Επιδράσεις της θερινής βόσκησης ιγών κι προβάτων στη φυτοποικιλότητ κι στη σύνθεση ενός ριού πρινών της ημιορεινής ζώνης Α. Κορκά 1, Κ.Τσιουβάρς 1, Ζ. Κούκουρ 2 κι Δ. Χουβρδάς 2 Α.Π.Θ., Τμήμ Δσολογίς κι Φυσικού Περιβάλλοντος, 1 Εργστήριο Δσικών Βοσκοτόπων (236), 2 Εργστήριο Λιβδικής Οικολογίς (286), 541 24 Θεσσλονίκη. Περίληψη Τ θμνολίβδ κλύπτουν στη χώρ μς 3,15 εκτ. εκτ. κι συμβάλλουν σημντικά στη διτροφή των κτηνοτροφικών κι θηρμτικών ζώων. Ιδιίτερη οικονομική σημσί έχουν τ θμνολίβδ με κυρίρχο είδος το πουρνάρι (Quercus coccifer L.) που ποκλούντι κι πρινώνες. Αυτοί πρέχουν πράσινη κι κλής, σχετικά, ποιότητς τροφή σ όλη σχεδόν τη διάρκει του έτους κι ντέχουν σε περιτροπική βόσκηση κτά την οποί μπορεί ν φιρεθεί μέχρι το 70% της πργωγής τους χωρίς ν ζημιωθεί η ευρωστί τους. Σκοπός της προύσς εργσίς ήτν η διερεύνηση της επίπτωσης της μέτρις έντσης βόσκησης ιγών, προβάτων κι μίξης υτών κτά τη θερινή περίοδο στη φυτοποικιλότητ κι στη σύνθεση των ριών πρινώνων. Η έρευν πργμτοποιήθηκε στο Πειρμτικό Κέντρο του ΙΔΕΘ, στη Χρυσοπηγή Σερρών. Η πειρμτική επιφάνει χωρίστηκε με περίφρξη σε έξι ίσ τμήμτ έκτσης 3,5 εκτ. το κθέν. Οι χειρισμοί που εφρμόστηκν ήτν βόσκηση: ) με ίγες β) με πρόβτ κι γ) με τη μίξη ιγών κι προβάτων. Οι μετρήσεις των πρμέτρων βλάστησης που πργμτοποιούντν στ τέλη Μΐου, επνλήφθηκν γι τρί έτη (1997, 1998, 1999). Ο ριθμός των ζώων σε κάθε τμήμ (βοσκοφόρτωση) ντιστοιχούσε στη βοσκοϊκνότητ του συγκεκριμένου τμήμτος. Οι πράμετροι που μετρήθηκν ήτν ο ριθμός των ειδών των φυτών, ο ριθμός των τόμων κάθε είδους, πό τ οποί υπολογίστηκε ο δείκτης ποικιλότητς του Shnnon-Wiener (H), κθώς κι η σύνθεση της βλάστησης. Η φυτοποικιλότητ ν κι δεν μετβλήθηκε σημντικά μέσ στ έτη, κθώς κι μετξύ των ειδών ζώων, προυσίσε τάση ύξησης στους χειρισμούς βόσκησης κτά τη διάρκει των ετών κι ιδιίτερ σε υτούς των ιγών κι της μικτής βόσκησης, ενώ ντίθετ στο χειρισμό των προβάτων πρέμεινε σχεδόν στθερή. Λέξεις κλειδιά: θμνολίβδο, μίξη ζώων, δείκτης Shnnon-Wiener. Εισγωγή Απρίτητ στοιχεί γι την εφρμογή κνονικής χρήσης στ φυσικά λιβάδι είνι η γνώση της εποχής βόσκησης, του είδους κι του ριθμού των βοσκόντων ζώων κι της ομοιόμορφης κτνομής της βόσκησης (Νάστης κι Τσιουβάρς 2009). Η επιλογή του κτάλληλου είδους ζώου ή ζώων που θ βοσκήσουν προϋποθέτει τη γνώση της σύνθεσης της βλάστησης του λιβδιού, τις προτιμήσεις των ζώων ως προς τ είδη των φυτών κι τη γνώση της συμπεριφοράς τους κτά τη βόσκηση. Στη χώρ μς με το Μεσογεικό κλίμ, οι πρινώνες διδρμτίζουν έν πολύ σημντικό ρόλο κθώς προσφέρουν τροφή όλη τη διάρκει του έτους, ιδιίτερ σε κρίσιμες περιόδους όπως το κλοκίρι, που η ποώδης βλάστηση είνι ξηρή κι μικρής θρεπτικής ξίς ή το χειμών που η ποώδης βλάστηση δεν επρκεί γι την κάλυψη των διτροφικών νγκών των ζώων. Η ιγοτροφί πρωτίστως, λλά κι η προβτοτροφί εξρτώντι, πό τη βοσκήσιμη ύλη των πρινώνων (Ppchristou et l. 2005) ιδιίτερ κτά τη διάρκει του κλοκιριού. Η τυτόχρονη ορθολογική βόσκηση ιγών κι προβάτων σε πρινώνες προϋποθέτει κλή γνώση της λληλεπίδρσης τόσο μετξύ των ζώων όσο κι μετξύ υτών κι της βλάστησης, γι βελτιστοποίηση της ξιοποίησης των οικοσυστημάτων υτών. ΛΙΒΑΔΙΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ: ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 111
Ένς σημντικός δείκτης της στθερότητς των φυσικών οικοσυστημάτων είνι η βιοποικιλότητ (Mgurrn 1988). Η βόσκηση είνι μι πό τις κυριότερες νθρωπογενείς επιδράσεις η οποί συχνά ευνοεί την ποικιλότητ της βλάστησης (Tsiouvrs et l. 1998). Αυτό συμβίνει γιτί έχει έμμεση επίδρση στον περιορισμό του ντγωνισμού των κυρίρχων ειδών. Η πουσί βόσκησης, ντίθετ, μπορεί ν συμβάλει στη μείωση της φυτοποικιλότητς λόγω του υξημένου ντγωνισμού που νπτύσσετι μετξύ των φυτών κι στη συγκέντρωση μεγάλης ποσότητς ξηρής ουσίς στο έδφος (Montlvo et l. 1993). Σε ορισμένες περιπτώσεις όμως, όπως σε υπερβοσκημέν ποολίβδ (Tsiouvrs et l. 1998), η πουσί βόσκησης μπορεί ν οδηγήσει σε ύξηση της ποικιλότητς. Δεν είνι τεκμηριωμένο εάν η κνονική χρήση σε ριούς ομδοπγείς πρινώνες(κάλυψη < 40%) υξάνει ή μειώνει τη φυτοποικιλότητ. Επίσης, δεν υπάρχουν νφορές σχετικά με τη διφορετική επίπτωση της βόσκησης ιγών ή πρόβτων ή μίξης υτών στη φυτοποικιλότητά τους. Σκοπός της προύσς έρευνς ήτν η μελέτη της επίδρσης της μέτρις έντσης βόσκησης ιγών, προβάτων κι μίξης υτών, στη φυτοποικιλότητ κι στη σύνθεση ριών πρινώνων κτά τη διάρκει του κλοκιριού. Μέθοδοι κι υλικά Η έρευν πργμτοποιήθηκε στο Πειρμτικό Κέντρο του Ιδρύμτος Δσικών Ερευνών Θεσσλονίκης, «ΔΗΜΗΤΡΑ-ΕΛΓΟ» στη Χρυσοπηγή, 13 χιλιόμετρ Β.Α. πό την πόλη των Σερρών, με υψόμετρο 650μ. περίπου. Το μέσο ετήσιο ύψος βροχής νερχότν σε 561χλστ. κι η μέση ετήσι θερμοκρσί έρος 13,5 C, ενώ σύμφων με τον τύπο Emberger (1942), το κλίμ χρκτηρίζετι ως ύφυγρο μεσογεικό βιοκλίμ, με δριμύ χειμών. Η βλάστηση της περιοχής νήκει στην πρμεσογεική ζώνη βλάστησης ή ζώνη της χνοώδους δρυός (Quercetli pubescentis). Το πείρμ εγκτστάθηκε σε μί επιφάνει έκτσης 21 εκτ., με πολυσχιδές νάγλυφο κι ποικιλί εκθέσεων. Στην πειρμτική επιφάνει κυριρχούσε το πουρνάρι (Quercus coccifer L.), ενώ υπήρχν διάσπρτ άτομ χνοώδους δρυός (Quercus pubescens Willd), γύρου (Crpinus orientlis Miller) κι φράξου (Frxinus ornus L.) σε θμνώδη μορφή, στ δε μικρά ή μεγάλ διάκεν υπήρχν είδη λδνιάς (Cistus sp.) κι ποικιλί ειδών ποώδους βλάστησης. Η πειρμτική επιφάνει χωρίστηκε σε έξι ίσ τμήμτ, τ οποί περιφράχτηκν με συρμάτινο πλέγμ. Κάθε τμήμ είχε έκτση ίση με 3,5 εκτ. Οι χειρισμοί οι οποίοι εφρμόστηκν ήτν βόσκηση: ) με ίγες, β) με πρόβτ κι γ) με μίξη ιγών κι προβάτων. Όλοι οι χειρισμοί επνλήφθηκν δύο φορές. Οι μετρήσεις των πρμέτρων βλάστησης επνλήφθηκν γι τρί έτη (1997, 1998, 1999) κι πργμτοποιούντν κάθε φορά στ τέλη Μΐου. Η ένρξη της βόσκησης γινότν ρχές Ιουνίου, μετά την ολοκλήρωση των μετρήσεων της βλάστησης. Η διάρκει βόσκησης ήτν τέσσερις μήνες. Τ μεγέθη των πρμέτρων βλάστησης, τ οποί μετρήθηκν το Μάιο 1997, θεωρήθηκν ως μεγέθη νφοράς κι χρησιμοποιήθηκν ως βάση σύγκρισης με τις μετρήσεις των επόμενων δύο ετών (1998 κι 1999), κτά τ οποί έτη η βλάστηση είχε ήδη δεχθεί την επίδρση της βόσκησης του προηγούμενου κλοκιριού (1997 κι 1998). Σε κάθε πειρμτικό τμήμ τοποθετήθηκε ο ριθμός ζώων που ντιστοιχούσε στη βοσκοϊκνότητ του συγκεκριμένου τμήμτος, η οποί υπολογίστηκε το Μάϊο κάθε έτους (Κορκά 2008). Συνολικά στ δύο πειρμτικά τμήμτ του χειρισμού των ιγών τοποθετήθηκν 14 ίγες κτά μέσο όρο γι κάθε έτος, στ δύο πειρμτικά τμήμτ του χειρισμού των προβάτων τοποθετήθηκν 13 πρόβτ κτά μέσο όρο κι στ δύο πειρμτικά τμήμτ της μίξης ζώων τοποθετήθηκν 8 ίγες κι 8 πρόβτ κτά μέσο όρο. Σε κάθε τμήμ εγκτστάθηκν τέσσερις τομές βλάστησης μήκους 25μ. η κάθε μί. Στις τομές υτές μετρήθηκε η κάλυψη της βλάστησης με τη μέθοδο της γρμμής κι του σημείου (Cook nd Stubbendieck 1986) κι υπολογίστηκε η σύνθεσή της. Γι τον υπολογισμό της φυτοποικιλότητς σε κάθε τομή κι σε τυχί σημεί, τοποθετήθηκν δύο μετλλικά πλίσι, διστάσεων 50Χ50 εκ., στθερά κι γι τ τρί χρόνι της έρευνς (Κορκά 2008). Μέσ σε κάθε πλίσιο μετρήθηκε ο ριθμός των ειδών των φυτών (species richness) κι ο 112 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
ριθμός των τόμων κάθε είδους (bundnce). Συνολικά γι κάθε χειρισμό λμβάνοντν δεκέξι πλίσι κάθε χρόνο. Από τ στοιχεί υτά υπολογίστηκε ο δείκτης ποικιλότητς του Shnnon-Wiener (H) (Cook nd Stubbendieck 1986). Το σχέδιο του πειράμτος ήτν το πλήρως τυχιοποιημένο (Completely Rndomized design) (Steel nd Torrie 1980). Οι πράγοντες που εξετάστηκν ήτν: 1) ο χειρισμός βόσκησης ιγών, 2) ο χειρισμός βόσκησης προβάτων κι 3) ο χειρισμός μικτής βόσκησης ιγών κι προβάτων. Οι τρεις χειρισμοί βόσκησης επνλήφθηκν επί δύο έτη (1997, 1998). Η σττιστική νάλυση των δεδομένων του δείκτη ποικιλότητς έγινε με το πρόγρμμ SPSS 11.0, με τη μέθοδο της νάλυσης πρλλκτικότητς (ANOVA) κι η σύγκριση των μέσων όρων έγινε με το κριτήριο της Ελάχιστης Σημντικής Διφοράς (LSD) σε επίπεδο σημντικότητς P<0,05 (Steel nd Torrie 1980). Αποτελέσμτ κι συζήτηση Κτά το πρώτο έτος των μετρήσεων (1997) δεν υπήρχε σημντική διφορά (Ρ>0,05) στο δείκτη ποικιλότητς της βλάστησης στις επιφάνειες του πρινών που ορίστηκν ν βοσκηθούν πό τις τρεις κτηγορίες ζώων (Εικόν 1). Ο πρινώνς υτός είχε βοσκηθεί πό ίγες επί τρί έτη (1992-1994) κι στη συνέχει πρέμεινε βόσκητος μέχρι τον Ιούνιο του 1997. Η φυτοποικιλότητ προυσίσε τάση ύξησης κτά το 1998 σε σχέση με το 1997 στους χειρισμούς βόσκησης ιγών κι μίξης, ενώ δεν πρτηρήθηκε μετβολή στο χειρισμό προβάτων, χωρίς όμως ν υπάρξουν σημντικές διφορές (Ρ>0,05) μετξύ τους (Εικόν 1). Η μέτρι βόσκηση που εφρμόστηκε το κλοκίρι του 1997 φίνετι ότι δε μετέβλε σημντικά την ποικιλότητ του 1998. Σε υτό πιθνόν ν συνέβλε κι το χμηλό ύψος βροχοπτώσεων κτά το 1998 (Κορκά 2008), γεγονός που ευνόησε τη συμμετοχή στη σύνθεση της βλάστησης τόσο του πουρνριού όσο κι των άλλων θάμνων κι φρυγάνων (Πίνκς 1), τ οποί ντγωνίστηκν επιτυχώς τ ποώδη φυτά στη διάρκει υτού του ξηρού έτους. Εικόν 1. Δείκτης ποικιλότητς (Η) της βλάστησης στους χειρισμούς βόσκησης κτά τη διάρκει των τριών ετών του πειράμτος. Στήλες του ίδιου έτους που συνοδεύοντι πό το ίδιο γράμμ δε διφέρουν σημντικά (Ρ>0,05). Οι τιμές του δείκτη ποικιλότητς ήτν υψηλότερες το 1999 σε σύγκριση με υτές των δύο προηγούμενων ετών, χωρίς ν υπάρχουν σημντικές διφορές (Ρ>0,05) μετξύ των ΛΙΒΑΔΙΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ: ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 113
χειρισμών. Ίσως, η επίδρση δύο ετών βόσκησης (1997 κι 1998), μετά πό τρί έτη προστσίς της πειρμτικής επιφάνεις (1995 έως κι Μάϊο 1997), ν συνέβλε στην ύξηση της ποικιλότητς κτά το 1999. Σε πρόμοι συμπεράσμτ κτέληξν κι οι Nveh nd Whittker (1979), που υποστηρίζουν ότι μη διτργμένες φυτοκοινότητες εμφνίζουν χμηλή ποικιλότητ κι ετερογένει, ενώ οι βοσκημένες τείνουν ν έχουν υψηλή ποικιλότητ. Ιδιίτερ γι τ Μεσογεικά λιβάδι, οι Θεοδωρίδης κι Κούκουρ (2006) σημειώνουν ότι, μέτρι έντση βόσκησης υξάνει τη χλωριδική ποικιλότητ, γεγονός που συμβδίζει με την μέτρι έντση βόσκησης της προύσς έρευνς κι την τάση ύξησης της ποικιλότητς πό το 1997 προς το 1999. Στην υξημένη ποικιλότητ του 1999 ίσως ν συνέβλε κι η υξημένη βροχόπτωση κτά το διάστημ πό Σεπτέμβριο 1998 έως κι Μάϊο 1999, σε σχέση με την ντίστοιχη του 1997-1998 (Κορκά 2008), η οποί, ως μί πράμετρος του κλίμτος, μζί με τη βόσκηση κι τη φωτιά, ποτελούν τους κύριους πράγοντες γι τη διμόρφωση της δομής των φυτοκοινοτήτων σε ημίξηρ ποολίβδ (Noy- Meir 1995). Ένς κόμη πράγοντς που συνέβλε στην ύξηση της ποικιλότητς, πιθνόν ν είνι η κτά 23,9% κι 56,7% ντίστοιχ μείωση της ξηρής ουσίς το 1999 σε σύγκριση με το 1997 κι 1998 σε όλους τους χειρισμούς βόσκησης (Κορκά 2008). Η μείωση της ξηρής ουσίς δρ ευνοϊκά στην εγκτάστση άλλων ειδών στο λιβάδι κι επομένως στην ύξηση της φυτοποικιλότητς (Montlvo et l. 1993). Εικόν 2. Δείκτης ποικιλότητς (Η) της βλάστησης στ τρί έτη του πειράμτος γι κάθε χειρισμό βόσκησης. Στήλες του ίδιου έτους που συνοδεύοντι πό το ίδιο γράμμ δε διφέρουν σημντικά (Ρ>0,05). Η επίδρση του είδους του βόσκοντος ζώου στη φυτοποικιλότητ δεν ήτν σημντική (Ρ>0,05) σε κνέν πό τ έτη του πειράμτος (Εικόν 2). Πρόλ υτά, ο δείκτης ποικιλότητς στο χειρισμό βόσκησης ιγών υξήθηκε κτά 33,8% κι στο χειρισμό βόσκησης προβάτων κτά 5,4% πό το 1997 έως το 1999 ενώ στο χειρισμό μικτής βόσκησης κτά 15,4% γι το χρονικό διάστημ πό το 1997 έως το 1999 (Εικόν 2). Από τ ποτελέσμτ υτά προκύπτει ότι, με τη μέτρι έντση βόσκησης με ίγες κι δευτερευόντως με μίξη ιγών κι προβάτων, υπήρξε τάση ύξησης στη φυτοποικιλότητ σε ριό πρινών τουλάχιστον μετά πό δύο έτη βόσκησης. Αντίθετ, η βόσκηση με πρόβτ διτήρησε σχεδόν στθερή τη φυτοποικιλότητ στον πρινών. Ίσως η διάρκει των δύο ετών βόσκησης ν μην είνι επρκής γι ν εμφνιστούν σημντικές διφοροποιήσεις κι ν 114 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ
εξχθούν μόνιμ συμπεράσμτ. Πιθνόν η χρήση μιγούς βόσκησης προβάτων σε ριό πρινών με χμηλή φυτοποικιλότητ, ν μην ενδείκνυτι γι την ύξηση της ποικιλότητς, λόγω κυρίως της προτίμησης των προβάτων στ ποώδη φυτά κι της πιθνής μείωσης υτών στη συμμετοχή των ειδών του πρινών. Από τη σύνθεση της βλάστησης του πρινών (Πίνκς 1), εάν συγκριθεί το θετικό ποσοστό ύξησης (+141,3%) της συμμετοχής ορισμένων κτηγοριών βλάστησης με το ποσοστό μείωσης (-167,2%) άλλων κτηγοριών βλάστησης στο χειρισμό βόσκησης προβάτων, διπιστώνετι ρνητικό ισοζύγιο (-25,9%), γεγονός που προφνώς είνι ποτέλεσμ της επίδρσης της βόσκησης των προβάτων στη βλάστηση. Πίνκς 1. Σύνθεση της βλάστησης (%) στους χειρισμούς ιγών, προβάτων κι μικτής βόσκησης κτά τ έτη 1997, 1998 κι 1999 (Κορκά 2008). Κτηγορίες Αίγες Πρόβ. Μίξη φυτών 1997 1998 1999 1997 1998 1999 1997 1998 1999 Ετήσι γρωστώδη 2,3 3,4 3,6 9,3 10,4 7,6 9,6 5,9 9 Πολυετή γρωστώδη 9 10,4 7,8 16,4 11,4 8,2 7,2 6,1 7,3 Ετήσι ψυχνθή 16,3 11,4 28,6 14,3 9,7 27,3 12 11,8 29,6 Πολυετή ψυχνθή 11,4 0,1 0,1 9,4 0,1 0,1 10,4 0 0 Πλτύφυλλες πόες 18 20,7 27,2 11,6 16,8 17,3 14,2 17,5 20,1 Θάμνοι κι φρύγν 43 54 32,7 39 51,6 39,5 46,6 58,7 34 Σύνολο 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Αντίθετ, στη σύνθεση των χειρισμών βόσκησης ιγών κι μικτής βόσκησης πρτηρείτι θετικό ισοζύγιο (+47,0% κι +56,3% ντίστοιχ). Είνι τεκμηριωμένο ότι η δικύμνση της βροχής κι της θερμοκρσίς είνι οι πράγοντες που επηρεάζουν σε μεγλύτερο βθμό την ποικιλότητ των ποωδών φυτών στο χώρο κι στο χρόνο (Orteg nd Fernntez Ales 1988). Από την προύσ έρευν όμως, προκύπτουν ενδείξεις ότι υπάρχει συνέργει του είδους βόσκοντος ζώου στη μετβολή της φυτοποικιλότητς. Συμπεράσμτ Η μέτρις έντσης θερινή βόσκηση σε ριά θμνολίβδ πουρνριού με ίγες, προβάτ κι μίξη υτών είχε τάση ύξησης της φυτοποικιλότητς κτά τη διάρκει των τριών ετών. Η βόσκηση ιγών κι δευτερευόντως η βόσκηση με μίξη ιγών κι προβάτων προυσίσν την υψηλότερη τάση ύξησης της φυτοποικιλότητς σε σχέση με τη βόσκηση των προβάτων σε ριό θμνολίβδο πουρνριού στη διάρκει των τριών ετών. Βιβλιογρφί Cook, W.C. nd J. Stubbendieck. 1986. Rnge reserch: Bsic Problems nd Techniques. Soc. Rnge Mnge. Denver, Colordo, 317 p. Emberger, L. 1942. Un project d une clssifiction des climtes du point de vue phytogeogrphique. Bul. Soc. D. Historie Nuturelle de Toulouse, 77: 97-124. Mgurrn, A.E. 1988. Ecologicl diversity nd its mesurement. Groom Helm Limited, Austrli, 175p. Montlvo, J., M.A. Csdo, C. Lvssor nd F.D. Pined. 1993. Species diversity ptterns in Mediterrnen grsslnds. J. of Veget. Sci., 4:213-222. Nveh, Z. nd R.H. Whittker. 1979. Mesurements nd reltionships of plnt species diversity in Mediterrnen shrublnds nd woodlnds. Ecologicl Diversity in Theory nd Prctice, pp. 219-239. Noy-Meir, I. 1995. Interctive effects of fire nd grzing on structure nd diversity of Mediterrnen grsslnds. J. of Veget. Sci., Vol. 6, No 5, pp. 701-710 ΛΙΒΑΔΙΑ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ: ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 115
Orteg, F. nd Fernntez Ales R. 1988. Trends in floristic chnges in time in Mediterrnen nnul grsslnds in South-Western Spin. In: Di Cstri, F. Floret, C.H. Rmbl, F. nd Ry J. (Eds). Time scles Lnd Wter Stress. Proc. 5th Int conf. on Mediterrnen Ecosystem. pp. 451-456, Pris. Ppchristou, T.G., L.E. Dzib nd F. D. Provenz. 2005. Forging ecology of gots nd sheep on wooded rngelnds. Smll Ruminnt Res., 59: 141-156. Steel, R.G.D. nd J.H. Torrie. 1980. Principles nd procedures of sttistics. 2nd ed. Mc Grw Hill Book Compny. INC New York, 481 p. Tsiouvrs, C.N., Z. Koukour, P. Pltis nd A. Ainlis. 1998. Yerly chnges in vegettion of semi-rid grsslnd under vrious stocking rtes nd grzing systems. In: V.P. Ppnstsis nd D. Peter (Eds), Ecologicl bsis of livestock grzing in Mediterrnen ecosystems. Proc. Int. Workshop, E.G.F., Thessloniki, pp.58-61. Θεοδωρίδης, Ι. κι Ζ. Κούκουρ. 2006. Μκροχρόνιες επιδράσεις της βόσκησης στην ποικιλότητ των υπλπικών λιβδιών. Πρκτικά 5ου Πνελ. Λιβδ. Συνεδ. Λιβδοπονί Ξηροθερμικών Περιοχών Χνιά, Ε.Λ.Ε. σελ. 125-129. Κορκά Α. 2008. Πργωγικότητ, δομή κι βιοποικιλότητ θμνολίβδων πουρνριού (Quercus coccifer L.) υπό συνδυσμένη ή χωριστή βόσκηση γιδιών κι προβάτων. Διδκτορική διτριβή. Σχολή Δσολογίς κι Φ.Π. του Α.Π.Θ., σελ 134. Νάστης, Α.Σ. κι Κ.Ν. Τσιουβάρς. 2009. Διχείριση κι Βελτίωση Λιβδιών.University Studio Press. Θεσσλονίκη, σελ.140. Sheep nd got summer grzing impct on plnt species composition nd diversity of n open Kermes ok shrublnd. A. Kork 1, K. Tsiouvrs 1, Z. Koukour 2 nd D. Chouvrds 2. Aristotle University of Thessloniki, 1 Lbortory of Rnge Science (P.O.Box 236) 2 Lbortory of Rnge Ecology (P.O. Box 286), GR-54124, Thessloniki, Greece Abstrct Shrublnds occupy n re of 3,1 million hectres in Greece nd contribute substntilly to feeding of grzing nimls. One of the economiclly importnt evergreen shrublnds is tht of kermes ok (Quercus coccifer L). Kermes ok shrublnds provide green nd of reltively high qulity folige to grzing nimls lmost ll yer-round. They re minly grzed by gots nd secondly by sheep. The objective of the study ws to evlute the impct of 1) got, 2) sheep nd 3) mixed moderte summer grzing on species composition nd plnt diversity of n open kermes ok shrublnd. The reserch ws conducted in Chrysopigi, Serres, north Greece, t 650m ltitude nd subhumid climte. The experimentl re of 21 h open kermes ok shrublnd ws divided into six 3,5 h ech, equl size plots. A completely rndomized design ws pplied for the three tretments: 1) got grzing, 2) sheep grzing nd 3) mixed sheep nd got grzing. All tretments were repeted twice. Vegettion prmeters were mesured t the end of My for three consecutive yers (1997, 1998 nd 1999). Mesurements of 1997 were considered s reference dt. The number of grzing nimls ws equl to grzing cpcity of every plot. Plnt species composition ws mesured using the line point method. Species richness nd species bundnce were mesured in 0,5x 0,5 m qudrtes. Then, plnt diversity ws clculted using the Shnnon-Wiener (H) diversity index. Species composition for ll grzing tretments vried through the yers ccording to precipittion s fluctution nd to grzing tretment. Plnt diversity incresed but not significntly, by 33,8% for gots, 5,4% for sheep nd 15,4% for the mixed tretment through the yers (1997-1999). Key words: Quercus coccifer L., herbivore mixture, Shnnon-Wiener index. 116 ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ