ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΟΥ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ

Kεφάλαιο 4 ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΙ ΤΟΥ ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΟΥ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Εισαγωγή Οι λόγοι για τους οποίους το νεοκλασικό υπόδειγμα εξωγενούς τεχνολογικής προόδου έγινε τόσο δημοφιλές στην οικονομική θεωρία είναι, πρώτον, η απλότητα του και, δεύτερον, η εξαγωγή συγκεκριμένων συμπερασμάτων. Τόσο το ασικό όσο και το εκτεταμένο υπόδειγμα Solow- Swn οδηγούνται μέσω των συναρτήσεων παραγωγής σε συμπεράσματα, που αφορούν τους παράγοντες που επηρεάζουν το κατά κεφαλήν εισόδημα και το ρυθμό μεταολής του, τις μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και το ρόλο του κεφαλαίου και της εργασίας στην παραγωγή. Συγκεκριμένα, με άση τη θεωρία μπορούν να εξαχθούν μετρήσεις για τις διάφορες παραμέτρους της οικονομίας και να εξεταστεί κατά πόσο αυτές συνάδουν με άλλα διαθέσιμα εμπειρικά αποτελέσματα. Έτσι, μπορεί να επιεαιωθεί ή να απορριφθεί η γενική ισχύ του υποδείγματος ή διαφόρων μορφών του, καθώς και να εξεταστούν κατάλληλες ελτιώσεις και επεκτάσεις. Σε αυτό και στο επόμενο Κεφάλαιο θα γίνει αναφορά στους εμπειρικούς ελέγχους του υποδείγματος εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης του Solow, όπως διατυπώθηκαν στα δύο προηγούμενα Κεφάλαια. Θα εξεταστεί λοιπόν πώς τα συμπεράσματα του υποδείγματος υπόκεινται σε έλεγχο, εάν επαληθεύονται, αλλά και τι συνεπάγονται. Αξίζει να σημειωθεί ότι η παρουσίαση στα επόμενα τμήματα γίνεται πιο ενδιαφέρουσα, αν ληφθεί υπόψη ότι τα αποτελέσματα μπορούν εύκολα να επιεαιωθούν. Συγκεκριμένα, όλα τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται είναι διαθέσιμα για άμεση χρήση σε όλους τους οικονομολόγους, κυρίως μέσω της διεθνούς άσης δεδομένων Penn World Tble. Σε συνδυασμό με άλλες πηγές στοιχείων (λ. Πλαίσιο 4.), ο εμπειρικός έλεγχος του υποδείγματος Solow- Swn έγινε με αυτό τον τρόπο αναπόσπαστο τμήμα της οικονομικής μεγέθυνσης, καθώς η τελευταία επεκτάθηκε από το πεδίο της παρουσίασης θεωρητικών υποδειγμάτων στο πεδίο της οικονομικής πραγματικότητας καθώς και στη διατύπωση προτάσεων για την οικονομική πολιτική.

76 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Πλαίσιο 4.. Η άση δεδομένων Penn World Tble Ένας από τους λόγους που οι εμπειρικές εργασίες στην οικονομική επιστήμη γνώρισαν μεγάλη άνθηση μετά το 985 είναι και η ταχύτατη διάδοση των διαθέσιμων στοιχείων μέσω του Διαδικτύου, η οποία καθιστά πολύ ευκολότερη την εμπειρική έρευνα με σκοπό των έλεγχο της θεωρίας. Όμως σε αντίθεση με άλλους τομείς της οικονομικής επιστήμης, όπου η διάθεση των στοιχείων είναι σε μορφή άμεσα επεξεργάσιμη (επιτόκια, συναλλαγματικές ισοτιμίες κλπ.), στην περίπτωση της οικονομικής μεγέθυνσης υπάρχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, που δυσκολεύουν την παροχή των στοιχείων σε πρωτογενή μορφή: Απαιτούνται μεγάλες περίοδοι με διαθέσιμα στοιχεία (μέσοι όροι πενταετιών ή δεκαετιών τουλάχιστον), ώστε να εξασφαλίζεται ότι τα αποτελέσματα δεν επηρεάζονται από προσωρινές διαταραχές (πολιτικές ανακατατάξεις, καιρικές συνθήκες κλπ.). Σε πολλές χώρες, ιδιαίτερα τις αναπτυσσόμενες και τις υποανάπτυκτες που αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία του συνόλου, η κατάρτιση των σχετικών πινάκων από τις στατιστικές υπηρεσίες ασίζεται σε πλημμελή ενδεικτικά στοιχεία, με συνέπεια να έχουν μειωμένη αξιοπιστία και χρησιμότητα. Τέλος, εφόσον οι εμπειρικοί έλεγχοι αναφέρονται σε δεδομένα από πολλές χώρες, πρέπει να εξασφαλίζεται η συγκρισιμότητα των στοιχείων με την αναφορά σε κάποια κοινή άση για όλες τις χώρες, ανεξάρτητα από επιμέρους ιδιαιτερότητες. Το σύστημα εθνικών λογαριασμών κάθε οικονομίας παρέχει σε γενικές γραμμές το πλαίσιο για τη συλλογή τέτοιων στοιχείων, που επιτρέπει την καταγραφή των μακροοικονομικών μεγεθών της οικονομίας σε τακτά χρονικά διαστήματα (έτος ή τρίμηνο). Όμως τα στοιχεία αυτά είναι σε ονομαστικά μεγέθη και η μετατροπή τους σε πραγματικά απαιτεί τη χρήση σύνθετων τιμών-δεικτών, οι οποίοι δεν είναι οι ίδιοι για όλες τις χώρες. Το πρόλημα επιχείρησαν να ξεπεράσουν με μια φιλόδοξη προσπάθεια τη δεκαετία του 970 οι Aln Heson και Rober Summers. Τη δεκαετία του 980 έγινε η πρώτη μεγάλη δημοσίευση από τους Summers και Heson της διεθνούς άσης διαστρωματικών δεδομένων Penn World Tble, που οδήγησε σε μια σειρά από συνεχείς ελτιωμένες εκδόσεις (για την περιγραφή των στοιχείων λ. Summers και Heson, 99). Η πιο πρόσφατη έκδοση περιέχει συγκρίσιμα μακροοικονομικά στοιχεία για περίπου 50 χώρες καλύπτοντας το διάστημα 950-992 και είναι διαθέσιμη στο Διαδίκτυο για άμεση χρήση.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 77 Η κριτική στο υπόδειγμα εξωγενούς τεχνολογικής προόδου: το κατάλοιπο-solow Η παρουσίαση του νεοκλασσικού υποδείγματος Solow-Swn έδειξε ότι η οικονομική μεγέθυνση μπορεί να είναι αποτέλεσμα μόνο της εξωγενούς τεχνολογικής προόδου, η οποία αυξάνει την παραγωγικότητα της εργασίας και το εισόδημα. Ο Solow (957) προχώρησε ένα ήμα πιο πέρα, δείχνοντας μερικές πολύ απλές, αλλά ταυτόχρονα θεμελιώδεις σχέσεις, οι οποίες πρέπει να ισχύουν σε ένα τέτοιο πλαίσιο εμπειρικής εξειδίκευσης. Έστω λοιπόν ότι στην πιο απλή της μορφή μια νεοκλασική συνάρτηση παραγωγής δίνεται από τη συνάρτηση Cobb-Dougls: Y = AL K (4.) όπου 0<α< και η τεχνολογία Α είναι ουδέτερη ως προς την εργασία και το κεφάλαιο. Παραγωγίζοντας ως προς το χρόνο και διαιρώντας με το προϊόν Υ, η εξίσωση (4.) γίνεται: Y L K A = ( ) (4.2) Y L K A Στο αριστερό μέλος της εξίσωσης (4.2) εμφανίζεται ο ρυθμός μεταολής του προϊόντος, ο οποίος απαρτίζεται από τρεις συνιστώσες: ) το ρυθμό μεταολής του εργατικού δυναμικού L L επί την ελαστικότητα του εισοδήματος ως προς την εργασία (-α). K 2) το ρυθμό μεταολής του κεφαλαίου επί την ελαστικότητα του K εισοδήματος ως προς το κεφάλαιο α. και 3) την τεχνολογική πρόοδο A A. Έτσι η σχέση (4.2) υποδεικνύει τις ασικές πηγές που προκαλούν το ρυθμό μεγέθυνσης μιας οικονομίας. Αν τώρα υποτεθεί ότι οι συντελεστές παραγωγής (κεφάλαιο, εργασία) πληρώνονται με άση το οριακό τους προϊόν, τότε το μερίδιο της εργασίας στο εισόδημα (που μπορεί εύκολα να υπολογιστεί από στατιστικά στοιχεία για τον αριθμό των απασχολούμενων

78 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης και το μέσο μισθό) ισούται με το συντελεστή (-α) της συνάρτησης Cobb- Dougls. Ο Πίνακας 4. παρουσιάζει ενδεικτικές εκτιμήσεις των μεριδίων του κεφαλαίου και της εργασίας για αναπτυγμένες οικονομίες. Πίνακας 4.. Μερίδια κεφαλαίου και εργασίας, μέσος όρος 973-982 Μερίδιο κεφαλαίου Μερίδιο εργασίας Γαλλία 0.30 0.70 Γερμανία 0.30 0.70 Ιαπωνία 0.29 0.7 Ολλανδία 0.30 0.70 Μεγ. Βρετανία 0.26 0.74 Η.Π.Α. 0.27 0.73 Μέσος όρος 0.29 0.7 Πηγή: Mddison (987). Ο Πίνακας 4. δείχνει μία σταθερή σχέση, που έχει επιεαιωθεί από πολλές εμπειρικές μελέτες, και την οποία καλείται να ερμηνεύσει το υπόδειγμα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης: διαχρονικά, το μερίδιο της εργασίας στο εισόδημα ισούται περίπου με 2/3 και το μερίδιο του κεφαλαίου με /3. Η σταθερή αυτή εκτίμηση για τα μερίδια του κεφαλαίου και της εργασίας, καθώς και τα διαθέσιμα στοιχεία για το ρυθμό αύξησης του κεφαλαίου και της εργασίας, επιτρέπουν να χρησιμοποιηθεί η σχέση (4.2) για να ερμηνευτεί η οικονομική μεγέθυνση. Επιπλέον, υπάρχει ένα μέτρο της επίδρασης των μεταολών στους συντελεστές παραγωγής: για παράδειγμα, αν σε μια οικονομία διπλασιαστεί το κεφάλαιο ανά εργαζόμενο, τότε το εισόδημα θα αυξηθεί μόνο κατά 30%! 5 Οι υπολογισμοί αυτοί δίνουν μια πρώτη εικόνα για τη δομή του υποδείγματος εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης, όπως παρουσιάστηκε μέχρι αυτό το σημείο. Ειδικότερα, το προϊόν και το κεφάλαιο σε κατά K Y κεφαλήν μεγέθη δίνονται από τις σχέσεις k = και y = = Ak, ενώ ο L L ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος δίνεται από τη σχέση y k A =. Επομένως, με άση και τις εκτιμήσεις για το μερίδιο του y k A κεφαλαίου α, ο ρυθμός αύξησης του κατά κεφαλήν εισοδήματος, που δεν 5 Αυτό φαίνεται από την εξίσωση (4.), εάν τεθεί 2Κ όπου Κ. Να σημειωθεί εδώ ότι η ίδια σχέση ισχύει και για τα κατά κεφαλήν μεγέθη.

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 79 εξηγείται από τη συσσώρευση του κατά κεφαλήν κεφαλαίου, πρέπει να αποδοθεί στον εξωγενή ρυθμό αύξησης της τεχνολογίας (παραγωγικότητας). Το τελευταίο μέγεθος είναι γνωστό στη ιλιογραφία σαν κατάλοιπο Solow (Solow residul), γιατί προκύπτει ακριώς ως το τμήμα εκείνο της οικονομικής μεγέθυνσης που δεν μπορεί να αποδοθεί ούτε στο κεφάλαιο ούτε στην εργασία, και άρα οφείλεται στην αύξηση της παραγωγικότητας. Η πρώτη λοιπόν εμπειρική προσέγγιση στο υπόδειγμα Solow μπορεί να γίνει μέσω του υπολογισμού της επίδρασης της παραγωγικότητας. Από διαθέσιμα στοιχεία για το εισόδημα και το κεφάλαιο (σε κατά κεφαλήν όρους) και με άση την εκτίμηση για το συντελεστή α, μπορεί να υπολογιστεί η επίδραση της τεχνολογικής προόδου ή, όπως είναι γνωστή στην οικονομική μεγέθυνση, της παραγωγικότητας των συντελεστών. Ο Πίνακας 4.2 παρουσιάζει για τις οικονομίες του Πίνακα 4. τις αντίστοιχες εκτιμήσεις για τους ρυθμούς αύξησης του κατά κεφαλήν ΑΕΠ και της παραγωγικότητας. Πίνακας 4.2. Ρυθμοί αύξησης ΑΕΠ και παραγωγικότητας 93-950 950-973 973-84 Παραγωγικότητα Παραγω- Παραγω- ΑΕΠ ΑΕΠ γικότητα ΑΕΠ γικότητα Γαλλία.20.42 5.0 4.02 2.20.84 Γερμανία.30 0.86 5.90 4.32.70.55 Ιαπωνία 2.20.0 9.40 5.79 3.80.2 Ολλανδία 2.40.25 4.70 3.35.60 0.8 Μεγ.Βρετανία.30.5 3.00 2.4.0.22 Η.Π.Α. 2.80.99 3.70.85 2.30 0.52 Μέσος όρος.87.30 5.30 3.58 2.2.9 Πηγή: Mddison (987). Σε όλες τις χώρες ο ρυθμός αύξησης της παραγωγικότητας (κατάλοιπο Solow) πρέπει να εξηγεί το μεγαλύτερο τμήμα του ρυθμού οικονομικής μεγέθυνσης για τα μεγάλα χρονικά διαστήματα που εξετάζονται, ώστε το υπόδειγμα εξωγενούς μεγέθυνσης να είναι συνεπές με τις εμπειρικές προλέψεις. Αυτό ισχύει τόσο για περιόδους υψηλής οικονομικής μεγέθυνσης, όπως το διάστημα 950-973, οπότε ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης ανερχόταν σε 5.3% και η αύξηση της παραγωγικότητας σε 3.6%, όσο και σε περιόδους ύφεσης όπως οι περίοδοι 93-950 και 973-84. Τα στοιχεία όμως αυτά συνιστούν και τη ασικότερη κριτική στο υπόδειγμα Solow-Swn. Πιο συγκεκριμένα, υποστηρίζεται ότι είναι υπερολικό να αποδίδεται σε μεταολές στην παραγωγικότητα τόσο η μεταπολεμική ταχεία ανάπτυξη της περιόδου μέχρι το 973, όσο και η

80 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης επόμενη ύφεση. Ας σημειωθεί επίσης εδώ ότι η σχέση μεταξύ κεφαλαίου και εισοδήματος σε αυτό το υπόδειγμα συνεπάγεται, σε συνάρτηση με τα εμπειρικά ευρήματα, μια σειρά από συμπεράσματα για τις οικονομίες και την κίνηση του κεφαλαίου διεθνώς, τα οποία συνοψίζονται στο Πλαίσιο 4.2. Ο εμπειρικός έλεγχος του υποδείγματος αποκλειστικά με άση τη συνάρτηση παραγωγής προϋποθέτει λοιπόν ότι η οικονομική μεγέθυνση πρέπει να αποδοθεί κατά κύριο λόγο στο -ανερμήνευτο- κατάλοιπο Solow. Στο επόμενο τμήμα θα παρουσιαστεί μια διαφορετική προσέγγιση, που δεν ασίζεται αποκλειστικά στη συνάρτηση παραγωγής και έγινε εφικτή με τη δημοσίευση της άσης δεδομένων Penn World Tble. Ο εμπειρικός έλεγχος του υποδείγματος Solow-Swn Έχει ήδη αναφερθεί ότι ένας σημαντικός λόγος που το ασικό υπόδειγμα Solow-Swn υπήρξε δημοφιλές είναι η εξαγωγή σημαντικών οικονομικών συμπερασμάτων, τα οποία μπορούν εύκολα να ελεγχθούν εμπειρικά. Για να φανεί τι ακριώς συνεπάγεται το υπόδειγμα εξωγενούς μεγέθυνσης σε σχέση με τα στοιχεία, θα διατυπωθεί για μια ακόμα φορά η ασική δομή του. Έστω ότι η παραγωγή του προϊόντος της οικονομίας περιγράφεται από μια συνάρτηση Cobb-Dougls της μορφής: 6 Y ) = ( A L K (4.3) όπου 0<α< και η τεχνολογική πρόοδος ελτιώνει την παραγωγικότητα της εργασίας. Εάν θεωρηθεί ότι η τεχνολογική πρόοδος Α και η εργασία L αυξάνονται με ρυθμό g και n αντίστοιχα, τότε ισχύει ότι: A = A g L = n L (4.4α) (4.4) 6 Η παρουσίαση αυτού του τμήματος, καθώς και του επόμενου, ασίζεται κατά κύριο λόγο στο άρθρο των Mnkiw, Romer και Weil (992).

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 8 Πλαίσιο 4.2. Διεθνείς αποδόσεις και ροή κεφαλαίου Ο Rober Lucs (990) επιχείρησε μέσα από μια απλή παρουσίαση των συμπερασμάτων του νεοκλασικού υποδείγματος εξωγενούς μεγέθυνσης να δείξει ορισμένα παράδοξα συμπεράσματα, τα οποία προκύπτουν από τις ασικές σχέσεις του υποδείγματος. Σύμφωνα λοιπόν με τα διαθέσιμα στοιχεία από τη άση δεδομένων Penn World Tble (λ. Πλαίσιο 4.), το εισόδημα ανά εργαζόμενο ήταν το 990 στις Η.Π.Α. 4 φορές υψηλότερο από ότι στην Ινδία. Αν τώρα η συνάρτηση παραγωγής σε κατά κεφαλήν μεγέθη δίνεται από τη σχέση y=αk α, με κοινές παραμέτρους Α και α για τις δύο χώρες, τότε το οριακό προϊόν του κεφαλαίου είναι f (k)=ααk α-, ή σε όρους κατά κεφαλήν εισοδήματος f (k)=αα /α y (α-)/α. Θεωρώντας τώρα ότι το μερίδιο του κεφαλαίου α είναι περίπου 0.4 (που είναι ο μέσος όρος για τα δύο κράτη), τότε το οριακό προϊόν του κεφαλαίου στην Ινδία πρέπει να είναι σύμφωνα με το υπόδειγμα (4).5 =52 φορές υψηλότερο στην Ινδία από ότι στις Η.Π.Α.! Το συμπέρασμα αυτό είναι αποτέλεσμα των φθινουσών αποδόσεων που υποθέτει το υπόδειγμα: το κεφάλαιο έχει υψηλότερη απόδοση στη χώρα με χαμηλότερο κεφάλαιο ανά εργαζόμενο. Αν όμως ισχύει η θεωρία, θα πρέπει να παρατηρούνται σημαντικές ροές επενδύσεις από τις αναπτυγμένες προς στις υποανάπτυκτες χώρες, όπου το κεφάλαιο είναι χαμηλό, κάτι που στην πραγματικότητα δεν συμαίνει. Ο Lucs πρότεινε μια σειρά από πιθανές ερμηνείες, που πιθανόν να εξηγούν γιατί οι διαφορές στις αποδόσεις δεν είναι τόσο μεγάλες, όσο δείχνουν αυτοί οι απλοί υπολογισμοί: Οι χώρες έχουν μεγάλες διαφορές στο απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου. Συγκεκριμένα, οι εργαζόμενοι στις Η.Π.Α. χρησιμοποιούν λόγω της καλύτερης εκπαίδευσης ένα σημαντικό απόθεμα γνώσεων, το οποίο τους επιτρέπει να είναι πολύ πιο παραγωγικοί σε σύγκριση με εργαζόμενους σε άλλες χώρες, όταν χρησιμοποιούν το ίδιο απόθεμα φυσικού κεφαλαίου. Επιπλέον, το υψηλότερο απόθεμα κεφαλαίου μπορεί μέσω των εξωτερικών επιδράσεων να καθιστά πιο παραγωγικούς και τους υπόλοιπους εργαζόμενους στην οικονομία. Οι αγορές κεφαλαίου δεν χαρακτηρίζονται πάντα από πλήρη ανταγωνισμό και ελεύθερη κινητικότητα κεφαλαίου, όπως υποθέτει το νεοκλασικό υπόδειγμα. Επιπλέον, υπάρχει το πολιτικό ρίσκο (poliicl risk) των επενδύσεων σε μια λιγότερο αναπτυγμένη οικονομία, καθώς μπορεί να επιληθούν μέτρα (εθνικοποιήσεις, μεταολές νομοθεσίας κλπ.), που καθιστούν τις επενδύσεις πιο επισφαλείς σε αυτές τις χώρες, με συνέπεια να απαιτείται υψηλότερη αναμενόμενη απόδοση από τους επενδυτές, η οποία να αντισταθμίζει αυτόν τον κίνδυνο.

82 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Επομένως, οι μονάδες αποτελεσματικής εργασίας Α L αυξάνονται με ρυθμό (gn). Ορίζοντας τώρα το προϊόν και το κεφάλαιο ανά μονάδα K αποτελεσματικής εργασίας ως k και Y y = k αντίστοιχα, η A L A L συσσώρευση κεφαλαίου δίνεται, όπως είναι γνωστό, από τη σχέση: k = sf ( k ) ( n g δ ) k (4.5) όπου s είναι το σταθερό ποσοστό επενδύσεων στο εισόδημα και δ ο ρυθμός απόσεσης του φυσικού κεφαλαίου (ο χρονικός δείκτης παραλείπεται). Στο σημείο μακροχρόνιας ισορροπίας το κεφάλαιο σε μονάδες αποτελεσματικής εργασίας παραμένει σταθερό και δίνεται από τη σχέση: α s k = (4.6) n g δ Αντίστοιχα, το κατά κεφαλήν εισόδημα ισορροπίας δίνεται από τη σχέση: α s y = (4.7) n g δ Όπως είναι γνωστό, το ύψος του κεφαλαίου και του εισοδήματος ανά μονάδα αποτελεσματικής εργασίας στο σημείο ισορροπίας συνδέεται θετικά με το ποσοστό επενδύσεων s και αρνητικά με το ρυθμό αύξησης του εργατικού δυναμικού, το ρυθμό της τεχνολογικής προόδου και το ρυθμό απόσεσης του φυσικού κεφαλαίου. Παίρνοντας λογαρίθμους και αντικαθιστώντας για το κατά κεφαλήν εισόδημα στην ισορροπία προκύπτει: Y log A L = log( s) log( n g δ ) (4.8) Από τη σχέση (4.4α) ισχύει ότι A A0 g = e και άρα: Y log = log A0 g log( s) log( n g δ ) L (4.9)

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 83 Η σχέση (4.9) δίνει το κατά κεφαλήν εισόδημα της οικονομίας ως θετική συνάρτηση του ποσοστού επενδύσεων και αρνητική συνάρτηση των χαρακτηριστικών μεταλητών της οικονομίας n, g, δ, αντίστοιχα. Αναμένεται λοιπόν ότι οι πλούσιες (φτωχές) οικονομίες θα παρουσιάζουν υψηλότερα (χαμηλότερα) ποσοστά επενδύσεων και μικρότερο (μεγαλύτερο) άθροισμα των μεταλητών (ngδ). Σε αυτό το σημείο είναι λογικό να υποτεθεί ότι ο ρυθμός μεταολής της τεχνολογικής προόδου και το ποσοστό απόσεσης δε διαφέρουν σημαντικά μεταξύ των οικονομιών, κάτι που επιεαιώνεται, όπως θα φανεί παρακάτω, από τα ευρήματα σχετικών εμπειρικών μελετών. Άρα, όσον αφορά το τελευταίο σκέλος στο δεξιό τμήμα της εξίσωσης (4.9), το κατά κεφαλήν εισόδημα θα εξαρτάται κυρίως από το ρυθμό αύξησης του εργατικού δυναμικού n. Αξίζει να σημειωθεί ότι για τις περισσότερες μεταλητές υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία από διεθνείς άσεις δεδομένων. Τα πράγματα είναι λιγότερο ξεκάθαρα όμως όσον αφορά τη μεταλητή Α 0, που δηλώνει το αρχικό τεχνολογικό επίπεδο της οικονομίας και εξαρτάται από μια σειρά παραγόντων, όπως η αρχική τεχνολογία της οικονομίας για την υπό εξέταση περίοδο, τα φυσικά και πλουτοπαραγωγικά αποθέματα της, το θεσμικό περιάλλον κλπ. Όλοι αυτοί οι παράγοντες είναι έαιο ότι διαφοροποιούνται από χώρα σε χώρα, με συνέπεια να μην μπορεί να θεωρηθεί ως κοινή την μεταλητή Α 0 για όλες τις οικονομίες. Η λύση που πρότειναν οι Mnkiw, Romer και Weil (992) είναι να υποτεθεί ότι ισχύει η σχέση: log( A 0 ) = c ε (4.0) όπου c είναι μία σταθερά και ε είναι ένας διαταρακτικός όρος προς εκτίμηση, ο οποίος διαφέρει από χώρα σε χώρα. Επομένως, για το χρόνο =0 η εξίσωση (4.9) τροποποιείται στην: Y log = c log( s) log( n g δ ) ε L (4.) Η (4.) αποτελεί τη ασική εξίσωση προς εκτίμηση για τον έλεγχο του νεοκλασικού υποδείγματος εξωγενούς τεχνολογικής προόδου, γιατίοδηγεί σε μια σειρά από υποθέσεις, οι οποίες μπορούν να επιεαιωθούν ή να απορριφθούν από τα διαθέσιμα στοιχεία: Μπορεί να ελεγχθεί εάν οι τιμές των εκτιμηθέντων παραμέτρων για τις μεταλητές log(s) και log(ngδ) έχουν θετικό και αρνητικό πρόσημο αντίστοιχα, καθώς και εάν ισούνται κατ απόλυτη τιμή.

84 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Επειδή το υπόδειγμα υποθέτει ότι οι συντελεστές λαμάνουν ως αμοιή το οριακό τους προϊόν και με δεδομένο ότι το μερίδιο του κεφαλαίου α στο εισόδημα εκτιμάται διαχρονικά στο 0.33 κατά προσέγγιση, μπορεί να ελεγχθεί εάν οι εκτιμήσεις των παραμέτρων και ( ) ( ) ισούνται στατιστικά με τις τιμές 0.5 και 0.5, αντίστοιχα. Η άση δεδομένων Penn World Tble παρέχει όλα τα δεδομένα που απαιτούνται για την εκτίμηση του υποδείγματος με στοιχεία από μεγάλο αριθμό χωρών για την περίοδο 960-985 (λ. Πλαίσιο 4.). Ο Πίνακας 4.3 παρουσιάζει τις σχετικές εκτιμήσεις των παραμέτρων. Πίνακας 4.3. Εκτιμήσεις του ασικού νεοκλασσικού υποδείγματος Εξαρτημένη μεταλητή: λογάριθμος εισοδήματος ανά εργαζόμενο 98 χώρες 75 χώρες 22 χώρες Ανεξάρτητες μεταλητές (ΟΟΣΑ) Υπόδειγμα χωρίς περιορισμούς Σταθερά 5.48 (.59) 5.36 (.55) 7.97 (2.48) Λογάριθμος (επενδύσεων/αεπ).42 (0.4).3 (0.7) 0.50 (0.43) Λογάριθμος (ngδ) -.97 (0.56) -2.0 (0.53) -0.76 (0.84) R 2 -djused 0.59 0.59 0.0 Υπόδειγμα με περιορισμούς Σταθερά 6.87 7.0 8.62 Λογάριθμος (επενδύσεων/αεπ) Λογάριθμος (ngδ) (0.2).48 (0.2) (0.5).43 (0.4) (0.53) 0.56 (0.36) R 2 -djused 0.59 0.59 0.06 Αποδοχή περιορισμού ναι ναι ναι Μερίδιο κεφαλαίου α 0.60 (0.02) 0.59 (0.02) 0.79 (0.5) Σημείωση: Σε παρένθεση αναφέρεται το τυπικό σφάλμα. Πηγή: Mnkiw, Romer και Weil (992).

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 85 Y Η εξαρτημένη μεταλητή, που αντιστοιχεί στη μεταλητή ln ( ) της L εξίσωσης (4.), είναι ο λογάριθμος του εισοδήματος ανά εργαζόμενο για το έτος 985. Ως ανεξάρτητες μεταλητές χρησιμοποιήθηκαν ο λογάριθμός του ποσοστού των επενδύσεων στο ΑΕΠ (ως προσέγγιση για το ποσοστό αποταμίευσης s), καθώς και ο λογάριθμος του αθροίσματος του μέσου ρυθμού αύξησης του πληθυσμού, του ποσοστού απόσεσης και της τεχονολογικής προόδου (για τη μεταλητή ngδ). 7 Εξαιτίας του μεγάλου αριθμού χωρών χρησιμοποιήθηκαν τρία εναλλακτικά δείγματα, ώστε να ελεγχθεί από τους συγγραφείς η σταθερότητα των αποτελεσμάτων. 8 Οι εμπειρικές εκτιμήσεις δίνουν λοιπόν μια πρώτη σαφή εικόνα για τα φαινόμενα που εξηγεί, αλλά και που δεν εξηγεί το απλό υπόδειγμα με εξωγενή τεχνολογική μεγέθυνση: Οι συντελεστές των δύο ανεξάρτητων μεταλητών έχουν το αναμενόμενο πρόσημο σε όλες τις περιπτώσεις, με εξαίρεση το δείγμα των χωρών του ΟΟΣΑ, όπου δεν μπορεί να απορριφθεί η υπόθεση ότι οι συντελεστές ισούνται με μηδέν. Ακόμα, σε όλες τις περιπτώσεις οι συντελεστές είναι ίσοι, όπως προλέπεται από την εξίσωση (4.). Η ερμηνευτική ικανότητα του υποδείγματος, που δίνεται από το συντελεστή R 2, είναι υψηλή για τα δύο πρώτα δείγματα (λαμάνοντας υπόψη ότι πρόκειται για διαστρωματικά στοιχεία), αλλά είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη για τις χώρες του ΟΟΣΑ. Από την άλλη πλευρά, οι εκτιμήσεις για το συνεπαγόμενο μερίδιο του κεφαλαίου α δεν συμαδίζουν με την καθιερωμένη (και επιεαιωμένη από πολλές ανεξάρτητες εμπειρικές μελέτες) αντίληψη ότι αυτό ισούται περίπου με /3. Το μερίδιο αυτό ρίσκεται να είναι πολύ υψηλό και κοντά στο 0.6, κάτι το οποίο δεν μπορεί να γίνει αποδεκτό σε καμία περίπτωση. Μόνο για τις χώρες του ΟΟΣΑ η εκτίμηση ρίσκεται σχετικά κοντά (0.36), αλλά με δεδομένη τη χαμηλή ερμηνευτική ικανότητα της εξίσωσης και το μεγάλο τυπικό σφάλμα (0.5) δεν μπορεί να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στο εύρημα αυτό. Το γενικό συμπέρασμα που προκύπτει από τα παραπάνω αποτελέσματα είναι ότι μερικές από τις κύριες υποθέσεις του ασικού υποδείγματος 7 Για τις μεταλητές g και δ έγινε ή υπόθεση ότι είναι ίδιες για όλες τις χώρες και ότι το άθροισμά τους ισούται με 0.05. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν, καθώς και για τις υποθέσεις που απαιτούνται όσον αφορά την οικονομετρική μεθοδολογία λ. Mnkiw, Romer και Weil (992). 8 Στο δείγμα των 75 χωρών συμπεριλήφθησαν μόνο οι χώρες για τις οποίες οι στατιστικές πηγές είναι αξιόπιστες, ενώ αποκλείστηκαν και οι πολύ μικρές χώρες.

86 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης φαίνεται πράγματι να επιεαιώνονται εμπειρικά. Από την άλλη πλευρά, οι υψηλές τιμές για το μερίδιο του κεφαλαίου στα δύο υποδείγματα, οι οποίες έρχονται σε αντίθεση με όλες τους σχετικούς διαθέσιμους υπολογισμούς, σε συνδυασμό με τη σχετικά μεγάλη ερμηνευτική ικανότητα του υποδείγματος οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κάποιος παράγοντας δεν έχει ληφθεί υπόψη στην εξειδίκευση, ο οποίος πιθανώς έχει -εσφαλμένα- αποδοθεί στο φυσικό κεφάλαιο. Στη συνέχεια θα παρουσιαστεί η απάντηση των Mnkiw, Romer και Weil (992) σε αυτό το ζήτημα, που αποτελεί έως σήμερα την κύρια εμπειρική μελέτη γύρω από το νεοκλασσικό υπόδειγμα Solow-Swn. Η εμπειρική επαναπροσέγγιση του νεοκλασικού υποδείγματος: ο ρόλος του ανθρώπινου κεφαλαίου Η μέχρι τώρα εμπειρική προσέγγιση ασίστηκε σε μια καίρια υπόθεση: το κεφάλαιο της οικονομίας ορίζεται από το απόθεμα φυσικού κεφαλαίου, που αποτελείται, όπως έχει δειχθεί στο Κεφάλαιο 3, από υποδομή, μηχανήματα, εξοπλισμό και οποιοδήποτε άλλο αγαθό δεν καταναλώνεται, αλλά προστίθεται μέσω της επένδυσης στον πλούτο της οικονομίας. Είναι όμως γνωστό ότι δεν μπορεί να αποδοθεί στο κεφάλαιο μόνο αυτή η διάσταση: για παράδειγμα, στο επίπεδο της επιχείρησης δύο εργαζόμενοι με διαφορετική παιδεία, πού κάνουν την ίδια δουλειά, δεν έχουν απαραίτητα την ίδια απόδοση. Το ερώτημα έχει απασχολήσει εκτενώς τους οικονομολόγους και συνοψίζεται στη μελέτη της επίδρασης του ανθρώπινου κεφαλαίου στην παραγωγική διαδικασία (λ. Κεφάλαιο 3). Στο θέμα αυτό θα γίνει εκτενής αναφορά και στα επόμενα Κεφάλαια, καθώς αποτελεί ένα από τα σημεία αιχμής στη μελέτη της οικονομικής μεγέθυνσης. Προς το παρόν, θα δειχθεί τι συνεπάγεται η ύπαρξη ανθρώπινου κεφαλαίου στην παραγωγική διαδικασία και στους εμπειρικούς έλεγχους του υποδείγματος Solow-Swn. Στην παρούσα περίπτωση ορίζεται ως ανθρώπινο κεφάλαιο οτιδήποτε συσσωρεύεται αθμιαία με τη μορφή γνώσεων και δεξιοτήτων μέσω της εκπαίδευσης και της εμπειρίας, και δεν καταναλώνεται άμεσα, αλλά σταδιακά κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου. Έτσι, θεωρείται ότι το ανθρώπινο κεφάλαιο παίζει παρόμοιο ρόλο με αυτόν του φυσικού κεφαλαίου και επομένως αποτελεί έναν επιπλέον συντελεστή παραγωγής. Η συνάρτηση παραγωγής (4.3) τροποποιείται στη σχέση: Y ) = ( A L K H (4.2)

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 87 όπου Η είναι το απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου της οικονομίας και ισχύει α<. Όπως και το φυσικό κεφάλαιο, το ανθρώπινο κεφάλαιο συσσωρεύεται με παρόμοιο τρόπο ακολουθώντας τον ίδιο κανόνα. Η συσσώρευση φυσικού και ανθρώπινου κεφαλαίου στην οικονομία δίνεται λοιπόν από τις σχέσεις: k k g n h k s k ) ( δ = (4.3α) h h g n h k s h ) ( δ = (4.3) όπου s k και s h είναι τα μερίδια των επενδύσεων σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, αντίστοιχα, ενώ επίσης A L K k = και A L H h =. Σύμφωνα με τη γνωστή ανάλυση, το μακροχρόνια επίπεδο ισορροπίας για το φυσικό και το ανθρώπινο κεφάλαιο δίνεται από τις σχέσεις: α δ = g n s s k h k (4.4α) α δ = g n s s h h k (4.4) Αντικαθιστώντας τώρα στη συνάρτηση παραγωγής και ακολουθώντας την ίδια διαδικασία όπως στο προηγούμενο τμήμα, εξάγεται η αντίστοιχη εξίσωση της (4.): ε δ = ) log( ) log( ) log( log g n s s c L Y h k (4.5) Η (4.5) δίνει το εισόδημα ισορροπίας της οικονομίας ανά εργαζόμενο ως συνάρτηση των επενδύσεων σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο, καθώς επίσης και του όρου log(ngδ). Από την ίδια σχέση προκύπτουν τα εξής θεωρητικά συμπεράσματα σε σύγκριση με την (4.): Τα πρόσημα των συντελεστών για τις δύο μεταλητές που εμφανίζονται και στις δύο εξισώσεις δε μεταάλλονται.

88 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Το άθροισμα των συντελεστών ισούται και σε αυτή την περίπτωση με μηδέν. Ο συντελεστής των επενδύσεων σε φυσικό κεφάλαιο έχει τώρα μεγαλύτερη τιμή. Ο συντελεστής του όρου log(ngδ) έχει τώρα μεγαλύτερη τιμή σε απόλυτο μέγεθος. Το επόμενο ήμα είναι να εκτιμηθεί η σχέση (4.5) από τα διαθέσιμα δεδομένα. Η κύρια δυσκολία σε αυτή την προσπάθεια ρίσκεται στη συλλογή κατάλληλων στοιχείων για το ανθρώπινο κεφάλαιο. Δεδομένου ότι η συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου γίνεται κυρίως μέσω της εκπαιδευτικής διαδικασίας, οι Mnkiw, Romer και Weil (992) επέλεξαν να προσεγγίσουν το απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου της οικονομίας με το αθμό συμμετοχής στη δευτεροάθμια εκπαίδευση. Παρότι η προσέγγιση αυτή έχει εγείρει πολλές αμφισητήσεις για την ορθότητά της, δεδομένου ότι, για παράδειγμα, δεν λαμάνει υπόψη την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης, εντούτοις είναι διεθνώς το μόνο διαθέσιμο μέτρο για τη ροή του ανθρώπινου κεφαλαίου στην οικονομία (λ. Πλαίσιο 4.3). Τα εμπειρικά αποτελέσματα για το διευρυμένο υπόδειγμα με ανθρώπινο κεφάλαιο παρουσιάζονται στον Πίνακα 4.4 με τρόπο ανάλογο όπως στον Πίνακα 4.3. Πίνακας 4.4. Εκτιμήσεις του νεοκλασσικού υποδείγματος με ανθρώπινο κεφάλαιο Εξαρτημένη μεταλητή: λογάριθμος εισοδήματος ανά εργαζόμενο 98 χώρες 75 χώρες 22 χώρες Ανεξάρτητες μεταλητές (ΟΟΣΑ) Υπόδειγμα χωρίς περιορισμούς Σταθερά 6.89 (.7) 7.8 (.9) 8.63 (2.9) Λογάριθμος (επενδύσεων/αεπ) 0.69 (0.3) 0.70 (0.5) 0.28 (0.39) Λογάριθμος (εκπαίδευση) 0.66 0.73 0.76 (0.07) Λογάριθμος (ngδ) -.73 (0.4) (0.0) -.50 (0.40) (0.29) -.07 (0.75) R 2 -djused 0.78 0.77 0.24

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 89 Πίνακας 4.4. (συνέχεια) Υπόδειγμα με περιορισμούς Σταθερά 7.86 7.97 8.7 (0.4) (0.5) (0.47) Λογάριθμος (επενδύσεων/αεπ) Λογάριθμος (ngδ) 0.73 (0.2) 0.7 (0.4) 0.29 (0.33) Λογάριθμος (εκπαίδευση) Λογάριθμος (ngδ) 0.67 (0.07) 0.74 (0.09) 0.76 (0.28) R 2 -djused 0.78 0.77 0.28 Αποδοχή περιορισμού ναι ναι ναι Μερίδιο φυσικού κεφαλαίου α 0.3 (0.04) 0.29 (0.05) 0.4 (0.5) Μερίδιο ανθρώπινου κεφαλαίου 0.28 (0.03) 0.30 (0.04) 0.37 (0.2) Σημείωση: Σε παρένθεση αναφέρεται το τυπικό σφάλμα. Πηγή: Mnkiw, Romer και Weil (992). Από την πρώτη ματιά φαίνεται ότι όλοι οι συντελεστές έχουν τα σωστά πρόσημα, ενώ εντυπωσιακή είναι η ελτίωση της ερμηνευτικής ικανότητας των εξισώσεων: περίπου 80% εξηγείται από τις σχετικές μεταλητές για τα δύο πρώτα δείγματα. Οι περιορισμοί που επιάλει το υπόδειγμα γίνονται δεκτοί και στις τρεις περιπτώσεις. Ακόμα, ο συντελεστής του φυσικού κεφαλαίου παίρνει τιμές γύρω στο 0.7 για τα δύο πρώτα δείγματα, που ρίσκονται πολύ πιο κοντά στην τιμή /3 για το μερίδιο του κεφαλαίου. Η πιο σημαντική συνεισφορά όμως των Mnkiw, Romer και Weil είναι ο υπολογισμός των μεριδίων του φυσικού και του ανθρώπινου κεφαλαίου. Από τις εκτιμήσεις του Πίνακα 4.4 υπολογίζεται ότι οι συντελεστές α και παίρνουν αντίστοιχα τιμές γύρω στο 0.30. Αυτό σημαίνει ότι, σύμφωνα με αυτά τα αποτελέσματα, μια απλή συνάρτηση της μορφής / 3 / 3 / 3 Y = L K H στο υπόδειγμα εξωγενούς μεγέθυνσης περιγράφει ικανοποιητικά τα διαθέσιμα εμπειρικά στοιχεία. Σύμφωνα με το ασικό υπόδειγμα (4.), για μερίδιο του κεφαλαίου α=/3 η ελαστικότητα του εισοδήματος ανά εργαζόμενο ως προς το κεφάλαιο είναι περίπου /2, ενώ στο υπόδειγμα με ανθρώπινο κεφάλαιο και για μερίδιο α==/3 η ελαστικότητα ως προς το (ανθρώπινο ή το φυσικό) κεφάλαιο ισούται με τη μονάδα. Ο λόγος είναι ότι η επένδυση σε φυσικό κεφάλαιο αυξάνει όχι μόνο το εισόδημα, αλλά και το απόθεμα ανθρώπινου κεφαλαίου επηρεάζοντας έτσι την παραγωγικότητα, ακόμα και εάν ο ρυθμός αύξησης του δε μεταληθεί.

90 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Πλαίσιο 4.3. Υπολογισμός της επένδυσης σε ανθρώπινο κεφάλαιο Για να προσεγγίσουν το ποσοστό του εισοδήματος, που επενδύεται σε ανθρώπινο κεφάλαιο, οι Mnkiw, Romer και Weil (992) χρησιμοποίησαν το ποσοστό του πληθυσμού ηλικίας 5-9 ετών στη δευτεροάθμια εκπαίδευση, το οποίο προσέγγισαν από τον τύπο: s h = ποσοστό συμμετοχής στη δευτεροάθμια εκπαίδευση Χ [πληθυσμός ηλικίας 5-9 / πληθυσμός ηλικίας 5-64] Η μεταλητή αυτή δίνει μια εικόνα για τη συσσώρευση ανθρώπινου κεφαλαίου, που πραγματοποιεί κάθε οικονομία. Ο επόμενος Πίνακας δίνει μια εικόνα για το ποσοστό συμμετοχής στη δευτεροάθμια εκπαίδευση σε μερικές ευρωπαϊκές χώρες. Ποσοστό συμμετοχής στη δευτεροάθμια εκπαίδευση Έτος 980 997 Γερμανία 82 95 Γαλλία 94 99 Ελλάδα 75 9 Πηγή: World Bnk, World Developmen Indicors (2000), Πίνακας 2.0. Το ποσοστό συμμετοχής στη δευτεροάθμια εκπαίδευση έχει ανέει σημαντικά για τις αναπτυγμένες δυτικοευρωπαϊκές χώρες, αν και στην Ελλάδα παραμένει σχετικά χαμηλότερο. Στο επόμενο Διάγραμμα παρατίθενται τα έτη εκπαίδευσης για τον πληθυσμό άνω των 25 ετών στην Ελλάδα, όπως έχουν υπολογιστεί από διεθνή στοιχεία. Ο μέσος αριθμός ετών έχει σχεδόν διπλασιαστεί τα τελευταία 40 χρόνια, και ανέρχεται από 4.5 έτη το 960 σε 8.5 έτη το 2000. Έτη εκπαίδευσης στην Ελλάδα, 960-2000 9 8 7 6 5 4 960 965 970 975 980 985 990 995 2000 Έτη εκπαίδευσης Πηγή: Brro και Lee (2000).

Οικονομική Μεγέθυνση: Θεωρία και Πολιτική 9 Αντίστοιχα, η ελαστικότητα της αύξησης του εισοδήματος ανά εργαζόμενο ως προς την αύξηση του εργατικού δυναμικού στο ασικό υπόδειγμα είναι περίπου -/2, αλλά στο υπόδειγμα με ανθρώπινο κεφάλαιο ανέρχεται περίπου σε -2. Η αύξηση του πληθυσμού μειώνει την παραγωγικότητα όχι μόνο μέσω της χαμηλότερης αναλογίας φυσικού κεφαλαίου ανά εργαζόμενο, αλλά και λόγω της χαμηλότερης αναλογίας σε ανθρώπινο κεφάλαιο. Όμως η προσέγγιση των Mnkiw, Romer και Weil δεν είναι χωρίς αντίλογο. Η πιο ασική κριτική αφορά την υπόθεση ότι ο ρυθμός της τεχνολογικής προόδου g είναι ο ίδιος για όλες τις χώρες, ώστε να χρησιμοποιείται μια ενιαία τιμή στην οικονομετρική εξειδίκευση (λ. σχετική υποσημείωση). Στην περίπτωση που δεν ισχύει η υπόθεση αυτή, υπάρχει ένα συστηματικό σφάλμα μέτρησης της τεχνολογικής προόδου ανάλογα με τη χώρα, το οποίο έχει περιληφθεί στο στατιστικό σφάλμα. Εάν μάλιστα αυτό το συστηματικό σφάλμα στην τεχνολογική πρόόδο σχετίζεται με το λόγο των επενδύσεων στο ΑΕΠ (για παράδειγμα, υψηλές επενδύσεις συνεπάγονται υψηλή τεχνολογική πρόοδο, και αντίστροφα), τότε η οικονομετρική μεθοδολογία που χρησιμοποιήθηκε από τους Mnkiw, Romer και Weil δεν είναι η κατάλληλη. 9 Ανεξάρτητα όμως από τις τεχνικές επιφυλάξεις για τις μετρήσεις των Mnkiw, Romer και Weil, είναι έαιο ότι η εργασία τους δείχνει με συστηματικό τρόπο τη σημασία του ανθρωπίνου κεφαλαίου για τη διαδικασία της οικονομικής μεγέθυνσης. Συμπεράσματα Η οικονομική μεγέθυνση είναι μια σύνθετη διαδικασία και είναι πιθανόν να μην προσδιορίζεται αποκλειστικά από την εργασία και το κεφάλαιο. Πράγματι, τα εμπειρικά αποτελέσματα που ασίζονται στο απλό υπόδειγμα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης δεν είναι ικανοποιητικά. Το μεγαλύτερο τμήμα της οικονομικής μεγέθυνσης θα πρέπει να αποδοθεί στην εξωγενή τεχνολογική πρόοδο (κατάλοιπο Solow), ώστε τα αποτελέσματα να συμαδίζουν με τη θεωρία. Η αντίληψη αυτή για την ερμηνευτική ικανότητα του νεοκλασικού υποδείγματος διατηρήθηκε για αρκετά χρόνια, με αποτέλεσμα να υπάρξει στασιμότητα στην εξέλιξη του. Η νέα πνοή ήρθε με τη δημιουργία μεγάλων άσεων διαστρωματικών δεδομένων, που επιτρέπουν τη διαχρονική μελέτη των στοιχείων από πολλές χώρες. Η επίδραση ήταν ακόμα μεγαλύτερη λόγω της ελεύθερης πρόσασης στα δεδομένα, κάτι που επέτρεψε σε πολλούς οικονομολόγους παγκοσμίως να ασχοληθούν με αυτά τα θέματα. 9 Για περισσότερες λεπτομέρειες λ. Grossmn και Helpmn (994).

92 Π. Καλαϊτζιδάκης Σ. Καλυίτης Η πιο σημαντική συμολή σε αυτή τη ιλιογραφία προήλθε από τους Mnkiw, Romer και Weil (992). Οι συγγραφείς έδειξαν με απλό και πειστικό τρόπο ότι το απλό υπόδειγμα εξωγενούς οικονομικής μεγέθυνσης δεν ερμηνεύει ικανοποιητικά τα στοιχεία. Εάν όμως συνυπολογιστεί η επίδραση του ανθρώπινου κεφαλαίου στην παραγωγικότητα, τότε σύμφωνα με τους συγγραφείς το νεοκλασικό υπόδειγμα επιτυγχάνει να ερμηνεύσει την οικονομική μεγέθυνση σε μεγάλο αθμό, συμάλλοντας στην απάντηση μιας σειράς ερωτημάτων που αφορούν τη μακροχρόνια πορεία των οικονομιών και των παραγόντων που την επηρεάζουν. Συνοψίζοντας, η εμπειρική εκτίμηση του υποδείγματος με ανθρώπινο κεφάλαιο δίνει μια νέα διάσταση στο υπόδειγμα Solow-Swn. Η ύπαρξη τέτοιων επιδράσεων δεν πρέπει λοιπόν να αγνοείται, ιδιαίτερα όταν επιχειρείται να εντοπιστούν οι αιτίες που προκαλούν την οικονομική μεγέθυνση. Τα ευρήματα των Mnkiw, Romer και Weil προτάσσουν τη σημασία της ύπαρξης ανθρώπινου κεφαλαίου με τη μορφή γνώσεων, εμπειρίας και ικανοτήτων για τη μεγιστοποίηση του εισοδήματος.