex id-dixxipli ta' Ìwanni u tal-fariωej isumu u jitolbu u tieg u jieklu u jixorbu? Hawn Ìesù wera li l-mi ja tieg u fid-dinja kienet dik ta' Messija, mxebb a mill-profeti ma' ikla ta' fer li fiha, b ala l- G arus ta' l-ikla, ma riedx jitlob sawm mid-dixxipli sakemm idum mag hom. Il-parabboli ta' l-inbid did f'dami ani qodma u tar-roqg a bi drapp did f'libsa qadima jfissru li r- reli jon dida nisranija m'g andhiex tit allat ma' l- g anqbut tal- udajiωmu. Hawn Ìesù ried jg allem li r-reli jon nisranija tinbena fuq l-ispiritwalità interna u mhux il-legaliωmu estern Il-qtug taω-ωbul middixxipli fis-sibt (6,1-5) Il-kapitlu 6 jkompli d- disputi mal-fariωej b'ωew disputi dwar l-osservanza tas-sibt. Imbag ad fil-vers 12 tibda taqsima dida dwar diversi su etti. Darba, kien is-sibt, id-dixxipli ta' Ìesù kienu g addejjin minn g alqa u qatg u iω-ωbul, farrkuh u kiluh. Rawhom il- FariΩej u gemgmu g ax kien is-sibt. Imma Ìesù qalilhom li hu, Bin il-bniedem, huwa sid is-sibt. U fakkarhom f'meta David u dawk li kienu mieg u kielu mill- obω imbierek li l-qassisin biss setg u jieklu. Dan l-episodju jg allem li Ìesù g andu s-setg a li jinterpreta l-li i ta' Alla, a a li ebda bniedem ma kien jag mel. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 229

Fejqan ta' ra el b'idu niexfa (6,6-11) F'Sibt ie or Ìesù kien qieg ed jg allem fis- Sinagoga fejn kien hemm ra el b'idu l-leminija niexfa. Kien hemm ukoll il-fariωej g ajnejhom fuq Ìesù biex jaraw jekk ifejjaqx ir-ra el fil-jum tal-mistrie biex hekk isibu fuqiex jixluh. Ìesù g araf sibijiethom. L- ewwel qal lir-ra el jo ro fin-nofs, imbag ad staqsa lill-fariωej jekk jiswiex tag mel il- id u ssalva ajja nhar ta' Sibt, jew li tag mel id-deni u teqred ajja fil-jum tal-mistrie. G ax jekk ma tag milx il- id li tista' tag mel lil min hu fil-bωonn tkun qed tag millu d-deni. Imbag ad qal lir-ra el biex imidd idu, u kif middha saritlu qawwija u s i a. Il-FariΩej, minflok li fer u bil- id li sar, xeg lu bil-korla u bdew ja sbu x'se jag mlu b'ìesù. L-g aωla tat-tnax (6,12-19) Ta' min jinnota li, qabel ma g aωel it-tnax, Ìesù g adda l-lejl jitlob. Dan iddettal i ibu Luqa biss. Il-kelma "appostlu" ejja mill-grieg apostolos, "mibg ut", b al ambaxxatur, wie ed mibg ut b'missjoni speçjali mill-img allem jew sid tieg u. Id-differenza bejn dixxiplu u appostlu hi li l-appostlu g andu setg a li jfisser awtentikament ittag lim ta' l-img allem, waqt li d-dixxiplu jista' biss jirripeti l-istess tag lim. Il-vrus 16-19 iservu b ala da la g ad-diskors dwar il-beatitudni diskors imsejja tal-g olja li Luqa Il-Bibbja f idejna j ibu f'wita qalb l-g oljiet b'folol kbar ta' nies li marru mill-palestina kollha u l- Feniçja biex jisimg uh u jfiequ mill-mard tag hom. Ilkotra kienet tfittex li tmissu g ax minnu kienet to ro "qawwa li tfejjaq". Il-beatitudni u s-sa ta (6,20-26) Din is-silta tinqasam fi tnejn: il-vrus. 20-23 i ibu l- beatutudnijiet tas-saltna, waqt li l-vrus 24-26 jitkellmu fuq dawk li jafdaw fil- id tad-dinja u g alhekk huma nies ta' min jit assarhom. Mattew i ib 8 beatitudnijiet fid-diskors tal-g olja (Mt 5,1-12) x in Luqa j ib 4 biss. Ma' l-4 beatitudnijiet Luqa jωid 4 sa tiet. Il-henjin, jew imberkin, tas-saltna huma l-foqra, li g alissa huma bil- u, li qed jibku u li huma ppersegwitati. Il-foqra huma l- "anawim"awim li minnhom jitkellem it-testment il- Qadim, ji ifieri dawk li jintelqu fil- niena ta' Alla finnuqqasijiet tal- ajja; g alhekk huma wkoll ilfoqra fl-ispirtu li minnhom jitkellem Mattew fid-diskors tal-g olja u Marija fil- Magnificat. B'dawk li jibku u huma ippersegwitati Ìesù aktarx fehem mhux biss l-appostli imma l-insara ta' kull Ωmien imxerrdin mad-dinja li kienu sejrin ibatu kull xorta ta' mo qrija min abba twemminhom. Dawn kollha jsibu l-hena bi las, dik l-hena li qeg din i arrbu l-profeti wara t-tbatijiet kbar li g addew minnhom. Il-vrus 24ss. jitkellmu dwar dawk li issa qeghdin igawdu id, fer u tif ir, 230 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f idejna qag da li façli tnissi lil Alla, u g alhekk huma nies ta' min jit assarhom. Dawn mhumiex l-imberkin tas- Saltna. L-im abba ta l-g edewwa (6,27-36) F'din is-silta Luqa ma j ibx lil Ìesù juωa l-kliem "pubblikani" u "pagani" kif hemm f'mattew, imma "midinbin"; dan juri li Luqa qed jikteb lill-insara ta' nisel pagan. Ìesù jaghfas fuq l- im abba tal-g edewwa b'mod li te tie rieda erojka. Il-vers 31 i ib dik li tissejja "ir-regola taddeheb": "Kif tridu li l-bnedmin jag mlu lilkom, hekk ukoll ag mlu intom lilhom." F'Mattew Ìesù jitlob li nkunu "perfetti" kif hu Missierna fis-smewwiet; f'luqa l-kliem "kunu perfetti" jinbidlu fi " ennu, b alma hu anin Missierkom." Il- udizzju kontra il-proxxmu (6,37-42) Hawn Ìesù jitkellem fuq il-kritika li ssir kontra l- proxxmu; kritika aωina li tag mel ukoll deni lil min jag milha g ax kif ng idu bil-malti: "min jitkaωa jaqa' fil-kaωa". Il-parabbola ta' g ama jmexxi g ama" (v.39) tidher diretta kontra l- FariΩej li kienu g omja g ax g allmu wejje li huma stess ma kinux jag mlu. Kienu jafu jikkritikaw u jaraw tibna f'g ajnejn addie or imma ma kinux jaraw it-travu f'g ajnejhom. Is-si ra ting araf mill-frott (6,43-45) Bil-kritika ma tag mel l- ebda id lill-proxxmu; jekk trid tag millu l- id ag tih l- eωempju tajjeb. Il-Nisrani tassew hu dak li jag mel frott: g emil tajjeb. G emilu jing araf u ji bed lill-proxxmu g as-sewwa. L-istess a a tg allem il-parabbola tat-teωor tal-qalb, g ax millabbundanza tal-qalb jitkellem il-fomm. Id-dar mibnija fuq sisien tajba jew Ωiena (6,46-49) In-Nisrani tajjeb g andu jag mel dak li g allem Ìesù. Jekk jag mel hekk ikun qed jibni fuq is-sod b al wie ed li bena dar fuq il-blat li baqg et qawwija u s i a minkejja t-tempesti li fittxew jheωωuha. Imma min ma jismax minn kliem Ìesù ikun b al dak li bena bla sisien u daru arrfet. Minflok li tikkritika lil addie or, ag ti l-eωempju tajjeb Ibni fuq s-sod u dak li tag mel jibqa Fejqan ta qaddej ta çenturjun (7,1-10) Il-predikazzjoni lill-pagani bdiet wara r-resurrezzjoni u fi Ωmien San Pawl fuq ittag lim u l-eωempju ta Ìesù; imma Ìesù stess qatt ma ppriedka lill-pagani. Wie ed çenturjun li kien f Kafarnahum sama bilqawwa mirakuluωa ta Ìesù u, meta l-qaddej tieg u li kien i obb kien qieg ed imut, bag at jitolbu darbtejn biex ifejqu. Fil-Palestina l-og la rank militari kien dak ta çenturjun li kien ikollu ta tu madwar ilmitt suldat. Dan iç-çenturjun kien ra el tajjeb, tant li bena s-sinagoga tal-lhud, u l-fidi tieg u kienet kbira g ax stenna li Ìesù jfejjaq lill-qaddej mill-bog od. B delikatezza ma talabx li Ìesù jmur personalment o daru min abba l-li i lhudija ta l- indafa legali: meta Lhudi jid ol g and pagan kien ikun mni es. Mattew (8,5-13) iqassar ir-rakkont u ma jg idx li ç- çenturjun bag at Ωew delegazzjonijiet minfoku. Ìesù jqajjem mill-mewt lil bin l-armla ta Najn (7,11-17) Dan il-miraklu j ibu Luqa biss. Najn tinsab xi 5 mili lejn nofsinhar u l-lvant ta NaΩaret. F dan ir-ra al kien hemm mara armla li kellha tifel wie ed u mitilha. Hu u die el fir-ra al (Luqa mdorri jsejja l-ir ula "bliet") Ìesù lema il-funeral ta dan iω- Ωag Ωug, resaq lejn ittebut, messu u qajjem ittifel. IΩ-Ωag Ωug qam bil- L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 231

qieg da u beda jitkellem. Fost l-g a eb tan-nies, Ìesù radd it-tifel lil ommu u l- rajja inxterrdet mal- Lhudija u l-in awi kollha. Il-miraklu jixba lillmirakli ta Elija u EliΩew ((1 Slat 17,23; 2 Slat 4,36) u jidher li Luqa kellu quddiem g ajnejh dawn il-mirakli tal-profeti mill-kliem li uωa fil-vers 15 li jag laq irrakkont. Il-messa iera tal-battista (7,18-35) Issa Ìwanni l-battista kien jinsab fil- abs, f Makerus fil-lvant tal-ba ar il-mejjet. Jum minnhom bag at messa iera g and Ìesù biex jistaqsuh jekk huwiex il-messija jew g andux ji i xi add ie or. Hu wisq diffiçli li ra el qaddis b alu jiddubita minn dak li hu stess g ammed fil- Ìordan. Iddubitaw id-dixxipli tieg u u hu bag athom biex jaraw b g ajnejhom ilmirakli li kien qieg ed jag mel, mirakli li jixhdu g all-messjaniçità tieg u. Jista jkun ukoll li hu stess ried iqawwi l-fidi tieg u meta ra li Ìesù ma kienx milqug mill-kbarat Lhud. Fit-twe iba tieg u Ìesù g amel lilu nnifsu dak li kien abbar il-profeta Isaija (Is 35,4-6; 61,1), messija talfoqra u l-ippersegwitati. Imbag ad, meta l- messa iera telqu, Ìesù g amel elo ju lil Ìwanni: ra el sod u ta penitenza, qaddis ikbar minn profeta g ax wera lill-istess Messija, il-prekursur im abbar minn Malakija. Ìesù qal ukoll li Ìwanni kien l-ikbar fost l-imweldin minn-nisa fis-sens tal-missjoni tieg u ta profeta li wera direttament lill-messija imma mhux rigward il-qdusija, g ax Marija hi Ωgur ikbar minnu. Imma, "b danakollu l-iωg ar wie ed fis- Saltna ta Alla hu ikbar minnu" g ax hu miet qabel ma twaqfet il-fidwa bilmewt u qawmien ta Ìesù u g alhekk hu kien g adu fil- Patt il-qadim.. Imbag ad ((vv. 30ss.) Ìesù wera r-rieda aωina tal-fariωej, nies mimlijin g ira u suppervja li " iebu fix-xejn il-pjan li Alla kien fassal g alihom". Kasbru lil wanni li g allem il-penitenza u ma laqg ux lill- Il-Bibbja f idejna Messija li hu wera; aduha kontra Ìesù li kiel malmidinbin u ferra il-poplu, u riedu jeqirduh. "Imma l-ulied ta Alla kollha taw ra un lill-g erf tieg u" (v.35). Min huma dawn l-ulied ta Alla? Huma l-midinbin, jew il-pubblikani tal-vers 29 li laqg u l- ustizzja ta Alla u tg ammdu minn Ìwanni. Dawn ma ppretendewx li kienu g orrief b all-fariωej, imma kienu g orrief iktar minnhom g ax laqg u l- pjan ta Alla. Il-mara niedma g and Xmum il-fariωew (7,36-50) Wara r-rakkont talmessa iera ta Ìwanni u d-diskors ta wara, Ìesù kien mistieden g all-ikel g and wie ed FariΩew jismu Xmun. Kif Ìesù kien hemm, da let mara midinba mag rufa fil-belt li Luqa ma j ibx isimha. Din iebet vaωett ta l-alabastru biω-ωejt ifu. Marret wara Ìesù dejn ri lejh, xarrbet ri lejh bid-dmug tag ha, ixxuttathomlu b xuxitha u dilkitomlu bil-fwie a. G all- FariΩej dan kien skandlu kbir; mara qatt ma kienet tid ol qalb l-ir iel, tmiss ri lejn ta ra el u t oll xuxitha fil-pubbliku. Xmun stag eb b dak li ara u Ìesù g araf sibijietu. Ìieblu parabbola ta tnejn minn-nies imdejnin imma li wie ed minnhom kellu jag ti iktar mill-ie or. Min kellu jie u afrilhom ittnejn. Ìesù staqsa lil Xmun min mit-tnejn imdejnin kellu j obb l-aktar lil min silifhom il-flus. It-twe iba ta Xmun kienet naturali: "Jidhirli jien li dak li afirlu l-iωjed." Ìesù qallu li kien wie eb tajjeb u 232 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f idejna wrieh li l-g emil ta ospitalità u m abba, li suppost li wera hu, wriethom dilmara. Qallu wkoll li d-dnubiet tal-mara, li kienu afna, se jkunu ma fura g ax abbet afna. Imbag ad dar lejn il-mara u afrilha dnubietha. Il-mistednin iktar skandaliωωaw ru hom meta Ìesù afrilha dnubietha, g ax Alla biss ja fer id-dnubiet. Imma Ìesù dar lejn ilmara u qalilha: "Il-fidi tieg ek salvatek; mur fissliem". Dan ir-rakkont jixba afna lil rakkonti o ra li nsibu fl-evan elji dwar nisa li dilku ri lejn Ìesù (ara Mk 14,3-9; Mt 26,6-13; w 12,1-7). Dawn in-nisa li jissemmew kienu mara wa da f rakkonti differenti jew aktar minn wa da? Illitur ija Rumana fit-22 ta Lulju tqim wa da (din taddar ta Xmun ma Marija Maddalena u ma Marija o t Marta); il-litur ija orjentali tqim tliet nisa differenti. In-nisa twajba li marru wara Ìesù (8,1-13) Luqa dejjem jag ti importanza lin-nisa, u hawn jitkellem dwar xi nisa li Ìesù kien fejjaq mill-ispirti Ωiena u mill-mard. Dawn kienu Marija ta Magdala, li minnha are seba xjaten, Ìwanna, mart uωa, prokuratur ta Erodi, Susanna, u afna o rajn. Ìesù a lil dawn mieg u flimkien mat- Tnax hu u jxandar l- evan elju fl-ibliet u l-ir ula. Dawn in-nisa kienu jaqdu lix-xirka appostolika minn idhom u aktarx jag tu g ajnuna spiritwali wkoll fix-xandir ta l-evan elju. Il-parabbola taω-ωerrieg, it-tifsira tag ha u l-iskop tal-parabboli (8,4-15) B all-g orrief Lhud, Ìesù kien jinqeda bilparabboli fit-tag lim tieg u. Il-parabbola tfissirlek a a tqila b a o ra afifa, imma tistiednek biex tirrifletti biex tifhem tajjeb, u xi drabi jkollok tistaqsi t-tifsir tag ha. Fi kliem ie or, min ma jkollux rieda tajba li jisma u jitg allem, il-parabbola tibqa bla effett tajjeb. Ghalhekk il-fariωej ma adu l-ebda id mill-parabboli, g ax ma kellhomx rieda tajba li jisimg u u jitg allmu minn Ìesù. Dawn kienu jisimg u u ma jisimg ux g ax ma ridux jisimg u. Il-parabbola taω-ωerrieg hi hekk importanti li j ibuha s-sinottiçi kollha u kull Nisrani semag ha eluf ta drabi. Titkellem fuq kif iω- Ωerrieg a taqa fuq id-diversità ta art, diversità li tfisser id-diversità ta nies li jisimg u l-kelma ta Alla: hemm min jisma l-kelma u jifra imma jinsa meta jasal Ωmien it-ti rib (Ωerrieg a fuq il-blat); o rajn jisimg u u jinsew min abba li l-g ana, l-inkwiet Ωejjed g all- wejje tad-dinja u l-pjaçir (Ωerrieg a qalb ix-xewk); hemm dawk li jisimg u b qalb tajba u sinçiera u jag mlu afna frott. Il-parabbola tal-musbie (8,16-18) Din il-parabbola tidher li tirriferi g al dak li ntqal qabel. Il-musbie idawwal u j alli dejjem xi effett. Hekk il-kelma ta Alla: iddawwal u ma tistax tibqa mo bija. Imma biex nisimg uha sewwa je tie li noqog du attenti u hekk inωidu mattajjeb li a g andna; jekk le, dak li jkun ing atalna jitte dilna ma dak li g andna g ax nitilfu kollox kif ara lis-suppervja tal- FariΩej. Omm Ìesù u utu (8,19-21) L-istess okkaωjoni ta tag lim Luqa jag laqha bil-wasla ta Omm Ìesù u utu g ax il-veri qraba ta Ìesù huma dawk li jisimg u b rieda tajba l- kelma ta Alla u jag mluha. Marija kienet l-iktar bniedma li semg et, emmnet u g amlet il-kelma ta Alla. Innota li g al-lhud "ilkelma" (dabar) tfisser ukoll g emil. Kieku Marija kellha s-suppervja tal-fariωej, kieku ma saritx Omm Alla u ommna. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 233

Ìesù jsikket tempesta (8,22-24) Darba wa da, waqt li Ìesù kien qieg ed jaqsam mad-dixxipli minn xtajta g all-o ra ta l-g adira, g ajnejh marru bih u raqad. Qam riefnu kbir, imtlew blilma u kienu se jeg rqu. Iddixxipli resqu lejh, qajmuh u qalulu: "Mg allem, se nintilfu!". Hu qam, sikket lir-ri u lill-mew, u waqg et kalma kbira. Imbag ad çanfarhom g an-nuqqas tal-fidi tag hom, u huma stag bu li sa ansitra l-irjie u l- ba ar jisimg u minnu. Fir-rakkont tieg u Luqa jrattab dak ta Marku (ara Mk 4, 35-41). Il-miraklu juri l-qawwa divina ta Ìesù fuq l-elementi tan-natura. Juri wkoll li l-fidi s i a ta l- Appostli fid-divinità ta Kristu kienet progressiva u waslet g all-perfezzjoni wara l- G id il-óamsin. Fejqan ta ra el bi spirtu mni es (8,26-39) Meta Ìesù u l-appostli waslu fl-art tal-ìerasin, biswit Il-Galilija, resaq ra el minn qalb l-oqbra li kien ilu Ωmien twil ma jxidd libsa, inxte et f ri lejn Ìesù jg ajjat biex ma ja qrux. Fih kien hemm "le jun" (= afna) ta xjaten. Dawn talbu lil Ìesù jitfag hom fil- nieωer li kien hemm jirg u fuq l-g olja; hu alliehom, u huma nxte tu fl-g adira. Ir-rg ajja, meta raw x ara, beωg u, u kul add talab lil Ìesù biex iwarrab minn arthom. Ir-ra el, issa me lus mix-xjaten, talab lil Ìesù biex jibqa mieg u, iωda hu ma alliehx u qallu biex imur lejn daru u jg arraf lil kul add b dak li Alla g amel mieg u. Dan sar xhud tal-qawwa ta Ìesù fil-belt kollha. Luqa jirrakkonta l- rajja bi sbu ija liema b alha. L- art tal-ìerasin tinsab biswit Magdala, aktarx Wadi es- Samak ta llum, il hinn mill- Ìordan, fid-dekapoli fejn kienu jg ammru afna pagani; b hekk tfisser l- g aliex kien hemm afna nieωer li l-lhud ma setg ux jieklu l-la am tag hom. Luqa, b al Mark, jitkellem fuq imxajtan wie ed, Mattew fuq tnejn. Skond San Ìwann KriΩostmu, Luqa u Mark tkellmu fuq l-iktar wie ed qalil. Fi Ωmien Ìesù kien hemm afna possessi mid-demonju; illum forsi jissemmew inqas imma g ad baqa afna. Ir-rakkont juri l-qawwa Il-Bibbja f idejna ta Ìesù fuq ix-xjaten li mhux biss kienu jibωg u minnu, imma kienu jobdu l- kmand tieg u Ìesù jqajjem mill-mewt lil bint Ìajru u jfejjaq mara (8,40-56) Lura f Kafarnahum, Ìesù g amel miraklu fuq Ωew nisa, fuq tifla ta 12-il sena, bint ajru l-kap tas- Sinagoga, u fuq mara li kienet ilha 12-il sena tbati bittnixxija tad-demm. Id-dettal tas-snin (12-il sena) jista jkun li jorbot iω-ωew mirakli flimkien. Luqa jimxi fuq Marku fir-rakkont, imma j ibu bi stil isba u jaqbeω dak li qal Marku dwar li l- mara marret g al-ag ar bilkura tat-tobba u li keçça lil kul add il barra meta qajjem it-tifla ta Ìajru. Luqa jag tina wkoll Ωew informazzjonijiet li m hemmx fis- Sinottiçi l-o ra: li t-tifla kienet unika u li kienet waslet fl-a ar (hawn juωa terminu proprju tat-tobba Griegi). IΩ-Ωew mirakli juru l- qalb anina ta Ìesù, il-kuntatt fiωiku fil-mirakli (Ìesù mess it-tifla qabel ma qajjima, u l-mara messet lil Ìesù qabel il-miraklu) u l- fidi ta missier it-tifla u talmara. Ìesù qal: "It-tifla rieqda". Il-mewt hija raqda g ax minnha tibda ajja o ra. Il-mejtin huma reqdin g al din id-dinja, imma qeg din jg ixu f ajja a jar, ajja ta mistrie u paçi. Il-missjoni tat-tnax (9,1-6) Isssa Ìesù beda joqrob lejn it-tmiem tal-missjoni tieg u fuq din l-art u g alhekk beda ja seb g al dawk li kienu sejrin ikomplu l-istess missjoni. Sejja it- 234 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja f idejna Tnax u tahom il-qawwa u s- setg a fuq ix-xjaten u l- mard. Tahom ordni li ma jie du xejn mag hom; ji ifieri li jafdaw fil-provvidenza. Dwar l-istess ordni, fl-evan elju ta San Mark Ìesù jippermetti l- atar, imma dan id-dettal ma jag milx differenza g ax kull ordni g andha tittie ed fl-ispirtu tag ha u mhux flittra. Ìesù ordna wkoll lit- Tnax li fejn ma ji ux milqug in jitilqu g al imkien ie or; dan biex ma jitilfux Ωmien bla siwi. L-Appostli wettqu dak li ordnalhom Ìesù waqt li jduru l- ir ula. It-t assib ta Erodi (9,7-9) Ix-xnieg a dwar ittag lim u l-mirakli ta Ìesù riet. Óafna asbu li qam mill-mewt il-battista, o rajn li deher Elija jew wie ed mill-profeti; u dan l-g idut wasal f widnejn Erodi Antipa, bin Erodi l-kbir. Erodi beda jit asseb mhux b biωa imma b kurzità. G alhekk beda jfittex li jara lil Ìesù u sab l-okkaωjoni wara Ωmien, fil-jiem tal-passjoni. Ìesù jitma amest elef (9,10-17) Wara li l-appostli re g u lura mill-missjoni u tarrfulu dak li kienu g amlu, Ìesù adhom mieg u qrib belt jisimg a Betsajda. Il-folol saru jafu u marru warajh. Hu laqag hom u beda jkellimhom fuq is-saltna ta Alla, u jfejjaq afna. Meta beda jidlam l- Appostli talbu lil Ìesù biex jibg at in-nies lejn darhom g ax fil-post fejn kienu ma kienx hemm mnejn jixtru x jieklu u fejn jistrie u. Kien hemm madwar il- amest elef ra el. Ìesù ma riedx jibag athom. Qal lill- Appostli jqieg duhom fuq il- axix bilqieg da amsin amsin, kattar il- ames obωiet u Ω-Ωew utiet li kien hemm, refa g ajnejh lejn is-sema, berikhom u qasamhom. Imbag ad tahom lid-dixxipli biex inewluhom lin-nies, u kul add kiel sa ma xaba. Kien fadal afna bçejjeç tal- obω li n abru fi tnax-il qoffa. Dan ir-rakkont jixba afna dak ta l-evan elisti l- o ra b xi differenzi Ωg ar bi kliem li jfakkar fil-twaqqif ta l-ewkaristija: "refa g ajneh lejn is-sema, bierek qasam u ta". L-istqarrija ta fidi f Ìesù minn San Pietru (9,18-20) Luqa j alli barra l-missjoni ta Ìesù fil-feniçja min abba ra uni eografika u min abba li ried i alli l-missjoni f artijiet pagani g all-wara l-qawmien millimwiet, missjoni li hu jirrakkonta fl-atti. G alhekk jaqbeω il-materjal kollu li hemm f Mark 6,12-8,26. Bla ma jg id li Ìesù kien f Çesarija ta Filippu, art fejn kien hemm afna pagani, Luqa, wara li talab, staqsa lill-appostli dwar dak li n- nies jg idu min kien. Qalulu: min il-battista, min Elija jew wie ed mill-profeti. Imbag ad staqsihom xi jg idu huma. QabeΩ Pietru u qallu f isem s abu: "Int il- Messija ta Alla". Marku j ib: "Int il-messija". Mattew: "Int il-messija, l-iben ta Alla aj." Luqa j ib l-istess a a li tista tiftiehem a jar minn nies ta kultura griega. L-ewwel ta bira tal-mewt u l-qawmien (9,21-27) Ìesù ordna lill-appostli biex ma jg idu lil add; dan il-kliem tal-vers 21 jista jirriferi g all-vers ta qabel dwar l-istqarrija ta Pietru li Ìesù hu l-messija, jew g al dak li se jing ad fil-vrus li ejjin dwar it-ta bira talmewt u l-qawmien. Issa li beda joqrob iω- Ωmien tal-passjoni, Ìesù beda j ejji l-appostli g al dak li sejjer ji ri biex hekk iqawwilhom qalbhom ukoll bl-a bar tal-qawmien millmewt. Qalilhom li l-kbarat, il-qassisin il-kbar u l-kittieba, ji ifieri s-sanhedrin, sejrin jiç duh u joqtluh, imma li fit-tielet jum iqum. Dan ifakkar fil-kliem tas-salm L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 235

118, vers 22: "Il- ebla li warrbu l-bennejja saret il- ebla tax-xewka." F din l-ewwel ta bira talpassjoni Ìesù rabat il-figura tal-messija glorjuω (Danjel 7,13) ma dik tal- Qaddej sofferenti tat-tieni Isaija (Is kap. 53). Wara li j ib it-ta bira tal-passjoni, Luqa j ib kliem Ìesù dwar li d-dixxipli je ti ilhom jimxu warajh kuljum bis-salib li jfisser: ça da, fedeltà u ubbedjenza sal-mewt. Imma dan iwassal g al- ajja ta hena bla tmiem. Il-paradoss jinsab fiç-ça da tal- ajja ordinarja biex tinkiseb il- ajja fil-milja tag ha. Imbag ad Ìesù g arraf lill-appostli li xi w ud minnhom kienu sejrin jaraw is-saltna ta Alla mwaqqfa; dan se wara l- G id il-óamsin u mal-qerda ta Ìerusalemm meta l- Knisja nqatg et definitivament mill- udajiωmu. It-Trasfigurazzjoni (9,28-36) Xi tmint ijiem wara dan id-diskors, Ìesù tela fuq ilmuntanja biex jitlob u a mieg u lil Pietru, wanni u Ìakbu; dawn kienu mieg u fl-okkaωjonijiet l-aktar solenni ta ajtu. Huwa u jitlob, id-dehra ta wiççu tbiddlet u lbiesu sar ta bjuda li tg ammex (id-dija tad-divinità). Mieg u dehru Mosè u Elija, ir-rappreωentanti tal-li i u l-profeti, jit addtu fuq it-tmiem ta ajtu li kellu jse f Ìerusalemm. Kif kienet se tag laq il-viωjoni, Pietru xtaq li jibqa fil-wens ta dik id-dehra u talab lil Ìesù biex iwaqqaf tliet tined: g alih, g al- Mosè u g al Elija. Waqt li g amel din it-talba, s aba g attiethom u le en instema jg id: "Dan hu Ibni l- ma tur, lilu isimg u". Malli nstema l-le en, Ìesù sab ru u wa du u huma Ωammew is-skiet g al dawk iljiem. Il-post tad-dehra skond it-tradizzjoni antika u ta min jorbot fuqha hi l-muntanja Tabor, muntanja fil- Galilija li kienet meqjusa b ala post sagru sa ansitra mill-pagani snin qabel Kristu. Hemm xi studjuωi, l- iktar Protestanti, li ja sbu li kienet il-hermon, muntanja g olja fl-anti-libanu. L-iskop tal- rajja hu çar: Alla ried juri l-glorja ta Ibnu u b hekk iqawwi qalb l- Appostli huma u jinteb u li l- ejjieni qrib ta l- Img allem kien ta umiljazzjoni kbira bil-mewta tas-salib. Ìesù jfejjaq tifel ma kum mix-xitan u jer a j abbar il-mewt u l-qawmien (9,37-45) L-g ada tat-trasfigurazzjoni, Ìesù niωel minn fuq l-g olja u sab folla tistennieh b ra el jitolbu biex ine i x-xitan minn Il-Bibbja f idejna ibnu. It-tifel kien epilettiku, kien jag tih tal-qamar. Hawn ukoll, Luqa juri li kien tabib minn kif jiddeskrivi l- epilepsija b at-tobba Griegi : g ajjat (faωi "tonika"), tkag wi (faωi konvulsiva) u g eja kbira (faωi "estertorika"). Il-missier g arraf ukoll lil Ìesù li kien adu g and id-dixxipli imma ma rnexxilhomx ifejquh. It-twe iba ta Ìesù b çanfira g an-nuqqas ta fidi tidher iebsa. Iç-çanfira tidher diretta lil kul add, inkluωi d-dixxipli. Ix-xitan jintreba bil-fidi fil-qawwa ta Ìesù Msallab aktar milli b xi a a o ra; g alhekk Luqa ma j ibx dak li hemm fl-evan elisti l-o ra: "bittalb u s-sawm". Ìesù fejjaq it-tifel, wera l-qawwa tieg u fuq ix-xitan u alla l- folla tistag eb; Luqa biss i ib l-effett psikolo iku li alla l-miraklu fuq il-folla. F dan il-kontest ta qawwa u glorja, Ìesù abbar g at-tieni darba l- passjoni ming ajr ma jsemmi l-qawmien b all- Evan elisti l-o ra. S issa add ma seta jifhem kif il- Messija jista jkun Sultan li jbati; glorja marbuta mattbatija kienet g alihom paradoss; kienet u hekk tibqa fil-mo tal-bnedmin. 236 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Stanislao Loffreda ofm Skavi odda bil-belt ta Kafarnahum Meta fl-1986 ing ata bidu biex jinbena l-memorjal fuq il-fdalijiet tad-dar ta l- Appostlu Pietru f Kafarnahum, ie mwaqqaf ixxog ol ta l-iskavi li kien ilu g addej 19 il-sena. Bejn l- 1968, meta Virgilio Corbo ofm u Stanislao Laffreda ofm bdew ix-xog ol, u l- 1986 kienet instabet id-dar ta Pietru u parti mir-ra al ta Ωmien Ìesù. Meta mbag ad tlesta l-bini talmemorjal u ie konsagrat fit-28 ta Ìunju 1990 l- Fran iskani eddew il-permess fid-dipartiment talantikitajiet, biex ikunu jistg u jiskavaw parti o ra tar-ra al. Però dan ma se x, peress li patri Corbo marad u miet, u Patri Loffreda marad hu ukoll. Kellu jkun il-papa Ìwanni Pawlu II, li fiω-ωjara li g amel Kafarnahum fl-24 ta Marzu tas-sena 2000, talab lil patri Loffreda biex ikompli l-iskavi. Hekk mit- 28 ta Awissu sal-4 ta Novembru ta l-istess sena saret l-20 kampanja ta skavi f Kafarnahum. Issena l-o ra saret il-21 kampanja ta skavi bejn il- 21 t Awissu u t- 28 t Ottubru. Matul dawn l-iskavi li saru u f iskavi li mistennija jsiru matul l-erba snin li ejjin qed jinkixfu sal-livelli li jmorru lura lejn ir-raba seklu wara Kristu. Dan ixxog ol jitlob li kull a a li tinstab ti i skedata. Patri Loffreda qal li meta jintemm dan ix-xog ol jibda xog ol ie or delikat li jinωlu iωjed fil-fond biex jinkixef irra al ta Ωmien ta Ìesù. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 237

F rapport dwar ix-xog ol li kiteb patri Loffreda tenna: F ewwel metru mill-wiçç ta l-art jeωisti biss trab u ebel li waqg u mill- itan. F dan il-livell ma sibniex çeramika. Ta tu hemm livell ta amrija ippressata li fiha ç- çeramika u li andha forma ta paviment. Óa a dida li sibna kienu g add ta tegole, li kienu ja mlu parti mis-saqfa. Dan jidher li kien kwartier tan-nies tattajjeb, b differenza millambjent tradizzjonali fejn hemm id-dar ta Pietru, fejn qatt ma ltqajna ma tegole, imma fejn na sbu li s- soqfa kienu ma mulin mit-tiben, fu ar u travi Ω ar ta l-injam. Il-fatt li l- iskavi twess u f zona akbar ja tina dehra aktar çara tad-diversi blokki ta bini. Mid-diversi bibien jidher li kienu djar Ωviluppati afna. Sibna wkoll diversi fdalijiet ta tur ien li kienu jie du fis-sulari ta fuq, kif ukoll twieqi tipiçi f ambjenti li na sbu li kienu btie i, fejn dejjem hemm fdalijiet ta fran, b al dawk li l- arab adhom juωaw sallum u li jsej ulhom tannur. Kienu fran biex ja mu l- obω. Sibna wkoll imsieba, li fuqhom hemm diversi si illi, fosthom is-simbolu tas-salib. Jidher ukoll li hu kristjan il-fdal ta biçça fu ar li fuqu hemm imnaqqxa xbieha ta uta b Ωew ittri griegi, iota u alpha. Dawn l-imsieba biωantini juru alhekk l- Il-Bibbja f idejna isem ta Ìesù (iota ittra al Iesoùs). Instab ukoll reçipjent forma ta kaxxa Ω ira ta l-avorju, li fih kien hemm muniti Ω ar b al dawk li ltqajna ma hom fil-paviment. Sibna wkoll bini kurjuω, li na sbu li forsi seta kien binja bi tliet navati, ji ifieri knisja biωantina. Fra Gaudenzio Orfali OFM, li kien beda l-iskavi Kafarnahum, kien j id li d-dar ta S. Pietru ta t forma ottagonali kienet aktar memorjal, milli knisja vera u proprja, u li alhekk il-komunità kristjana biωantina ta Kafarnahum seta kellha knisja akbar xi mkien ie or fir-ra al. Imma meta tkomplew l-iskavi deher çar li din ma kienetx knisja, imma pjuttost fabbrika all-produzzjoni taω-ωejt. Dan jidher mill-ma sar kbir fil- ebel tal-basalt iswed li nstab f dan l-ambjent. Ixxo ol sar fi s ana tremenda, f temperatura ta 44 gradi Celsius fid-dell!... 238 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Biex Il-Bibbja Kultura nifhmu Biblika f idejna a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Maria Teresa Petrozzi Is-Samaritani Min huma s-samaritani? Mal-mewt tas-sultan Salamun il- lied bejn it-tribujiet Lhud amel li dawn inqasmu f'ωew blokki: is- Saltna ta' Ìuda u s-saltna ta' IΩrael jew tas-samarija. Fis-sena 721 QK l-assiri attakkaw din ta' l-a ar, iddeportaw afna mill-abitanti ta ha u abu f'arthom diversi kolonji ta' barranin. Il-bqija tan-nies tas-samarija, jew Samaritani, t alltu ma dawn ta' l-a ar u w ud spiççaw iqimu l-allat ta hom. Fis-sena 586 QK in-neo-babiloniωi attakkaw is-saltna ta' Ìuda u ddeportaw il-popolazzjoni. Wara l-eωilju, b'digriet ta' Çiru, set u jirritornaw lejn art twelidhom fis-sena 538 QK. In-nies tal-lhudija re u bdew i ixu l-li i tal-purezza tar-razza b'ri idità kbira. AkkuΩaw lis-samaritani li kienu ΩΩew u ma nisa pagani u li kienu idolatri. B'hekk m'aççettawhomx b ala uthom. Min-na a ta hom, is-samaritani kienu jikkunsidraw irwie hom b ala dawk li jqimu lil Alla tal-missirijiet; bnew tempju fuq l-áolja GariΩim, iddikjaraw li s- saçerdozju ta hom biss kien validu u njoraw lil Ìerusalem u t-tempju ta ha. Minn dak iω-ωmien il-kelma 'Samaritani' annies tal-lhudija ma kienx ifisser aktar 'dak li j ix fiω- Ωona tas-samarija' imma 'dak li hu eretiku u mni eω'. In-nies tal- Lhudija u s-samaritani b'hekk olqu mibe da u antipatija bejniethom li tidher ukoll fir-rakkonti tal- Van elu. Il-verΩjoni Samaritana Skond l-istorja tas- Samaritani l-istorja hija maqsuma fi tnejn: il-perijodu meta Alla kellu pjaçir bil-poplu u l-perijodu taddispjaçir divin. L-ewwel perijodu jibda mill-eωodu sa Ωmien Eli. ÌoΩwè kien akem l-art ta' Kan an al IΩrael u amel minn Sikem il-belt kapitali. ÌoΩwè kien mexa fuq ilparir tal-qassis il-kbir, minnisel ta' Aronne permezz ta' Fin as, in-neputi ta' Aronne, u bena santwarju fuq l-áolja GariΩim, santwarju li kien il-qalb talkult IΩraelitiku. Dan kien fis-sena 2794 mill- olqien. Wara l-mewt ta' ÌoΩwè kien hemm suççessjoni regulari ta' slaten (l-im all- L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 239

fin skond it-tradizzjoni ta' Ìuda) ma Ωula mid-diversi tribujiet, Ìuda inkluω. Il-perijodu tad-dispjaçir divin beda b'eli u jibqa' sejjer sa l-a ar. Eli, li kien ej minn familja Ωbaljata, xtaq issaçerdozju alih; mar Silo u bena santwarju kontra dak ta' l-áolja GariΩim. Áalhekk al xi Ωmien l- IΩraeliti kellhom Ωew santwarji u Ωew saçerdozji. Parti mill-popolazzjoni baq et fidila all-qassis il-kbir le ittimu, Uzzi; o rajn aççettaw lil Eli; o rajn waq u fil-paganeωmu. Min abba l- ajja ta' Eli Alla tant iddispjaçieh li ie el lill-art tibla' lissantwarju ta' l-áolja GariΩim biex dawn set u jo or u ad-dawl sakemm tasal it-tieni saltna. Fi Ωmien Samwel, li kien trabba fis-santwarju falz ta' Silo, IΩrael ried sultan. It-tribujiet kollha, barra dawk ta' Efrajm u Manasseh li kienu j ixu fis-samarija, adu sehem f'assembleja f'mizpa u Samwel dilek lil Sawl b ala sultan. Faqq et gwerra bejn Saul u t-tribujiet tas-samarija; reba Sawl u dan keçça lil dawn it-tribujiet li Ωammew s i is-saçerdozju ereditarju ta hom. Il- rajjiet li segwew kienu l-qerda tat-tempju minn Nabukodonosor u d- deportazzjoni lejn l-assirja. Is-sultan ta' l-assirja, fuq talba ta' dawk li baq u fis-samarija matul seba' snin nixfa, ordna lid-deportati li jmorru lura f'pajjiωhom. Dawn aççettaw ta t kundizjoni li l-kult ta hom jer a' jibda jsir fuq l-áolja GariΩim. Tlett elef ra el bil-familji ta hom marru lura, ittempju re a' nbena u s- Samaritani qatt ma telqu aktar lill-art twelidhom. Il-Kredu tas-samaritani Il-kredu tas-samaritani huwa qasir: - Il-fidi tie i hija fik, YHWH. Is-Samaritani fil-fatt jikkunsidraw rwie hom Il-Bibbja Kultura f idejna Biblika b ala dawk li jqimu bilfedeltà lil Alla personali. Huma strettament monoteisti u jevitaw il-lingwa antropomorfiku. - U f'mosè, iben Amran, il-qaddej tie ek. Mosè huwa l-uniku profeta u t- talb ji i offrut lil Alla allmerti tie u u tal-patrijarki. - U fil-li i mqaddsa. Illi i hija perfetta aliex tnisslet qabel id-dinja u n atat minn idejn Alla. Alla, allieq ta' kollox, irrivela lilu nnifsu fil- olqien u filli i. Is-Samaritani jsejj u lilhom infushom 'shamerim', dawk li j arsu l-li i. - U fl-áolja GariΩim BethEL. L- amara ta' Alla, ma Ωula minn Alla, hija l- Áolja GariΩim. U hawnhekk insibu l-punt li jaqsam il-lhud u s- Samaritani. It-trattat çkejken extra-talmudiku Masseket Kutim li jitkellem fuq is-samaritani, hekk ja laq: "Meta ser inre uhom lura lejna? Meta jiç du lill-áolja GariΩim u jistqarru lil Ìerusalem..." -U f'jum il-vendetta u l- las. Il-jum kbir huwa mistenni b'tamiet kbar. Imba ad Mosè iqum millimwiet u jinterçedi allpoplu tie u. Alla mba ad ji udika lil kul add u l-an li jkunu l- inkwiωituri tat-tajjeb u tal- aωin. IΩrael ikun maqsum fi tnejn: it-tajbin li jittie du fil-ìnien ta' l-áeden u l- Ωiena li jmorru fin-nar ta' dejjem. Il-Masseket Kutin jikkonkludi: "...u nistqarru l- qawmien mill-imwiet. Minn hemm 'il quddiem kull min jisraq Samaritan ikun daqslikieku seraq lil Lhudi." Is- Samaritani l-antiki kienu 240 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Biex Il-Bibbja Kultura nifhmu Biblika f idejna a jar il-kelma ta Alla jωommu t-twemmin Lhudi antik, li l-mejtin jinωlu fix- Sheol. It-twemmin fil-qawmien Ωviluppat mil-lhud wara x-xiωma mis- Samaritani da let aktar tard anke fit-teolo ija Samaritana. L-ideja Ωviluppat ukoll ta t l-influwenza tal-kristjaneωmu. It-teologu samaritan tar-raba' seklu, Markha, jitkellem mill-qawmien li kellu jse wara l- mewt tal-messija; u mba ad ikun hemm il- udizzju ta' l-a ar. Fl-iΩvilupp tal- MessjaniΩmu s-samaritani imitaw lill-ìudajiωmu. L- idejat mesjaniçi ta hom m andhoms importanza vitali u t-testi li jitkellmu fuq hekk huma relattivament ftit. Huwa aktar twemmin popolari milli duttrina poωittiva. It-Ta eb, dak li kellu jirrestawra kollox, kellu j ix 110 sena u jre a' lura l-poplu tie u lejn ittoroq ta' Alla. Il-Kotba Qaddisa tas-samaritani Is-Samaritani Ωammew l-ilsien ta hom, l-ebrajk, sal-wasla tal-griegi. Bdew imba ad juωaw il-grieg u meta l-perijodu ellenistiku adda adottaw l- Aramajk. Mal-wasla tal- Musulmani l-aramajk beda jispiçça fix-xejn u masseklu 10 kien ilsien mejjet u kien jintuωa l-áarbi. Illum hemm ftit Samaritani li g adhom jafu speçi ta' djalett ta' l-aramajk Palestinjan. L-ebrajk antik baqa' jintuωa b ala lsien litur iku. Il-mod ta' kitba li juωaw is-samaritani huwa differenti mill-karattru kwadru ta' l-ebrajk u jirrappreωenta tip antik ta' dak li jissejja il-karattru feniçju. B ala baωi tal-kotba qaddisa Samaritani insibu t-torah, il-li i jew dak li nsej ulu l-pentatewku li jikkorispondi all-kanone Lhudi. It-test huwa sostanzjalment l-istess u xi 6000 differenza huma prinçipalment ta' tip grafiku. Il-verΩjoni Aramajk tal- Pentatewku, it-targum, rmur lura all-ewwel erba' sekli WK. Ftit jeωistu testi s a tat-targum fl- Ewropa u dawn inkitbu meta l-aramajk kien di à lsien mejjet. Il-pellegrin ruman Pietro della Valle kien l-ewwel wie ed li ab fl-ewropa kopji tal-kotba qaddisa tas-samaritani: Pentatewku bl-ebrajk miktub b'karattri samaritani u Targum li kien xtara f'damasku fis-sena 166. Il-letteratura sagra tas- Samaritani ti bor ukoll fiha seba' kotba ta' kronaki li fosthom l-aktar importanti huma: Kronaki I, mill- olqien ta' Adam sal-mewt ta' Mosè, u li nkiteb fisseklu 3 QK; Kronaki II, millwasla ta' ÌoΩwè f'kan an sal-medjuevu, bil-partijiet l- aktar antiki miktuba blebrajk antik; Kronaki IV jew il-ktieb ta' ÌoΩwè, miktub bl-áarbi bil-karattru Samaritan li jirrakkonta dak li ara mill-a ar jiem ta' Mosè sa' l-a ar jiem tasseklu 4 WK u li j ib id-data 1362. Fost il-kummentarji li m adhomx jeωistu hemm il-memar Markha, it- Ta lim ta' Markha jew il- Ktieb ta' l-áe ubijiet, miktub bl-aramajk-samaritan tar-raba' seklu WK. Fih wie ed jara l-influwenzi tal-ìdid Testment. Kummentarji ohra fuq il- Ìenesi, l-eωodu, Levitiku u Numri jmorru lura assekli 15 u 16. Defter - il-ktieb tar-regoli litur içi - andu sezzjonijiet antiki li jmorru lura at-tielet u r-raba' seklu. Hilkuh, it-triq tal-óajja, hija kollezzjoni ta' li ijiet b'esposizzjoni u interpretazzjoni li tmur lura as-sekli 15 u L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 241

16. KatekiΩmu miktub f'forma ta' mistoqsija u twe iba u maqsum f'ωew sezzjonijiet, twemmin u li i, imur lura as-seklu tmintax. Is-Sagrifiççju ta' l-áid Il-festa prinçipali talkalendarju litur iku Samaritan hija l-festa ta' l- Áid, fl-14 ta' Nissan. Issagrifiççju bid-demm li jfakkar fl-eωodu huwa l- uniku sagrifiççju ma ruf mis-samaritani aliex ie offrut minn Mosè ftit qabel ma ttell et it-tinda tallaq a. Huma jωommu li s-sagrifiççji l-o ra kollha Il-Bibbja Kultura f idejna Biblika huma marbuta mat- Tinda/Tempju u aladarba dan ma jeωistix aktar m andhomx validità. Fil-Áid is-samaritani i allu lil djarhom u jmorru lejn l-áolja GariΩim. XI ranet qabel il-festa jittie ed aruf kull familja jew tnejn u o rajn li jinωammu hemm al jista' jkun l-o rajn mhumiex ritwalment tajbin assagrifiççju. Tit affer trinka fl-art fejn imba ad i addi d-demm tal-vittma u jit ejja l-injam assagrifiççju. Ìaladarba l-jum jibda lejlet fil axija, iç-çerimonja tibda ma nωul ixxemx. L-ir iel u t-tfal libsin ilbiesi twal bojod jin abru qrib il-post tas-sagrifiççju u r-rit jibda meta jasal il-qassis il-kbir u l-anzjani. L- assembleja tibda titlob t ares lejn l-áolja; il-qassis jitla' fuq ebla u wiççu lejn il- em a jibda jaqra silta mit-torah. meta jasal all-kliem, "Il-poplu kollu joqtol bejn iω-ωew t iljieli" (EΩ 12, 6), xi Ω aωa im ejjija al dan jaqbdu l- rief u j annxrulhom onqhom. Il- rejjef imutu bit-telf tad-demm. Il-membri tal-komunità içappsu mo hom bid-demm. Meta jintemm is-sagrifiççju, in-nies ja tu sinjal ta' paçi lil xulxin u kul add jiekol mill- obω aωωmu u l- xejjex morri. Il- rief ji u mqaxxra bil-mis un u l- qassis il-kbir jara li kollha huma tajbin (EΩ 12, 5). Il- ewwieni tal- rrief, ne i l-qlub u l-fwied, huma ma ruqa. Il- rief imba ad jidda lu flinjam u jitqie du fuq innar. Il- rief idumu erba' si at biex isiru. Waqt ilproçess tat-tisjir l-assembleja titlob u tirrepeti, "Ja weh Alla ta na huwa l-uniku Ja weh" (Dt 6, 4). L-ikla ta' l-áid tittiekel malajr mill-ir iel bilwieqfa u dak li jifdal ji i mix tut fin-nar (EΩ 12, 10). Iç-çerimonja tintemm all- abta ta' nofs il-lejl. It-Tempju u s-sinagogi tas-samaritani Ftit nafu rigward l-arkitettura sagra tas- Samaritani. Rigward it- Tempju fuq l-áolja GariΩim andna Ωew affarijiet. EΩra 6, 3 jirrakkonta kif Çiru alla l- 242 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Biex Il-Bibbja Kultura nifhmu Biblika f idejna a jar il-kelma ta Alla Lhud jer u jibnu t-tempju f'ìerusalem fuq pedamenti kapaçi jωommu 60 kubitu oli u daqshekk ie or wiesg a. L-istoriku Lhudi ÌuΩeppi Flavju jitkellem minn Tempju Samaritan simili al dak ta' Ìerusalem. X'aktarx lil dan kien afna iω ar mit-tempju ta' Ìerusalem. Il-kwistjoni ta' fejn kien mibni dan it- Tempju fuq l-áolja GariΩim hija kwistjoni min ajr twe iba. Ni bru l-informazzjoni dwar is-sinagogi antiki biss mill- ejjun letterarji u dawn jitkellmu mill-binjiet li jmorru lura as-seklu 4 WK. Il-fdalijiet ta' sinagoga Samaritana ar u addawl waqt operazzjonijiet militari fl-1948 u ew studjati minn E. L. Sukenik. Dawn il-fdalitjiet jinsabu f'salbit, ra al qrib Latroun. Hija kamra rettangulari li t ares lejn l-áolja GariΩim. Hemm il-fdalijiet ta' Ωew muωajçi, l-aktar antik jixhed al disinji eometriçi u medaljun li kellu x-xbiha tal-menorah u speçi ta' piramida li x'aktarx tindika lill-áolja GariΩim. Skrizzjoni tfakkar f'eω 15, 18, "Ja weh hu sultan al dejjem ta' dejjem". Is-sinagoga probabilment i arrfet fi tmiem il- ames seklu jew kmieni fis-seklu sitta. Hemm afna skrizzjonijiet Samaritani f'nablus u madwar u kollha jikkwotaw id-dekalogu jew parti minnu. Wa da minn dawn l-iskrizzjonijiet hija ma rufa b ala 'd- Dekalogu ta' SIkem u hija nkorporata fil-minaret tal- Moskeja el-khadra f'nablus. O ra li tmur lura as-seklu tlieta jew erb a WK hija miωmuma fil-muωew Ω ir li hemm qrib il-bir ta' Ìakobb. Is-Samaritani llum Huma minoranza, forsi lanqas ila qu 500 ru. Ne i xi familji li j ixu f'ìaffa, ilkoll huma f'nablus, qrib l-áolja GariΩim. Fis-sinagoga Ω ira li andhom hemm, mibnija mill- did wara t- terremot ta' l-1927, huma andhom l-iskroll imsejja ta' Abisha, ax jemmnu li din il-kopja tal-pentatewku kienet saret minn Abisha, neputi ta' EleaΩar fis-sena 13 ta' l-insedjament tal- Lhud f'kan an. Fir-realtà jidher li huwa xo ol li sar bejn is-seklu dax u tlettax WK b'xi Ωjieda li saret fisseklu erbatax. Gwerer, persekuzzjonijiet, apostasiji u tlieta oxrin seklu ta' Ωwie tribali abu kwaωi fix-xejn lil din il-komunità li ta' min jammiraha at-tenaçità ta ha u all-importanza storika ta ha fl-istorja biblika. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 243

SALM 38 Talba fit-tbatija Il-Bibbja Is-Salmi f idejna Mulej, la ççanfarnix fil-korla tie ek, la twiddibnix fis-sa na tie ek! Áax il-vle e tie ek da lu fija, u idek ta fas fuqi. Xejn m'hu s i f' ismi min abba l- adab tie ek; m'hemmx sa a f' admi min abba tijieti. Áax dnubietu tel u 'l fuq minn rasi, b al toqol kbir alija ja fsu fuqi. Irejj u u jdennu l- rie i tie i, tija tal-bluha tie i. Ninsab milwi u mifni all-a ar; il-jum kollu n addih fid-dwejjaq. Áax qabadni ruq f' enbejja, u xejn s i ma andi f' ismi. Mifni n ossni u mfarrak alkollox; n ajjat min abba t-tferfir ta' qalbi. Sidi, quddiemek hi x-xewqa kollha tie i; it-tnehid tie i m'hux mo bi minnek. Qalbi t abbat, sa ti allietni, id-dawl ta' ajnejja wkoll naqasni. Óbiebi u s abi mill-mard tie i jitgerrxu; qrabati jωommu 'l bo od minni. Xibka ejjewli dawk li jonsbuli ajti, iqassu fuqi dawk li jixtiquli d-deni, il- in kollu l-qerq inassu. Imma jien b al trux li ma jismax; b al imbikkem li ma jifta x alqu. Na milha ta' wie ed li ma jismax, b al wie ed li xejn ma andu xi j id. Áax fik, Mulej, jien nittama; int li twie eb, Sid u Alla tie i. Jien edt: "Ma jifir ux min abba fija, ma jifta rux fuqi jekk ri li jo tor." Áax jien wasalt biex naqa'; u tbatijieti dejjem quddiem ajnejja. Ótijieti jien nistqarrhom; nit asseb fuq id-dnub tie i. Tqawwew dawk li al xejn b'xejn huma kontrija, Ωdiedu dawk li li al xejn jobo duni; dawk li jrodduli all- id id-deni; dawk li jiqfuli ax nimxi sewwa. La t allinix, Mulej; Alla tie i, titbe idx minni. Fittex a tini l- ajnuna, Sidi, is-salvazzjoni tie i "Irej u u jdennu l- rie i tie i!" It-tradizzjoni tal-knisja arfet f'dan il-vers l- ajta u t-talba ta' wie ed m iddem. Din it-talba allura tidher b'qawwa ta' l- a eb ax hija talba ta' bniedem li kien skomunikat mill- ajja ta' kuljum. Hija talba li tixhed al dik li tissejja it-teorija tar-retribuzzjoni, fis-sens li l-marda kienet titqies b al kastig ad-dnubiet li wie ed ikun amel. Is-salm allura jsir stqarrija tad-dnub, espressjoni profonda ta' ndiema li twassal al fiduçja totali f'alla. 244 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD TA MEJJU - ÌUNJU (Sena A) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha Jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 245

Is-Sitt Óadd ta l-g id Difensur ie or Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Kelma t Alla g alina llum Qari I: Qie du jdejhom fuqhom u adu l-ispirtu s- Santu (Atti 8, 5-8, 14-17). Qari li jfakkarna li l-attività missjunarja tal-knisja tal-bidu tmiss ukoll lis-samarija. Huwa Filippu li j abbar il- Bxara t-tajba, Bxara li ti i milqu a bl-entusjaωmu, Bxara li ti i akkumpanjata bis-sinjali u l- e ubijiet. Mill-Knisja ta' Ìerusalem jaslu wkoll Pietru u Ìwanni, ixxhieda kwalifikati ta' Ìesù Rxoxt li rçevew l-ispirtu s- Santu u jmorru fis-samarija biex iqie du jdejhom fuq l- im ammdin odda biex dawn ukoll jirçievu l-qawwa ta' l-istess Spirtu s-santu. Il- Penetekoste ter a' sse fis- Samarija! Qari II: Ìie mo ti allmewt fil- isem, imma a l- ajja fir-ru (1 Pt 3, 15-18). San Pietru jfakkarna li t-tbatija tal-knisja hija tbatija b al dik ta' Kristu li tipproduçi l-frott tat-tama u ta' dak kollu li huwa tajjeb - hekk kif it-tbatija tal-mulej waslet arreb a fuq id-dnub u d-don tal- biberija ma' Alla u ajja dida fl-ispirtu. Il- rajja ta' l- Áid mela sse kontinwament ukoll fil- ajja tal-knisja li trid t ix b'kura ir-rwol li ta ti xhieda lil kul add, bil- lewwa, bir-rispett, bis-sinçerità, b' eneroωità u bil-kuxjenza li hija dawl al addie or. Van elu: Jiena nitlob 'il Missier, u hu ja tikom DIfensur ie or (Ìw 14, 15-21). F'din is-silta Ìesù jwie ed l-ispirtu s-santu, Spirtu li kellu jwettaq bis-s i ir-rivelazzjoni ta Kristu. L-Ispirtu huwa msejja Difensur. Dan huwa lingwa legali li jfakkarna li Ìwanni b al donnu jara l- rajja ta' Ìesù u tal-knisja b ala proçess quddiem l-akkuωi tad-dinja. Ir-reb a tad-dinja hija apparenti aliex bil-qawwa talmewt u l-qawmien ta' Kristu, il-knisja to ro rebbie a fuq id-dnub. Il-mewt u l-qawmien isiru l-mezz tar-reb a u tal-fidwa li trid tasal lil bnedmin kollha. Id-Difensur jakkuωa lid-dinja; huwa jfarra lill-knisja u jittrasmettilha l-istess qawwa ta' Alla. Is-seba Óadd ta l-g id Tlu il-mulej fis-sema Fuq il-quççata Fuq il-quççata tal-g olja taω-ûebbu fil-lvant ta Ìerusalem it-tifkira tat- Tlug fis-sema tal-mulej Ìesù. Kappella çkejkna mibdula f Moskeja fuq fdalijiet taω-ωmien bikri tal-knisja ta Ìerusalem. Qari I: Kien me ud 'l fuq waqt li huma kienu j arsu lejh (Atti 1, 1-11). Is-silta tintroduçi l-ktieb ta' l- Atti ta' l-appostli. Luqa ji bor fi ftit kliem il-van elu u jindika l-o ett tax-xhieda ta' l- Appostli: "Dak kollu li Ìesù kien amel u allem." Luqa juri li l-attività appostolika kellha tibda b al dik ta' Ìesù, ji ifieri bil-qawwa ta' l- Ispirtu s-santu. L-Im allem 246 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Mi bura flimkien In abru fil-kmajra... beωg u minn nies. Óarbu, sta bew g ax asbu li issa kien imiss lilhom wara l-img allem. BeΩg u. Sakkru l-bibien. Xtaqu jibqg u hekk we edhom maqtug a minn kul add... imma l-qawwa ta l-g oli iddiet madwarhom u n-nifs ta Alla nefa fuqhom biex tahaom ajja dida u hekk tajjru l-biωa u millkmajra ar u jxandru l- A bar: Il-Mulej qam tassew! stess j id lill-appostli li kellhom jit ammdu bl-ispirtu s- Santu. Ìesù huwa ppreωentat mill-perijodu li jibda bilqawmien tie u sat-tlu fissema b ala l-im allem tassaltna ta' Alla. Jasal ilmument li ji i mtella' s-sema; bis-simbolu tas-s aba Luqa juri li lil Ìesù iet mo tija kull set a. Bl-istess mod li jitlaq hekk andu jer a ji i fl-a ar jum fil-glorja tie u. Qari II: Alla qie ed lil Sidna Ìesù fil-lemin tie u fis-smewwiet (Ef 1, 17-23). F'din is-silta San Pawl jawgura lill-efesin li ja arfu lil Alla ta' Sidna Ìesù Kristu. Jitlob li Alla jdawwlilhom l- ajnejn ta' qalbhom bittama. Alla wera l-qawwa tie u fi Kristu meta qajmu mill-imwiet u qie du fillemin tie u fis-smewwiet, 'il fuq minn kill Saltna u Set a, minn kull Qawwa u Óakma, 'il fuq minn kull isem li jissemma, mhux biss aω-ωmien ta' issa, imma wkoll alli ej. Pawlu mela jitkellem mill-eωaltazzjoni ta' Kristu li huwa wkoll ir-ras tal-knisja, "dak li jimla kollox f'kollox." Van elu: Lili n atat kull set a fis-sema u fl-art (Mt 28, 19-20). Áandna l-final glorjuω tal- ajja pubblika ta' Ìesù. B al ma jirrakkonta fl-atti, Ìesù jitlob lid-dixxipli biex jibq u fil-belt biex jirçievu l-ispirtu s- Santu. Hu kellu ja milhom xhieda kwalifikati tie u. Ìesù ja ti l-mandat missjunarju lill-appostli qabel ma jitla' s-sema. Huma ser ikollhom il-qawwa jxandru dak kollu li wettaq Ìesù biex ilbnedmin jikkonvertu u jirçievu l-ma fra tad-dnubiet. B'hekk jitwettaq il-pjan salvifiku ta' Alla, skond l-iskrittura. Ìesù iwie ed li kellu jibqa' ma' l- Appostli sa' l-a ar: "U ara, jiena ma kom dejjem, sa l- a ar taω-ωmien". G id il-óamsin G otja ta l-ispirtu Qari I: Imtlew ilkoll bl-ispirtu s-santu (Atti 2, 1-11). Din hija l- rajja l-aktar importanti wara t-tluq ta' Ìesù. Ji i mib ut l-ispirtu s-santu b ala twettiq talwe da ta' Ìesù. L-effuΩjoni ta' l-ispirtu hija deskritta fuq l-isfond tal-pentekoste Lhudija, il- rajja fuq is-sinaj li fih l-poplu kien irçieva d-don tal-li i minn idejn Mosè. L- istess nar ta' Alla, l-ispirtu, jimla bil-qawwa tie u issa d-dixxipli ta' Ìesù, dawk li kellhom jibdew il-poplu l- did ta' Alla. B'din is-silta Luqa jrid juri wkoll li l-ispirtu kien ser ji bor f' em a wa da ilpopli kollha ta' l-art. Hu l- Ispirtu l-qawwi li jer a' jnissel il- aqda fost il-bnedmin li kienu nfirdu f'babel. B'dan Luqa juri wkoll il-missjoni universali tal-knisja. Qari II: Ilkoll t ammidna fi Spirtu wie ed biex na mlu isem wie ed (I Kor 12, 36-7, 12-13). L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 247

Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum F'din is-sitla San Pawl ifakkar lill-korintin li huwa l-ispirtu qaddis li j ammar fl-insara li jnissel il-fidi u j inna nistqarru li Ìesù huwa l-mulej. Ifakkar ukoll li d-doni kollha fil-knisja andhom ajn wa da, l-ispirtu s-santu, li huwa l-mulej li ja ti l- ajja. Lil kul add tin ata d-dehra ta' l-ispirtu all- id ta' kul add. L-Ispirtu j aqqad lil dawk kollha li jemmnu f' isem wie ed, ax ilkoll t ammidna fi Spirtu wie ed biex na mlu isem wie ed. Van elu: Óudu l-ispirtu s- Santu (Ìw 20, 19-23). Ìesù ji i ppreωentat fiddehra tie u lill-appostli dakinhar ta' l-ewwel Óadd il-áid fil axija. Matul ajtu kien wie ed il-ma fra tad-dnubiet lil dawk kollha li jemmnu fih. Il-ma fra tad-dnubiet isse fuq il-kalvarju bl- oti ta' Ìesù all-mewt. Minn enbu minfud kien are demm u ilma, simboli talma fra tad-dnubiet u ta' l- Ispirtu s-santu. Áax kellha tkun il-qawwa ta' l-ispirtu li twettaq il-ma fra f'dawk kollha li jemmnu fl-imsallab. Hu alhekk li Ìesù jonfo l- Ispirtu s-santu fuq l-appostli. Bil-qawwa tie u set u ixandru lill-mulej Imsallab u Irxoxtat u f'ismu jwasslu lllbnedmin il-ma fra tad-dnubiet. It-Trinità Mqaddsa Il-Kobor ta Alla Il-kobor tal-misteru Mhux façli ta seb u tifhem il-kobor tal-misteru tal- Im abba ta Alla g all-bniedem. Mill-Qabar vojt ar et rebbie a l- ajja tag na u twa adna mal-misteru tal- Im abba ta Alla. Dehra ta glorja ma enb il-qabar iemed. T ares l fuq u tilma id-dawl li jofroq iddlam u t oss donnu n-nifs ta Alla jonfo fuqna, lejqiet tieg u, biex i addanna fil-kobor tal-glorja tieg u! Qari I: Il-Mulej hu Alla li ja der u j enn (EΩ 34, 4b- 6.8-9) Wara l-esperjenza ta' l-infedeltà tal-poplu lhudi fiddeωert, infedeltà li dehret fl- o ol tad-deheb, Alla jkompli jirrivela lilu nnifsu lillpoplu. Huwa Alla kkaratterizzat mill-ma fra u l- ustizzja. Il-primat huwa talma fra. Alla ma jsegwix illo ika ta' ajn al ajn u sinna al sinna. Huwa Alla li juri niena al elf nisel! Mosè jifhem li din ir-rivelazzjoni tmiss il- ajja talpoplu: il-ma fra ta' Alla te les lil bniedem, to olqu mill- did b ala wirt tal- Mulej, f' aqda s i a mie u fil-patt ta' biberija. Qari II: Il-grazzja ta' Sidna Ìesù Kristu, l-im abba ta' Alla, u l- aqda fl-ispirtu s- Santu (2 Kor 13, 11-13). F'din is-silta San Pawl ja laq it-tieni Ittra lill- Korintin. Hija biss fl-aççettazzjoni ta' l-im abba ta' Alla li l-bniedem isib il-fer u dawk il-valuri u s-sentimenti li jidhru çar fil-kliem ta' l- appostlu Pawlu. It-tislima trinitarja tfakkarna fl-attributi tal-persuni ta' l- Imqaddsa Trinità: il-grazzja, l-im aba u l- aqda. Pawlu jsejja lin-nisrani biex i ix fid-dawl ta' dawn l-attributi, fl-isem tal-missier, u ta' l- Iben u ta' l-ispirtu s-santu. Van elu: Alla ba at lil Ibnu fid-dinja biex bih hija ssalva (Ìw 3, 16-18). Fid-diskors ta' Ìesù lil Nikodemu, il-mulej jirrivela ilqawwa tremenda ta' l- 248 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum im abba ta' Alla: Alla tant abb lid-dinja li ba at lil Ibnu biex isalvaha. L- im abba ta' Alla mhijiex xi diskors teolo iku astratt jew vojt; hija realtà konkreta li tidher fil-missjoni u fil-persuna ta' l-iben ta' Alla ma mul bniedem. Hija persuna u missjoni li tippermetti lil bniedem jid ol fi djalogu ma' Alla nnifsu. Hija persuna u missjoni li tin ata fil-misteru ta' l- inkarnazzjoni u tal-fidwa fuq is-salib. Il-fidi fl-iben tifta ittriq al and il-missier, u dan, bil-qawwa ta' l-ispirtu s-santu, il-mulej li ja ti l- ajja! FESTA TAL-ÌISEM U D-DEMM TA' KRISTU Corpus Christi Il-Qsim tal- obω Ftit obω... maqsum flimkien lejliet il-festa ta l- G id... ifakkar Óelsien minn jasar, g otja ta ajja. Ftit obω mill- did maqsum bejn l-a wa li jemmnu f Ìesù jg aqqad u jrodd il- ajja g ax mibdul fil-qawwa tal- Ìisem aj tal-mulej Ìesù. Nadurawk ja obω tas-sema. Qari I: Tem ek il-manna li la int u anqas missirijietek ma kontu tafu biha (Dewr 8, 2-3, 14b - 16a). Mosè, fi tmiem ajtu, ifakkar lill-poplu bl- e ubijiet kbar li Alla kien amel mie u, e ubijiet li l-poplu ji i mistieden ma jinsa qatt. It-tifkira ta' dan kellha tqanqal l-im abba al Alla fil- ixien tal-patt. Hu proprju f'dan id-dawl li Mosè seta' jistqarr: "Ftakar fil-mixja kollha li mexxiek il- Mulej Alla tie ek...ried li tbati l- u, imba ad tem ek il-manna li la int u anqas missirijietek ma kontu tafu biha, biex jurik li mhux bil- obω biss i ix ilbniedem imma b'dak kollu li jo ro minn fomm il-mulej, b'dan i ix il-bniedem". Qari II: La l- obωa hija wa da... a na isem wie ed (1 Kor 10, 16-17). Pawlu jfisser is-sens veru ta' l-ewkaristija. Jekk il- obωa li tinqasam b'tifkira tal-mulej hija wa da, mela dawk kollha li jie du sehem huma isem wie ed. Il-firda bejnietna toftomna mis-sens enwin taç-çelebrazzjoni ta' l-ewkaristija. Il-kriterju ta' Pawlu huwa dejjem attwali. In-nisrani huwa mistieden jeωamina il- ajja ta' l- im abba tie u biex jara jekk verament din hija espresjoni taç-çelebrazzjoni ewkaristika li fiha jie u sehem fil- isem kollu ta' Kristu. Van elu: Ìismi huwa ikel tassew, u demmi hu xorb tassew (Ìw 6, 51-58). Ìesù jinqeda bis-sinjal tattkattir tal- obω biex ikompli jirrivela lilu nnifsu. Huwa diskors fuq il- obω tal- ajja li jsir fis-sinagoga ta' Kafarnahum: "Jiena hu l- obω aj, li niωel mis-sema. Jekk xi add jiekol minn dan il- obω i ix al dejjem. U l- obω li jiena na ti huwa ismi all- ajja tad-dinja". L-Ewkaristija hija l-frott l- otja totali ta' Ìesù fuq issalib glorjuω tie u. Il- obω, il- isem ta' Kristu mo ti all- ajja tad-dinja, huwa l- obω tal- ajja ta' dejjem: "Min jiekol ismi u jixrob demmi andu l- ajja ta' dejjem u jiena nqajmu millimwiet fl-a ar jum. Áax ismi huwa ikel tasew, u demmi hu xorb tassew. Min jiekol ismi u jixrob demmi jibqa' fija u jiena fih". L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 249

Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum L-g axar Óadd matul is-sena Il-qima tag na Qari I: Jiena tjieba rrid, mhux sagrifiççju (Hos 6, 3-6). Qari li jippreωentalna l-kliem ta' Hose a, profeta tasseklu tmienja. Il-profeta juri kif kellha tkun il-qima talpoplu: il-mulej irid it-tjieba u mhux is-sagrifiççju, li wie ed ja raf 'il Alla u mhux vittmi ma ruqa. Hose a jfakkar lill-poplu li m andux ikun hemm firda bejn il-fidi u l- ajja konkreta tal-poplu. Ittalb u l-qima jridu jwasslu all- ustizzja. Huwa l- messa tal-profeti, messa li jidwi kontinwament anke fil-van elu. Qari II: Issa a fil-fidi u sebba lil Alla (Rum 4, 18-25). Il-Ódax-ilÓadd matul is-sena Mag Ωula... San Pawl jippreωenta lil Abraham b ala l-mudell talfidi: "Meta ma seta' jara ebda tama, Abraham ittama u emmen"..."u dan ie lilu meqjus b' ustifikazzjoni". Ilfidi ta' Abraham ssir allura ilqima perfetta li wie ed jista' ja ti lil Alla. Il-fiduçja f'alla u fil-kelma tie u tiswa wisq u wisq aktar minn kull sagrifiççju jew vittma ma ruqa. B'hekk Abraham "sebba lil Alla". "Il-Kelmiet ' ie lilu meqjus' ma nkitbux alih biss, imma se ji i meqjus ukoll lilna li emminna f'dak li qajjem mill-imwiet lil Ìesù Sidna, li kien mo ti al dnubietna u mqajjem all- ustifikazzjoni ta na". Van elu: Mhux lill- usti ejt insejja, iωda lill-midinbin (Mt 9, 9-13). Ìesù jsejja lil Mattew, pubblikan, bniedem meqjus b ala midneb, biex jimxi warajh. Ìesù ja Ωel b'mod ieles lil min irid biex jimxi warajh u allobjezzjoni li kien qed jiekol mal-pubblikani u l-midinbin, iwe eb: "It-tabib ma ja ti uhx dawk li huma f'sa ithom, iωda l-morda. Mela morru t allmu x'ji ifieri 'Óniena nistenna, u mhux sagrifiççju'; ax mhux lill- usti ejt insejja, iωda lill-midinbin". Huwa l-kliem tal-profeta Óose a u jfakkarna li l- Mulej ma jridx divorzju bejn fidi u ajja. Talba... Mulej, f ri lejk nin abru noffrulek dan talbna. Ilqag na fi danek, wennisna, mexxina, dawwlilna t-toroq tal- ajja, ift ilna bera qalbna a tg ammar fina l-im abba bla qies tieg ek u n ossu fina s-ser u l-fer li int tag ti l uliedek! Qari I: Tkunu alija saltna ta' qassissin, ens qaddis (EΩ 19, 2-6a). Din is-silta tfakkarna fl-appell li Mosè ja mel lill-poplu lhudi: isejja lu biex jiftakar fl- e ubijiet kbar li Alla kien wettaq fl-istorja tie u u jsej ilhom biex jibq u fidili all-patt. Il-fedeltà lejn il- Patt ta mel mill-poplu saltna ta' qassissin u ens qaddis. Id-deçiΩjoni hija f'idejn il- 250 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Ftit xemg a fid-dlam Quddiem il-qabar ta Kristu! Xemg a tnemnem, iddawwal l-irkejjen mudlama... g ax hemm dak iddawl inemnem hu dehra tal-qawwa tal- ajja ta Alla u tama fil- ajja ta dejjem! poplu. Huwa ieles biex ja Ωel li jibqa' fidil lejn il- Mulej jew le. Huwa ieles li jisma' jew ma jismax le en il- Mulej u j arsu l-patt tie u. Qari II: Jekk t abbibna mie u bis-sa a tal-mewt ta' Ibnu, kemm aktar insalvaw permezz tal- ajja tie u! (Rum 5, 6-11). Din is-silta ta' l-ittra lir-rumani tippreωentalna l-azzjoni ta' l- im abba li tifdi ta' Kristu Ìesù, azzjoni ta' m abba li dehret fil-milja ta ha bilmewt tie u fuq is-salib. Hija din l-im abba tremenda li sseddaq il-missjoni ta' l-insara fid-dinja. Huma jgawdu mill- biberija ta' Alla permezz ta' Kristu, biberija li jxandru b' ajjithom lill- olqien kollu. Van elu: Sejja lejh it-tnaxil dixxiplu tie u, u ba athom (Mt 9, 36-10, 8). Ìesù ja Ωel tnax biex juri l- kontinwità bejn il-poplu ta' Alla tas-sinaj u l-poplu l- did li kellu ji i mifdi bid-demm tie u. Huwa stess ja Ωilhom u jib athom fil- sad kbir, fejn il- addiema huma ftit. Lilhom j addi s- set at tie u fuq l-ispirti l- Ωiena, bis-set a li jfejqu. Hija s-set a tal-mulej li iet m oddija lill-knisja tie u. Huma s-set at li juru l- qawwa tremenda ta' l- im abba ta' Alla li ti i mo tija lil kul add bi grazzja. Hija s-set a fisserviz tal-poplu l- did ta' Alla mifdi bid-demm tar-ra aj ilkbir u ta' dejjem li ta ajtu an-n a tie u. It-tnas-ilÓadd tas-sena Il- aωen u t-tbatija Qari I: Il-Mulej eles lil ru l- imsejken minn id il- Ωiena (Ìer 20, 10-13). Ìeremija huwa sinçier u jistqarr anke dak li j oss flintimu tie u. Il-karba ta' qalbu to ro fil-bera wara esperjenza ta' tbatija u solitudni. Imma l-karba ta' qalbu ma tieqafx hemm. Jistqarr ukoll li j oss ilqawwa tal-mulej madwaru: "Il-Mulej mie i, b al ra el ta' ila". Quddiem dan kollu j oss li jista' wkoll jinfexx f' anja ta' tif ir li to ro qawwija mill-fond tal-qalb: "Áannu lill-mulej, fa ru lill-mulej, aliex ru l- imsejken minn id il- Ωiena elisha". Qari II: Id-don mhuwiex b all- tija (Rum 5, 12-15). Din hija silta diffiçli ta' l- Ittra ta l-appostlu San Pawl lir-rumani. Fiha Pawlu j ares lejn l-istorju fid-dawl ta' antitesi: Adam midneb u Adam did fi Kristu. Hekk jidher kif ilmisteru tal- aωen ji i me lub mill-qawwa tattajjeb, ta' l-im abba u tal- ustizzja. "Imma d-don mhuwiex b all- tija, Áax jekk permezz ta' htija wa da mietu kotra, aktar u aktar il-grazzja ta' Alla u d-don mo ti bil-grazzja ta' bniedem wie ed, li hu Ìesù Kristu, xterdu bilbosta fuq il-kotra". L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 251

Van elu: TibΩ ux minn dawk li joqtlu lill- isem (Mt 10, 26-33). Ìesù kien jaf li l-appostli kellhom isibu t-tfixkil fil-missjoni mo tija lilhom li jxandru l-bxara t-tajba. B'hekk ried j addi kelma ta' kura lilhom, lill-knisja tie u. L-appostlu, id-dixxiplu, minkejja kull oppoωizzjoni, irid jibqa' ja ti xhieda, b'fiduçja fil-qawwa ta' Alla: "Mela xejn tibω u: intom aqwa minn afna a safar tal-bejt". L-appostlu j ares lejn Ìesù u jaf li anke fil-missjoni tie u ser jissieheb fil- ajja kollha ta' l-im allem tie u. Mhuwiex aqwa minnu...imma b alu çertament jo ro rebbie. It-tlettax-il-Óadd tas-sena Il- tie a tal-knisja Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Qari I: Dan hu ra el qaddis ta' Alla (2 Slat 4, 8-11.14-16a). Áandna rajja li fiha l- mara ta' Sunem tilqa' andha lill-profeta EliΩew. Wa da mill-karatteristiçi tan-nies tad-deωert hija l- ospitalità lil dawk li jg addu minn ma enb ittined tag hom. Huwa f dan il-kuntest li tid ol il- rajja ta din is-silta. Fiha naraw l- ospitalità sabi a li ssir lil wie ed li huwa "ra el qaddis ta' Alla". Fl-ospitalità offruta lill-eliωew hemm qalb miftu a al Alla li ma' tistax tibqa' bla las. EliΩew alhekk iwe ed id-don tal- ajja f'isem Alla. Qari II: Indfinna mie u permezz tal-ma mudija, biex n ixu ajja dida (Rum 6, 3-4, 8-11). San Pawl ifakkarna li n- nisrani jie u sehem millmewt u l-qawmien ta' Kristu. Mill-qabar tal-fonti tal-ma mudija in-nisrani li jemmen fi Kristu Feddej jo ro b ala bniedem did. Il-parteçipazzjoni filmewt u l-qawmien ta' Ìesù ta mel mill-bniedem lejqa dida. "Hekk intom, qisu rwie kom mejta addnub, imma ajjin al Alla, marbutin ma' Kristu Ìesù". Van elu: Min ma jerfax salibu, ma jist oqqlux li jkun mie i; min jilqa' lilkom ikun jilqa' lili (Mt 10, 37-42). Ìesù jitkellem mill-ospitalità. Kull min jilqa' lillproxxmu jkun qed jilqa' lil Kristu stess, speçjalment jekk dawn huma profeti, usti jew Ω ar. Barra min hekk Ìesù jkompli jistqarr: "min jilqa' lilkom ikun jilqa' lili, u min jilqa' lili jkun jilqa' 'l dak li ba atni". Kif kienu j idu r-rabbini: il-mib ut huwa dejjem daqslikieku dak li jib at. F'din is-silta Ìesù jfakkarna wkoll li kull min jimxi warajh irid ja mlu b'impenn; il-mulej stess irid ikun iç-çentru tal- ajja tad-dixxiplu. Id-dixxiplu alhekk irid jit allem jitlef ajtu, jerfa' salibu u jimxi warajh. Qum... mur... Hekk tenna l-le en li deher lil Xmun Pietru meta kien qed ja sibha jekk g andux iwassal l-a bar it-tajba lillpagani. Kien f Ìaffa... u minn hawn telaq g al g onq it-triq sa Çesarija fuq il-ba ar fejn wassal l-a bar liç-çenturjun ru-man u l- 252 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Il-Bibbja Mill-Art f idejna Imqaddsa Jikteb Clementina Mazzucco Missier mhux mifjum Wie ed kwaωi jist i jirrakkonta il-parabbola ta' l- iben il- ali (Lq 15, 11-32), daqskemm kul add jafha; forsi hija l-parabbola l-aktar ma buba u ma rufa. Minkejja dan, hija dejjem g andha xi a a dida x't idilna. Dan speçjalment meta niftakru li mhux dejjem nifhmu l-istruttura baωika tar-rakkont u lanqas ilmessa essenzjali ta ha. B alma jindika t-titlu li ji i attribwit lill-parabbola, l- attenzjoni dejjem in atat eskluωivament lill-iben iω- Ω ir u fuq id-dramm tal- ela tal- id li tie u huwa ati minn dak il-mument li jitlaq dar missieru sakemm j ix il-qieg tal-miωerja u d- disperazzjoni; miωerja u disperazzjoni li jqanqluh jid ol da la fih innifsu u jer a' lura biex jitlob ma fra fid-dir ajn miftu a ta' missieru. Óafna drabi, uh ilkbir jitqie ed fil- enb, dak li dejjem baqa' f'dar missieru u dak li ma jid olx fil-fer ta' missieru; jirrifjuta li jifra mie u ar-ritorn ta' uh; i oss li l-missier kien qed ja mel in ustizzja mie u, hu li kien iqis ru u b ala l- iben l-onest li qatt ma berbaq id missieru b al uh. Jirritah il-fatt li missieru kien qatel l- o ol l-imsemmen al uh; lilu qatt ma amillu festa, la alih u lanqas all- bieb tie u! Mhemmx dubju li l-figura l-aktar simpatika, dik li l- aktar wie ed jista' jsib lilu nnifsu, hija dik ta' l-iben iω- Ω ir; l-iben mimli superfiçjalità Ωa Ωu a, l-iωbalji tie u, id-degredazzjoni tie u, ix-xewqa li jer a jfittex lilu nnifsu, li jdur umilment lejn il-missier. Huwa atte jament li jo loq nuqqas ta' sliem f' uh il-kbir: min, fil-fatt, b ala l-ewwel reazzjoni, jista' jaqbel malmissier li jilqa' mal-ewwel lil dak li berbaqlu idu, li qabad u telaq, min ajr l- ewwel ma saret xi korrezzjoni solenni; mhux hekk biss, imma jorganizzalu festa u ja mlu iben s i mill- did, bid-drittijiet kollha ta' l-ulied. Huwa l-iben iω-ω ir li b al donnu jsib postu mill- did filfamilja; il-kbir jibqa' mdejjaq u nçert. Fil-fatt il-parabbola tintemm biss bil-kliem talmissier ming ajr ma jin ad dak li ara wara. Il-fatt hu li l-iskop talparabbola huwa li jqanqal lil min jisma ha biex jaraw ukoll lilhom infushom fl-iben il-kbir. Iridu jie du posizzjoni. Dak li fuqu wie ed irid jie u posizzjoni huwa l-a ir tal-missier. A ir li fih wie ed irid jara kif i ib ru u Alla mal-bnedmin, ta' kif i ib ru u l-mulej Ìesù li a isem u g ammar fostna. Huwa l-missier li jilqa' lil kul add, lil dawk kollha li jinsabu fl-atte jament kemm ta' l-iben iω-ω ir u kemm ta' l-iben il-kbir. Huwa l- atte jament ta' dak li jilqa' min kien intilef, min kien mejjet u nstab u re a' a l- ajja. Huwa l-kliem tal-missier li ji i ripetut al darbtejn, kliem li jie u aktar sens meta nqie duh fid-dawl taω-ωew parabboli preçedenti, dik tan-n a a l- mitlufa u dik tad-drakma mitlufa (Lq 15, 3-10). Ûew parabboli, li b at-tielet wa da, huma ççentrati fuq il-feró fis-sejbien ta' dak li ntilef u ta' dak li ie mfittex b' erqa! Imma dan l- atte jament ta' Ìesù sab id-disapprovazzjoni tal- FariΩej u ta' dawk li fil-futur sabuh atte jament diffiçli biex wie ed jaççettah. Jekk naraw sewa nindunaw li lanqas l-iben iω-ω ir ma kien fehem al kollox l- atte jament patern ta' missieru. IΩ-Ωew ulied jirra unaw b'termini ekonomiçi, li ja tu u li jkollhom; ir-relazzjoni ma' missierhom hija biss meqjusa b ala servizz li ji i m allas. Il-Missier jipprova jurihom il-lo ika talgratuwità, il-fer li jkunu flimkien u li jkollhom kollox flimkien; f'dan id-dawl kien me tie li hu jorganizza festa al ibnu li re a' lura. IΩ-Ωew ulied kien fadlilhom x'jaqdfu biex jifhmu lil missierhom. Anke fid-dawl talfidi, tibqa' l-esi enza li n ixu bil-mentalità ta' wlied fil-konfront ta' Alla l-missier u li nkunu a wa al kul add, speçjalment dawk li nqisu b ala midinbin. L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 253

Kultura Biblika Kultura Biblika Persuna i Nisa fil-bibbja LIJA Isem li jfisser 'baqra selva a'. Kienet il-bint ilkbira ta' Laban u ma kenitx sabi a b al o ta Rakel. Áajnejha ji u deskritti b ala mitfija. Saret l-ewwel mara ta' Ìakobb biss bi pjan qarrieqi ta' Laban li ba atha lil Ìakobb fil-lejl taω-ωwie tie u flok o ta Rakel. Kienet taf li Ìakobb kien jippreferi lit-tieni mara tie u, Rakel. Meta Rakel talbitha il-mandragoli biex i inuha fit-tnissil, Lija we bitha: 'M'hux biωωejjed li adtli 'l Ωew i, trid issa te odli wkoll il-mandragoli ta' ibni?' (Ìen 30, 15). Lija kienet aktar xortiha tajba minn Rakel aliex il-mulej fet ilha l- uf ta ha (ara: Ìen 29, 31). Welldet seba' subien lil Ìakobb u tifla, filwaqt li l-qaddejja ta ha Ûilfa wellditlu Ωew subien o ra li kienu jitqiesu b ala ta ha, u dan qabel Rakel seta' jkollha ulied min Ìakobb. Ulied Lija kienu Ruben, Sim on, Levi, Ìuda, Issakar u Ûebulon. Ulied Ûilfa kienu Gad u Aser. L-antipatija ta hom kontra bin Rakeli, ÌuΩeppi, kellha konsegwenzi kbar all-istorja ta' IΩrael. Levi jitqies b ala missier ittribu saçerdotali u Ìuda b ala t-tribù tal-monarkija li fiha jitlaqqam David. Meta Ìakobb iddeçieda li jitlaq lil Laban wara oxrin sena ta' servizz, Lija u Rakel it-tnejn inkorra ewh u qalulu: 'Baq alna xi sehem jew wirt f'dar missierna? Ma a niex qisna barranin alih? Ma be niex u kiel ukoll flusna? Il- id li Alla a min and missierna hu ta' wliedna. Mela issa kull ma ordnalek Alla, a mlu' (Ìen 31, 14-15). U t-tnejn telqu lil missierhom u marru ma Ìakobb. Meta mietet Lija, xi snin wara o ta, Ìakobb difinha fil- Áar ta' Makpela li Abraham kien xtara al Sara u fejn IΩakk ukoll kien midfun. Rakel u Lija it-tnejn jitqiesu b ala nisa li 'flimkien bnew id-dar ta' IΩrael' (Rut 4, 11). LOJD Mara Lhudija devota li kienet t ix f'listra, fl-asja Minuri, kellha bint miωωew a lil wie ed grieg. Timotju, binha, al xi ra uni qatt ma kien ie çirkonçiω minkejja t- tradizzjoni tar-reli jon ta' ommu. Kien mid la ta' l- Iskrittura Mqaddsa (ara: 2 Tim 3, 15) minn tfulitu, grazzi lil nanntu Lojd u ommu Ewniki. IΩ-Ωew nisa saru nsara li ji u mfa ra allfidi vera ta hom (2 Tim 1, 15), fidi li addew lil Timotju li sar nisrani u kollaboratur strett ta' l-appostlu Pawlu. LIDJA Kien f' olma li l-appostlu Pawlu ra ra el isejja lu jmur il-maçedonja, re juni fil-parti tat-tramuntana tal-greçja. Hemmhekk l-appostlu kkonverta l-ewwel persuna fl- Ewropa. F'Filippi, nhar is- Sibt, ' ri na barra l-bieb talbelt, lejn xatt ix-xmara, fejn dehrilna li kien dar tat-talb. Q adna bilqie da, u bdejna nkellmu lin-nisa li kien hemm mi bura flimkien. Wa da minnhom kien jisimha Lidja, mara minn Tijatira, neguzjanta tal-porpra u kienet tqim lil Alla. Hija qa det tisma na, u l- Mulej fet ilha qalbha biex tifhem dak li kien j id Pawlu. Wara li t ammdet, hi u l-familja ta ha, talbitna u qaltilna: 'Jekk jidhrilkom li jiena nemmen fil-mulej, ejjew oq odu d-dar tie i.' U a litna noqo du andha' (Atti 16, 13-15). Çert li Lydia kienet mara Maçedona, wa da min-nisa ma rufa all-indipendenza ta ha, tant li set et toffri lil Pawlu u 'l s abu biex ji u joq odu fid-dar ta ha. Set et kienet l- ospitalità ta' Lidja li wasslet lil Pawlu jaççetta l- ajnuna tal-knisja ta' FIlippi, ajnuna li ma riedx jaççetta, per eωempju, mill-knisja ta' Korintu. MARTA Isem li possibilment ifisser, 'Sidt id-dar'. Marta kienet t ix ma' o ta Marija u uha LaΩΩru f'betanja, ra al 254 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002

Biex Kultura nifhmu Biblika a jar il-kelma ta Alla qrib Ìerusalem; it-tlieta kienu bieb kbar ta' Ìesù. Kienet Marta, il-kbira fost ilbniet li laq et lil Ìesù f'darha (Lq 10, 38), filwaqt li Marija qa det bilqie da f'ri lejn Ìesù tisma' l-kelma tie u. Áal kliem ta ha biex o ta t inna Ìesù kien wie eb' 'Marta, Marta inti ta seb wisq u tinkwieta fuq afna wejje ; imma wa da hija me tie a. U Marija aωlet l-a jar sehem, li ma jitte dilhiex' (Lq 10, 41-42). IΩda fir-rakkont tal-qawmien ta' LaΩΩru hija Marta li tidher b ala eωempju taddixxipli tal-mulej. Ìriet biex tmur tiltaqa' ma' Ìesù meta ie f'betanja erbat ijiem wara d-difna ta' LaΩΩru. Uriet id-diωappunt ta ha li Ìesù ma kienx preωenti; seta' fejjaq lil uha. Minkejja dan uriet ukoll il-fidi ta ha li Alla seta' ja ti lil Ìesù kull ma seta' jitlob. Ìesù juriha li uha kellu jer a jqum u hi stqarret li kienet taf li kellu jqum fl-a ar jum. Áal dan Ìesù wie eb: 'Jiena hu l-qawmien u l- ajja...temmnu inti dan?' 'Iva Mulej', we bitu, 'Jiena nemmen li inti l-messija, l-iben ta' Alla, dak li ie fid-dinja' (Ìw 11, 24-27). Kliemha huma l- stqarrija l-aktar profonda ta' fidi li nsibu fil-van elu ta' San Ìwann. MARIJA Hija omm Ìakbu u ÌuΩeppi - u forsi l-istess Marija mart Kleofa (Ìw 19,25). Kienet wa da minnisa li kienet ma' Ìesù (Mt 27,55). Probabilment kienet wa da li offriet support finanzjarju all-ministeru ta' Ìesù. Akkumpanjatu fla ar vja tie u lejn Ìerusalem u flimkien ma' Marija minn Magdala kienet preωenti all-mewt u d- difna tie u. Kienu huma t- tnejn li re u lura lejn ilqabar biex il- isem ikun midluk sewwa u sabu l- qabar vojt. Kienu huma li sem u kliem l-an lu, 'La tibω ux...morru idu liddixxipli tie u li qam millimwiet' (Mt 28, 5.7). Huma u sejrin, skond San Mattew, Ìesù nnifsu deher lin-nisa u amilhom l-ewwel xhud tal-qawmien tie u. MARIJA Marija ta' Betanja u o tha Marta jidhru fi tliet rakkonti fil-van eli. Meta Marta tistieden lil Ìesù d- dar, Marija ti i mfa ra ax b ala dixxiplu tisma' l- Kelma tal-mulej, '.... U Marija aωlet l-a jar sehem, li ma jitte dilhiex' (Lq 10, 41-42). Marija tibqa' d-dar meta Marta to ro tilqa' lil Ìesù erbat ijiem wara l-mewt ta' LaΩΩru. Aktar tard hija wkoll tfittex lil Ìesù u tuωa l-istess kliem ta' o ta: 'Mulej, kieku int kont hawn, ija ma kienx imut' (Ìw 11, 32). Aktar tard, waqt ikla fiddar ta' Marta u Marija fiddar ta' LaΩΩru, hija Marija li ' adet libra fwie a tan-nard pur, tiswa afna, u dilket biha ri lejn Ìesù, mba ad ixxuttathomlu b'xa arha; u d-dar imtliet bir-ri a tfu ' (Ìw 12, 3). Quddiem l- ilment ta' ala min na a ta' Ìuda l-iskarjota, Ìesù jwie eb: 'Óalliha, din ilfwie a kienet ref etha al jum id-difna tie i. Il-foqra dejjem issibuhom ma kom, imma lili mhux dejjem issibuni' (11, 7-8). MARIJA Marija minn Magdala hija msemmija fl-erba' Van eli b ala wa da mixxhieda l-aktar importanti talqawmin ta' Ìesù mill-mewt, u mxiet ma' Ìesù mill- Galilija al Ìerusalem. Kienet minn Magdala, belt fuq il-ba ar tal-galilija, fittramuntana ta' Tiberias. Flimkien ma Ìwanna u Susanna, kienet iet me lusa minn spirti Ωiena u mard'; Luqa jitkellem mill- elsien minn seba' spirti (8, 2). Kienu nisa li kienu ja tu support finanzjarju lil Ìesù u l-appostli tie u (Lq 8, 3). It-tradizzjoni tal-knisja L-ART IMQADDSA Marzu - April 2002 255

identifikat lil Marija minn Magdala b ala midinba li kienet iet and Ìesù meta kien qed jiekol and FariΩew u xarrbet ri lejn Ìesù bi dmu ha u xxottathomlu b'xa arha (7, 37). Luqa ma ja tiniex l-isem ta' din il-mara; ftit wara jintroduçi lil Marija minn Magdala u alhekk mhuwiex probabli li kienu l-istess persuna. Jidher li Marija ta' Magdala, b ala persuna li kellha l- mezzi u abiba ta' Ìwanna, mart qaddej ta' Erodi Antipa, kienet mara ta' çertu livell soçjali u mhux mara tat-triq kif in ad fit-tradizzjoni. Marija hija wa da li baq et ma' Ìesù anke waqt id-dramm imdemmi tas-salib. Ratu jmut, jindifen u waslet lejn il-qabar vojt fittielet jum. San Ìwann ja tina rakkont mill-isba tal-laq a ta' l-irxoxt ma' Marija minn Magdala: 'Mara, alfejn qie da tibki? Lil min qie da tfittex'..."ìesù sejj ilha: Marjam!'...'Rabbuni!'...La tmissnix, ax adni ma tlajtx and il-missier; imma mur and uti u idilhom li se nitla' g and Missieri u Missierkom, Alla tie i u Alla ta kom' (Ìw 20, 11-18). MIKAL Isem li jfisser 'min hu b al Alla'. Mikal kienet ittifla tas-sultan Sawl u mart David. Kienet mara qawwija li sabet ru ha bejn Ωew t ir iel qawwija: Sawl u David. Waqt li Sawl beda job od lil David, Mikal bdiet t obbu. Sawl, li aseb li kien ser iqie ed lil David f'periklu, offriha b ala martu, basta joqtol mitt Filistew...u David qatel mitejn. Meta Sawl ried je les minn David, Mikal Ωammet ma Ωew ha u enitu ja rab; Sawlu annulla Ω- Ωwie u lil Mikal Ωewwi ha lil ra el jismu Palti. Xi axar snin wara s- Sultan David talab lura lil Mikal. Hija ttie det lura bilbiki; im abbitha kienet saret stmerrija, speçjalment meta rat is-sultan jiωfen nofsu eri quddiem l-arka tal-patt. David ma qishiex aktar b ala martu u ma kellhiex tfal. MIRJAM Isem li jfisser 'qrusa' jew 'impa pa '. Mirjam rarament ti i msemmija fl- Iskrittura imma hija mara importanti all-istorja ta' IΩrael. Hija l-ewwel mara li tissejja profetissa u kienet mexxej politiku b al utha Mosè u Aronne. Daqqa hija ppreωentata b ala strument ta' Alla, drabi o ra b ala eroina kariωmatika u drabi o ra b ala ribelli allawtorità divina. Kienet strumentali biex issalva lil uha Mosè millilma u ta mel li ji i mrobbi fil-palazz tal-farawni bl- ajnuna ta' ommha. Ti i msemmija fil-fer u Ω-Ωfin li Il-Bibbja f idejna Kultura Biblika sar min-nisa wara r-reb a tal-lhud fuq l-e izzjani bilqasma tal-ba ar. Tissejja profetissa 'il aliex ilmuωika u Ω-Ωfin ta ha qanqlu ewforija spiritwali li kienet titqies b ala qima lil Alla: 'Áannu lill-mulej...ωwiemel u rikkieba tefa hom ilba ar!' (EΩ15, 21). Tidher b ala supperva meta tirribella ma Aronne kontra Mosè: 'Alla tkellem biss permezz ta' Mosè...Ma tkellimx permezz ta na wkoll?' (Num 12, 2). Alla jieqaf lil Mirjam u lil Aronne u jikkastigaha bil- diem...u minkejja l-interçessjoni ta' Aronne u Mosè Alla jikkmanda li ssofri l-kastig al sebat ijiem u tinωamm barra mill-kamp. Mirjam iet midfuna f'kades. Hija kkunsidrata b ala l-fundatriçi tat-tradizzjoni profetika femminili u l-ewwel fost tant nisa li nqdew bil-muωika. Fl- Iskrittura titqies b ala ugwali al utha: 'Jiena b att qabilkom lil Mosè, lil Aronne u lil Mirjam' (Mik 6, 4). Fi Ωmien Erodi l-kbir, isimha, li huwa l-forma ebrajka ta' Marija, kien jin ata spiss lill-bniet Lhud. 256 L-ART IMQADDSA Marzu-April 2002