Itolbu s-sliem g al Ìerusalem

Il-Bibbja f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 22 Nru 118 Settembru - Ottubru 2000 Editorjal...481 Banda L Isle Adam..482 David u Salamun...483 Xog ol ta restawr...490 Wa eda tg asses...491 Skavi fil-ìordanja...495 Ìublew fuq in-nebo.496 Parabbola...497 Hawn u hemm...499 Salmi...500 F Betle em...500 Litur ija tal-kelma...501 Il-qarrejja jistaqsu...510 Skavi f Kafarnahum.512 Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm Itolbu s-sliem g al Ìerusalem Áal darb'o ra xeni mdemmija qed jaslulna mill-art Imqaddsa. Irvellijiet, tfi ta' ebel, sparar u sfortunatament, anke imwiet! Kemm xeni li jkexkxuk fuq l-a barijiet. Forsi l-aktar xena tal-biωa' kienet dik ta' dak il-missier palestinjan li, maqbud ma ibnu ta' tnax-il sena f'nofs irvell, ipprova jipprote i lil ibnu min-nirien. Kollu ta' xejn. Tir kessa darba al dejjem lil ibnu! Dan kollu jer a' jfakkarna kemm huwa diffiçli l-proçess ta' paçi fil-lvant Nofsani. Ifakkarna kemm dan il-proçess, anke jekk saru passi ta' gant f'dawn l-a ar snin, almenu mis-sena 1993 'l hawn, huwa proçess li jimxi bil-pass tan-nemel, proçess li spiss huwa miωru fid-demm taω- Ωew popli, kemm dak Lhudi kif ukoll dak Palestinjan. Ûew popli li j ixu qrib xulxin b al irien, imma li f'tant affarijiet huma mili bo od minn xulxin. Dan kollu jer a' jfakkarna fl-istorja mdemmija u verament tra ika taω-ωew popli. Ifakkarna kemm din issitwazzjoni mwie ra fil-lvant Nofsani hija kumplessa u kemm andha eruq u pre udizzji imlaqqmin fl-istorja twila ta' dan ir-re jun imwie er. Ifakkarna kemm huwa diffiçli ta ti ra un biss lil na a u tort lin-na a l-o ra! Ta' bilfors jidwu f'mo na u f'qalba l-kliem kollha aqal u antikissimi tas-salmista: "Itolbu s-sliem al Ìerusalem! Óa jkollhom is-sliem dawk kollha li j obbuk!" A na li n obbu lil Ìerusalem, a na li nωommuha "fuq kull fer ta na", fid-dmir li nitolbu al din l-art Imqaddsa u aω-ωew popli li j ammru fiha. It-talb ta na j inna nippruvaw n arsu b'lenti poωittiva lejn dan il-proçess ta' paçi. Niftakru kemm passi ta' gant saru, kemm bnedmin ta' rieda tajba - palestinjani u lhud - qed ja dmu biex dan il-proçess twil ta' paçi ja ti l-frott tie u. Ifakkarna f'kemm nies admu matul is-snin allkonvivenza paçifika bejn dawn iω-ωew popli, kemm nies ta' rieda tajba ssagrifikaw ajjithom u idmiethom biex fil- Lvant Nofsani jinstema' l- ana tal-armonija paçifika u mhux l-isparar tal-kanuni u ta' l-azzarini. Ifakkarna f'kemm bnedmin ta' rieda tajba jixxennqu tassew al ajja normali, bo od mit-tensjonijiet u l-beω at kontinwi. Óa nitolbu mela s-sliem al Ìerusalem! Óa jkollhom il-fer dawk kollha li j obbuha! * Nie u l-okkaωjoni biex nirringrazzja lil dawk kollha li offrew il-kontribuzzjoni ta hom favur il-missjoni ta' l-art Imqaddsa, fil-jum iddedikat lill-art Imqaddsa fl-arçidjoçesi ta' Malta, nhar is-sibt u l-óadd 16 u 17 ta' Settembru li addew. Il-Mulej ibierek il- eneroωità ta kom u jbiddilha f'barka u sliem tal-qalb li Hu biss jista' ja ti.. L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 481

Il-Bibbja f idejna Il-Banda L Isle Adam Il-Bibbja Speçjali f idejna f pellegrina tal-ìublew il-kbir tas-sena 2000 fl-art Imqaddsa Settembru tas-sena 2000 Ωgur li se jibqa ji i mfakkar b ittri tad-deheb mill-banda dekana L Isle Adam, tar-rabat ta l-imdina. Mawra ta img a fl-art Imqaddsa b erba kunçerti: f NaΩaret, tnejn f Betle em u wie ed f Ìerusalem. Grupp ta madwar 120 persuna bejn bandisti u kollaboraturi riedu jag mlu dan il-pellegrina tas-sena tal- Ìublew u fl-istess in iwasslu n-noti ferrie a tal- banda maltija f dawn l-imkejjen g eωieω. Id-devozzjoni speçjali tal-membri ta din is-soçjetà filarmonika lejn San ÌuΩepp ma setghetx ma twassalx g all-ewwel kunçert f ri lejn il- Knisja majestuωa tal- Annunzjazzjoni f NaΩaret, eωatt fuq ilfdalijiet tar-ra al çkejken li wennes il- Familja Imqaddsa. Irra al ta Marija, ta ÌuΩeppi u ta Ìesù. F Betle em imbag ad mhux biss kunçert f misra il-maxtura (il-ojazza ewlenija) quddiem is-santwarju tan-natività (kien id-19 ta Settembru fis-1.00pm!) imma wkoll kunçert ferrie qalb it-tfal palestinjani tal-iskola tal-patrijiet Fran iskani. U l-a ar kunçert fil-kon-kattidral ta Ìerusalem: u din kinet l-ewwel darba li f din il-knisja qatt sar kunçert muωikali. G al din l-okkaωjoni wasal ukoll il-patrijarka ta Ìerusalem Michel Sabbah, li qabel beda l-kunçert bierek lill-bandisti u lil dawk kollha preωenti. Kienet mawra mill-isba fejn il-fer taω-ωjara t allat mad-devozzjoni lejn l-imkejjen qaddisa. Prosit. Mhux biss lill-bandisti li admu bil-qalb, imma wkoll lil dawk kollha li g amlu din il-mawra possibli fl-art ta Ìesù, ÌuΩeppi u Marija. Mawra storika b al din Ωgur alliet (jew inkella g ad t alli) l-frott spiritwali tal-pellegrina. 482 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru0

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm David u Salamun David Da la X' ara qabel il- atra ta' David. 'Ìara li meta Samwel kien xjie, qie ed lil uliedu m allfin. Il-kbir kien jismu Ìoel u ta' warajh Abija. U kienu ja mlu l- aqq f'birsaba. Uliedu ma mxewx b alu; siebhom kien li jaghmlu kull xorta ta' qlie, jie du r-rigali, u j aw u l- ustizzja. Ix-xju kollha ta' Israel in em u u marru and Samwel f'rama, u qalulu: "Ara, inti xja t, u wliedek ma qabdux triqtek. Issa, a mlilna sultan, biex imexxina b all- nus kollha' [1 Sam 8, 1-5]. Billi Samwel fehem li Alla biss andu jkun issultan tal-poplu ma Ωul minnu, ma ax gost bittalba li amlulu, imma mba ad, meta Alla wkoll ried hekk, kellu jçedi. Obda, imma bassar lillpoplu, futur ta' sagrifiççji u tbatija ta t il- akma tassultan. L-ewwel sultan int aωel fil-persuna ta' Sawl, bin Kis, mill-iω ar tribù ta' Israel, dik ta' Benjamin. Kien ra el ta' sa a, 'Ωa Ωu sabi, fl-a jar tie u, u ma kienx hemm ie or fost ulied Israel a jar minnu; kien j addi lil kul add minn spallejh 'il fuq' [1 Sam 9, 2-4]. Minn dak li jirrakkonta fuqu l-ewwel Ktieb ta' Samwel, Sawl ma kienx ra el kiefer u li j obb jidher. Imma ma qa adx al darbtejn ar-rieda ta' Alla m arrfa lilu minn fomm Samwel. Dwar dan, il-ktieb li semmejna jsemmi Ωew okkaωjonijiet: meta offra s-sagrifiççju minflok Samwel [1 Sam 13, 3]; u meta ma osservax il-li i tal gwerra [1 Sam 15, 22]. IΩ- Ωew rajjiet kif inhuma rrakkuntati fil-ktieb qishom ma jidhrux li kienu biωωejjed biex Alla jwarrab darba al dejjem lil Sawl, speçjalment wara li talab ma fra; imma aktarx li r- rakkonti ma j ibux kollox. Barra minn hekk, l- Iskrittura ieli taqbeω rajjiet u çirkustanzi li set u j ollu afna diffikultajiet li niltaq u ma hom fit-tifsir ta' diversi kaωi. Ilfatt hu li kien imwarrab minn Alla. Sawl adda l-a ar snin ta' ajtu f'dipressjoni mentali min abba li kien jaf minn fomm Samwel li kien imwarrab minn Alla u li David ie ma Ωul floku. B'hekk nist u nfissru l- aliex kien i obb lil David u ieli kien ifittex joqtlu. Sawl ne a ajtu wara li kien midrub all-mewt mill-filistin fuq l- oljiet ta' Gilbo a wara l-mewt ta' Ìonatan u wliedu l-o ra. Il- ajja ta' dal-bniedem kienet tra ika u tibqa' misterjuωa. Fdalijiet tal- itan ta Ìerusalem ta Ωmien is-slaten misjuba fil-kwartier lhud tal-belt il-qadima L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 483

Il-Bibbja f idejna Ìerusalem: il-belt li saret il-qalba tal- ajja politika u reli juωa tal-poplu Lhudi fi Ωmien is-saltna ta David u Salamun. Kien l-uniku Ωmien fl-istorja li din il-belt kienet tassew il- Kapitali tal- ens lhudi! Riflessjoni Il-kundanna ta' l-ewwel sultan ta' Israel t allimna li je tie ilna nkunu umli quddiem Alla: inwettqu l- vokazzjoni ta na kif iridna HU, u mhux kif jidher lilna. Is-sej a li ja mel Alla mhijiex biωωejjed as-salvazzjoni ta na: tin tie ukoll il-fedeltà lejn ir-rieda ta' Alla. L-ÁaΩla ta' David David kien minn Betlehem tat-tribù ta' Ìuda, in-na a t'isfel tal-palestina, mhux 'il bo od minn Ìerusalemm. Kien l-iω ar fost ulied missieru u Ωa Ωu ruxxan, ajnejh elwin, u sabi fis-sura tie u [1 Sam 16, 12]. Kien jir a l-mer la ta' missieru. Kien jaf idoqq l-arpa. Reba lill-i gant Gulija. IΩΩewwe lil bint Sawl, Mikal, u kien abib tal-qalb ta' Ìonatan, bin is-sultan. David int aωel b'sultan f'ωo Ωitu u kien midluk sultan mill-akbar im allef ta' Israel. Áaliex Alla aωel lil dan u mhux lil addie or? Dan add ma jasal i idu. Imma hemm test fil-bibbja, fl-okkaωjoni tal-we da li amillu Alla permezz ta' Natan li nislu jibqa' al dejjem, test li jix et ra ta' dawl dwar l- aliex Alla aωel lilu. Fittalba ta' radd il- ajr li amel, David qal: 'Jien min jien, Sidi Mulej, u min hi l-familja tie i, biex wassaltni sa hawn?' [2 Sam 7, 18]. Dal-kliem juri l-qalb umli ta' David. Din l-umiltà tidher imdawla f'meta laqa' b'indiema kbira ç-çanfira li amillu l-profeta Natan f'isem Alla wara li dineb ma' mart Urija. Tidher ukoll flokkaωjonijiet li kellu li joqtol lil Sawl biex isalva ajtu [ara 1 Sam, kap 24; kap 26; u Sam 1, 11-16]. Imma David ma kienx umli biss. Kien bniedem ta' ila u dehen. Fl-erb in sena li dam sultan, seba' snin fuq taqsima Ω ira tal- Palestina, u tlieta u tletin sena fuq l-art kollha, hu wettaq emil li amel ie lilu u lill-poplu tie u. Meta a r-riedni tannazzjon kollha f'idejh, a sieb li j aqqad il-poplu u ja tih is-sigurtà tant mixtieqa. Biex ja mel dan, kellu jraωωan l- edewwa ta' madwar artu. RaΩΩanhom bir-reb iet filgwerer li amlilhom. Wa da mill-akbar rajjiet kienet meta a lil Ìerusalemm minn idejn il- Ìebusin u amilha l-belt kapitali tas-saltna. Dlonk ieb l-arka tat-testment mid-dar ta' Abinadab b'festi kbar u qie dha f'ìerusalemm. David kien amministratur tajjeb. Organizza l-palazz u l-armata, a a li Sawl ma kienx amel. Kien ukoll poeta ma ruf; is-salmi li kiteb baq u popolari sa llum, jin adu u jitkantaw kuljum kemm mill-lhud kif ukoll millinsara. Fost is-salmi l- aktar ma rufin ta' min isemmi s-salm 51 li fih stqarr dnubu u talab ma fra lil Alla bl-akbar umiltà. Biex ikompli j aqqad in-nazzjon, a sieb il-litur ija u, skond il-ktieb tal-kronaki [1 Kron kap 16], da al il-muωika fiha, u ried jibni tempju kif jixraq lil Alla. Imma Alla ma alliehx. Biex il-qima lejn Alla tie u aktar ajja, qabbad il-familja ta' Asaf biex iservu quddiem l- Arka tal-mulej [1 Kron 16, 37]. IΩda l- ajja ta' dan issultan kbir ma kienetx ward u Ωahar biss; kellha x-xewk ta ha wkoll. L-istess ulie- 484 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Bibbja f idejna du kienu dawk li nisslu mrar f' ajtu, kif naqraw fit- Tieni Ktieb ta' Samwel millkap 13 'l quddiem. BiΩΩejjed insemmu d-dnub u l-mewt ta' Ibnu Ammon u r-rewwixta ta' l-iben l-ie or, Absalom, li ried jie u b'ingann it-tron ta' missieru. F'dawn iω-ωew okkaωjonijiet David wera l-im abba li kellu lejn il-familja u l-qalb tajba tie u. Qabel mewtu, ibnu l- ie or, Adonija, li kien jaf li Salamun kien se jie u s- saltna, ta l-a ar imrar lillmissier. Kien se jkun akklamat sultan b'ingann kontra r-rieda ta' missieru. Imma bil- ila ta' Batseba, omm Salamun, il-pjan sfratta [1 Slat kap 1]; alkemm David qalbu ebbritu li 'l quddiem Adonija kien se ji i maqtul, kif fil-fatt ara. L-a ar kliem ta' David kienu twissijiet lil ibnu Salamun, kliem ta' veru missier. Óajtu ntemmet, imma ismu baqa' aj al dejjem. Riflessjoni: Il-kobor ta' David jonqsu xejn, b'danakollu kull lejl jimmedita fuq il-li i ta' Alla, u kull jum, malli jisba, ifa ar 'l Mulej' [Mit-Talmud ta' Babilonja, seklu V, Berakoth 3B]. 'David, bin Ìessi, kien aref, kien dawl b addawl tax-xemx, letterat sottili u perfett f'kollox quddiem Alla u l-bnedmin: u l- Mulej tah spirtu sottili u mdawwal. Kiteb 3,600 salm; 364 anja biex jitkantaw quddiem l-altar as-sagrifiççju perpetwu ta' kuljum, al kull jum tas-sena; 52 anja allofferta ta' nhar ta' Sibt; 30 anja all-offerta talqamar did, all-jiem kollha tal-laq a u ta' Jum Kippur, il-jum tat-tisfija. L- anjiet kollha li hu iddetta huma 446: u 4 anjiet biex ikunu akkumpanjati blistrumenti al dawk li jkunu batuti. It-total hu 4,050. Dan kollu iddettah bi spirtu profetiku li kien mo ti lilu minn quddiem Alla' [Mis-Salterju ta' l- Esseni, seklu 1 q.k; Áanja ta' David, 11 QPS8, 27]. SALAMUN [1 Slat 1, 38-11, 41) Salamun beda jirrenja flok missieru fis-sena 971 q.k. Kien iben David u Batseba, li qabel kienet ilmara ta' Urija l-óitti. Malli a r-riedni tas-saltna, uh Adonija u dawk li kienu mie u ew imne ija min-nofs, jew maqtulin b'mod kiefer, jew imwarrba minn Ìerusalemm. Dawk ukoll li kienu kontra missieru kienu mne ija. Hekk Salamun issoda s-saltna b'mo mistrie. Mill-bidu tas-saltna tie u, Salamun wera aqal mhux komuni. Biex j olli l- ie tas-saltna, t allat mal-qawwa ta' l- E ittu biω-ωwie ma' bint il- Far un. Imba ad aseb biex iwettaq ix-xewqa kbira ta' missieru billi jibni tempju grandjuω lil Alla; sa dak iω- Ωmien is-sagrifiççji kienu jin ataw lil Alla fuq l- oljiet. U wera wkoll im abba lejn Alla ax ma damx ma mar f'gib on u Fuq is-sodda ta' David kien hemm imdendla arpa, quddiem it-tieqa. F'nofs illejl, mit-tramuntana r-ri kien jonfo fuq il-kordi u l- arpa kienet iddoqq wa edha. David kien iqum malajr u kien jin ata b'qalbu kollha all-meditazzjoni tal-li i ta' Alla sakemm jisba. Malli jibda jisba...david kien ikanta: 'Qum, ru tie i, qum arpa u çetra! Óa nqajjem sbi iljum' [Salm 108, 2]. Min kien jisma' d-daqq ta' l- arpa u le en David, kien j id: 'Ara, sultan hekk kbir, glorjuω, u famuω, ma Dan: iç-çentru l- did fin-na a ta fuq malli is-saltna nqasmet fi tnejn ta t ulied Salamun L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 485

offra sagrifiççji lil Alla b ala radd il- ajr. Hemm, f'gib on, waqt li Alla kellmu f' olma, amel talba sabi a lil Alla li fiha talbu ja tih id-dawl li jmexxi tajjeb il-poplu li hu fdalu f'idejh. Alla o bitu t-talba tas-sultan Ωa Ωu, u we du mhux biss erf imma id, glorja u omor twil ukoll. Fl-organizzazzjoni tassaltna, Salamun wera ru u kapaçi, almenu dwar ilpalazz. Imma s-sistema li biha mexa fil-mod li jintaxxa l-pajjiω ma kienetx usta. Biex jitma' l- arem kotran li kellu u t-tfal tan-nisa tie u, barra minn spejjeω kbar o ra, kellu jintaxxa l-pajjiω b'mod iebes. Fired alhekk il-pajjiω fi tnax-il distrett biex kull distrett ja seb al xahar wie ed fis-sena allispejjeω tas-saltna. IΩda ma firedx il-pajjiω skond it-tnaxil-tribù kif suppost li kellu ja mel. Óalla t-tribù tie u, dik ta' Ìuda u l-akbar wa da, ielsa al kollox. Jista' jkun li amel hekk biex ikun protett mit-tribù tie u jekk jinqala' xi nkwiet, kif inqala' wara mewtu. Il-bini tat-tempju ta' Ìerusalemm. Il-Bibbja f idejna David kien xtara l-art fejn kellu jinbena t-tempju u alla flus ukoll, imma dan ma kienx biωωejjed biex jinbena tempju kolossali. Biex jipprovdi l-flus, Salamun wera al darb'o ra l- erf tie u. T abbeb mas-sultan ta' Tir u amel patt kummerçjali mie u. Is-sultan tal-libanu kellu jipprovdi l-injam fin taç-çedri, it-trasport mill-ba ar mill- Libanu al-port ta' Ìaffa, in-nies tas-snajja u dawk li jiddirie u x-xo ol. Minnna a tie u, Salamun kien miωmum li j allas lill- addiema u l-esperti, jitma' lilhom u dawk tal-palazz tas-sultan tal-libanu, u jipprovdi l- odod axxo ol. SpejjeΩ kbar axxo ol li dam sejjer al- Ωmien twil [968-961] minn eriexen ta' eluf ta' addiema [ara 1 Slat 5, 1ss.]. Il-kap 6 ta' l-ewwel Ktieb tas-slaten jiddeskrivi b'reqqa kif kien it-tempju minn ewwa. Imma d-deskrizzjoni hija mdallma min abba li t-test ma iex m oddi lilna b'mod çar, u min abba afna kliem tekniku li llum ma naslux nifhmu. L-istess nuqqas ta' çarezza nsibuha wkoll filkap 7. Imma Ωgur li kien bini majestuω. Meta ntemm ix-xo ol tat-tempju, Salamun ordna festi kbar li damu sebat ijiem. L-arka tat-testment tqie edet f'kamra apposta li kienet il-post l-aktar qaddis tal-bini kollu. Salamun amel diskors li fih semma' l-profezija li kien amel Natan lil David li s-saltna tie u tibqa' al dejjem. Irringrazzja 'l Alla talli o bu j ammar fost il-poplu u talbu biex i ares il-poplu tie u. Il-bini tal-palazz. It-Tempju a seba' snin biex jitlesta [1 Slat 6, 37-38], imma l-palazz a afna aktar, a tlettax-ilsena [1 Slat 7, 1]. Il-bini kien mal- enb tan-na a ta' nofs in-nhar tat-tempju, u ta' sbu ija liema b alha. Dettalji ma tantx andna dwar kif kien minn ewwa; il-kap 7 ta' l-ewwel Ktieb tas-slaten ja ti xi dettalji dwaru ta' siwi. Jitkellem fuq sala kbira mibnija miççedri tal-libanu, is-sala talkolonni, is-sala tat-tron fejn kien jamministra l- ustizzja, Fit-territorju tas-samarija 486 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Bibbja f idejna u d-dar privata tie u b'taqsima m ollija all-martu, bint il-far un. Il-kobor ta' Salamun. Óadd ma jista' jiç ad l- erf ta' Salamun. Il-mod prattiku kif qata' t-tilwima ta' dawk iω-ωew nisa dwar ta' minn minnhom kienet ittarbija [ara 1 Slat 3, 16ss.] juri kemm is-sultan kien tassew aqli. IΩ-Ωjara li amlitlu r-re ina ta' Saba hija konferma li l-fama tal- erf tie u saret proverbjali sa ansitra fi Ωmienu. s-sultan kien ukoll businessman aqli. Biex ji bor il-flus li kellu bωonn all-ispejjeω li kien qed ja mel feta b al negozju internazzjonali: kien jixtri Ωwiemel u karrijiet miç- Çiliçja, fejn kienu r as, u jbie hom bi qlie jew bi bdil ma' deheb f'artijiet o ra. Biex ikabbar innegozju bena flotta ta' bastimenti bil- ajnuna ta' esperti u ba rin Feniçi; ilport kien f'elat, fil-ba ar l- A mar. Bena wkoll fonderiji biex jin adem ix-xo ol talbronω. Imma l-akbar ie li l-istorja ta ti lil dan is-sultan aref hu li ex skond l-istess isem li kien i ib: Xalomo, 'bniedem ta' paçi'. Kien kapaçi jirrenja dejjem u jωomm pajjiωu fil-paçi. In-nuqqasijiet kbar ta' Salamun. Salamun kien tassew aref imma, kif n idu bil-malti, 'l-akbar Ωball hu ta' l- aref'. U l-iωbalji li amel dan is-sultan ma kienux Ω ar. L-akbar Ωball kienet iddiviωjoni tas-saltna fi tnax- il distrett. Kienet diviωjoni artifiçjali bi skopijiet politiçi, mhux skond il-limiti naturali tat-tnax-il tribù; akkes il- dax-il tribù tat-tramuntana u alla ielsa t-tribù tie u, dik ta' Ìuda. B'hekk oloq il-mib eda u l- ira f'pajjiωu stess. Kien Ωball hekk kbir li wassal addiviωjoni totali tar-renju wara mewtu. It-tieni Ωball kienu l-fanfarunati tie u. Ried jidher kbir afna u refa' aktar milli kien jifla. Li jibni tempju lil Alla kienet a a xierqa u mixtieqa, imma ma kienx hemm bωonn ta' tant lussu. Imma wkoll jekk dak illussu kien jixraq lil Alla ax al Alla kollox hu tajjeb; iωda Ωgur li ma kienx me tie dak il-lussu kollu fil-palazz tie u. Innota li x-xo ol tattempju dam 7 snin, waqt li dak tal-palazz 13- il sena. U biex ja mel dan kollu faqqar pajjiω. Kellu ja qar lill- addiema mhumiex Lhud li ittrattahom ta' lsiera, akkes lill-pajjiω bit-taxxi, u kellu ja ti lil Óiram, issultan tal-libanu, xi bliet biex i allas id-dejn li kellu. Ûball ie or kbir kien il- arem kotran li kellu. Veru li s-slaten tal-qedem kien ikollhom afna nisa, imma jidher li Salamun ried j addihom. L-Ewwel Ktieb tas-slaten j id li 'kellu seba' mitt mara prinçipessi u tliet mija konkubini., u dawn in-nisa assrulu qalbu' [1 Slat 11, 3]. Flopinjoni tie i, jista' jkun li dan in-numru hu esa erat bi Ωball tal-kopisti tal- Bibbja, jew ta' xi addie or. Imma minn fatti çirkostanzjali jidher li tassew kellu afna nisa. Il-Bibbja stess t idilna li 'kien i obb afna nisa barranin' [1 Slat 11, 1]. Xi w ud minnhom kienu prinçipessi. Ara xi flejjes kien jonfoq biex iωommhom. Jekk dak iω-ωmien ma kienx dnub li wie ed ikollu L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 487

ÓaΩor aktar minn mara wa da, imma kien dnub li tadura l- allat ta hom kif amel Salamun. 'Salamun beda jqim lil Áastoret, alla tannies ta' Sidon, u lil Milkom, l-idolu mistkerra, li kienu jqimuh in-nies ta' Áammon. Din l-im iba ta' Salamun, li ma baqax a a wa da mal-mulej sa l- a ar, lill-mulej xejn ma o bitu. Kemm kien xorta o ra David missieru! Imba ad Salamun bena fuq l- olja biswit Ìerusalemm santwarju lil Kemos, il- ajb ta' Mowab, u lil Molok, l- ajb tal-áammonin. U hekk amel an-nisa l-o ra kollha barranin, li kienu ja arqu l- inçens u joffru sagrifiççji lil allathom' [1 Slat 11, 5-8]. U dan kien ajb kbir al sultan tal-poplu ma Ωul ta' Alla. Kif intemmet is-saltna ta' Salamun. Salamun beda tajjeb u spiçça aωin. L-a ar Ωmien tas-saltna bassar futur ikrah. Meta poplu t akksu ΩΩejjed, illum jew It-tempju ta ÓaΩor Il-Bibbja f idejna ada jqum u ma ΩΩommux. Il- addiema m akksin kienu mmexxijin minn ra el ta' ila jismu Ìerobo am. Dan kien supretendent fuq il- addiema u, billi qajjem il- addiema kontra s-sultan, kellu ja rab u jsib kenn fl-e ittu. Imma qabel ma arab iltaqa' mal-profeta A ija li abbarlu li 'l quddiem se jkun sultan tat-tribujiet tattramuntana. Meta s-sultan sema' b'dan, beda jfittex li jeqred lil Ìerobo am, imma kien alxejn, ax dan kien di à arab. 'U Ω-Ωmien li dam isaltan f'ìerusalemm u fuq Israel kollu kien ta' erb in sena. U Salamun strie ma' missirijietu, u difnuh filbelt ta' David; u floku beda jsaltan Re obo am'. [1 Slat 11, 42-43]. Il- ajja mωewqa ta' dan is-sultan toffri afna ta lim al ajjitna, kemm f'dak li kellha tajjeb, kif ukoll f'dak li kien aωin. Kif infirdet is-saltna ta' Salamun. Meta miet Salamun, l- axar tribù tat-tramuntana ba tu ambaxxata and Re obo am li beda jsaltan flok missieru. Bin-nuqqas ta' aqal asad dak li kien Ωera' missieru. Id-delegati talbuh biex ikun anin ma hom u jnaqqas it-toqol li abba fuqhom missieru. Fi kliem ie or, talbuh inaqqsilhom it-taxxi li ma kienux jifil u alihom. Óa a naturali, Re obo am talab il-parir tal-kbarat tas-saltna u ta' biebu. L-anzjani fehemu s-sitwazzjoni u qraw dak li kien sejjer ji ri. Il-parir 488 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Bibbja f idejna ta hom kien li jilqa' t-talba ta hom; inkella minflok ilftit jasal biex jitlef kollox. Óbiebu Ω aωa tawh parir kuntrarju; anzi qalulu biex j idilhom li kien se jtaqqalhom aktar minn missieru. Qalilhom: 'Jekk missieri sawwatkom bilfrosta, jien insawwatkom bil-fla ell'. Din it-twe iba kienet biωωejjed biex tifred nazzjon darba al dejjem. Id-delegati marru lura u asbu al rashom. Sadattant Ìerobo am, dak li kien arab fl-e ittu ax Salamun ried jeqirdu, kien irritorna f'art twelidu. It-tribù tat-tramuntana lem u fih leader tajjeb u sej ulu biex isaltan fuqhom. Minn issa 'l quddiem, issaltna ta' isfel tibda tissejjah 'is-saltna ta' Ìuda', waqt li dik tat-tramuntana 'is-saltna ta' Israel'. Is-saltna ta' Israel [930-721] bdiet aωin u spiççat aωin ukoll. Damet mitejn u disa' snin biss, u f'dan iω- Ωmien relattivament qasir addiet minn disa' dinastiji differenti u kellha dsatax-il sultan li tmienja minnhom kienu assassinati. Sa ansitra l-belt kapitali tas-saltna kienet mibdula erba' darbiet [Sikem, Penwel, Tirsa u Samarija]. Dan ifisser li ma kienx hemm stabilità f'din is-saltna. Din is-saltna tfarrket fissena 721 wara assedju twil mill-assiri. L-istoriçi jiddiskutu jekk kienx Salmaneser jew is-suççessur tie u Sargon li ta l- a ar daqqa lil Samarija. Ûgur li l-qerda a arija saret fi Ωmien Sargon. Dokumenti Assiri j idu li l- Israelin me udin fl-assirja kienu 27,290. Min-nisa Israelin u s-suldati ta' l- eωerçtu ta' l-assirja kellha bidu r-razza tas- Samaritani, razza m allta fid-demm u r-reli jon. F'din is-saltna ppriedkaw il-profeta Elija u l-profeta EliΩew. Fis-saltna ta' Ìuda [931-587 q.k] mill-mewt ta' Salamun sat-tmiem ta ha, saltnu dsatax ilsultan, imma kontra dik ta' Israel, kellha dinastija wa da biss: is-slaten kollha kienu dixxendenti ta' David. Min abba f'hekk ÓaΩor kienet meqjusa b'saltna le ittima, billi l-profeti kienu we du lil David saltna eterna. Re obo am kien l- ewwel li saltan fuqha wara missieru Salamun. It-tmintax-il sultan li ew warajh mhux kollha kienu ta' ila u fittxew li jωommu safja r- reli jon tal-missirijiet; anzi l-kotra ta hom amlu l- aωen u ibdu l-korla ta' Alla fuqhom u fuq saltnathom. Dis-saltna iet meqruda mill-babiloniωi fis-sena 587 q.k. ÓaΩor L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 489

Xog ol ta Restawr Il-Óajja fis-santwarji Fost il-pro etti g aω-ωamma tas-santwarji tal-fidwa l-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa dejjem adet sieb iωωomm u t ares il-wirt mg oddi lilha minn enerazzjoni g al o ra xhieda tal-qima li l-insara tad-dinja kollha dejjem kellhom lejn dawn l-imkejjen g eωieω. Fost dawn il-pro etti li l-kustodja wettqet / qed twettaq insibu t-tindif u r-restawr tal-muωajk tas-saqaf tal-kappella tat-tislib fuq il-kalvarju. Pro ett li seta jse grazzi g all- idma mwettqa mill-istudenti tal-iskola tal-muωajk ta Ìeriko (pro ett ie or li welldu P. Michele Piccirillo) immexxija mill-img allem Franco Sciorilli. Óidma o ra ta restawr huwa t-tindif tal- ajt tal-knisja Kruçjata (ritratti n-na a ta isfel tal-pa na) li jinsab fil-baωilka tal- Knisja tal-annunzjazzjoni li sar millg alliema u l-istudenti tal-iskola tarrestawr ta Firenze. 490 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Bibbja Mill-Art Imqaddsa f idejna Kitba ta Ìwann Abela ofm Wa eda tg asses fis-sikta tad-deωert Kienet imdawwla minn ilwien amrana ta' dawl ixxemx f'inωulha b'fuq ixxefaq l-g oljiet hiemda tad-deωert ta' Ìuda bil- Ba ar il-mejjet jiddi donnu mdieheb. G olja b'fortizza majestuωa fuq il-quççata maqtug a wa edha minn kull na a. Darba kienet issa ar bil-bini fuqha. Illum hiemda tfakkar rajja tra ika. Hemm fuq dik l- g olja, f'dik il-fortizza, kien jasal jiddandan Erodi Antipa. Hemm kien jixxa xa fil- id, jistrie millg ag a u l- enn ta' Ìerusalem, jinqata' minn kul- add biex jista' jg ix "kif irid" bla ji i kkritikat. Hemm, fuq dik il-g olja hiemda, darba, madwar 2000 sena ilu, waslet f'widnejn is-sultan li filwied il-kbir, fuq ix-xmara Ìordan, kien hemm ra el imlibbes imlaqqat b'xuxtu m abbla u b'le ja daqshiex, li kien qed jipponta subg ajg lejh u jakkuωah bla biωa g ax kien a b'martu lil mara ta' uh. Deherlu li seta' jsikktu. Imma kif jista' jekk kul add kien qed imur jisma' lil dan l-iωmattat fil-wied? Kif jista' jekk kienu qed ji u jisimg ug sa ansitra l-kittieba u l-fariωej minn Ìerusalem? Kif seta' jmidd idu fuqu jekk in-nies kienet tqisu b ala bniedem twajjeb g ax kien qed jippriedka l- tie a ta' l-indiema u jg ammed fixxmara? Imma ma setax jibqa' ma jag mel xejn. Staqsa dwaru. Qalulu li kien jismu Ìwanni u kien ej minn familja tal-qassisin tat-tempju. Qalulu wkoll li twieled meta ommu kienet imda la sewwa fiω-ωmien u ma setax ikollha wlied. Kien hemm ukoll min sefsiflu f'widnejh li kien twieled fi Ωmien iç-çensiment li kien sar fi Ωmien missieru. Erodi kien im awwad quddiem dan kollu wisq aktar meta kien isib ru u wiçç imb'wiçç mal-mara li kellu mieg u. Lil din l-isem "Ìwanni" kien iqqabbadha l-bard u kienet t oss l- istonku jintebqilha g ax ma setg etx i err u. Ilsienha kien itaqtaq bla jaqta' biex Erodi jqum fuq tieg u u ma j allix bniedem Ωmattat b al dak i ibu f'ilsien in-nies, g ax in-nes kienet isseksek sewwa! Din il-mara kienet tafu sewwa lir-ra el li kellha mag ha u kienet taf li jekk ma kien se jag mel xejn g ax lilha kien idejjaqha imma Ωgur kien jiççaqlaq jekk xi add jheddidlu s-setg a u r-reputazzjoni tieg u. Ma setax jistenna aktar. Is-suldati niωlu u arrestaw lil Ìwanni. Imma ma setax jie du Ìerusa- Dehra tal-g olja li fuqha u ewwa fiha kien hemm wieqfa l-fortizza ta Makeronte, liema fortizza rat il-qtug ir-ras ta San Ìwann L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 491

lem. BeΩa' li tqum xi rewwixta kontra tieg u. Iddeçieda li jaqflu fil-fortizza li kellu fuq x-xaqliba tallvant tal-ba ar il-mejjet, maqtug a minn kul add u l bog od mill-g ajnejn seksieka tal-poplu. It-tra edja se et meta Erodi kellu jag ti ras Ìwanni fuq platt wara Ω-Ωifna ta' bintu. Tifkira fil-ìublew Din it-tra edja iet imfakkra b'çelebrazzjoni solenni quddiem din l- g olja nhar il-ìimg a 24 ta' Awissu 2000. Kienet parti miç-çelebrazzjonijiet tal-ìublew il-kbir tal-knisja Kattolika fil-ìordanja li t ares lejn l-g ammied b ala l-patrun tag ha. Ta t tined mibnija apposta bi twapet i ammru mifruxa fuq il- amrija, f'wesg a fuq ix-xaqliba tal-lvant tal- G olja in abru l-g ola awtoritajiet mhux biss tal- Knisja lokali imma wkoll dawk çivili (fil-biçça l-kbira misilmin) li b'rispett assistew g al din iç-çelebrazzjoni ma' emg a ta' 'l fuq minn 800 ru akkumpanjati mill-iscouts li afna minnhom, wara li ntemmet il-funzjoni erojkament er ewla g al fuq il-quççata tal-g olja, 700 metru fuq illivell tal-ba ar. Atmosfera ta' festa sempliçi imma mimlija entuωjaωmu ta' minoranza nisranija f'art iωlamika tolleranti g arreli jonijiet l-o ra. Tifkiriet riçenti Mill-Art Il-Bibbja Imqaddsa f idejna tliet patrijiet fran iskani kienu ar u minn ta t irradam. U hekk quddiemi fe et ukoll tifkira o ra ta ftit snin ilu. Kelli x-xorti nie u sehem fl-ewwel kampanja ta' skavi li saret fuq il-fortizza f'settembru-ottubru tal- 1978 mill-fran iskani ta' l- Istudju Biblika ta' Ìerusalem immexxija mill-mibki P. Virgilio Corbo, P. Stanislao Loffreda u P. Michele Piccirillo. Niftakar... meta qabel tlug ix-xemx konna nitilqu mgeddsa f Landrover fi triq im arbta. Niftakar... meta bdew jidhru l- itan tal-fortizza, l-bjar, l- kolonni, l-fu ar, il- wiebi, t-tur ien, l-muniti... Niftakar meta rajna t-triklinju bi ftit fdal ta muωajk g adu f postu... Niftakar ittbissima tat-tliet arkejolo i li bla lissnu kellma dehru kommossi g ax dak ilmuωajk seta kien l-imkien fejn kienu mi bura l- mistiedna ta Erodi u fejn se et iω-ωifna famuωa li swiet ir-ras ta l-g ammied fuq platt! Niftakar... u nista nibqa ntenni l-litanija... Il-fortizza Darba, madwar g axar snin ilu, min qed jikteb kellu wkoll l-opportunità w ixxorti li jqaddes fuq ebla f'din il-fortizza mxarrba biddemm tal-g ammied. Konna emg a ta 8 minn nies, kollha qed na dmu fl-iskavi fuq l-g olja tan-nebo, daqs sieg a bog od minn din il-fortizza. Niftakar... konna tlajna nixxabtu a na wkoll mal-g olja u hemm, ma nωul ix-xemx offrejna din il-quddiesa b tifkira talmewt tal-a ar profeta tal- Antik Testment u l-ewwel tal-ìdid! Madwarna l- erba tas-snin mg oddija minsija ma tellfitx missbu ija u l-kobor tat-tifkira li qajl qajl bis-sabar kollu Il-fortizza ta' Makeronte tinsab bejn il-wied Ûerqa M g ajn fit-tramuntana u Wadi Mu ib (Arnon) fixxlokk. Fortizza li damet wieqfa madwar 150 sena imma li rat diversi tra edji u xxarbet kemm-il-darba biddmija tal- ellieda. It-tag rif storiku li g andna dwarha ej fil-biçça l-kbira mill-kittieb lhudi ÌuΩeppi Flavju. L- ewwel fortizza fuq din l- g olja kienet iet mibnija minn Alessandru Jannew (103-76 q.k.) b ala difiωa tal-óasmonin kontra n- 492 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Biex Il-Bibbja Mill-Art nifhmu Imqaddsa f idejna a jar il-kelma ta Alla Nabatin ta' Petra. Jikteb ÌuΩeppi Flavju "Meqjusa l- karatteristiçi ta' dak l- imkien, is-sultan tal-lhud Alessandru kien l-ewwel wie ed li bena hemm fortizza (Gwerer Lhud VII, 6). Probabilment dan se madwar is-sena 90 q.k. Din l-ewwel fortizza kellha ajja qasira g aliex probabilment inqerdet mill-kmandant ruman Gabinu fissena 57 q.k: "Alessandru, mbeωωa' bil-wasla tieg u (Gabinu) abar eωerçtu wisq aktar numeruω, li kien ila aq mal-10000 suldat u 1500 kavallier u ffortifika l-fortizzi ta' Alessandrejon, Irkanja u Makeronte flg oljiet tal-g arab" (GL I,8). Ta' min jg id li dan Alessandru kien iben Aristobulu II u mhux Alessandru Jannew li kien miet fis-sena 76 q.k. It-t ejjijiet ta' Alessandru ma swew g al xejn. Hekk ikompli jirrakonta il- Flavju "Meta re a' lura lejn Alessandrejon, (Gabinu) qawwa l-assedju tant li Alessandru, iddisprat qudiem is-sitwazzjoni, bag atlu messa ier jitolbu li ja firlu l- tijiet tieg u u joffrilu li jçedi l-fortizzi ta' Irkanja u Makeronte li kienu g adhom qed jirreωistu u mbag ad offrielu wkoll l- Alessandrejon. Biex ma jer g ux isiru baωi ta' gwerra o ra, Gabinu qered dawn il-fortizzi skond ilparir ta' omm Alessandru..." (GL I, 8,5). Din id-deçiωjoni ta' Gabinu u l-parir ta' omm Alessandru ma kienux bla baωi. Fil-fatt fis-sena 56 q.k., sena biss wara t-tifrik ta' Makeronte, Aristobulu II, ma rub minn Ruma, kien sab kenn hemmhekk: "mhux afna Ωmien wara re a' qajjem diωordni fosthom Aristoblu, li ma rub minn Ruma, abar g al darb'o ra afna lhud, xi w ud im e a g arrewwixta, o rajn simpatizzanti tieg u minn Ωmien qabel. Dan l-ewwel okkupa Alexandrejon u re a' pprova jibni l- itan tag ha: imma hekk kif Gabinu bag at kontrih l-eωerçtu mmexxi minn Sisenna, Antonju u Servjanu, Aristoblu irtira lejn Makeronte hekk kif waslitlu din l-a bar" (GL I, 8,6). Anke din id-darba l- qawmien kontra Ruma spiçça aωin. Wara l-ewwel konfront mal-eωerçtu ruman, madwar elf lhudi "flimkien ma' Aristoblu, waslu f'makeronte. Wara li qattg u hemmhekk l- ewwel lejl fl-g erejjex qalb ir-rovini, is-sultan kien qieg ed jittama li jer a' ji bor madwaru eωerçtu ie or jekk il-gwerra kienet til aq tag tih nifs u g alhekk re a' beda jibni mill- did kif seta' l-fortizza: imma billi r-rumani waslu fuqu, ie maqbud wara li offra reωistenza superjuri g all-qawwiet tieg u g al jumejn". (GL I, 8,6). Fortizza o ra B'din it-tieni qerda tintemm il- rajja tal-fortizza ta' Makeronte ta' Ωmien il- Óasmonin. Il-qag da strate ika tal-imkien fejn kienet mibnija l-fortizza ma setax ja rab l-g ajnejn ta' Erodi l- Kbir (39-4 q.k) li wisq probabbli fis-sena 30 q.k. kien di a' bena hemmhekk fortizza dida. In allu mill- did lil Flavju jitkellem: "Meta mbag ad sar re Erodi, dan deherlu li l- imkien kien dehen ta' l- akbar attenzjoni biex jibni hemm-hekk fortizza qawwija l-aktar peress li l- imkien kien qrib l-g arab. G aldaqstant Erodi dawwar b' itan u torrijiet zona kbira fejn bena belt li minnha kienet titla triq sa fuq il-quççata. Hemm fuq ukoll bena l- itan u qieg ed torrijiet fl-irkejjen tag ha li kull wie ed minnhom kien twil madwar sittin qama (x 1.85m = 111m). Fin-nofs tal- itan tag ha bena palazz millisba g all-kobor u l- miel tal-g amajjar. Óa sieb L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 493

ukoll i affer g add ta' bjar biex ji bor fihom l-ilma u jkun jista' jqassmu blabbundanza, kwaωi f'kompetizzjoni man-natura biex jag mel b'dawn l-opri tieg u ta' fortifikazzjoni l- imkien imprendibbli avolja minnu nnifsu kien diffiçli biex tirb u" (GL VII, 6,2). Mal-mewt ta' Erodi l- Kbir, Makeronte g addiet f'idejn Erodi Antipa (4 q.k- 39 w.k) u mbag ad g and Agrippa I (41-44 w.k). Kien fi Ωmien Erodi Antipa, wisq probabbli fis-sena 28 w.k, li se et hemmhekk il- rajja tal-qtug ir-ras ta' San Ìwann. Il-kttieb tar-raba' Van elu ma jsemmi xejn dwar dan il-qtil imma jaççenna biss g all-arrest tieg u "dan kien qabel ma Ìwanni ie mitfug fil- abs" (3,24). Luqa wkoll itenni li "Erodi... qafel lil Ìwanni fil- abs" (3,20) filwaqt li dwar il-mewt tal- Battista jitkellem f'kuntest ie or (Lq 9,7-9). L-evan elisti Mark (6,17-28) u Mattew (14,1-11) jirrakkontawlna l- rajjiet tal-arrest tal- Battista, ta' jiemu fil- abs u taω-ωifna ta' bint Erodjade bil-konsegwenza tal-qtug Mill-Art Il-Bibbja Imqaddsa f idejna ir-ras tal-g ammied. L- evan elisti ma jsemmu xejn dwar l-imkien fejn se et il- rajja tal-martirju. Dan id-dettall jag tihulna ÌuΩeppi Flavju: Xi lhud kienu konvinti li l-qerda talarmata ta Erodi kienet ejja mir-rieda ta Alla li bag at il-piena usta b ala vendetta g al Ìwanni imsejja l-g ammied. Filfatt hu kien ie maqtul minn Erodi, avolja kien ra el twajjeb: kien qed iwassal lil afna lhud biex jersqu lejn il-perfezzjoni u kien i e i hom biex iwettqu l- ustizzja wie ed ma l- ie or u l-pjetà lejn Alla u mbag ad imorru jirçievu l- mag mudija. Kien jinsisti li b dawn il-kundizzjonijiet biss il-mag mudija kienet ting o ob minn Alla, g aliex inkella jkunu qed juωawha g all-indafa ta isimhom biss u mhux g all-ma fra ta dnubiethom; ir-ru kienet tkun di à msoffija mid-dnub blg ixien ta ajja usta. Min abba l-qawwa ta diskorsi b al dawn emg at kbar kienu jmorru ji ru lejn Ìwanni. Dan nissel f Erodi l-biωa li din ilkapaçità straordinarja li jikkonvinçi lin-nies setg et tnissel sedizzjoni, g aliex deher li kul add kien qed jimxi fuq il-pariri tieg u. Hekk huwa aseb li a jar je les minnu fil-waqt, qabel ma xi a a aωina tista titwieled u hekk jevita li jsib ru u f diffikultà f kaω li s- sitwazzjoni tista tinbidel u wkoll jevita li jkollu jibki meta jkun tard wisq. Hekk Ìwanni ie marbut bilktajjeb min abba dan il- sieb suspettuω u me ud il- abs fil-fortizza ta Makeornte, li dwarha jiena di à tkellimt u hemm ie maqtul. Hekk il-lhud kienu konvinti li t-telfa tal-armata se et b ala vendetta g all-mewt ta Ìwanni g aliex Alla ried jeqred il- ajja ta Erodi. (AL. XVIII,2). Huwa nteressanti li wie ed jag mel ukoll konfront bejn il-kitba tal-evan elisti u l- kitba ta' Flavju. Fost l- evan elisti hemm insistenza li l-qtug ir-ras ta' Ìwanni se et min abba l-kritika li dan kien jag mel kontra Erodi min abba l- mara ta' uh. Il-Flavju, jitkellem fit-tul dwar il-mewt ta' Ìwanni imma ma jsemmix il-mod kif ie maqtul u lanqas jag tina dettalji dwarha. Insibu darbtejn ilverb " ie maqtul", jiel dwar l-arrest u l-post fejn ie maqtul (Makeronte). Ilmotivi tal-qtil ta' Ìwanni filkliem tal-flavju kien il-biωa ta' rewwixta g ax Ìwanni seta' jinfluwenza l-kotra. Ma tissemma l-ebda mara jew ra uni morali g ax g al Flavju l-unika vera ra uni kienet wa da politika u jirrakkuntalna l- opinjoni komuni li kienet tinstema' fost il-lhud ta' dak iω-ωmien li t-taptipa li qala' Antipa fil-gwerra kontra 494 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Biex Il-Bibbja Mill-Art nifhmu Imqaddsa f idejna a jar il-kelma ta Alla Areta IV (sultan tan-nabatin) kien kastig divin g all-mewt ta' Ìwanni. Wara l-mew ta' Agrippa I fis-sena 44 w.k il-fortizza g adddiet f'idejn ir-rumani. Dawn imma fis-sena 68 w.k, fil-bidu tal-ewwel rewwixta lhudija, g amlu ftehim mar-ribelli u wara li rçevew xi garanziji g addewha lil dawk ta Makeronte li po ew fiha l-g asses tag hom. Dan kien Ωmien ta taqlib s i bil-lhud jirb u sa ansitra Ìerusalem u l-fortizzi l-o ra kbar tad-deωert. Makeronte wkoll da let fil-lista ta dawk li ew assedjati (u fla ar mirbu a) mir-rumani. Fil-fatt ÌuΩeppi Flavju jirrakuntalna wkoll dawn ilwaqtiet drammatiçi fosthom l-assedju u r-reb a ta din il-fortizza mir-rumani fis-sena 72 w.k. Jg idilna li f dik is-sena Lucillo Basso, li kien mibghut fil-lhudija b ala legat, u kien irçieva l- kmand minn idejn Vettuleno Cereale, wara li reba ilfortizza tal-erodjion.. abar l-g axar le jun u l-qawwiet l-o ra kollha, li kienu mxerrda f g add ta distakkamenti, u ddeçieda li je odha kontra Makeronte. Kien assolutament me tie li din il-fortizza ti i eliminata (GL VII, 6,1). Dan wassal g allassedju, l-bini ta rampi biex ir-rumani jitilg u fuq ilquççata, reωistenza mill-lhud li fl-a ar çedew quddiem Ruma mhux min abba d- dg jufija (jg id Flavju), imma biex je ilsu lill-mexxej Ωg aωug Eleg aωar li kien inqabad mir-rumani. Hekk tintemm darba g al dejjem il- rajja mqallba u mdemmija ta din l-g olja-g assiesa siekta tal- emda taddeωert! Kitba ta Ìwann Abela ofm Skavi fil-ìordanja Matul ix-xahar t Awissu l-istudju Bibliku Fran iskan ta Ìerusalem re a organizza xog ol ta skavi arkejolo içi filbelt biωantina ta Umm al-rasas fil-ìordanja, mmexxija minn P. Michele Piccirillo. Dawn iω-ωew ritratti juru z-zona fejn sar ix-xog ol din is-sena, fil-bidu tal-kampanja (fuq) u fl-a ar jum (isfel) wara li tne ew aktar minn 320 metri kubu ta radam. Dan il-bini kien kantina (g all-inbid? - tinsab ma enb il-mag sar tal-g eneb li kien instab sentejn ilu) tliet sulari fonda sserra fuq nejjiet li afna minnhom g adhom wieqfa. G al din il-kampanja, barra min qed jikteb li issa ilu aktar minn 23 sena jie u sehem, kien hemm ukoll P. Stephen Sciberras ofm u s-sur Tonio Farugia. Tliet maltin minn grupp internazzjonali ta 15! L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 495

Il-Ìublew il-kbir fuq l-g olja tan-nebo Ta kul sena, l-insara tal-ìordanja jin abru bi garhom fuq l- G olja tan-nebo biex jag mlu t- tifkira ta Mosè Profeta. Din is- Sena tal-ìublew re g u mlew ilmisra quddiem is-santwarju. Kien il-31 t Awissu. Ìew minn kull rokna tal-pajjiω biex f urnata b al din jifir u u jitolbu erqana flimkien. Il-Bibbja Fl-Art Imqaddsa f idejna Dan hu wie ed mill-pellegrina i tradizzjonali li l-fran iskani ta kull sena jorganizzaw lejn issantwarju ta l-art Imqaddsa. Din is-sena l-ewkaristija iet iççelebrata ta t tinda fil-wesg a quddiem is-santwarju-tifkira ta Mosè. Ir-ritratti juru waqtiet mill-ewkaristija çelebrata skond irrit Melkita (Grieg Kattoliku) li g aliha attendew g add ta patrijiet Fran iskani minn Ìerusalem, fosthom il-kustodju P. Giovanni Battistelli ofm. Attenda wkoll l-isqof AwΩiljarju ta Amman flimkien ma g add ta personalitajiet distinti, ukoll misilmin, fosthom is-sindku tal-belt ta Madaba u membri tad-dipartiment tal-antikitajiet tal-ìordanja li mag hom il-patrijiet ja dmu fil-qasam tar-riçerka. 496 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Bibbja Biex nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Lino Cignelli ofm Il-Parabbola tal-óaddiema fil-áalqa tad-dwieli Na seb li din il-parabbola evan elika fhimtha xi sena ilu meta kont qrib il- Bieb ta' Damasku f'ìerusalem, mhux il bo od mill- BaΩilka tal-qabar ta' Kristu. Kull dokument, fil-fatt, jinftiehem aktar fl-ambjent fejn twieled. "Jekk trid tifhem il-kitba ta' poeta, trid tkun taf l-art tie u", kien kiteb Goethe. U min hu aktar poeta minn Ìesù, Alla-bniedem? Hu alhekk li hawnhekk, fl- ie dak li j addem. Il- addiema rew lejh. U ud minnhom biss ew imqabbdin: dawk l-aktar b'sa ithom, validi. L- o rajn baq u l-art, imdejjqin u deluωi. Din ixxena rrepetiet ru ha kemm-il darba kemm domt hemmhekk. Din ix-xena fakkritni filparabbola tal- addiema fl- alqa tad-dwieli u enitni nifhimha naqra a jar. Verament - sibt jien - Makk 12, 40ss; Rum 2, 2ss). Alla huwa anke u fuq kollox anin, i ares lillumli u lid-d ajfa (Salm 116, 5s). Huwa Alla ta' l- umli, dak li jid ol add ajfa, rifu ju ta' dawk li huma debboli, il- arries ta' l-isfiduçjati, il-feddej ta' l- iddisprati (Ìuditta 9, 11). Alla stess amel aωla preferenzjali all-foqra (Mt 5, 3; 11, 25; Lq 1, 48ss). Alla j ares lejn Art Imqaddsa, l-art tie u, wie ed irid ikollu dejjem ajnejh miftuha: kull a a tista' t inek biex tifhem a jar il-kelma tie u tal- ajja. Mela darba, fil odu kmieni, kont ma' wie ed patri sie bi dejn il-bieb ta' Damasku. Madwarna kien hemm diversi addiema li kienu qed jistennew min ja tihom ix-xo ol. Wasal van Ω ir: kien Alla ma ji udikax b alna l-bnedmin. Il-bniedem i ares lejn l-apparenza, il- Mulej lejn il-qalb (1 Sam 16, 7; Mk 12, 41ss). Alla ja ti lil kul add skond emilu u l-mertu ta' l- azzjonijiet tie u (Ìer 32, 19) ma ja milx preferenza u ma jilqax rigali (Dt 10, 17). Alla jirrispetta wkoll ilprinçipju tal- las ust u japplikah b'mod perfett, min ajr il-limiti umani (2 dawk li huma fil-qie, kif kien ikkummenta Tertulljanu (Apol. 39, 16). Dan ifisser li inqas ma nirçievu mill- lejjaq, aktar nirçievu mill-óallieq (Mt 15, 30ss; Lq 16, 20ss). Lilna d- dmir li dan nifhmuh min ajr ma nikkritikaw lil Alla (Mt 20, 11s; EΩ 18, 25.29). Fil-parabbola evan elika, kif dejn il-bieb ta' Damasku f'dik il- L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 497

Biex nifhmu a jar Il-Bibbja il-kelma f idejna ta Alla odwa, fir-realtà batew aktar u mmeritaw aktar dawk li ew im addma fla ar sie a milli dawk li ew im addma fis-si at bikrin. Il- addiema ta' l- a ar stennew f'tensjoni al si at s ah u çertament asbu fihom infushom: "U jekk add ma j addimna, x'ser nieklu u x'ser nie du lejn il-familji ta na?" Il-Van elu stess jiffavorixxi din l-interpretazzjoni. Fil-fatt, lil dak li addimhom u staqsihom, "Áaliex qe din hawn il-jum kollu ma ta mlu xejn?", il- addiema wie bu, "Áax add ma qabbadna". Ma kenux niex aωωiena. Kienu xtaqu ja dmu sa mis-si at bikrin, imma possibilità ma ietx mo tija lilhom ax ma nt o bux minn dawk li ew biex i addmuhom. Jekk naqraw din ilparabbola f'dan id-dawl, fid-dawl ta' l-ambjent tal- Palestina, il-parabbola evan elika ma tibqax daqshekk stramba. Hija turina it-tjubija tal-mulej lejn dawk li l-aktar andhom bωonn, kif ukoll il- ustizzja retributtiva tie u. Imma minnbarra it-tifsiriet ta na, Alla andu dejjem ra un ax huwa erf u tjubija infinita, kif i id l-istess Ìob (Ìob 42, 1-6). Ovvjament, din l-interpretazzjoni tal-parabbola, ma turix il-profondità duttrinali ta ha. Il-Kelma ta' Alla hija teωor bla qie all-bnedmin kollha (Áerf 7, 14). Áalhekk l-ebda spjegazzjoni ma tista' qatt tfisser il- miel u l-profondità tal-kelma ta' Alla. Ittifsir tal-kelma ta' Alla andu bidu, imma mhux tmiem. Hija avventura li ma tintemmx. U fil-miωura li wie ed jifhimha, jista' jikkonkludi mas-salmista: "Twajjeb il-mulej lejn kul add, tjubitu fuq il- lejjaq kollha... ust huwa l-mulej fi triqatu kollha..."(salm 145, 9.17). 498 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Biex Il-Bibbja Fl-Art nifhmu Imqaddsa f idejna a jar il-kelma ta Alla Minn hawn u minn hemm Fl-Università Lhudija Matul dawn l-a har snin fl- Università Ebrajka ta' Ìerusalem wie ed seta' jit allem il-ìdid Testment. Xejn stramb aliex il-ìdid Testment ja mel parti millletteratura Ìudajka. Ilparabboli l-aktar sbie tal- ÌudajiΩmu jinsabu fil-fatt fitta lim ta' Ìesù, il-lhudi. Miktub mill-lhud li emmnu fi Kristu biex jikkonvinçu lil- Lhud li ma emmnux li Ìesù huwa l-messija, il-ìdid Testment juri li andu erq Lhudi. Jidher çar li d-dinja tal- udajiωmu tista' tikkontribwixxi all-istudju tal- Ìdid Testment, afna aktar milli wie ed jista' ja seb. Sas-sena l-o ra l-kattedra tal-ìdid Testment ta' l- Università Ebrajka kienet ta mel part mid-dipartiment tal-comparitive Religions. Matul din is-sena l-università asbet li ta mel pass 'il quddiem. In oloq Çentru apposta all-istudju tal-kristjaneωmu. L-Università b'hekk trid turi r-rabta li hemm bejn il-ìudajiωmu u l-kristjaneωmu. Din il-kattedra dida ser tkun immexxija mill-profesur Guy G. Stroumsa. It-twaqqif ta' dan iç-çentru kien ippreçedut minn Konferenza Internazzjonali f'ìerusalem bittema: L-Insara u l-kristjaneωmu fl-art Imqaddsa, millbidu sal-perijodu tal- Kruçjati". Din il-konferenza kellha l-iskop li fi Ωmien sena ti i ppubblikata l-istorja tal- KristjaneΩmu fl-art Imqaddsa. Opra dida li andha turi l- iωvilupp li sar f'dan il-qasam ta' studju. Il-kontribut ta' l- Istudju Bibliku Fran iskan fuq l-ori ni nsara ie ma ruf mill-fatt li tliet professuri minn dan l-istitut ew mistiedna ja tu l-kontribut ta hom f'din il-konferenza. Dan kollu juri li qed isiru passi poωittivi lejn djalogu inter-reli juω aktar impenjat. MuΩewijiet L-Awtorità Palestinjana (nota: çert li dawn il-pro etti kienu t ejjew qabel il- lied u l-imwiet li rjna dan l-a ar) qie da fil-proçess li tifta sitt muωewijiet odda. IlmuΩewijiet ser jesponu affarijiet li juru l-istorja taω-ωona fejn ser jinfet u. L-ewwel MuΩew, l-al-badd Museum, ser jinfeta Betle em u ser ji bor fih affarijiet li kienu jintuωaw all- asir taω- Ωebbu, kif ukoll l- odda li jintuωaw ax-xo ol fuq l- injam taω-ωebbu. It-tieni wie ed ser jinfetah f'hisham Palace, f'geriko. Il-Hisham Palace Museum ser jippreωenta affarijiet li jiddeskrivu il-perijodu tal- akma Omayyada fl-art Imqaddsa. Is-Sebastia Museum ser jinfeta qrib Nablus, fis- Samarija. Il-MuΩew jinsab fl-intern tal-fdalijiet tal- BaΩilka Kruçjata tas-seklu XII, BaΩilka li biω-ωmien iet ittrasformata f'moskeja. L- Abraham Museum ser jinfetah f'óebron. Dan ser ikun MuΩew li jiddeskrivi il-perijodu tal- akma Mamelukka. Áall-MuΩew fil-belt ta' Tulkaram ie ma Ωul bini li kien sede tal-gvernaturi Ottomanni. Il-MuΩew ta' Ramallah li ser isib postu f'binja antika ma rufa b ala Beit Al-Zuru u ser ji bor fih o getti li jindikaw l- istorja ta' din il-belt. Mill-ex-Unjoni Sovjetika Fis-7 ta' Mejju li adda, il- Prim Ministru IΩraeljan, Ehud Barak, mar l-ajruport ta' Tel Aviv biex jilqa' dak li kellu jkun il-miljun immigrat Lhudi millex-unjoni Sovjetika. L-immigrazzjoni tal-lhud minn dawn il-pajjiωi bdiet fis-sena 1989. Barak qal li IΩrael kapaçi tilqa' miljun ie or immigrat mill-ex- Unjoni Sovjetika. Huwa qal li dawn il-lhud biddlu l-bixra ta' l-istat ta' IΩrael. Monasteru BiΩantin fuq l-áolja Scopus Arkejolo i Lhud ar u ad-dawl il-fdalijiet ta' monasteru nisrani tal-perijodu biωantin fuq l-áolja Scopus f'ìerusalem. Fost ilfdalijiet hemm dawk ta' Knisja, battisteru, stalel u banju pubbliku, kif ukoll ilfdalijiet tal-paviment talmuωajk. Il-post tal-fdalijiet juri li dan il-monasteru kien jinsab fl-a har parti tat-triq li minn Ìeriko tie u al Ìerusalem. Jidher li dan il-monasteru kien speçi ta' post fejn wie ed seta' jistrie qabel ma jid ol fil-belt il-qaddisa. X'aktarx id-data tal-bini ta' dan il-monasteru jmur lura al bejn is-seba' u t-tmien seklu. Dan il-fatt huwa nteressanti ax dan il-perijodu huwa di à kkarratterizzat minn akma musulmana. Din hija konferma o ra li l- komunità nisranija ta' Ìerusalem exet fis-sliem anke afna wara l-passa mill- akma biωantina al dik musulmana. L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 499

XHIEDA JIKTBILNA MINN BETLEÓEM Kien g adna kif g alaqna l-ista un tal-pellegrina i fl-art Imqaddsa meta dak li kien miωmum ta t g atu marsus sewwa sploda: ilproçess ta paçi alla l- enb g al xeni ta mwiet u vjolenza, sparar u tfieg ta ebel f taqbida dida bejn David u Gulija. Dan kollu ilu jbaqbaq g aliex ix-xewka kienet u g adha Ìerusalem. Ìest irresponsabbli ta mexxej politiku araq snin twal ta tentativi li wrew çar li paçi imposta ma tasal qatt flg eruq tas-soçjetà. Kitbilna Fran iskani li qed jistudja f Betle em: Paçi u Ìid... issa g adda aktar minn xahar minn meta hawn qed ng ixu fi klima ta gwerra. Toroq miksija bil- ebel, fruntieri mag luqa g al kollox, suldati jisparaw, helicopters jisparaw il-missili, tankijiet tal-gwerra jibbumbardaw u l- artillerija li ma tehdiex issemma l- sejjes tal-gwerra. Dmija kullimkien: fit-toroq, fl-isptarijiet, djn iddjar. Ûg aωag ji ru fit-toroq mi ru a mill-isparar. Mokeji u sinagogi ma ruqa u tant funerali b eluf iwasslu lejn il-mistrie ta dejjem tfal, xju, nisa w ir iel. Waqt li qed nikteb minn kamarti jinstemg u l- sejjes tal-isparar u l-helicopters. Qed nidraw nistudjaw b dawn il- sejjes f widnejna. Art Imqadsa, Ottubru 2000... in-nies f IΩrael u l- Palestina huma ddisprati... xog ol xejn, iç-çentri kummerçjali mag luqa, ristoranti vojta b at-toroq... Hawn f Betle em m hawn lanqas pellegrin wie ed... il-lukandi battala... U a na l-patrijiet nippruvaw nisimg u il-krib taω-ωg aωag, familji bla xog ol u bla obωna ta kuljum... afna jridu jitilqu lejn l- Awstralja je l-amerka t Isfel. Il-qniepen tag na daqqew melodija ta swiet il-qalb meta g adda minn hawn il-funeral tat-tfajjel ta 13-il sena li ie maqtul dejn il-qabar ta Rakel... nafdaw din l-art fit-talb tag kom... din hi l-unika tama. Fr. Farid Jubran SALM 29 Il-Mulej, sid it-tempesti Il-Bibbja Is-Salmi f idejna Ag tu lill-mulej, ulied Alla, ag tu lill-mulej glorja u qawwa. Ag tu lill-mulej il-glorja ta' ismu. qimu lill-mulej fl-g amara mqaddsa tieg u. Le en il-mulej fuq l-ib ra; Alla tal-glorja jrieg ed. Il-Mulej fuq l-ib ra kotrana. Le en il-mulej ikisser iç-çedri; ikisser il-mulej iç-çedri tal-libanu. I ieg el il-libanu jaqbeω b al g o ol, is-sirjon b al fer ta' gendus selva. Le en il-mulej itajjar ilsna tan-nar. Le en il-mulej jheωheω id-deωert; jheωheω il-mulej id-deωert ta' Kades. Le en il-mulej jobrom il-ballut, u jωarma l-foresti; u fit-tempju tieg u kul add ig id: Glorja! Il-Mulej ja kem fuq l-g arg ar; isaltan il-mulej g al dejjem. Il-Mulej jag ti l-qawwa lill-poplu tieg u; ibierek il-mulej bis-sliem il-poplu tieg u Diversi studjuωi ja sbu li dan is-salm li jippreωentalna l-mulej b ala s-sid tat-tempesti huwa l-aktar salm antik tas-salterju. Dan min abba l-elementi antiki li fih, elementi li jaraw lil Alla b ala sid l-elementi tannatura, idejat komuni afna fil-kulti kananej.it-talba, li tirrepeti afna l-ideja tal-le en tal-mulej, turi li l- olqien huwa frott il-kelma ta' Alla, frott le nu, b'mod partikulari t-tempesta. (G ar-reli jonijiet kananej, ittempesta kienet sinjal ta' l-orgaωmu ta' l-alla Baal, l- alla tal-fekondazzjoni permezz tax-xita). Fis-salm lhudi, it-tempesta hija sinjal li permezz tag ha Alla juri l-kobor tieg u. Hija tempesta li sse miz-zona tal-mediterran sal-libanu (is-sirjon), saddeωert ta' Kades fin-nofsinhar tal-pajjiω. Fit-tempesta, sinjal tal-biωa', il-poplu ma jibωax: dan g aliex Il-Mulej jag ti l-qawwa lill-poplu tieg u; ibierek il-mulej bis-sliem il-poplu tieg u. 500 L-ART IMQADDSA Lulju-Awissu 2000

Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD MATUL IS-SENA (Sena B) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 501

Il-Bibbja f idejna Is-sitta u g oxrin Óadd tas-sena A na u min mhux ma na Qari I: Kul add profeta filpoplu tal-mulej (Num 11, 25-29) Din is-silta tfakkarna filmixja tal-poplu ta' Alla fiddeωert, mixja li kellha twassal all-kisba ta' l-art Imwie da. Mosè j oss ilpiω tal-poplu. Fit-tinda tallaq a huwa ja Ωel seb in anzjan li kellhom i inuh fit-tmexxija talpoplu. Fuqhom jinωel l-ispirtu ta' Alla, l-istess spirtu li kien qawwa lil Mosè u amlu mexxej tal-poplu. ÌoΩwè ji i ppreωentat li jilminta li kien hemm Ωew persuni, Eldad u Medad, li huma wkoll, minkejja li ma kenux ew ma Ωula fost l- anzjani, jirçievu l-qawwa ta' Alla u d-don tal-profetiωmu. Quddiem l-insistenza ta' ÌoΩwè li ried iwaqqafhom, Mosè i allihom u jistqarr: "Jalla l-poplu tal-mulej ikun kollu profeti, u jalla l-mulej iqie ed fuqhom l-ispirtu tie u". Alla huwa ieles li jqassam id-doni tie u kif jixtieq hu. Id-don ta' l-ispirtu mo ti lill-poplu kollu ta' Alla kellha tkun il-karatteristika ewlenija taω-ωminijiet tal-messija. Qari II: Il- id ta kom t assar (Ìak 5, 1-6). San Ìakbu je odha kontra l- onja li huma atja ta' in ustizzja u dnubiet kontra dawk li huma foqra u d ajfin. L-appostlu j abbar ukoll il-kastig lil dawn jekk ma jikkonvertux u jbiddlu bis-serjetà ajjithom. Indirettament, San Ìakbu jirra una li fost dawk li jemmnu kien irid ikun hemm ukoll uωu responsabbli tal- id ta' l-art u mod onest biex wie ed jaqla' l- obωa ta' kuljum Van elu: Min mhux kontra ta na huwa ma na (Mk 9, 38-43.45.47-48). Il-kuntest wiesa ta' din issilta hija l-ideja li d-disponibilità lejn is-salib t addi mit-triq tas-servizz. Fis-silta Ìesù ja ti ftit normi preçiωi u prattiçi. Quddiem ir-rejaltà ta' persuni li kienu qed ikeççu x- xjaten f'isem Ìesù, anke jekk ma kenux miç-çirku intimu tal-mulej, Kristu j allem it-tollerenza u l- aççettazzjoni ta' dawk kollha li b'xi mod ixerrdu huma wkoll is-saltna ta' Alla. Kull tazza ilma friska mo tija lid-dixxipli ta' Ìesù hija ma rufa minn Alla. Ìesù alhekk juri li kull min jikkollabora maddixxipli tie u ikun mo ub minn Alla nnifsu. Ìesù jitkellem ukoll mirresponsabilità kbira li kul add andu biex iççkejknin ma ji ux skandalizzati u jit allew jimxu u jersqu lejh. It-tixbiha li tispjega din ir-responsabilità hija verament ajja: "Imma min ja ti skandlu lil Ta lit ta kulturi Fi Ωmien Ìesù nafu li fl-art Imqaddsa, barra l-ibliet pagani tad-dekapoli, kien hemm bliet o ra kbar ta kultura Griega-Rumana. Jekk libliet g onja tad- Dekapoli kellhom tempji mill-isba xejn anqas bliet o ra li kienu fit-territorju tal-palestina. Kien Ωmien li ie mmarkat b idma frenetika ta bini l-aktar fi Ωmien il-membri tal-familja ta Erodi. Dawn mhux biss bnew fortizzi mill-isba u mill-aqwa mxerrda maddeωert tal-palestina (Masada, Erodjon...), imm wkoll bliet s a mg ammra b kull g amla ta bini pubbliku: mit-tejatru salbanjijiet, mill-ippodromu g at-tlielaq tal-karrijiet sallamfitejatru g all-log ob. Hekk nibtu bliet s a : Çesarija fuq il-kosta tal- Mediterran, Çesarija ta Filippu f riglejn l-g olja tal- Óermon, Tiberija fuq l- g adira tal-galilija, Sebastos fis-samraija, Ìeriko ma enb il-ba ar il-mejjet... M g andniex xi ng idu li l- lhud kienu j arsu lejn dawn l-ibliet b çertu suspett u stmerrija min abba l-kult lejn l-allat pagani li hemm kellhom it-tempji tag hom u l-qima tal- emg a! Pella 502 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Kelma t Alla g alina llum Ìerasa wie ed minn dawn iç-çkejknin li jemmnu fija, ikun jaqbillu jekk jorbtulu ma' onqu ebla tat-t in minn dawk li jdawru l- mir u jix tuh fil-ba ar". Fl-a harnett, b'tixbiha xejn inqas ajja tal-bniedem li ji i mistieden jaqta' barra l- partijiet ta' ismu li huma okkaωjoni tad-dnub, Ìesù j allem biex il-bniedem ma jikkompromettix ru u mal- aωen. Id-dixxiplu tie u huwa dak li let ja mel kull sagrifiççju biex jibqa' fidil lejn Kristu u jid ol fis-saltna ta' Alla. It-tmienja w g oxrin Óadd tas-sena IΩ-Ûwie fil-mulej Philadelphia - Amman Gadara - Umm Qais Nisa Scythopolis Qari I: Isiru isem wie ed (Ìen 2, 18-24). Din is-silta tippreωentalna t- tieni rakkont tal- olqien li nsibu fil-ktieb tal-ìenesi, silta li tinsisti fuq il- olqien tal-koppja. Fil-formazzjoni tal-mara hija deçisiva l- aqda ta' ajja li tin oloq mar-ra el, it-tnejn li jikkumplimentaw lil xulxin. Fl- aqda ta' ajja bejn ilmara u r-ra el, il-bniedem jirba is-solitudni tie u. Is-simboliΩmu tal-kustilja li tittie ed minn Adam u l- ewwel anja ta' m abba li nsibu fil-bibbja, "Sa fl-a har din adma minn admi, din la am minn la mi! Áalhekk mara din tissejja, ax mir-ra el ittie det din!" andhom l- iskop li jinsistu fuq l- ugwaljanza bejn iω-ωew lejjaq u l-iskop ala huma ma luqin: l- im abba. Hu proprju allim abba li "ir-ra el i alli 'l missieru u 'l ommu u jin aqad ma' martu u jsiru isem wie ed". Qari II: Kemm dawk li jqaddes, u kemm dawk li ji u mqaddsin, ilkoll huma mill-istess wie ed (Lhud 2, 9-11). F'din l-ittra l-awtur sagru jitkellem fit-tul fuq is-saçerdozju ta' Kristu. Is-saçerdozju tal-mulej isib l- eruq tie u fl-inkarnazzjoni u filpassjoni, il-mewt u l-qawmien tie u mill-imwiet. Il-qawmien mill-imwiet jikkonsagra l-valur salvifiku tal-mewt ta' Ìesù, mewt li alhekk issir don tal- Missier all-bnedmin kollha. It-triq tal-fidwa t addi mit-triq tas-solidarjetà ta' Kristu mal-bnedmin. Van elu: Dak li aqqad Alla, ma andux jifirdu l- bniedem (Mk 10. 2-16). San Mark hawnhekk jippreωenta lil Ìesù b ala l- alliem tal-fidi f'diskussjoni mal-fariωej. Jidher li hawnhekk it-ta lim mo ti huwa ndirizzat lejn id-dixxipli tie u; huma biss kienu kapaçi jifhmu u ja mlu r- rieda tal-missier. Áalhekk Ìesù jinsisti li min irid ikun dixxiplu tie u irid ikun b at-tfal iω-ω ar: lesti li jafdaw kompletament fir-rieda tal-missier. Il-FariΩej resqu lejn Ìesù biex i arrbuh b'mistoqsija fuq id-divorzju. Fost ir-rabbini ta hom kien hemm min kien iωomm li ra el seta' jib at lil martu L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 503

Il-Kelma t Alla g alina llum It-tmienja u g oxrin Óadd tas-sena Il-Flus: periklu jew g ajnuna? Qari I: Intba t li l- ana mhu xejn dejn il- erf (Áerf 7, 7-11). Din is-silta tfakkarna fittalba sabi a li kien amel Salamun fil-bidu tas-saltna tie u (1 Slat 13, 7-12). Salamun kien talab l- aqal u l- erf u Alla kien sema' t-talba tie u. Din it-talba ti i mfakkra mill-lhud li kienu j ixu barra l-art Imwie da biex jindirizzaw qalbhom lejn il- Li i ta' Alla. Li i li huma kienu jqisuha b ala l- ajn ta' kull aqal u erf. Il- arsien tal-li i kienet ta milhom " orrief". Li tikseb dan l- erf kien meqjus b ala li tikseb l- aqwa ha a fil- ajja. Qari II: Il-Kelma ta' Alla t arbel il- sibijiet u l-fehmiet tal-qalb (Lhud 4, 12-13). F'din is-sitla l-awtur ta' l- Ittra lill-lhud ja tina filqosor tejolo ija tal-kelma ta' Alla: Il-Kelma ta' Alla hija ajja u qawwija, taqta' aktar minn xabla b'ωew t al kwalunkwe ra uni; o rajn li kienu jinsistu li d- divorzju seta' jin ata mirra el min abba l-adulterju. Ìesù jer a' jfakkar "dak li kien fil-bidu": "Áalhekk mela j alli ra el 'il missieru u 'l ommu u jin aqad ma' martu, u t-tnejn isiru isem wie ed. Áalhekk mhumiex iωjed tnejn, imma isem wie ed. Mela dak li aqqad Alla ma andux jifirdu l-bniedem". Ìesù jikkwota lil Ìenesi 1, 27 u juri li f'din ir-rieda tal- Missier, milqu a b'fiduçja, id-dixxipli tie u andhom jimxu. ixfar; hija tinfed sa fejn jinfirdu minn xulxin ir-ru u l- ispirtu, u l- ogi u l-mudullun; u t arbel il- sibijiet u l-fehmiet tal-qalb. Xejn ma hemm fil- olqien li hu mo bi alih, imma kollox hu miftu u mikxuf al ajnejn Alla, li lilu rridu na tu kont". Id-dixxipli tal- Mulej huma dawk li filpreωent jisim u din il- Kelma. Skond l-açcettazzjoni jew ir-rifjut tal-kelma ad ikunu udikati. Van elu: Mur, bi li andek, u ejja u imxi warajja (Mk 10, 17-30). Gesù huwa fi triqtu lejn Ìerusalem, it-triq lejn issalib u l-fidwa. U lid-dixxipli tie u riedhom jimxu warajh bil-kundizzjonijiet li jurihom u ja tihom huwa stess. Bil- rajja ta' l- ani li xtaq jimxi warajh Ìesù juri li mhuwiex biωωejjed li wie ed josserva l-kmandamenti. Id-dixxiplu tal-mulej huwa dak li permezz talkmandamenti jin ata kompletament lilu. Ir-reazzjoni ta' l- ani qud- Galilija - Ìerusalem Il-Van eli jirrakuntalwna li Ìesù kien jinωel Ìerusalem g all-festi li g alihom illhud kienu obbligati jag mlu l-pellegrina. Kien hemm diversi toroq li jwasslu lejn il-belt Qaddisa imma l-aktar wa da komuni u ffrekwentata mill-lhud tal- Galilja kienet dik li titlaq mill-g adira (1), tid ol filwied tal-ìordan (2) tul ixxmara Ìordan (3) sakemm tasal fil-belt ta Ìeriko minn fejn titlaq lejn l-g olja taω- Ûebbu minn wied (Wadi el-kelt) tul id-deωert ta Ìuda (4). 1 2 3 4 504 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Kelma t Alla g alina llum diem il-proposta ta' Ìesù tfakkarna li kull dixxiplu ta' Ìesù huwa msejja ja Ωel bejn il-mulej tie u u dak kollu li nist u na mlu 'alla' fil- ajja ta na. "Óadd ma jista' jaqdi Ωew sidien..." Id-disa w g oxrin Óadd tas-sena L-Awtorità: biex taqdi Offerta tal- ruq Fuqnett: artal g all- ruq ta l-inçens misjub fil-fortizza ta Megiddu Fin-nofs: Tell Dan - l-imkien fejn fi Ωmien il-firda tas-saltna lhudija kien hemm mibni Tempju li jikkompeti ma dak ta Ìerusalem. Isfel: l-artal tas-sagrifiççju (bil-qrun) misjub f Birsaba. Qari I: Is-sagrifiççju tal-qaddej ust ta' Alla (IΩ 53, 10-11). Din is-silta tippreωentalna parti mir-raba' Áanja tal- Qaddej li jsofri. Alla ried li l- fidwa tasal lil kul add permezz ta' l-offerta tal-hajja tal-qaddej ta' Ya weh. Meta l-qaddej ikun offra ajtu u tbatijietu biex jifdi mill- tija lill-poplu, Alla ja tih ajja u nisel li jdur lejn Alla biex jirçievi l- ustifikazzjoni. Permezz tal-ubbidjenza talqaddej lejn ir-rieda ta' Alla, il-kotra ti i mifdija u ssir iω- Ωerrie a ta' poplu did. F'dan kollu l-evan elisti kellhom jaqraw xbiha tal- ajja ta' Ìesù li bl-ubbidjenza tie u fit-tbatija u l-mewt kellu ji ustifika lill-bnedmin kollha. Qari II: Nersqu b'qalbna qawwija lejn it-tron talgrazzja (Lhud 4, 14-16) F'din is-sitla l-awtur sagru ta' l-ittra jurina li Ìesù, il-qassis il-kbir anin, permezz tassagrifiççju tie u da al fissmewwiet. Bil-qawwa tassolidarjetà tie u mal-bnedmin utu, Kristu sar ugwali ma na f'kollox minbarra d- dnub. U bl-istess qawwa ta' din is-solidarjetà tie u ma na, a na nist u nersqu permezz tie u lejn Alla l-missier. Ìesù Kristu huwa l-post u l-mezz li permezz tie u nist u nersqu lejn Alla. Van elu: Bin il-bniedem ie biex ja ti ajtu b'fidwa all-kotra (Mk 10, 35-45). Is-silta toffrielna ta lima o ra ta' Ìesù li at-tielet darba kien abbar il-passjoni u l-mewt tie u lill-appostli. Jurihom b liema mod il- ajja ta hom kellha tkun marbuta mad-destin tie u. Biex set u jirçievu min and il-missier li jkollhom sehem mid-destin talglorja tie u, id-dixxipli kellhom ikollhom sehem middestin ta' tbatija u mewt. U kif Hu ma riedx u ma iex li jkun moqdi, imma ie biex jaqdi u ja ti ajtu b'fidwa all-kotra, hekk id-dixxipli tie u kellhom irawwmu fihom l-istess spirtu ta' qadi lejn xulxin. Min mid-dixxipli tie u ried jie u sehem filglorja, kellu wkoll jixrob ilkalçi tat-tbatija tie u. It-triq al dan ma kenitx it-triq talpoter imma dik tas-servizz u l-qadi u sa ansitra dik li wie ed joffri ajtu al utu. Hija t-triq ma Ωula mill- Mulej, il-qaddej Sofferenti ta' Alla u l-eωempju g al dawk kollha li jemmnu! L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 505

It-tletin Óadd tas-sena Ag mel li nara, M allem Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Qari I: Il-Mulej salva l-poplu tie u (Ìer 31, 7-9) Din is-silta tippreωentalna oraklu ta' fidwa mo ti lillpopli. Ìeremija j abbar lillfdal ta' IΩrael il-fidwa li kellha tidher fir-ritorn ta hom milleωilju fl-art imwie da. Ìeremija j abbar il-fer tarritorn. Kellha tkun rajja ta' fer, inizjattiva esklussiva ta' Alla, dejjem lest li j obb u j edded il-patt tie u. Hu Alla li jsalva l-fdal ta' IΩrael, il-poplu fqajjar tie u li permezz tie u ried ikompli l-pjan tal-fidwa. Alla jkun alhekk alihom Missier. Missier li jfawwar il-qawwa meraviljuωa ta' m abbtu fuq it-tifel il-kbir tie u. Qari II: Inti qassis al dejjem (Lhud 5, 1-6). F'din is-sitla l-awtur ifakkar fil-kundizzjonijiet li wie ed kellu josserva biex ikun qassis tal-patt il-qadim: wie ed kellu jint aωel minn fost ilbnedmin biex ikun jista' juri niena u jifhem lil dawk li Ωbaljaw; kellu jkun intermedjarju bejn Alla u l-bniedem biex ikun jista' joffri sagrifiççji ad-dnubiet; kellu jkun imsejja minn Alla. Kollha kundizzjonijiet li ew sodisfatti f'ìesù: Ìesù huwa l-iben ta' Alla u qassis skond l-ordni ta' Melkisedek. Huwa l-uniku qassis tal-patt il- did li offra sagrifiççju wie ed darba al dejjem, midluk minn Alla all-fidwa tal-bnedmin. Van elu: M allem, a mel li jiena nara (Mk 10, 46-52) Din is-silta tal-van elu ter a' tfakkarna li Ìesù miexi lejn Ìerusalem biex ibati u jmut u mba ad iqum millimwiet. Din il-mixja hija ostakolata min-nuqqas ta' fidi ta' l-appostli quddiem ilmisteru tas-salib ta' Ìesù. Ìesù kmm-il darba pprova jfiehmhom u jurihom hu min kien, imma l-g amad kien g adu quddiem g ajnejhom. Dan in-nuqqas ta' fidi jista' jintreba biss bil-qawwa ta' Alla. U f'dan il-kaω, il-fejqan ta' l- ama jsir simbolu tal-fejqan li seta' ja ti Ìesù lid-dixxipli tie u li jsibuha tqila biex jaçcettawh anke bil-misteru tassalib u tat-tbatija tie u. Ilmixi wara Ìesù, li jidher li huwa impossibbli f g ajnejn il-bniedem, isir possibbli bilqawwa ta' Alla. Huwa bilqawwa tal-fidi biss li wie ed jista' jara biç-çar u jimxi wara Ìesù li j ib il-fidwa billi jitlef ajtu. Sabi a hija l- rajja ta' l- ama li jitlob b'perseverenza, li jsejja l- isem ta' Ìesù minkejja d-diffikultajiet; imur jiltaqa' mal- Mulej u jitolbu xi jrid. Dan l- g ama wera fidi qawwija u ntelaq f ri lejn Ìesù. Ma tax kaω jekk hux se jiddie ku bih, hux se jg adduh biω- Ωufjett, hux se jçanfruh. G alih Ìesù kien it-tama talfejqan tieg u. U g al din ilfidi qawwija ji i mo ti d- dawl u jimxi wara Ìesù fittriq tie u. L-esperjenza tad-dawl Ir-rakkonti tal- olqien li nsibu fil-ktieb tal-ìenesi jg idulna li l-qawwa li to loq li g andu Alla mhux biss tat il- ajja lill- oqien imma wkoll dawwlet id-dlamijiet. L-g oti tad-dawl g lhekk huwa wkoll est li Ìesù jwettaq b ala sinjal biex juri li dak li qieg ed jg id qed jg idu g aliex hu tassew dak li qieg ed jg id li hu: l-iben ta Alla u g alhekk g andu s-setg a, fost l-o rajn, li jag ti d- dawl. L-g oti tad-dawl lillg omja kien ukoll wie ed mill-karateristiçi tal-messija mistenni skond il-profeziji! 506 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Kelma t Alla g alina llum Min hu l-proxxmu tieg i? Çert li f widnejn il-lhudi twajjeb mistoqsija b al din kienet i ieg lu ja seb afna g aliex b al donu kien jid ol f dilemma: proxxmu huwa biss dak li ej minn nisel tieg i jew ukoll il-barrani? L-universaliΩmu tal-im abba qajl qajl kien alla postu g all-esklusività fejn il-poplu lhudi kien jemmen li hu biss qieg ed fis-sewwa. Il-kliem u l-g emil ta Ìesù re ghu taw id-dimensjoni veru ta dan il-misteru: t obb dejjem u lil kul add ming ajr ma t ares lejn l- uçu. Ìesù isir ukoll mudell u eωempju ta dan! Il-wie ed u tletin Óadd tas-sena L-im abba: il-qalba ta' l-im ieba nisranija Qari I: Isma', O IΩrael: Óobb lill-mulej b'qalbek kollha (Dt 6, 2-6). Din is-silta tfakkarna f'mosè li jsejja lill-poplu all-fedeltà lejn il-patt ma' Alla. Il-fedeltà hija ajn ta' barka. Is-silta toffrilna dik li kellha ssir ilkredu ta' IΩrael: "Isma O IΩrael...". Din l-istqarrija l-lhud kienu (u g adhom) jitg allmuha malli jibdew ilissnu l- ewwel kliem tag hom. Issir ittalba li turi r-rabta qawwija tag hom ma Alla li atarhom b ala Poplu Mag Ωul. G alhekk barra li jitg allmuha kienu jqeg duha jiktbuha u jpo uha fuq mo hom, qalbhom u fuq il-bibien taddjar tag hom. Hekk kienu jemmnu li jwettqu l-kmand ta Alla li tosserva l-li i. Hija stqarrija ta' fidi f'alla wie ed u ti bor fiha l-li i kollha: l- im abba esklussiva lejn Alla. Alla jistenna twe iba ta' m abba all-istess proposta tie u ta' m abba. Ilkmandamenti l-o ra kollha huma biss ajnuna biex wie ed jifhem kif andu j obb lil Alla f'kull çirkustanza u b'mod konkret. Qari I: Ìesù andu saçerdozju li ma jintemm qatt (Lhud 7, 23-28). F'din is-silta Ìesù ji i ppreωentat b ala l-qassis perfett u uniku tal-patt il- did. Huwa qam mill-imwiet u j ix al dejjem u jid ol bejn Alla u l-bnedmin. Huwa medjatur perfett aliex m andux dnub u alhekk jista' jqaddes lillo rajn. Fl-istess hin huwa l- vittma ta' l-offerta: huwa offra lilu nnifsu b ala vittma qaddisa, safja u bla teb a. Van elu: Il-kmandament ta' l-im abba ta' Alla u talproxxmu (Mk 12, 28b-34). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna skriba li jersaq lejn Ìesù, mhux biex i arrbu, imma b'dispoωizzjoni li jilqa' l-kelma ta' Ìesù li j aqqad flimkien fi kmandament wie ed l- im abba ta' Alla u talproxxmu. L-iskriba jaqbel ma Ìesù fl-istqarrija li l- im abba hija s-sinjal konkret tal-qima li to ob lil Alla u alhekk jaççetta irrivelazzjoni ta' Ìesù li jibni fuq l-im abba tal-proxxmu ir-reli jon il-vera. Meta wie ed jifhem dan çertament, kif i id l-istess Ìesù, mhuwiex il bo od mis-saltna ta' Alla. Mhux l- ewwel darba li Ìesù jid ol f kuntrast mal-kittieba u l- fariωej ta Ωmienu g aliex dawn kienu rriduçew il-li i ta l-im abba ta Alla u talproxxmu g all-osservanza esterna tal-li i u tal-li ijiet imposti matul medda twila ta snin! L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 507

Il-Kelma t Alla g alina llum It-tnejn u tletin Óadd tas-sena Alla jara l-qalb Qari I: L-armla amlet ftira Ω ira u ibitha lil Elija (1 Slat 17, 10-16). Waqt perijodu ta' u li hu stess kien abbar, Elija ja rab mis-suldati tar-re. Fil-bΩonn huwa jdur lejn armla u jitlobha l-ikel. Minkejja l-miωerja ta ha, hija temmen fil-kelma ta' Elija imsejsa fuq il-kelma ta' Alla; bil-qawwa tal-fidi ta ha hija titma' lil Elija u lilha nnifsha u lil binha. Din il-fidi ta' l-armla ti i ppreωentata f'oppoωizzjoni all-atte jament negattiv u bla fidi tas-sultana ÌeΩabel. Fil-fatt din is-sultana kienet tg ix fis-samarija u kellha numru kbir ta profeti talallat pagani (fosthom Bag al u Asera) li kontrihom aktar tard je odha bl-a rax, fuq il- Karmelu, l-istess profeta Elija li g alhekk jibqa meqjus fost il-lhud b ala l-akbar u l- aqwa profeta u jissimbolizza s-safa tal-fidi f Ja weh. Din is-silta tkompli turina li l- fidwa trid ti i aççettata bilfidi. Kull min jemmen filkelma ta' Alla, anke jekk ikun barrani, isalva. Qari II: Kristu offra lilu nnifsu darba biss (Lhud 9, 24-28). Áal darb'o ra Kristu ji i ppreωentat b ala l-uniku qassis tal-patt il- did u l- unika vittma ta' l-istess sagrifiççju. Ji i ppreωentat hekk skond il-kriterji tallitur ija tal-festa tal-ma fra. Ìesù da al darba al dejjem fis-santwarju veru tas-smewwiet. Da al biex jibqa' b ala offerta li qerdet id-dnub darba al dejjem. M andux bωonn jer a' ja mel is-sagrifiççju. B'hekk is-sagrifiççju ta' Kristu huwa perfett, andu effikaçja universali u eterna. Van elu: L-armla fqira offriet iktar minn kul add (Mk 12, 38-44). Din is-silta tal-van elu tippreωentalna l-a har konfront qabel il-passjoni bejn Ìesù u l-ìudajiωmu uffiççjali. Wara serje twila ta' konfrontazzjonijiet Ìesù je odha kontra ir-reli joωità falza ta' l-iskribi, li minflok ilglorja ta' Alla, fittxew lilhom infushom, anke fl-aktar est reli juω sempliçi. Dawn ilkonfronti huma spissi skond ir-rakkonti tal-van eli u ma nistg ux nippretendu li ma kienux mhux g aliex Ìesù ried ikisser jew jeqred dak li g addiet it-tradizzjoni imma g aliex spiss din it-tradizzjoni kienet ixxaqleb u taqbel fejn tqabbel. L-g add bla qies ta li ijiet li bihom il-kittieba u l-fariωej kienu g abbew lin-nies ta Ωmienu ma setg ux i allu lil Ìesù indifferenti. Hawn esù jfa ar ir-reli joωità awtentika murija fil- est eneruω ta' l-armla fqira. L-armla fqira ta ti kollox; b'gest ta' eneroωità tabbanduna lilha nnifisha kompletament filprovvidenza ta' Alla. Issir xempju ta' fidi awtentika, ta' fidi vera, ta qalb miftu a bera g ax tafda fil-provvidenza ta Alla. L-G olja tal-bejatitudijiet T ares mill-g oli g al fuq l- G adira tal-galilija tifkira tat-tag lim ta Ìesù. OaΩi ta skiet fejn bil-qalb t oss li g andek tersaq aktar lejn il- Mulej tal-glorja! 508 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Knisja tal-qawmien Imdorrijin insej ulha l- BaΩilka tal-qabar ta Kristu! Imma huwa aktar ust l- isem li ej mill-grieg (Anastasis): Qawmien! Tifkira tar-reb a ta Ìesù fuq il-mewt u çentru spiritwali g all-insara ta kull Ωmien u mkien! It-tlieta u tletin Óadd tas-sena Ishru u itolbu Qari I: F'dak iω-ωmien ilpoplu tie ek jin eles (Dan 12, 1-3). Áandna silta ta' stil apokalittiku me uda mill-ktieb ta' Danjel. Danjel i ares 'il quddiem u l-kelma ta' Alla timlieh b'tama li dawk kollha li baq u fidili lejn il-patt ma' Alla, anke jekk amlu l- esperjenza tal-persekuzzjoni u tal-mewt, ad iqumu all- ajja. Iqumu all- ajja dawk li baq u fidili lejn il-mulej; min bil- aωen ikun rebbie apparenti fuq din l-art, ad iqum all- ajb u l-istmerrija al dejjem. Hija silta li timla bittama wkoll quddiem l-u eg u l-krib ta dawk li huma mwarrba u minsija, dawk li jbatu min abba l-egoiωmu jew l-isfruttament. Id-dehra ta ejjieni ie or, ejjieni fejn is-sewwa u l- aqq isaltnu, fejn il- usti jie du tassew dak li aqqhom tg in lillbniedem iqieg ed il-fiduçja tieg u fil-kelma li tg ajjex u to loq. Qari I: Kristu amel perfetti al dejjem 'il dawk li huwa jqaddes (Lhud 10, 11-14.18). Áal darb'o ra Kristu ji i ppreωentat b ala l-uniku qassis tal-patt il- did u l- unika vittma ta' l-istess sagrifiççju. Is-sagrifiççju ta' Kristu huwa perfett, andu effikaçja universali u eterna. M'hemmx bωonn ta' sagrifiççji o ra. Bis-sagrifiççju tie u patta ad-dnubiet tal-bnedmin kollha. B'hekk Kristu huwa rebbie. Rebbie fuq l-e dewwa tie u: id-dnub, il-mewt, ixxitan. Kristu huwa dak li re a abbeb l bnedmin ma Alla, dak li re a dawwal id-dlamijiet tal- ajja u bir-reb a tieg u abilna l- elsien tag na. Van elu: Ji bor il-ma turin tie u mill-erbat irjie (Mk 13, 24-32). Ìesù juωa diskors apokalittiku biex ifisser il-misteru tat-tieni mi ja tie u. Ma kienx façli tifhem kliem b al dan, imma kien Ωmien li fih in-nies kienu jifhmuh g aliex kien stil ta espressjoni imxerred sewwa. Skond dan iddiskors l-uniku atte jament li d-dixxipli ta Ìesù jridu jrawwmu fihom huwa l-atte jament tas-sahra. Is-sahra fissens li l-dixxipli tie u jridu ja tu fiduçja s iha lillkelma ta' Ìesù: "Issmewwiet u l-art i addu, imma kliemi ma j addix". Fiduçja s i a u bla tlaqliq. Fiduçja li tmur l hinn minn dak li jista jidher flg ajnejn tal- isem. G alhekk in-nisrani jrid ikun dak li jkollu fiduçja s i a fil-kelma tal-mulej g aliex konvint li din hija Kelma li ssawru, li tg inu jkun tassew dixxiplu tal- Mulej, li tmexxih fit-triq tal- ajja, iddawwallu ajtu u tqaddsu, kemm f'din il- ajja kif ukoll fil- ajja ta' dejjem. L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 509

Trid tkun taf? Il-qarrejja jistaqsu Il-Mistoqsija o t il-g erf Dan is-sajf kelli x-xorti ni i ma kom fl-art Imqaddsa. Impressjonatni afna l-baωilka tal-qabar ta' Kristu. Tista tispjegali kif kien isir id-dfin fi Ωmien Ìesù? Nafu li d-dfin kien isir malajr wara l-mewt, speçjalment fix-xhur s an tas-sajf, min abba d- dekompoωizzjoni tal-i sma. Ìesù fil-fatt ie midfun malajr min abba l-fatt li kien wasal il- in li jibda s- Sibt, urnata li fiha ma kienx isir dfin. Is-soltu l- isem mejjet kien ji i ma sul, imdawwar f'liωar, u me ud il-qabar fuq speçi ta' "stretcher" ta' l-injam. Id-dfin kien isir jew f' ar naturali jew f'qabar im affer apposta. Fl- erien kien jit affer bank tal-gebel li fuqu kienu iqe edu l- isem mejjet. Peress li erien naturali ma kienx hemm xi kwantità illimitata, maω-ωmien kienu jin abru l- adam u jitqe edu f'osswarji talgebel. Il-fet a tal-qabar kienet tin alaq bi blata li kien ikollha forma tonda biex set et tin alaq u tinfetah façilment. L-oqbra kienu ji u mbajjda bil- ir abjad biex il- ajjin ma jmissux l-oqbra u jitni su. Xi kultant il- isem mejjet kien ji i midluk u kien jitkeffen f'faxxex li kienu jibbiesu u jipprote u l- isem. Áata kienet titqie ed fuq ir-ras. Dan sar lill- isem ta' Ìesù (Ìw 19, 40). Fil-kaΩ ta' Lazzru, jidher li idej u ri lejh kienu marbuta bilfaxex qabel ma ie imkeffen f'liωar (Ìw 11, 44). Veru li afna ismijiet fil- Bibbja fihom ukoll l-isem ta' Alla? Iva, fil-fatt afna drabi, l- isem ta' Alla Ya weh/iah kien ji i mda al fl-ismijiet tal-persuni. Per eωempju l- isem Abija ifisser "Alla huwa missieru". L-isem Elija ifisser "Alla tie i huwa Ya weh". L-Isem Ìonatan ifisser "don ta' Ya weh". Ìwanni ifisser "Alla huwa anin/alla juri niena". Niftakru li hafna ismijiet o ra jindikaw kemm il-mod tat-twelid jew il-missjoni talpersuna: Mosè ifisser "imtella'", ax mill-ilma tan- Nil kien ittella'; l-isem Ìwanni, "Alla huwa anin/ Alla juri niena" jindika l- missjoni tal-battista. Kellu Mill-album taω-ωjajjar fl-art Imqaddsa Kienu afna dawk il-maltin li matul din is-sena tal-ìublew tal-fidwa kellhom ix-xorti li jωuru l- Art Imqaddsa. B al fis-snin img oddija dawn il-pellegrina i tag na kienu mmexxija, barra mill-kummissaarju ta L-Art Imqaddsa P. Marcello Ghirlando, minn P. Raymond Camilleri, P. Noel Muscat, P. George Bugeja, P. Ìwann Abela u P. Twanny Chircop. Grazzi tas-servizz! 510 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000

Biex Il-Mistoqsija nifhmu a jar o t il-g erf il-kelma ta Alla jindika li Alla kien ftakar fil- niena tie u fil-persuna ta' Ibnu, Ìesù Kristu. L-istess isem Ìesù ifisser "Alla jsalva". Ìesù j allem li jekk ilmel jitlef it-to ma tie u mhu tajjeb al xejn jekk mhux biex jintrifes min-nies. X'ifisser dan il-kliem ta Ìesù? Fil-fatt Ìesù jinqeda bittixbiha tal-mel biex jinsisti fuq l-eωempju u d-dawl li andhom ikunu d-dixxipli tie u. B all-mel, i allem Ìesù, hekk id-dixxipli b' ajjithom andhom ja tu to ma/sens lill- ajja tal-bnedmin. Jekk ma ja tux to ma huma b al mel li mhu tajjeb alxejn jekk mhux biex jintrifes minnies. Din it-tixbiha jista' jkollha tilqima fir-rejaltà. Meta l- mel kien jin abar mill- Ba ar il-mejjet, ftit minnu kien jitlef it-to ma tie u. IΩda dan ma kienx jintrema'. Kien jin abar u ji i me ud fit-tempju ta' Ìerusalem. Meta x-xita tax-xitwa kienet ixxarrab il-btie i ta' l-ir am fit-tempju, dan il-mel kien jinxte et ma' l-art biex innies li jid lu fihom ma jiωolqux. Kien jintrifes min-nies biex ma je duhiex al wiççhom! X'i idu l-li ijiet ta' l- Antik Testment rigward ilfedeltà fiω-ωwie? Fil- ames kapitlu tal-ktieb tal-proverbi ir-ra el ji i mistieden ikun fidil lejn martu. Kien jist oqqlu l- mewt jekk ja mel vjolenza lil mara miωωew a (Levitiku 20, 10). Ma kienx ikun aqqu l-kundanna tal-mewt jekk ja mel vjolenza lil xebba mhux miωωew a, imma kien ikollu jiωewwi ha (Dt 22, 28-29). Il-mara miωωew a kien ikun aqqha l-mewt jekk kien ikollha relazzjonijiet sesswali ma ra el li ma kienx Ωew ha, sakemm Ωew ha ma kienx ja frilha. Dan kien jissejja "id-dnub il-kbir". Dan aliex fil-mentalità biblika l-mara kienet il-pedament talfamilja, u l-infedeltà ta ha kienet tfisser il-qerda ta' l- istess familja. Fil-mawra ta na fl-art Imqaddsa kilna "il- uta ta' San Pietru". Áaliex tissejja hekk? Ovvjament andna riferiment all- rajja tal- Vangelu li nsibu f'san Mattew 17, 24-27: Ìesù jib at lil Pietru jix et ix-xlief biex jaqbad uta u minnha jo ro stater biex ikun jista j allas it-taxxa. Il- uta hija dik li tissejja tilapia. Din il- uta orr f' alqa l-bajd ta ha u mba ad liω-ω ar ta ha. Anke meta dawn jikbru ftit u jmorru jfittxu l-ikel ta hom huma jirritornaw f' alq ommhom all-protezzjoni. Meta l- uta omm ma tkunx trid aktar izzommhom f' alqa, tfittex o gett, bi preferenza al dak li jleqq u ΩΩommu f' alqa biex ma t allix iω-ω ar jirritornaw f' alqha. Jidher li fil-kaω ta' din is-silta evan elika, il- uta kienet sabet stater (munita rumana)! Mill-album taω-ωjajjar fl-art Imqaddsa L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000 511

Wara Ωmien twil ta waqfa: Skavi f Kafarnahum Mill-Art Il-Bibbja Imqaddsa f idejna Kull min kellu x-xorti jωur il-fdalijiet tal-belt ta Kafarnahum Ωgur li baqa msa ar mhux mill-kobor u s-sbu ija tal-monumenti jew mill-ward li jimla l- onna imma mill-ftit ebel ta baωalt sewdieni li bih kienet mibnija din il- Belt ta Ìesù (hekk isej ulha l-evan elisti g ax Ìesù niωel jg ammar hemm, fid-dar ta Pietru, wara li telaq minn NaΩaret). Dak il- ebel sewdieni kien mirdum g al sekli s a sakemm Ωew patrijiet (fost o rajn), b kyra u idma sfieqa re g u tawna dik id-dar li fiha g ex Ìesù. Wie ed minn dawn il-patrijiet illum mejjet u jinsab midfun ma enb din id- Dar ta Pietru (P. Virgilio Corbo). L-ie or, P. Stanislao Loffreda (ritratt), wara waqfa twila min abba ra unijiet ta sa a, re a beda l- idma biex ikompli jikxef il-fdailjiet talbelt ta Ωmien Ìesù, eωattament fuq ix-xaqliba tal-lvant tad-dar ta Pietru. Minn qalbna nroddulu ajr u nawguraw li din il- idma tag tina aktar tag rif dwar fejn u kif kienu jg ixu Ìesù u l-appostli! 512 L-ART IMQADDSA Settembru-Ottubru 2000