Il- arsa ta na din is-sena ddur fuq l-áolja ta

A.D.2000 L-GÓOLJA SIJON Iç-Çenaklu Qoxra (quddiem): Il-Kjostru Fran iskan Ritratt tal-qoxra (wara): L-G olja Sijon mill-ajru Qoxra (quddiem ewwa): L-A ar Çena (G. Dorè) Qoxra (wara ewwa): Pentekoste (G. Dorè) Ma ru : Mill-Kummissarjat ta l-art Imqaddsa. Computer Setting u Grafika: Ìwann Abela ofm Editur Ìenerali: Marcello Ghirlando ofm Ritratti: Raymond Camilleri ofm Ìwann Abela ofm Stampat: PEG Ltd. Il-materjal kollu li jidher f dan is-suppliment huwa Copyright π tal-kummissarjat ta l-art Imqaddsa u ta l-edizzjoni TAU, 2000. WERREJ L-G olja Sijon: iç-çenaklu 1 Ìrajjiet iç-çenaklu 2 L-Ewkaristija 4 L-G olja ta Sijon 8 Sijon Nisranija 13 Sijon Fran iskana 21 Fuq l-g olja Sijon 25 Kont taf? 28 Fiç-Çenaklu 29 Il- arsa ta na din is-sena ddur fuq l-áolja ta Sijon u b mod partikulari fuq is-santwarju taç- Çenaklu. Iç-Çenaklu jfakkarna f kemm-il rajja evan elika marbuta mal-passjoni Qaddisa tal-mulej Ìesù u fl- otja s i a tie u fuq is-salib kif murija minn qabel fit-twaqqif ta l-ewkaristija, kif ukoll mal-frott ta din l-istess Passjoni: l- oti tad-don ta l-ispirtu s-santu nhar l-ewwel Pentekoste, otja li twelled il-knisja b ala strument ta aqda tal-bnedmin kollha. Jidwi f widnejna l-kliem tal-vangelu u ta l-atti:..jekk jien, li jien il-mulej u l-im allem, siltilkom saqajkom, hekk intom andkom ta slu saqajn xulxin. Áax jien tajtkom l-eωempju, biex kif amilt jien ma kom, hekk ta mlu intom ukoll (Ìw 13, 12-14). Imba ad a l- obω, radd il- ajr, qasmu, newwilhulhom u qal: dan hu ismi li jin ata alikom; a mlu dan b tifkira tie i (Lq 22, 19). Is-sliem alikom! Kif il-missier ba at lili, hekk jien nib at lilkom. Kif qal hekk nefa fuqhom u qalilhom: Óudu l-ispirtu s-santu. Dawk li ta frulhom dnubiethom ikunu ma fura, u dawk li ΩΩommuhomlhom ikunu miωmuma (Ìw 20. 21-23). F daqqa wa da ie mis-sema oss b al ta ri qawwi, u mela d-dar kollha fejn kienu qe din. U dehrulhom ilsna qishom tan-nar, li tqassmu u qa du fuq kull wie ed minnhom (Atti 2, 2-4). Il- rajjiet u t-tifkiriet taç-çenaklu huma rajjiet ta l- a eb. Fihom kull nisrani jsib l-identità proprja tie u. Forsi hu proprju alhekk, kif sejrin naraw, li l-fran iskani ntrabtu bis-s i ma dan is-santwarju biex ikunu sinjal tal-knisja li tintrabat ma dawn il- rajjiet li sawwruha u amluha. Jalla dan is-suppliment j inna nifhmu s-sbu ija taç-çenaklu u j inna wkoll naqraw rajjietna fid-dawl tal- otja ewkaristika ta Ìesù, otja kkonsagrata bil-preωenza ta l-ispirtu s-santu. Marcello Ghirlando ofm SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 1

A.D.2000 ÌRAJJIET IÇ-ÇENAKLU Fi kliem l-evan elisti u l-atti ta l-appostli Ìwanni 13,1-15 - Óabbhom all-a ar Qabel il-festa tal-áid, billi kien jaf Ìesù li waslet is-sie a tie u biex i addi minn din id-dinja al and il-missier, hu li kien abb il tie u li kienu fid-dinja, abbhom all-a ar. U waqt l-ikla, meta x-xitan kien di a webbel lil Ìuda ta Xmun l-iskarjota, biex jittradih, billi kien jaf Ìesù li l-missier tah kollox f idejh, u li minn and Alla kien ie u and Alla kien sejjer, qam mill-ikla, ne a l-mantar minn fuqu, a fardal u rabtu min nqaddu. Imba ad ferra l-ilma fiω-ωin la, u beda ja sel saqajn id-dixxipli u jixxottahomlhom bil-fardal li kellu ma qaddu. Meta wasal fuq Xmun Pietru, u dan qallu: Int, Mulej, ta silli saqajja? Ìesù wie eb u qallu: Int alissa ma tafx x qie ed na mel jien; tifhmu aktar il quddiem. Qallu Pietru: Ma jkun qatt li inti ta silli saqajja! Wie bu Ìesù: Jekk ma na slekx, ma andekx x taqsam mie i. Qallu Xmun Pietru: Mulej, mhux saqajja biss, imma idejja u rasi wkoll. Qallu Ìesù: Min hu ma sul, ma andux alfejn jin asel, lief saqajh, imma hu kollu kemm hu nadif. Intom ukoll indaf, iωda mhux ilkoll. Áax hu kien jaf min kien sejjer jittradih; alhekk qal, Mintomx ilkoll indaf. Meta aslilhom saqajhom, libes il-mantar u re a qa ad filmejda, u qalilhom: Tafu x amil-tilkhom? Intom issej uli l-im allem u il-mulej u t idu sewwa, ax hekk jien. Mela jekk jien siltilkom saqajkom, jien, li jien il-mulej u l-im allem, intom ukoll andkom ta slu saqajn xulxin. Áax jien urejtkom x andkom ta mlu, biex kif amilt jien, hekk ta mlu intom ukoll. Mattew 26,17-29 - Dan huwa ismi dan huwa demmi Fl-ewwel jum ta l-aωωmi d-dixxipli resqu lejn Ìesù u qalulu: Fejn tridna n ejjulek l-ikla tal-áid? U hu qalilhom: Morru l-belt and it-tali, u idulu, Qallek l-im allem: Is-sie a tie i waslet; jien se na mel l-ikla tal-áid andek maddixxipli tie i. Id-dixxipli amlu kif ordnalhom Ìesù u ejjew l-ikla tal-áid. Áall- in ta fil axija Ìesù qa ad fuq ilmejda flimkien mat-tnax, u, waqt l-ikel, qal: Tassew, n idilkom, li wie ed minnkom se jittradini. Huma bdew isewdu qalbhom afna, u kull wie ed minnhom staqsieh: Jaqaw jien, Mulej? Wie eb Ìesù u qalilhom: Dak li jmidd idu u jbill il- obω fi platt wie ed mie i, dak se jittradini. Bin il-bniedem imur, kif hemm miktub fuqu; imma aωin alih dak il-bniedem li permezz tie u Bin il-bniedem ikun mo ti f idejn l-e dewwa! Kien ikun a jar alih dak il-bniedem li kieku ma twieled xejn! QabeΩ Ìuda, dak li ittradieh, u qallu: Jaqaw jien, Rabbi? Wie bu Ìesù: Int stess qie ed t idu. Huma u jieklu, Ìesù a l- obω f idejh, qal il-barka, qasmu, newlu lid-dixxipli u qal: Óudu, kulu, dan hu ismi. Imba ad a l-kalçi f idejh, radd il- ajr, newlilhom il-kalçi u qal: Ixorbu lkoll minnu, ax dan huwa demmi, id-demm tal-patt, li jixxerred all-kotra all-ma fra tad-dnubiet. N idilkom li ma ner ax nixrob iωjed minn dan il-frott tad-dielja sa dak innhar li nixrob inbid did ma kom fis-saltna ta Missieri. 2 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Ìwanni 20,19-31 - Óudu l-ispirtu s-santu Dak il-óadd fil- axija, meta d-dixxipli kienu flimkien imbeωω a mill-lhud, bil-bibien ma luqa, ie Ìesù u qa ad f nofshom; u qalilhom: Il-paçi ma kom! Kif qal hekk, urihom idejh u enbu. Iddixxipli fer u meta raw il-mulej. Imba ad Ìesù tenna j idilhom: Il-paçi ma kom! Kif Missieri ba at lili, hekk jiena nib at lilkom. Kif qal hekk, nefa fuqhom u qalilhom: Óudu l-ispirtu s-santu: id-dnubiet ta dawk li ta fru jkunu ma fura, u d-dnubiet ta dawk li ΩΩommu jkunu miωmuma. Wie ed mit-tnax, Tumas, imlaqqam it-tewmi, ma kienx ma hom meta ie Ìesù. Áalhekk id-dixxipli l-o ra qalulu: Rajna l-mulej. IΩda hu qalilhom: Jekk ma narax f idejh il-marka ta l-imsiemer, jekk ma nqe idx seb i fuq il-marka ta l-imsiemer u idi fuq enbu, jiena ma nemminx. Tmint ijiem wara, id-dixxipli re u kienu ewwa u Tumas kien ma hom. Il-bibien kienu ma luqa, imma Ìesù da al, qa ad f nofshom u qalilhom: Il-paçi ma kom! Imba ad qal lil Tumas: Newwel seb ek il hawn u ara idejja, u ib idek u qe idha fuq enbi: qis li ma tonqosx fik il-fidi, iωda emmen. Wie bu Tumas u qallu: Mulej tie i u Alla tie i! Qallu Ìesù: Emmint ax rajtni! Óenjin dawk li ma rawx u emmnu. Atti 2,1-11 - Imtlew ilkoll bl-ispirtu s-santu Kien nhar G id il-óamsin, u l-appostli u l- a wa kienu lkoll flimkien f post wie ed. F daqqa wa da ie mis-sema oss b al ta ri qawwi, li mela d-dar kollha fejn kienu qe din. U dehrulhom ilsna qishom tannar, li tqassmu u qa du fuq kull wie ed minnhom. Imtlew ilkoll bl-ispirtu s-santu u bdew jitkellmu b ilsna o ra, skond ma l- Ispirtu s-santu kien ja tihom li jitkellmu. Mela f Ìerusalem kienu j ixu xi Lhud twajba, li kienu ew hemm minn kull nazzjon li hawn ta t is-sema. Malli nstema dan il- oss, in abret em a ta nies, ilkoll im awdin ax kull wie ed minnhom kien jisma l-appostli jitkellmu bl-ilsien tie u. Dawn mibluhin u mista bin bdew i idu: Dawn li qe din jitkellmu m humiex kollha mill-galilija? Mela kif kull wie ed minna qie ed jisma hom jitkellmu bi lsien art twelidu? Parti, Medin u G elamin, nies li ew mill-mesopotamja, mill-lhudija, mill-kappadoçja, minn Pontu, mill-asja, mill-fri ja, minn Pamfilja, mill- E ittu, mill-in awi tal-libja madwar Çirene, dawk li ew minn Ruma, kemm Lhud u kemm proseliti, nies minn Kreta u G arab, a na lkoll qe din nisim uhom ixandru bl-ilsna ta na l- e ubijiet ta Alla! "A na wkoll, ilkoll tg ammidna fi Spirtu wie ed biex nag mlu isem wie ed, sew lhud sew griegi, sew ilsiera sew ielsa u lkoll xrobna mill-istess Spirtu" (1Kor 12,13) SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 3

A.D.2000 FL-EWKARISTIJA jitwettaq Patt ma' Alla bid-demm ta Kristu Marcello Ghirlando ofm Ìesù jitkellem dwar Patt Fiç-Çenaklu, huwa mportanti nifhmu il-kliem li juωa Ìesù waqt il-konsagrazzjoni ta l-inbid:...dan huwa l-kalçi ta demmi tal-patt il- did li jibqa al dejjem, id-demm li jixxerred alikom u all-bnedmin kollha all-ma fra taddnubiet. ÓobΩ u nbid: Ωew elementi essenzjali fl-ikla ta l-g id lhudija (Seder) u fl-ewkaristija istitwita minn Ìesù Ìesù jitkellem dwar patt u dwar patt ma mul bid-demm. Hu patt did issi illat bid-demm ta Kristu. Niftakru li l-profeti tal-antik Testment kienu di a abbru patt did, li kellu jkun patt etern. Il-ktieb ta l-eωodu [24] kien tkellem mill-patt li Mosè kien amel bejn Alla u l-poplu, patt li kien sar bid-demm. Fil-fatt Ìesù juωa l-kliem li kien di à uωa Mosè fl-eωodu: Dan huwa d-demm tal-patt li Alla amel ma kom (EΩ 24, 8). Mela skond il- sieb ta Ìesù, il-quddiesa hi: - patt - patt ta biberija mal-missier - patt bid-demm - patt bid-demm ta Kristu. Forsi dan it-tip ta kliem alina huwa stramb. Áalhekk tajjeb li nifhmu tajjeb x kien ifisser al Lhud li wie ed ja mel patt bid-demm. Il-Patt bid-demm Áas-semiti il-patt bejn tnejn kien meqjus importanti. Kienu jissi illawh bid-demm biex juru li tant kienu saru bieb illi kienu jitqiesu b ala ulied l-istess demm. Niftakru li d-demm kien simbolu tal- ajja. Tnejn li ja mlu patt bid-demm kienu daqs li kieku j addu ajja dida lil xulxin. 4 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

L-Ewkaristija: patt bid-demm Bl-Ewkaristija Ìesù jintroduçina f rit tad-dinja semitika u juωa l- lingwa ta dan ir-rit. Huwa mportanti li nifhmu dan il-lingwa biex nifhmu a jar ir-responsabbiltà li andna meta nie du sehem fil-quddiesa. Il-quddiesa hija att solenni, aktar minn urament, aliex tfisser rabtapatt ta biberija u m abba dida ma' Alla. Il- ajja ta Alla tid ol fija. Tid ol fija bil-qawwa tad-demm ta Kristu, demm imxerred mhux biss all-ma fra ta dnubieti imma wkoll demm li ja tini l-qawwa ni ieled kontra l- aωen. Il-quddiesa mela hija veru mpenn kontra l- aωen u l-egoiωmu tie i, imma huwa wkoll qawwa kontra l-istess aωen u egoiωmu. Patt Ìdid Ìesù jinsisti li l-patt ma' Alla f demmu huwa patt did. Tajjeb alhekk illi nifhmu x kien il-patt l-antik (ara EΩodu 24), biex nifhmu l-kliem u r-rejaltà dida mi juba minn Ìesù. Il-patt tas-sinaj kien wie ed millmumenti l-aktar importanti tal-poplu lhudi...tant importanti li Ìesù nnifsu juωa l-istess kliem ta Mosè fuq il-kalçi ta l-inbid. Il-Patt il-qadim Ix-xenarju tal-patt il-qadim huwa xenarju majestuω. Il-muntanja Sinaj. Kien it-tielet xahar wara l- ru mill- E ittu. Qabel il-patt Mosè ordna tlett ijiem ta t ejjija, filwaqt li l-poplu qa ad isfel, ta t il-muntanja. Mosè jitla fuq il-muntanja u jisma kliem Alla: Jiena ressaqtkom lejja...jekk intom tisim u le ni u tosservaw il-patt li ser na mel ma kom, intom tkunu l-poplu tie i...meta Mosè jirrakkonta dan lill-poplu, dan jaçcetta il-patt: Kull ma qalilna l-mulej na mluh. Wara tlett ijiem Alla ja ti l- axar kmandamenti lil Mosè b ala s-sinjal tal-patt...sinjal li l-poplu jilqa li j ix u jkun il-poplu l-ma Ωul ta Alla. Il-kapitlu 24 imba ad jirrakkonta kif dakinhar tal-patt, Mosè tella 12-il plier tal-gebel...ba at iω-ω aωa talpoplu biex jissagrifikaw il-vittmi b ala sagrifiççju ta ringrazzjament lill-mulej. Imba ad Mosè a d-demm tal-vittmi: nofsu qie du f bwieqi u n-nofs l-ie or qie du fuq l-altar qara l-patt u l- poplu ajjat: Dak kollu li l-mulej qal, na mluh Mosè raxxax il-poplu biddemm u qal: Dan huwa d-demm tal-patt li l-mulej amel ma kom permezz ta din il-li i. Imba ad il-poplu amel festa! Il-Qalb ta' Ìesù Tabernaklu ta' l-ewkaristija Skultura ta' l-a ar Çena fuq Sijon ma duma minn P. Martini ofm SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 5

Paragun bejn iω-ωew pattijiet Interessanti huwa l-paragun li nist u na mlu bejn iω-ωew pattijiet biex no or u ad-dawl is-sbu ija tal-quddiesa b ala patt fid-demm ta Kristu. Il-Patt tas-sinaj: ise h f xenarju naturali mill-isba, xenarju ma Ωul biex jolqot il-poplu u j a lu jifhem l-importanza tal-patt. Il-Patt il- did isir fil-kamra superjuri ta dar sabi a, fiç-çenaklu, m ammra apposta all-okkaωjoni solenni. Ìesù b hekk juri l-importanza u l-kobor ta dak li ried jiççelebra. Il-Patt tas-sinaj ji i m ejji bi preparazzjoni ta l-intelligenza: jekk il-patt kien patt ta fedeltà lil Alla, kull lhudi kellu jifhem dak li kien ser ja mel u l-impenn li kien ser jie u ma Alla. Ìesù j ejji l-appostli all-patt il- did matul tliet snin s a...biex jurihom xi tfisser verament biberija mal-missier permezz tie u. Il-Patt tas-sinaj ji i m ejji b preparazzjoni tar-rieda tal-popli: al tliet darbiet Mosè juri lill-poplu l-kmandamenti ta Alla...u l-poplu jaçcetta: Dak kollu li l-mulej qalilna na mluh. Anke Ìesù j ejji r-rieda ta l-appostli: jurihom il-li i l- dida, il-li i ta l-im abba, sakemm fl-ikla seta jistqarr: Na tikom kmandament did, obbu lil xulxin kif abbejtkom jien. Minn dan ja arfu li intom tie i, jekk t obbu lil xulxin. Il-Patt huwa ççelebrat b rit solenni: l-altar tal- ebel, it-tnax-il plier, ilpurifikazzjoni tal-poplu li ddum tlett ijiem. Anke Ìesù iqie ed ir-rit tal-patt il- did f ikla sagrifikali, fejn hemm talb, il-kant tas-salmi, ta lim eçç... Fil-patt tas-sinaj, huma Ω-Ω aωa li ji u mqabbda ihejju r-rit tas-sagrifiççji u d-demm li kellu jintuωa all-patt. Ìesù ja Ωel l-iω ar, Ìwanni, biex flimkien mar-responsabbli tal-grupp Kappella Fran iskana fuq l-g olja Sijon - l-a ar Çena (P. Martini ofm) 6 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

i ejji all-ikla u all-patt il- did [Lq 22, 18]. Il-Patt tas-sinaj ji i ma mul minn Mosè, il-medjatur bejn Alla u l-poplu. Ìesù ja mel il-patt il- did, il-medjatur bejn Alla u l-bniedem, il-medjatur uniku. Fuq is-sinaj hemm altar as-sagrifiççju, imdawwar bi tnax-il-plier, simboli tat-tnax il-tribù ta IΩrael. Fl-ikla tal-mulel hemm altar, tnax il-appostlu li kellhom ikunu t-tnax-il pedament tal-poplu l- did ta Alla. Meta l-qlub ta l-iωraeliti kienu qalu iva all- axar kmandamenti, Mosè ixerred nofs id-demm fuq l-altar, b ala sinjal tad-demm mo ti lil Alla; in-nofs l-ie or ixerrdu fuq il-poplu - Alla u l-poplu jie du sehem mill-istess ajja, huma marbutin intimament darba al dejjem. U Mosè seta j ajjat: Dan huwa d-demm tal-patt ma Alla! Ìesù, wara li ja ti l-kmandament ta l-im abba, ja tihom ismu u demmu u jistqarr: Dan huwa l-kalçi ta demmi tal-patt il- did...ixorbuh! Ta t is-sinaj, il-poplu ja mel festa, festa lill-patt, festa lill-im abba li Alla kellu all-poplu tie u u festa lillim abba li l-poplu kellu al Alla. Anke fl-ikla tal-mulej hemm festa: hemm l-ikel, xorb, talb, salmi...ìesù jitkellem mill-fer u ferh s i. L-ikla hija festa ta m abba. Biex juri l-importanza tal-patt tas- Sinaj, Mosè jitla al erb in jum u al erb in lejl fuq is-sinaj, f intimità mal-glorja tal-mulej. L-ikla ta Ìesù tifta is-siparju all-passjoni, ir-rit veru tad-demm, is-sagrifiççju tad-demm. Ìesù wkoll jitla' fuq l- olja...tal-kalvarju. Din hija l-glorja tal-missier. Il-Patt fuq is-sinaj kien iç-çentru u l- pern tal-esperjenza reli juωa tal-poplu, patt li l-poplu ass kemm-il darba li andu j edded matul l-istorja twila tie u. L-ikla tal-mulej, ir-rit tal-patt il- did, isir il-pern ta l-istorja tal-fidwa, il-mewt glorjuωa tal-mulej. Din il-mewt kellha ti i ripetuta f kull Ewkaristija... A mlu dan b tifkira tie i. Kull darba li nieklu dan il- obω u nixorbu dan ilkalci in abbru l-mewt tal-mulej sakemm ji i. KonkluΩjoni Iç-Çenaklu ta bilfors ifakkarna fl- Ewkaristija u minn dan li idna nist u nikkonkludu: Alla jrid li madwar dan ir-rit talpatt bid-demm ta Ìesù ikun hemm solennità: huwa rit li jimpenja l-mo, il-qalb, il- ajja! Miskin min jersaq lejn dan il-patt bla hsieb. Alla jrid rieda deçiωa lejn dak kollu li huwa t-tajjeb qabel iç-çelebrazzjoni tal-patt. Il-patt jitlob konverωjoni. Alla jrid li l-patt bid-demm ta Kristu tkun festa. Fl-ikla tal-mulej Ìesù jittraωmetti u jrid fer, fer s i...fer li huwa frott l-im abba lejn Alla u lejn l-o rajn. Il-Kappella Fran iskana fuq l-g olja Sijon SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 7

A.D.2000 L-GÓOLJA TA SIJON Minn Sijon il-qadima g al Sijon il- dida Jean Briand ofm It-tradizzjoni nisranija tat l-isem Sijon lill-g olja fuq in-na a tal-grigal tal-belt ta Ìerusalem, fil-post fejn kien hemm Iç-Çenaklu u fejn il-biωantini, fi tmiem is-seklu IV, bnew il-baωilka msej a Sijon il-qaddisa. Sas-seklu l-ie or l-istudjuωi kollha tal-bibbja llokalizzaw fuq din l- olja is-sijon li minnha titkellem l-iskrittura Mqaddsa. IΩda mill-1847 l-affarijiet inbidlu; IΩ-Ωew arkejolo i Fergusson u Tobleer ressqu l-ipotesi li is-sijon ta l- Skavi f'ri lejn l-g olja Sijon: jidhru l-fdalijiet tal- itan tal-belt ta Ìerusalem, fosthom dawk ta' Ωmien il-ìebusin mirbu a mis-sultan David li g aωilha b ala kapitali reli juωa u politika tal-poplu lhudi. 8 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Iskrittura Mqaddsa set et tikkorrispondi ma' l-áolja Morija, l- olja tat-tempju. Fl-1864 opinjoni o ra ressqet ipotesi o ra li kienet tara s-sijon ta l-iskrittura fuq l- olja tal-lvant ta Ìerusalem, fin-na a tan-nofsinhar tat- Tempju, fuq l- ajn ta l-ilma li ib l-isem Gihon, olja li spiss issej et Ofel. Din l-ipotesi iet imsa a minn diversi skavi arkejolo içi tant li llum din hija l-opinjoni aççettata minn kul add. M andniex qbil fost l-istudjuωi rigward l-ori ni tas-sens tal-kelma Sijon. Óafna llum iωommu li l-kelma Sijon ejja mill-verb sun, verb li jesprimi l-ideja ta protezzjoni jew kenn. Fil-fatt il-bibbja tippreωenta lil Sijon b ala fortizza, çittadella mqie da fuq G olja (2 Sam 5, 7; Salm 147, 2-4; 67, 17). Sijon tal-ìebusin u ta David Wara l-mewt ta Sawl, u wara li s-sultan David saltan minn Óebron al seba snin, David ie milqu b ala sultan mit-tribujiet kollha. Huwa ried belt kapitali dida, belt li seta jkollha poωizzjoni çentrali. B hekk tefa ajnejh fuq il-belt ta Ìerusalem, belt tal-ìebusin, belt li kellha poωizzjoni strate ika mill-a jar, tant li n-nies ta ha set u j idu lil David: Ma tid olx hawn! BiΩΩejjed l- omja u z-zopop biex ikeççuk, fi kliem ie or, David ma jid olx (2 Sam 5, 6). Kanal ta t l-art kien i aqqad il-fortizza mal- ajn ta l-ilma, il-gi on, b al fi bliet o ra, b alma kienu GeΩer, Gabaon, Megiddu. Jidher li s-suldati ta David irnexxielhom jid lu minn dan il-kanal (1 Kron 11, 6) u b hekk is-sultan a f idejh il-fortizza ta Sijon. Il-belt b hekk saret Il-Belt ta David. Fuqha sar xo ol ta risrutturazzjoni; inbena l-palazz irjali. Sijon il-qaddisa Minkejja d-d ufijiet tie u David kellu fidi qawwija f Alla. Kien konvint li l-qawwa ta saltnatu kienet tiddependi mill-protezzjoni divina. B hekk ried i ib l-arka tal-patt f Ìerusalem, Arka li kienet sinjal konkret tal-preωenza ta Alla fost il-poplu tie u. It-trasferiment ta l-arka sar b solennità kbira, bis-sultan li talab u Ωifen quddiem l-arka, Ωfin li ma o ob xejn lil martu Mikol. B hekk, bil-preωenza ta Alla fiha, Sijon mhux biss saret il-belt kapitali politika ta IΩrael imma anke ç-çentru reli juω ta ha. Wie ed issa seta jsejja lil Sijon b ala il-qaddisa. Alla kien ikkonsagra s-sultan u alxejn l- edewwa iqumu al Sijon (Salm 2); Sijon kellha tkun il-fidwa ta IΩrael, il-kenn ta ha (Salm 13, 17), ax Alla kellu j ares il-poplu tie u. Nafu li David ried jibni t-tempju all-arka tal-patt. Xtara l- alqa ta Arauna l-ìebusi fuq l-áolja Morija fittramuntana ta Sijon u tella altar. L-unur tal-bini tat-tempju kellu jmiss lis-sultan Salamun. Dan amlu b impenn kbir u l-konsagrazzjoni tat-tempju l- did damet sejra al sebat ijiem. Meta ntemm il-bini tat-tempju ta Alla, Sijon addnet fiha l-áolja ta Morija. Kollox kien jissejja l-áolja ta Sijon, l- amara tal-mulej ta l-eωerçiti (IΩ 8, 18), l-o ett ta kull xewqa tal- usti ta IΩrael, il-glorja tal-poplu mqie da fiç-çentru ta l- art imqaddsa, iç-çentru li lejh jimxu l- nus kollha (IΩ 60, 3). Ìerusalem bint Sijon Hekk issejj et mill-profeti l-belt glorjuωa li issa b al donna bdiet ti i ppersonifikata. Kienet l-o ett ta SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 9

l-im abba kollha niena ta Alla, o ett tal-korrezzjonijiet li Alla wasslilha permezz tal-profeti. Kultant anke r-rabja tal-mulej iet indirizzata lil Bint Sijon midinba (Mik 1, 13; IΩ 4, 4). Il-profeti wissew l-abitanti ta Ìerusalem, li sej ulhom wlied Sijon, li min abba dnubiethom kellhom jirçievu l-kastig. Imma t-theddid ta Alla kien ukoll sinjal ta l-im abba kollha niena tie u. Alla kien jara lil Sijon b al amara m ollija f nofs l- alqa tad-dwieli, kenn f alqa tal-bettieg, belt assedjata mill- edewwa li kellha ti i meqruda millqilla vjolenti ta hom (Mik 4, 10). Lil bint Sijon isirulha ta biriet ta futur glorjuω: IΩaija lil Sennakerib i idlu - Tistmellek, tiddie ak bik, ix-xebba bint Sijon. Minn warajk t arrek rasha, bint Ìerusalem" (IΩ 37, 22). Áajjat bil-fer u infexx fl-hena bint Sijon, aliex arani ej biex n ammar f nofsok, oraklu tal-mulej (Ûakk 2, 14). Ifra kemm tifla, bint Sijon; ajjat bil-fer, bint Ìerusalem! Ara s-sultan tie ek ej andek (Ûakk 9, 9-12) u jkun hemm il-paçi definittiva fin-nazzjonijiet kollha. Sijon f'luttu Dawn il-we diet rigward it-ti did ta Sijon imissu fir-rejaltà iω-ωminijiet messjaniçi li l-profeti set u biss jilm u Ìerusalem kif tidher mit-tarf ta Sijon mill-bo od. Ûminijiet messjaniçi li ew ma rufa mill-appostli ta Ìesù. Wara seb in sena ta eωilju li saffa lill-poplu ta IΩrael, Ωmien li fih il- Lhud bkew fuq ix-xmajjar ta Babel huma u jiftakru f Sijon, se ir-ritorn f Ìerusalem. Il-Lhud asbu li kellhom jitwettqu kliem il-profeti rigward itti did ta Sijon. Imma kemm diffikultajiet biex Ìerusalem set et inbniet mill- did flimkien mat-tempju! Dan min abba t-theddida kontinwa ta gwerer. U r-riωultat milli jidher kien al kollox medjokri. It- Tempju l- did kien biss dell mill- miel li kellu qabel. Il-profeti Ûakkarija u Óaggaj bil-qajl set u jikkunslaw ilpoplu ta hom. MaΩ-Ωmien wasslet ukoll il-persekuzzjoni ta Antijoku Epifanes u r- rrewwixta tal-makkabin. U tel u fuq l- olja ta Sijon. U raw it-tempju erba wa da, l-altar imni es, il-bwieb ma ruqa, il- axix i addar fil-btie i qisu f mas ar jew fuq xi olja u l-kmamar im arrfa (1 Makk 4, 37-38). Ir-rewwixta tal-makkabin a let lill-lhud jitolbu l- ajnuna tar-rumani. Mal-kolonni tat-tempju l-poplu kellu kontra qalbu jissaporti s-sinjali tal-patt li kien sar mal-pagani! Patt li kellu jwassal all-okkupazzjoni ta Sijon u l-profanazzjoni tat-tempju minn-na a ta Pompej fis-sena 63 qk. Ìrajjiet li wasslu all-qerda tat-tempju minn Titu fis-sena 70 wk. Sijon, Ommna, f luttu. Tistenna biss ir-restawr messjaniku. Dan hu t- tema taω-ωew kotba apokrifi, Il-kliem profetiku ta Esdra u l-apokalissi ta Baruk, miktuba fl-ewwel Ωew sekli wara Kristu. Sijon ta l-art hi meqruda. L-unika tama hija f Sijon il- dida li andha tinωel fuq l-art fl-a ar taω- Ωminijiet. 10 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Sijon il- dida Tlieta kienu l-kurrenti ta sieb fil- Knisja Primittiva li Ωviluppaw fl-ideja ta Sijon il- dida. 1. Sijon skond il- sieb pawlin. Fil-kapitlu dis a ta l-ittra lir- Rumani, quddiem l-ebusija tal-qalb tal-lhud quddiem Kristu, Pawlu hekk itemm kliemu: Tfixklu fil- ebla tattfixkil skond ma hu miktub: Arawni! Jien inqie ed f Sijon ebla at-tfixkil u blata tat-ti rif, u min jemmen fiha ma jit awwadx (Rum 9, 32-33). Pawlu hawnhekk ja en Ωew testi tal-profeta IΩaija. Pawlu jistieden lill-lhud ifittxu Sijon il- dida; Sijon il-qadima kienet ebla ta tfixkil. Ta min ifakkar hawnhekk f silta mill-ittra lill-galatin fejn San Pawl i id li Ìerusalem ta l-art kienet ilsiera flimkien ma' wliedha; hija Ìerusalem tas-sema li hi ielsa u li hija ommna. Ósieb li ji I Ωviluppat fl-ittra lill-lhud, ittra li titkellem mis-santwarju tas-sema fejn Kristu huwa l-ministru tal-patt il- did u ta dejjem. Sijon il- dida saret aççessibbli al dawk kollha mifdija bis-sa a tas-sagrifiççju ta Kristu. Intom ersaqtu lejn il-muntanja ta Sijon u lejn il-belt ta Alla l- aj, li hi Ìerusalem tas-sema lejn Ìesù l-medjatur ta patt did; u lejn id-demm imraxxax tie u li jitkellem b mod aqwa minn dak ta Abel (Lh 12, 22-24). Óafna mill-missirijiet tal-knisja wωaw din id-duttrina dwar Sijon spiritwali u ppreçiωawha: San Klement minn Ruma, per eωempju, fl-ewwel Ittra tie u lill-korintin, ra lil Ìerusalem talfutur tinfirex fuq kull fejn kien hemm il-preωenza tal-knisja. San Injazju minn Antijokja jipparaguna Sijon il-qadima ma Sijon u l- dida; din ta l-a ar hija it-tempju spiritwali ta Alla. 2. Sijon fil- sieb ta San Ìwann Dan il-kurrent ta sieb, li jsib l- eruq tie u fl-ewwel Ωminijiet tal-knisja, isib il-baωi tie u f silta ftit enigmatika fl-apokalissi ta San Ìwann (20, 1-6), silta simbolika li titkellem mill-parusija, minn Ωew qawmien minn bejn l-imwiet li huma mifruda minn xulxin minn elf sena, Ωmien li fih il-martri min abba Ìesù isaltnu mie u. Jidher li din is-saltna millennarja kellha sse fuq l-áolja Sijon, fejn il- aruf huwa akkumpanjat minn dawk kollha li andhom is-si ill ta Alla l- aj (Apok 16, 1-5). Fil-kapitlu 21 imba ad, l-awtur jiddeskrivi l- miel ta Sijon il- dida: U rajt il-belt il-qaddisa, Ìerusalem il- dida. Rajtha nieωla missema min and Alla im ejjija b al arusa mωejjna all- arus ta ha (21, 2). Dan il-kurrent ta sieb a l- Sijon: fuq wara l- itan tal-belt, fuq quddiem iç-çenaklu bil-knisja tad-dormizzjoni tiddomina SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 11

kliem ta Ìwanni litteralment u emmen f saltna millennarj fejn il-martri kellhom isaltnu ma Kristu f Ìerusalem dida. Il-Knisja interpretat dawn l-elf sena b ala l-perijodu indefinit bejn Ωmien il-knisja u Ω-Ωmien tar-ritorn glorjuω tal-mulej Ìesù fl-a ar. L-Áolja Sijon, Ìerusalem im edda mhi xejn ajr il- Knisja, preωenti fis-sema fost il-qaddisin u preωenti fl-art fl-insara. 3. Sijon tal-ìakobiti It-tielet kurrent ta sieb kien dak tal-lhud-insara tal-knisja-omm ta Ìerusalem marbuta ma San Ìakbu. Dan l-appostlu kien ma bub afna millinsara ta Ìerusalem u l-mewt tie u, ordnata mill-qassis il-kbir Óananija, nikktet lil kul add. Il-Lhud-Insara ta Ìerusalem kienu jqisuh superjuri al Pietru u l-appostli l-o ra. Ìakbu kien fil-fatt minn-nisel rjali ta David u qarib il-mulej u kien miωmum li kien min-nisel is-saçerdozju levitiku. Kien meqjus b ala werriet tal-patt il-qadim u d- dixxipli tie u kienu jqisu ru hom b ala il-fdal ta IΩrael, fdal mi bur u mmexxi L-in awi taç-çenaklu: ta t il-minaret il-"kamra ta' Fuq" u t-tifkiriet l-o ra ta' Sijon Nisranija minn Alla lejn il-muntanja ta Sijon, kif kien abbar Mikea (4, 6-7). Il-kwartier ta hom, fil-parti olja tal-belt, fil-grigal ta Ìerusalem ie kkunsidrat b ala Sijon il- dida m abbra mill-profeti. Fissena 70 WK il-kwartier ta hom elisha mill-qerda tal-ìeneral Titu; fis-sena 135, mis-seba sinagogi li kien hemm fil-belt, ta hom biss baq et wieqfa ax inωertat barra l-limiti tal-belt il- dida, Aelia Capitolina, li kien bena l-imperatur Adrijanu. Il-parti inferjuri ta din is-sinagoga adha fuq saqajha sal- urnata tallum. Il-Ìakobiti emmnu li fis-santwarju çkejken ta hom kellhom it-tron ta David u l- isem tie u mi jub mill-qabar ori inali tie u. L-ori ni ta l-isem Sijon allura, attribwit lill-kwartier taç-çenaklu, huwa antik afna u jmur lura all-ewwel Ωminijiet tal-knisja. KonkluΩjoni Minn dan kollu li idna fuq itta lim tal-kristjaneωmu primittiv nist u n idu li Sijon il- dida hija l-knisja. Ìerusalem ta l-art, kantata fis-salmi, kienet it-t abbira u s-simbolu. Dan nisiltuh minn dak li j id Pawlu. Jekk il-knisja hija Sijon il- dida mhux ser ikollna l-periklu li ninsew li andha eruqa f Sijon ta l-art. Ìerusalem tibqa aωiωa alina ax t addan fiha il-postijiet qaddisa tal-fidwa ta na. Ìerusalem hija s-sinjal ta l-im abba eterna ta Alla. Hija l-fus bejn l-antik u l-ìdid Testment, b mod partikulari min abba l-kwartier taç-çenaklu, benniena tal-kristjaneωmu. Hu proprju f dan il-post li l-knisja twieldet nhar il- Penetekoste, l-ewwel fl-ambjent Lhudi u mba ad kullimkien frott il-qawwa missjunarja ta l-ispirtu. B hekk twieldet u tferrxet Sijon il- dida. 12 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

A.D.2000 SIJON NISRANIJA Sekli ta' g oωωa, tbatija, in ustizzji Ìwann Abela ofm Issibha bi tqila xi ftit biex tinteba li hekk kif to ro minn wie ed millbibien tal-belt il-qadima ta Ìerusalem, fuq ix-xaqliba tan-nofsinhar, issib ru ek f imkien hekk g aωiω g alina l-insara: qalb oqbra abbandunati, çimiterji uωati, il na jidwu minn sinagogi mballati, pellegrini mistag ba jisimg u lis- Sultan David idoqq il-kinnor (Arpa), i mla jωeffnu lir-rikkieba, bejjieg a jg ajtu u jbieg u s-souvenirs, knisja majestuωa, minarett ta moskeja, ajt kemmxejn g oli jipprote i kunvent çkejken tal-fran iskani, tifkiriet talolokawst tal-a ar gwerra dinjija, Jexivah lhud (skejjel tat-torah-li i). Dan kollu fi ftit metri kwadri fuq il-quççata ta Sijon l-gåolja Mqaddsa tal-mulej. Isem lejju li jimliek bit-tama u j ag alek ittenni l-kliem ta l-apokalissi, donnok t ares lejn Ìerusalem tas-sema : imbag ad arist u rajt il-óaruf, wieqaf fuq ilmuntanja Sijon, u mieg u mija u erbg a u erbg in elf ru, li kellhom ismu u isem Missieru miktub fuq binhom (14,1). Sijon sar imkien li ispira riflessjonijiet u dehriet: Est ergo spiritualis Sion ecclesia, in qua a Deo Patre rex constitutus est Christus (S. Optatu). L-insara lem u fil-kliem tal-profeta IΩaija g ax il-li i g ad ti i minn Sijon u l-kliem tal-mulej minn Ìerusalem indikazzjoni tal-knisja tag hom f dan l-imkien minn fejn il-kliem tal-van elu tas-salvatur tag na Ìesù Kristu u l-appostli tieg u hija mxerrda lin-nies Il-"Bieb ta' Sijon" li jag ti mill-belt ta' Ìerusalem g all-g olja Sijon SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 13

kollha (San Ewsebju). It-tifkira f dan il-post hija msemmija wkoll minn San Çirillu kif tag mel l-istess pellegrina E erja li tag tina wkoll deskrizzjoni tal-litur ija li kienet ti i ççelebrata fil-knisja fuq l-g olja Sijon b tifkira tad-dehra ta Ìesù wara li qam millmewt u tal-pentekoste. Çert li kull nisrani f imkien b al dak jieqaf esrem u donnu jlissen mistoqsija: g aliex f dak il-post ma hemmx santwarju dehen tal-misteri mfakkra? Mhux biss imma mbag ad il-pellegrin ikompli jit awwad g ax fil-post l-aktar g aωiω g all-insara jilma il-lhud li b devozzjoni kbira jqimu l-qabar tas-sultan David, fuq is-soqfa jiddominaw il minaretti u fis-"sala ta fuq" il- mi rab tat-talba musulmana. Ma nkunux qed niωbaljaw jekk fil-bidu ta dan it-tielet millennju nisrani a na wkoll nippruvaw nifhmu x ara fuq dik l-g olja u kif l-insara, akkost ta sagrifiççji, Ωammew s i a t-tradizzjoni ta fejn se ew rajjiet hekk importanti: l-g otja ta' l-ewkaristija, il-ministeru Saçerdotali, id-dehra ta' l-irxoxt u l-bidu tal-knisja li nfirxet mal-erbat irjie tad-dinja mag rufa wara Pentekoste! IΩ-Ωmien Bikri Ritratt ta' Fuq: Il-filati ta ebel kbir li bih huwa mibni il- ajt tax-xaqliba ta' nofsinhar tal-"kamra ta' Fuq" u s-"sinagoga-knisja" Ritratt Isfel: Fuq ix-xellug jidher il- ajt li fih il- ebel kbir. Jidher ukoll il-kjostru fran iskan mibni mis-slaten ta' Napli b ala l-ewwel kunvent tal-fran iskani ta l-art Imqaddsa A na, wara elfejn sena kristjaneωmu, xi drabi ma nirrealizzawx minn kemm taqlib mentali, kulturali u spiritwali kellhom jg addu l-insara tal-knisja- Omm. Biex nifhmu l-wirt li waslilna fuq l-g olja Sijon bilfors irridu nifhmu dawn il- rajjiet bikrin tal-ewlenin insara tal-palestina. Il-Ktieb ta l-atti ta l-appostli huwa xhieda ajja ta kif il-komunità nisranija ta Ìerusalem baqg et g al çertu Ωmien tit allat malkomunità lhudija g at-talb fit-tempju 14 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

u fis-sinagoga u dan wara t-tlug fis- Sema tal-mulej u l-ewwel Pentekoste Nisranija. Il-ktieb ta l-atti jistqarr li kuljum kienu jmorru t-tempju flimkien, jaqsmu l- obω fi djarhom u jissie bu fl-ikel bi qlub fer ana u safja (2, 46). Din ixxhieda ta l-atti ssib ukoll eku fil-kliem ta E esippu li huwa mi jub fl- istoria Ecclesiastica ta Ewsebju. Din kienet ir-realtà: il-lhud-insara adu Ω-Ωmien sakemm infatmu kompletament mirreli jon istituzzjonali tal-lhud. Din kienet l-atmosfera li fiha Sawlu ta Tarsu ppersegwita lill-insara-lhud u li aktar tard kellu jaffronta meta beda jippriedka l-van elu rrivelat lilu fit-triq ta Damasku u fid-deωert ta l-arabja. Pawlu, xorta wa da baqa g al Ωmien twil ifittex li jippriedka l-van elu fis-sinagogi lhud, imma meta kien jinteba li dawn ma riedux jisimg u kien jo ro jippriedka lill-pagani. Sitwazzjoni li da litu f konfront mal-komunità ta lhud-insara espressa fil-personalità ta Xmun-Pietru. Kienu Ωmenijiet ta riçerka li wasslu g allewwel Konçilju ta Ìerusalem fis-sena 60 wk. Id-daqqa definittiva li fatmet darba g al dejjem lill-lhud-insara mill-lhud se et bejn is-sena 66 u 70 wk, Ωmien l-ewwel rewwixta tal-lhud kontra Ruma li wasslet g all-qerda tat-tempju ta Ìerusalem mill-armata rumana immexxija minn Titu. Ûmien l-ewwel rewwixta ra lill-lhud insara ta Ìerusalem i allu din il-belt u jmorrru jistkennu f Pella tad-dekapoli - l hinn mix-xmara Ìordan. Ritratt ta' Fuq: Kolonna tal-kruçjati fid-da la taç-çenaklu Ritratt Isfel: Id-da la mit-triq g aç-çenaklu Iç-çentru f Ìerusalem Ma setax jonqos li f Ìerusalem l-insara jkollhom çentru fejn jiltaqg u. Jidher, mill-atti stess, li kienu qed juωaw kamra fejn kienu joqog du flimkien: SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 15

mbag ad re g u lura lejn Ìerusalem mill-g olja msej a taω-ûebbu u li hi l bog od mill-belt daqs il-mixja tas-sibt. X in da lu l-belt, telg u fil-kamra ta fuq (gr. yperoon) tad-dar fejn kienu joqog du (1,12-13a). Din kienet is-sala li fiha deher Ìesù lill-appostli wara l-qawmien mill-mewt, l-imkien fejn ie mag Ωul Mattija biex jie u post Ìuda l-iskarjota. Hekk nistg u ng idu li saret is-sede çentrali tal-komunità nisranija fil-belt qaddisa. Ûgur li mid-deskrizzjonijiet li g andna u mill-g add ta nies li kienet tesa din is- sala ta fuq kienet imdaqqsa mielha tant li l-atti jg idu li f okkaωjoni partikulari kien hemm 120 persuna mi bura flimkien fiha (1,15). Kienet is-sala fejn ie ççelebrat il-konçilju ta Ìerusalem (Atti 15), l-imkien li fih kienu jiltaqg u l-appostli meta jaslu Ìerusalem mill-vja i tag hom (Atti 21,18) u wkoll is- sede ta Ìakbu, u l-mulej, l-ewwel mexxej tal-komunità nisranija f Ìerusalem (Atti 15; Gal 1,19). Jekk ori inarjament din is-sala kienet isservi b ala mkien fejn jiltaqg u l-insara Ωgur ukoll li fiha kienu jiççelebraw ir-riti tipikament insara: il-qsim tal-óobω (Ewkaristija), talb, elezzjonijiet tal-mexxejja nsara. Kien Ωmien imma li t-talb ritwali kien baqa ji i ççelebrat fit-tempju mal-lhud. Dan imma mhux wara s-sena 66 wk. Mal-ewwel rewwixta u l-qerda tat- Tempju l-insara li rritornaw minn Pella kellhom bωonn imkien ie or biex fih jiççelebraw ir-riti tag hom, jitg allmu l-kelma, jag tu t-tag lim. Dan kien iω-ωmien li ma enb is- Sala ta fuq il-lhud-insara bnew sinagoga. Xejn stramb! Il-lhud-insara ma kellhomx g arfien ta stil ie or ta bini biex fih jistg u jitolbu. Dawn is- sinagogi wωati b ala knejjes saru r-regola flin awi tal-palestina kif illum jixhdu s-sejbiet arkejolo içi f diversi n awi (ma ninsewx lanqas li l-kelma Sinagoga iet tradotta bil-kelma griega Ecclesia ). Hekk allura fuq Sijon g andna s- Sala ta Fuq u l-kamra tal-laqg at ritwali (Sinagoga). Eku ta dan insibuh ukoll fl-ittra ta San Ìakbu: jekk fis-sinagoga (tradotta bil-malti: fil-laqg at) tag kom jid ol xi add biç-çrieket (2,2). Dan il-kliem ie miktub fiω-ωmien meta l-insara u l-lhud kellhom imkejjen ta kult distinti kif jixhed il-van elu ta San Mattew li jsejja is-sinagogi tal-lhud b ala sinagogi tag hom (10,17). Jibqa fatt: dokumenti miktuba li jmorru lura g al qabel l-imperatur Kostantinu s issa ma g andniex f idejna. Is-"Sala ta' Fuq": il- nejjiet ta' stil medjevali imserr a fuq il-kolonni/pilastri 16 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Is-"Sala ta' Fuq": dehra Matul is-sekli Kostantinu, minn Ìerusalem g adda pellegrin, mag ruf b ala l-anonimu ta Bordeaux li jg id li l ewwa mill- itan ta Sijon g ad hemm wieqfa knisja çkejkna u sinagoga Ωg ira. L-istess xhieda imsa a mid-djarju tal-vja tas-sinjura E erja. Jidher li din ix-xhieda tikkonferma l-preωenza nisranija fuq Sijon sa minn Ωmien bikri. Hawn forsi qeg din nistaqsu: x'g andha x'taqsam is-"sinagoga" mibnija fuq Sijon mas-santwarju nisrani? Hemm ra uni storika: huwa fatt storiku li wara s-sena 135 wk (Ωmien it-tieni rewwixta tal-lhud) ma kienx permess li l-lhud jg ixu f Ìerusalem u l-in awi. Mela jekk wara din is-sena kien hemm wieqfa u tintuωa sinagoga din kellha tkun sinagoga-knisja tal-lhud-insara u mhux "sinagoga" tal-lhud. Imma s-sinagoga-knisja u l-knisja çkejkna kienu l-istess a a? L-isqof San Epifanju, li kien mill- Palestina (310-403 w k ), åalla l-ewwel dokument miktub dwar iç-çenaklu. Meta kien qiegåed jikteb jgåidilna li bbaña ruåu fuq dokument ieåor tattieni seklu. Fost affarijiet oåra jikteb dwar il-qerda ta Ìerusalem minn Titu u jg id li meta l-imperatur Adrijanu Ωar Ìerusalem fis-sena 130wK jg id li l-imperatur Adrijanu... sab il-belt meqruda u t-tempju ta Alla mfarrak u desakrat, minbarra xi djar u certu knisja ñgåira tal-insara, li kienet äiet mibnija f dak il-post li fih id-dixxipli kienu näabru wara li l-mulej äie mtella s-sema mill-gåolja taz-ñebbuä. Din kienet mibnija f parti tal-g olja Sijon. Din ix-xhieda ta Epifanju hija mibnija fuq çertezza eografika li din iz-zona tal-belt kient tinsab l barra minn fejn se ew il- rajjiet imdemmija tal-assedju ta Ìerusalem minn Titu fis-sena 70 wk. Fi Ωmien l-isqof Massimu u l-imperatur Is-"Sala ta' Fuq": dettall SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 17

Il-fdalijiet fuq Sijon Ma nistg ux nifhmu l-passa tassnin jekk ma niflux ftit dak li g adu jidher fuq l-g olja Sijon. InΩommu f mo na li fit-tieni nofs tar-raba seklu l-isqof Ìwanni II fuq Sijon bena Knisja dida (minn issa l quddiem din il-knisja kienet mag rufa bl-isem grieg Hagia Sion - Sijon Imqaddsa), liema knisja kienet iet im edda kompletament mill-kruçjati. Il-Fran iskani minn-na a tag hom kienu tellg u ukoll xi bini mwaqqa u rrestawraw l-in awi. L-in awi taç-çenaklu llum huwa mag mul mis- sala ta fuq u s- sinagoga Il-kunvent Fran isikan kif jidher miç-çenaklu ta isfel li fiha l-lhud iqimu l-qabar ta David. Il- ajt tan-nofsinhar ta dawn iω-ωew binjiet huwa komuni. Mhux biss imma mill-bit a ta barra (il-kjostru ta l-ewwel kunvent Fran iskan fuq Sijon) wie ed jista jilma diversi filati ta ebel g oljin 104, 91, 92 u 91 çm. Saru studji ta dan il- ebel mid-dumnikan P. Vincent li aseb li dan kien ebel qadim utilizzat f bini did li tela hawn fi Ωmien il-biωantini. L-istudjuΩ J. Pinkerfield minn-na a l-o ra, li kellu l-opportunità jag mel xi sonda i fl-in awi (fl-1951), jafferma li dan il- ebel g adu wieqaf u kien jifforma parti minn bini qadim li kien jinsab fil-post. L-istudjuΩ jafferma li l-binja madwar il- qabar ta David, minn kif jidher mill-istess niçça li hemm fuq ix-xaqliba tat-tramuntana ta l-istess kmajra, kienet sinagoga lhudija. TeΩi li sabet l-approvazzjoni tal-istudjuω lhudi Avi-Yonah. Ma dawn it-teωijiet ma jaqblu xejn l-istudjuωi Fran iskani mmexxija mill-mibki P. Bellarmino Bagatti. Dan jafferma li din is-sinagoga madwar ilqabar ta David hija s-sinagoga-knisja talkomunità ta lhud-insara li kienet tg ix f Ìerusalem qabel il-wasla tal-biωantini fir-4 seklu! L-eΩempji ta sinagogiknejjes li nstabu dawn l-a ar snin fil-palestina (Kafarnahum, NaΩaret, Dura Ewropos) jikkonfermaw it-teωi ta dawn l-istudjuωi u allura jie du lura g all-epoka tal-lhud-insara l-binja fuq Sijon. L-istudjuΩi fran iskani jinsistu wkoll li f dawn is-snin (wara s-sena 135 wk) il-lhud ma setg ux jersqu lejn Ìerusalem, piena l-mewt. U b al donnu biex jikkonferma dan kollu hemm studju ta graffiti misjuba minn J. Pinkerfield waqt ir-riçerka tieghu fl-1951. Skond studju mag mul millfran iskan P. Emanuele Testa dawn il-graffiti, minquxa fuq il-kisi tal- ajt, itennu ajr g all- ajja u jag tu tislima lil Ìesù (hekk jidher mill-kelmiet IH - simboli li jirrapreωentaw l-isem ta Ìesù fil-graffiti tal-lhud insara kif instabu wkoll f NaΩaret). Sa hawn id-diskussjoni llum dwar iω-ωmien bikri ta Sijon Nisranija. G alkemm saru diversi tentattivi ta riçerka mad-dawra ta l-in awi jibqa fatt li sakemm ma jsirx studju s i tal-fdalijiet mirduma ma nistg u qatt inkunu nafu l- rajja s i a ta dan ilmonument nisrani. 18 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Il-Qabar ta David It-tradizzjoni tal-qabar ta David fuq l-g olja Sijon taf l-ori ini tag ha lit-tradizzjoni bikrija tal-knisja tal-bidu u eωattament marbuta mad-diskors ta Pietru (Atti 2,29) lill- emg a mi bura f Ìerusalem. Fis-sena 415 wk kienu äew ukoll trasportati l-fdalijiet ta San Stiefnu gåall-bañilka ta Sijon minn fejn kienu tneååew fis-sena 460 wk. Xi pellegrini baqgåu jindikaw dan ilpost båala il-qabar u oårajn båala il-qabar ta David. Dan kompla saååaå l-g idut li fil-post fejn hemm iç-çenaklu kien jinsab ukoll il-qabar ta David, gåaliex din kienet il-belt ta Sijon li jgåannu s-salmisti. Sas-seklu sebgåa l-insara kienu jfakkru l-qabar ta David f Betle em. Fis-seba seklu iñda, l-istess insara kienu ddedikaw is-26 ta Diçembru sabiex fih tiäi ççelebrata t-tifkira ta David fuq is-sijon (li åadet post it-tifkira ta San Stiefnu) flimkien ma dik ta San Ìakbu, u l-mulej. Mill-gåaxar seklu l quddiem dan sar definittivament il-qabar ta David. Ilkittieba Misilmin komplew indikaw dan il-qabar fuq is-sijon, kif jikteb Al Muqaddasi fis-sena 989 wk: in-nies talktieb jäåidu li l-qabar ta David jinsab f Sijon. Fil-fatt mal-wasla tal-kruçjati fl-1099, insibu li fost il-åwejjeä qaddisa msemmija fil-knisja hemm il-qabar ta David u tas-sultan Salamun, il-qabar ta San Stiefnu protomartri. Il-bañilka mibnija fir-raba seklu äiet meqruda mill-persjani fis-sena 614 wk. Ûmien il-kruçjati Il-Kruçjati åasbu sabiex jibnu mill- did il-bañilka fuq Sijon u biddlulha wkoll l-isem: Santa Marija ta l-g olja Sijon. Jidher li ta t l-istess saqaf äabru t-tifkiriet kemm ta l-aååar ärajjiet ta l-ikla tal-mulej kif ukoll dawk marbutin ma Marija Omm Alla. Hekk din ilbaωilka majestuωa kienet tkopri z-zona kollha ta bejn iç-çenaklu attwali u l-knisja tad-dormizzjoni ta Marija bl-absidi tag ha j ares lejn il-lvant. Fit-tarf tan-navata tan-nosfinhar, lejn il-lvant, kien hemm mi bura b g oωωa u restawrati l-fdalijiet tal- kamra ta fuq u tas- sinagoga-knisja filwaqt li fit-tarf tan-navata tat-tramuntana, lejn il-punent, kien hemm it-tifkira ta Sidtna Marija. B'reqqa kbira l-kruçjati ppreservaw il-fdalijiet qodma li kien Id-da la medjevali g all-"qabar ta' David" Il-"Qabar ta' David" fis-sinagoga-knisja. Is-sarkofagu mg otti bil-bellus ik al ie mqieg ed hemm fi Ωmien il-kruçjati. Wie ed jinnota l-absidi t ares lejn Ìerusalem eωempju klassiku tas-sinagogi lhud u tas-sinagogi-knejjes insara tal-palestina SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 19

Minaret u Kampnar fuq Sijon hemm fuq Sijon b'mod partikulari s-"sala ta' fuq" u l-"qabar ta' David". Fis-sena 1187 wk Saladin ma qeridx ilbañilka li kienet f idejn il-kanonçi regolari ta Santu Wistin imma åadhielhom u taha lis-sirjani. Fis-sena 1219 wk parti minn din il-bañilka äiet meqruda fuq ordni ta Malek el Muadden u kwañi meqruda gåal kollox fl-1244 wk. Imma l-parti tat-tifkira ta l-ikla tal-mulej baqgået wieqfa gåaliex il-pellegrini kollha baqgåu isemmu dan l-imkien taç- Cenaklu li jinsab fuq Sijon. Ûmien il-fran iskani Kienet is-sena 1333. L-istorja taç- Çenaklu twa det mal-preωenza Fran iskana fl-art Imqaddsa li sal-lum il-äurnata, il-kustodju tagåhom gåadu magåruf båala l-gwardjan ta l-g olja ta Sijon. (dwar dan il-perjodu ara l-artiklu Sijon Fran iskana - p.21). Ûjara fil-kmajra ta' fuq Mhux façli tg addi minn qalb il-kuriduri, wesg at, swali, btie i ming ajr ma ib quddiem g ajnejk il- ajja sempliçi tal-fran iskani taω-ωmenijiet bikrin u l-g aw li kellhom i abbtu wiççhom mag hom biex iωommu s i a t-tifkira. Toffendik l-arroganza sottili li biha l-kmajriet çkejknin ew mibdula f'muωewijiet tal-olokawst lhudi donnu biex inessu li dik il-binja hija misruqa minn akkiema suççessivi g aliex ilbinja hija binja Nisranija mibnija fuq Sijon Nisranija mill-insara tal-qedem g all-insara tal-lum. T alli warajk dan is-sentiment u tid ol fil-kmajra "qabar ta' David" imma bla ma trid, u ming ajr ebda disrispett lejn is-sultan kbir tal-qedem, tiftakar li dik kienet il-kmajra fejn il-knisja bikrija kienet tin abar biex titlob u tfa ar 'l Alla g all-g otja ta' Ibnu Ìesù. To ro minn hawn u waqt li t ares lejn il- ebel kbir li bih kien mibni dan il-bini, tersaq lejn it-triq li twasslek f'da la minn fejn taraä itellg ek fiç-çenaklu. Malåoäor tal-bieb Ωg ir gåadhom jidhru l-fdalijiet tal-kolonni enormi li l-kruçjati kienu bnew f dan il-post. Kmajra ta' madwar 15.30m b 9.40m. Kamra siekta maqsuma f ñewä navati minn tliet kolonni li jwieñnu arkati fuqhom. Hija kamra iemda. Taåt twieqi gotiçi hemm Mi rab tal-misilmin (in-niçça li tindika d-direzzjoni tal-mekka). Is-skiet u l-gåera ta din il-kamra iåalluk taåseb ftit, forsi timmaäina wkoll li tara l-appostli madwar l-lmgåallem jieklu l-aååar ikla tal-gåid. Tåossok qrib wisq tal-misteru. Forsi timmaäinak qiegåed tara lill-appostli mgeddsin imbeñña wara l-mewt tal-mulej Äesù. Tismagåhom jgåajtu bil-ferå fil-jum ta l-inñul ta l-ispirtu s-santu. Tarahom miäbura flimkien fit-talb båala familja waåda. Tintasab bilqegåda fuq l-gåera ta l-art u tintebaå kemm il-mulej Äesù gåañel tassew åwejjeä ñgåar u umli sabiex bihom jista' jåawwad imåuå kbar. Ftit åobñ u nbid saru gåalina Misteru ta Måabba. 20 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

A.D.2000 SIJON FRANÌISKANA mumenti importanti fl-istorja Basilio Talatinian ofm * 1333 - Kienu l-fran iskani tal- Provinçja ta l-aquitania li waslu f Ìerusalem f din is-sena u set u jistabbilixxu ru hom b mod permanenti fil-belt Qaddisa ta Ìerusalem (Chronicon XXIV Generalium). * 1335 - Wara diversi tentattivi mill- Fran iskani biex jixtru ç-çenaklu mit-teωor Pubbliku, irnexxielhom jixtru biçça proprjetà qrib iç-çenaklu. It-TeΩor iddikjara li ç-çenaklu kien proprjetà tie u u alhekk ma setax jinbie (Golubovich G., Serie cronologica dei Superiori di Terra Santa, Il-kjostru medjevali tal-ewwel kunvent tal-patrijiet Fran iskani fuq Sijon mibni mis-slaten ta' Napli p. 131). * 1335 - Il-Fran iskani talbu lir-re ina Sancia biex jibnu post fuq l-art li kienu akkwistaw fl-1335. Ir-Re ina bniet post li ma setax jissejja Kunvent ax kien projbit twaqqaf kunvent f territorju IΩlamiku. Xhieda tal-bini tal-post huma Ω-Ωew Bolli tal-papa KlementVI fis-sena 1342 (Gratias agimus u Nuper Charissimae). Il-kunvent Fran isikan illum fuq Sijon * 1336 - Il-Slaten Ludoviku u Sancia asbu biex imantnu l-patrijiet Fran iskani li kienu j ixu qrib iç- Çenaklu. Il-pellegrin Ludolfu minn Sudheim i id li f din is-sena hu kien sab il-fran iskani fuq l-áolja ta Sijon. Dan l-istes pellegrin jistqarr li d-dar tal-patrijiet kienet ftit 'il bo od SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 21

mill-post fejn Kristu amel l-a ar Çena (Baldi D., Enchiridion Locorum Sanctorum, Jerusalem, 1935, pp. 644-645). * Il-Fran iskani talbu bil- erqa lill- Irjali ta Napli biex dawn jift u trattattivi mas-sultan fl-e ittu biex dan ja tihom il-post taç-çenaklu (Historia Cronologica, Venezia, 1964, p. 153). It-trattattivi damu afna, kienu twal u involvew afna spejjeω. Imma fl-a ar il-fran iskani da lu fiç-çenaklu u fl-istess in set u jie du pussess tal-baωilka tal-qabar ta Kristu. * Dan kollu ara bejn is-snin 1333 u 1342, is-sena li fiha il-papa Klement VI are iω-ωew Bulli (Gratias agimus u Nuper Charissimae). Bihom hu araf il-preωenza Fran iskana fl-art Imqaddsa u atar lill-fran iskani b ala l- arriesa tas-santwarji ta l-art Imqaddsa. Il-Papa ikkonçeda lill- Ministru Ìeneral u lill-provinçjal ta Napli l-fakultà li jib atu 12-il patri u tlett sekulari biex ja tu servizz fiç-çenaklu u fil-qabar ta Kristu. * Fil-fatt, fil-bidu, in-numru ta Patrijiet fiç-çenaklu ma kienx aktar minn tnax. Kienu maqsuma fi gruppi ta erb a li kienu jmorru ja tu wkoll servizz fil-baωilka tal-qabar ta Kristu. Fl-1377 kienu di a oxrin. Fis-solennitajiet il-kbar il-patrijiet kienu jinωlu lejliet il-festi mis-sijon all-qabar ta Kristu, kienu ja mlu l-ingress solenni, j addu l-lejl fil- BaΩilka u l- ada, wara l-quddiesa, kienu jmorru lura lejn iç-çenaklu. * Ósieb ie or tal-fran iskani kien li jakkwistaw Santwarji o ra: fl-1347 adu pussess tal-grotta ta Betlem b konçessjoni tas-sultan ta l-e ittu El-Muzaffar (Poggibonsi, Libro d Oltremare, Gerusalemme, 1945, p. 64. Fl-1392 adu pussess tal-qabar tal-madonna (Giov. di Calaorra, Historia Cronologica, Venezia, 1694, pp. 225-6). Kienu jmexxu l-pellegrini li kienu ji u fl-art Imqaddsa u huma stess kienu jmorru f pellegrina lejn id-diversi postijiet tal-van elu. * Il-Fran iskani kienu j ixu millelemoωina mib uta lilhom mis- Slaten ta Napli u ta Spanja, millelemoωina tal-pellegrini u tal-benefatturi. Áalhekk kull nhar ta Tnejn il-fran iskani taç-çenaklu kienu ja mlu quddiesa all-erwie ta Roberto u Sancia ta Napli. Kull nhar Statwa tal-bronω tal-madonna (ta' P. Martini ofm) fil-kappella Fran iskana fuq is-sijon: xhieda tar-rabta ta Marija mal- rajjiet li se ew fuq is-sijon fiω-ωmien bikri tal-knisja-omm 22 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

* Il-sitwazzjoni ddeterjorat l-aktar bil-wasla tat-torok. L-inkarigat talta Óamis kienu ja mlu quddiesa ta l-ewkaristija jew ta l-ispirtu s-santu all-bωonnijiet tal-pellegrini u allbenefatturi ta l-art Imqaddsa. Nhar ta Sibt kienu jqaddsu quddiesa tal- Madonna all-bωonnijiet tal-papa u tal-kleru. * Áal diversi snin il-fran iskani kienu jift u l-kunvent taç-çenaklu allbωonnijiet tal-pellegrini sakemm fissena 1490 dan ie projbit min abba ç-çokon tal-kunvent. Xorta baq u jie du sieb il-pellegrini morda u fl-ospizju li kien inbena apposta all-morda, kemm-il darba baq u jallo jaw lill-pellegrini. F dan l-ospizju kienu ja tu s-servizz is- Sorijiet tat-tielet Ordni, sorijiet li kienu jaq u ta t il- urisdizzjoni tal-gwardjan ta l-áolja ta Sijon sa mis-sena 1355, kif kien ordna l-papa Innoçenz IV (Bullarium Terrae Sanctae, pp. 48-49). * Il-Fran iskani batew afna biex komplew i arsu ç-çenaklu. Fl-1440 diversi prelati li kienu j ixu komdi fl- Ewropa bdew jippretendu l-pussess tas-santwarji: il-patrijarka Titulari ta Ìerusalem ried il-baωilka tal-qabar ta Kristu, l-isqof Titulari ta Betlem ried il-grotta tan-natività, il-kanonçi Regulari ta S. Wistin riedu ç-çenaklu. Il-Papa Martin V, fuq parir, iddikjara li peress li l-fran iskani kienu ilhom fis-santwarji aktar minn amsin sena, add ma seta jippretendi xejn. * Il-Lhud bdew jitolbu lill-fran iskani biex ibie ulhom il-qabar ta David. Il-Fran iskani ça du din it-talba u l-lhud amlu rikors lill- Musulmani li solvew il-problema billi adu l-qabar (il-kamra inferjuri taç-çenaklu) huma. Wara ftit re u çedewha lill-patrijiet. Imma fl-1452 re u haduha lura bir-ra unament li sultan-profeta meqjum mill-iωlam kellu ji i miqjum mill-musulmani u mhux mill-insara. Il-kamra inferjuri taç-çenaklu saret Moskeja. * Biex ma jkollhomx Knisja Nisranija (il-kamra ta' fuq taç-çenaklu) fuq il-moskeja, il-musulmani arrfu l-kappella ta l-ispirtu s-santu. Il- Fran iskani re u bnewha bl- ajnuna tad-duka Filippu ta Borgogna. Imma s-sbu ija tal-kappella qanqlet l- ira tal-musulmani li re u arrfuha! Il-faççata tal-knisja Fran iskana fuq is-sijon SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 23

Moskeja beda jsaqsi lill-mufti ta Ìerusalem jekk il-patrijiet set ux jirrestawraw il-post ta hom, jekk set ux jitolbu f post miqjum millmusulmani, jekk set ux idoqqu l- qanpiena tal-knisja. Il-Mufti wie eb kontra l-fran iskani u b hekk l-inkarigat mar and is-sultan Suliman I u kiseb Firman biex il-fran iskani ji u mkeççija miç-çenaklu darba al dejjem. * Il-Fran iskani fil-fatt ew imkeççijin parωjalment u baq u jωommu xi kmamar ta t iç-çenaklu. Áal diversi snin kellhom i abbtu wiççhom ma' persekuzzjoni kontin-wa sakemm, minkejja t-talbiet li amlu allinterventi mill-ambaxxaturi tal-punent, ew imkeççija definittivament bejn is-snin 1551-1552. Is-Sultan keççiehom miç-çenaklu imma ordna lill-kapijiet tal-belt biex jipprovdulhom post ie or all- ixien tag hom. * Wara l-ewwel gwerra dinjija il-gvern taljan, b ala suççessur tas-slaten ta' Napli, a f'idejh il-kwistjoni biex jer ga' jintradd lill-fran iskani dak li kien tag hom bi dritt. F'April 1919 il-sultan Tork iddikjara li kien lest, b ala awtorità reli juωa, li jne i l-moskeja mill-in awi taç-çenaklu u jrodd lura l-imkien. O ro ilg a eb quddiem dan il-ftehim ar et oppoωizzjoni qawwija mill- Ingilterra, li kien g ad ma g andhiex il-mandat fuq il-palestina, oppoωizzjoni li dehret ukoll minn Spanja u Franza! Il-Mandat IngliΩ fil-palestina, min abba ra unijiet ta' konfront talpolitika tal-vatikan dwar il-postijiet Imqaddsa, alla kollox kif kien! * Fil-bidu tas-snin tletin tas-seklu l-ie or, il-fran iskani rnexxielhom jixtru biçça propjetà qrib il-fdalijiet taç-çenaklu, propjetà li nbidlet f kunvent u Kappella msej a Ad Coenacolum. B hekk, fis-26 ta Marzu 1936, il-fran iskani, mmexxija mill- Kustodju P. Nazzareno Jacopozzi ofm, re u stabbilixxew ru hom fuq l-áolja Sijon, il-benniena tal- Kustodja ta l-art Imqaddsa. * Fil-gwerra tal-1947-48, il-kappella u l- Kunvent kemm-il darba ew milquta min-nar tal- lied. Il-Kmandant militari Lhudi ordna li l-patrijiet jevakwaw il-kunvent. Fl-4 ta Ìunju 1960 il-kunvent u l-kappella in ataw lura lill-patrijiet. Il-bulla tal-papa Klement VI * Fl-1980 saru xo olijiet ta restawr fil-kappella li iet imωejna b rappreωentazzjonijiet tal-bronω ma mula minn P. Andrea Martini ofm u bi ie artistiku ma mul minn P. Aldo Farina ofm. 24 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

A.D.2000 FUQ L-GÓOLJA SIJON santwarji o ra Marcello Ghirlando ofm San Pietru Gallikantu Il-Van elu ta San Mark hekk jirrakkonta ç-ça da ta Pietru: Óadu lil Ìesù and il-qassis il-kbir, u n abru l-qassisin il-kbar kollha u x-xju u l- kittieba. Pietru kien baqa miexi warajh mill-bo od sa ol-palazz tal-qassis il-kbir u qa ad bilqie da mal-qaddejja dejn in-nar as-s ana. Waqt li Pietru kien isfel il ewwa mid-da la tal-palazz, iet wa da qaddejja tal-qassis il-kbir. Kif rat lil Pietru qie ed as-s ana, wa let ajnejha fuqu u qaltlu: Int ukoll kont ma Ìesù ta Nazaret. Imma hu ça ad u qal: Ma nafx, m iniex nifhem x inti t id. U are il barra fid-da la tal-palazz. U s-serduk idden. Il-qaddejja ratu, u re et bdiet t id lil dawk li kienu hemm: Dan wie ed minnhom. U mill- did ça ad. Wara ftit, dawk li kienu dejh re u qalu lil Pietru: Tassew, int wie ed minnhom; ax int ukoll mill-galilija. Mba ad qabad jis et lilu nnifsu u ja lef: Jiena ma nafux lil dan il-bniedem li qe din issemmu. Minnufih is-serduk idden at-tieni darba. Pietru ftakar fil-kelma li kien qallu Ìesù. Qabel ma s-serduk jidden darbtejn, inti tiç adni tliet darbiet. U nfexx jibki (Mk 14, 53-54.66-72). L-isem ta din il-knisja jfakkar din il- rajja evan elika taç-ça da ta Pietru. Huwa ma sub li l-knisja nbniet qrib il-post fejn kien hemm id-dar ta Kajfa, il-post fejn Ìesù ie me ud wara l-arrest tie u fil-ìnien tal-ìetsemani. Illum din il-knisja hija f idejn il-patrijiet Assunzjonisti li matul dan is-seklu amlu xo ol ta riçerka u ar u ad-dawl il-partijiet tal-kwartier erodjan u ruman fil-proprjetà ta hom. Il-Knisja ta' San Pietru Gallikantu It-tara li minn Sijon kien jinωel lejn il-kidron SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 25

fil-post fejn jindifnu l-patrijarki Armeni, it-tradizzjoni tillokalizza l-fdalijiet taddar tal-qassis il-kbir Kajfa. Fil-perijodu BiΩantin hawnhekk inbniet Knisja li tfakkar il-bikja ta Pietru. Xhieda ta dan huma l-fdalijiet tal-muωajk u l-pedamenti ta monasteru ta l-epoka. Fis-seklu XII inbniet Knisja bl-isem ta San Pietru in Gallikantu. Madwar il-knisja nstabu biççiet taççeramika, erien u fuq kollox tara twil tal-perijodu ruman li mill-kwartier fil-parti olja tal-belt kien jinωel lejn il-parti aktar baxxa tal-belt, sal-wied ta Kidron. Dan it-tara kien di à jeωiωti fi Ωmien Ìesù. Huwa probabbli afna li Ìesù kemm-il darba tela u niωel dan it-tara, çertament nhar l-ewwel Óamis ix-xirka, wara l-a ar çena, huwa u sejjer ma l-appostli tie u lejn il-ìnien tal-ìetsemani. Dehra su estiva tal-koppla ta' S. Pietru Gallikantu Fil-kripta tal-knisja wie ed jista jωur kumpless ta erien li kienu ja mlu parti minn dar li tmur lura al Ωmien Ìesù. Wa da minn dawn l- erien andha l-karatteristiçi kollha ta abs. Min amel ix-xo ol ta riçerka ried jara f dan il- ar il-post fejn ie miωmum Ìesù fil-lejl ta l-arrest tie u; dan wara il-proçess sommarju ta Anna u Kajfa u fiω-ωmien ta l-istennija sakemm Ìesù ttie ed and Pilatu. Fi Ωmien Ìesù, l-áolja ta Sijon tallum kienet il-kwartier residenzjali tal-belt u l-post fejn illum hemm din il- Knisja kien marbut ma dan il-kwartier. X aktarx li hawnhekk id-djar kienu dipendenti mill-palazzi li kien hemm fiω-ωona residenzjali. U dan isa ah it-tradizzjoni li kien proprju hawn li fih Pietru beka wara li ça ad l-im allem al tliet darbiet. Fil-fatt, ftit aktar il fuq, Il-BaΩilka tad-dormizzjoni Il-Knisja attwali nbniet fil-bidu tasseklu l-ie or. Ìiet ikkonsagrata fl-1910 u iet fdata lill-monaçi Benedittini Tedeski tal-kongregazzjoni ta Beuron. Dawn huma ma rufin ar-rabta ta hom ma l-arti reli juωa li tispira ru ha millistil BiΩantin. Riedu li l-baωilka tkun imωejjna bil- miel biex ifakkru l- anjiet sbie fuq il-madonna li kien nise il-patrijarka ta Ìerusalem San Sofronju (634-638), Patrijarka li kanta l- miel ta l-áolja Sijon, il-post fejn hu seta jara dik il-blata fejn il-madonna strie et all-a ar darba fuq din l-art. Fl-1957 il-knisja saret BaΩilka Minuri u l-komunità Monastika residenti tiddependi direttament mis- Santa Sede f Ruma. Fil-kripta tal-knisja hemm statwa 26 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

tal-madonna fuq is-sodda tal- mewt ta ha, statwa li tfakkarna fit-tifkira li hawnhekk ti i ççelebrata. Hemm diversi testi li jitkellmu mill- mewt jew id-dormizzjoni tal- Madonna. Dawn it-testi jisiltu t-ta rif ta hom mill-apokrifu Id-Dormizzjoni ta Marija li x aktarx imur lura at-tieni seklu. Wie ed minn dawn it-testi jambjenta ix-xena ta tmiem il- ajja ta Marija fuq l-áolja Sijon. L-awtur jimma ina li sema dan irrakkont mill-istess appostlu Ìwanni. Il-Madonna kellha rivelazzjoni fuq l-a ar mumenti ta ajjitha; l-appostli kollha in abru madwarha b mod mirakoluω; l-istess Ìesù deher biex jassisti lil ommu. Huwa laqa f dir ajh ir-ru ta Marija filwaqt li ordna li Il-Knisja tad-dormizzjoni ta' Marija isimha jindifen. Fil-mument tad-difna jer a jidher Ìesù u l-appostli jitolbuh li jqajjimha mill-mewt. L-an lu feta il-qabar u Marija iet imtella s-sema bir-ru u l- isem. Il-Knisja mibnija mill-kruçjati fisseklu XII fuq l-áolja ta Sijon kienet ti bor fiha ç-çenaklu, kif ukoll il-post tat-transtu ta Marija. Din il-knisja ma tantx tgawdiet wara l-waq a tar-renju Latin ta Ìerusalem; bdiet ti arraf u l-interess prinçipali kien li ji i salvat iç- Çenaklu. Fl-1898, is-sultan Tork Abdul Hamid ta l-post tad-dormizzjoni lill- Imperatur Guljelmu II. Kienet is-soçjetà ÌermaniΩa ta Koln, Pro Palestina, li adet sieb tibni din il-knisja monumentali. SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 27

A.D.2000 KONT TAF? KurΩitajiet dwar l-in awi taç-çenaklu Ìwann Abela ofm * Sas-sena 1948 is-sala taç-çenaklu kienet uωata b ala moskeja g attalb tal-misilmin. Projbizzjoni ta' talb pubbliku fiç-çenaklu * Kien assolutament ipprojbit li l-insara jin abru u jitolbu flimkien fis-sala ta' Fuq, piena l-mewt, kif juru kitbiet bl-g arbi mwa la mal- ajt. * Mill-1831 l-patrijiet ing ataw permess speçjali biex ikunu jistg u imorru b'pellegrina u jitolbu fil-"kamra ta' fuq" fil-festa ta' Óamis ix-xirka u f'pentekoste, liema pellegrina g adu jsir sal-lum. Matul dan il-pelegrina kienu jitkantaw il-van elu u l-antifoni u jing adu Missierna, Sliema u Glorja. F'dawn l-a ar snin (minn 3 snin 'l hawn) il-patrijiet qed jiççelebraw, s'issa ming ajr xkiel, il- Vespri solenni, avolja jafu li jmur kontra l-istatus quo...! * Fl-1964 il-papa Pawlu VI Ωar il-"kamra ta' Fuq" fejn in abar fisskiet fit-talb g arkobtejh fuq il-qieg a tal-art. Lanqas hawn ma seta' jiççelebra l-ewkaristija Mqaddsa. * Il-Fran iskani g andhom abbundanza ta' "firmani" ma ru a millawtoritajiet misilmin matul is-sekli li jikkonfermaw il-proprjetà eskluωiva taç-çenaklu u l-in awi. L-ewwel firman i ib id-data tal- 25 Rabu-el-anual 645 (31 ta' Lulju 1247). Dawn il-firmani, barra li huma minjiera ta' nformzzjoni dwar il- rajjiet imqallba taç-çenaklu u l-fran iskani, huma wkoll dokumenti legali ta' proprjetà. Papa Pawlu VI jitlob fiç-çenaklu * Is-si ill uffiçjali tal-patrijiet tal-kustodja Fran iskana ta' l-art Imqaddsa i ib imnaqqxa l-kelmiet "Sigillum Guardiani Sacri Conventus Montis Sion". * Il-wasla tal-pellegrini fl-art Imqaddsa kienet tkun rajja ta' importanza kbira g all-patrijiet li kienu jg ixu madwar is-santwarji. Dawn il-pellegrini kienu ji u milqug a mill-kustodju fran iskan li kien ukoll iwettaq il- est tal- asil tar-ri lejn ma' dawn il-pellegrini b ala turija ta' rispett u mer ba. Is-si ill tal-kustodja ta' l-art Imqaddsa * Matul is-sekli ta' preωenza fl-art Imqaddsa l-fran iskani dejjem sabu g add ta' nazzjonijiet ewropej li ppruvaw jiddefendulhom id-drittijiet tag hom l-aktar dawk ta' Napli/Italja u Franza 28 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

A.D.2000 FIÇ-ÇENAKLU Ìesù jwieg ed u jippreωenta l-ispirtu s-santu Marcello Ghirlando ofm Min hu l-ispirtu s-santu? (Iwie eb Ìesù) Fiç-Çenaklu Ìesù iwe ed l-ispirtu s-santu: U jiena nitlob lill-missier u hu ja tikom Difensur ie or biex jibqa dejjem ma kom, l-ispirtu tal-verità...(ìw 14, 16). Ìesù jis aq fuq il-prinçipju li l- Ispirtu ji i mo ti frott is-salib tie u. u waqt li jippreωenta l-ispirtu ja tih seba ismijiet: PARAKLITU, li jfisser Difensur, dak li jinterçedi, ja ti l-fara. XHUD: Meta ji i d-difensur, li se nib atilkom min and il-missier, l- Ispirtu tal-verità, huwa jixhed alija (Ìw 15, 26). MGÓALLEM: Imma d-difensur, l-ispirtu s-santu li l-missier jib at f ismi, huwa j allimkom kollox (Ìw 14, 26). MEXXEJ LEJN IL-VERITÀ: Meta ji i hu, l-ispirtu tal-verità, iwassalkom all-verità kollha (Ìw 16, 13). GLORJA TA KRISTU: Hu ja tini glorja, aliex jie u minn dak li hu tie i u j abbru lilkom (Ìw 16, 14). SPIRTU TA VERITÀ: Meta ji i d- Difensur, li se nib atilkom min and il-missier, l-ispirtu tal-verita...(ìw 15, 26). MIBGÓUT MINN KRISTU: Madankollu, n idilkom is-sewwa, jaqblilkom li jiena mmur: jekk ma mmurx, id-difensur ma ji ix andkom: imma jekk immur nib atulkom (Ìw 16, 7). MIBGÓUT MILL-MISSIER: U jiena nitlob lill-missier, u hu ja tikom Difensur ie or biex jibqa dejjem ma kom (Ìw 14, 16). L-inΩul ta' l-ispirtu s-santu nhar G id il-óamsin - l-appostli madwar Marija (Duccio di Boninsegna) SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 29

Mill-Ençiklika (dwar l-ispirtu s-santu) Ìesù iwie ed u juri min hu l-ispirtu s-santu waqt l-a har çena. F dan il-mument importanti tal- ajja ta Ìesù, il-mulej iwie ed Difensur ie or (Ìw 14, 13-18). Ìesù iwie ed Difensur, avukat, dak li jinterçiedi. Huwa ie or, aliex l-ewwel Difensur huwa Kristu u l-ispirtu ji i mo ti minnu biex il-knisja tkompli l-opra tal-fidwa li se et bil-qawwa ta Ìesù. B dan il-kliem, Ìesù i ejji l- appostli at-tluq tie u u iwe edhom konsolatur (3). Wara li j abbar it-tluq tie u u l-we da ta l-ispirtu, Ìesù jωid: Imma d-difensur, l-ispirtu s-santu, li l-missier jib at f ismi, i allimkom kollox u jfakkarkom dak kollu li idtilkom (Ìw 14, 26). Mela l-ispirtu kellu jkun id- Difensur filli jkun preωenza fil-knisja, preωenza li t allem u tfakkar, presenza li t in lill-knisja tilqa, tifhem u xxandar kontinwament il-bxara t-tajba ta Kristu. Il-preΩenza ta l-ispirtu alhekk issir garanzija li l-knisja xxandar lil Kristu s ih, li xxandar il-verità ta l-im allem (4). Fix-xandira tal-bxara t-tajba, l- appostli/il-knisja kellhom ikunu me juna, anzi animati, mill-ispirtu: Meta ji i d-difensur, li se nib atilkom min and il-missier, l-ispirtu tal-verità, li ej mill-missier, huwa jixhed alija. U intom ukoll tixhdu, ax intom kontu mieg i sa mill-bidu (Ìw 14, 26-27). L- esperjenza diretta li l-appostli kellhom ta Kristu - esperjenza okulari, ta smie eçç - ti i sostnuta mill- idma ta l-ispirtu u ti i m oddija bil-qawwa ta l-ispirtu minn enerazzjoni all-o ra (5). Fil-fatt Ìesù jkompli j id: Baqa li afna wejje x n idilkom, imma alissa ma tifil ux alihom. Meta ji i hu, l- Ispirtu tal-verità, iwassalkom all-verità kollha; aliex hu ma j id xejn minn tie u, imma j id dak li jisma, u j abbrilkom il- ejjieni (Ìw 16, 12-13). Fil-fatt kellu jkun l-ispirtu li jmexxi lill-appostli all-verità kollha, ji ifieri li jifhmu l-misteru s i ta Kristu anke fl-umiljazzjoni tie u fuq is-salib li twassal all-glorja tal-qawmien. L- Ispirtu kellu jwassalhom biex jifhmu bis-s ih l-iskandlu tas-salib. U l-ispirtu llum iwassal lil min jemmen all-verità kollha; all- arfien s i tal-misteru ta Kristu - ta dak li amel u allem, tal- rajja tal-kalvarju - fil- ajja proprja u fil- ajja tal-knisja (6). L-Ispirtu mela huwa marbut intimament ma' Kristu. L-Ispirtu huwa d-difensur l-ie or li jwassal lil min jemmen biex jie u sehem fil-misteru ta Kristu, fil-fidwa. Hu alhekk li l-ispirtu s-santu, permezz tal-knisja, ikompli j ib fil-preωent il-fidwa ta Kristu: Hu ja tini glorja, aliex jie u minn dak li hu tie i u jhabbru lilkom (Ìw 16, 14). Ir-rivelazzjoni ta Alla nnifsu li sse fil- rajja ta' Ìesù tkompli fil-preωent bil- idma ta l-ispirtu s-santu: Dak kollu li andu l-missier huwa tie i. Áalhekk idt li jie u minn dak li hu tie i u j abbru lilkom (Ìw 16). Is-"Sala ta' Fuq" - dettall 30 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000

Fidwa bil-qawwa ta l-ispirtu Xi kmajriet fl-ewwel Kjostru Fran iskan mibdula f'mafkar ta' l-olokawst lhudi Il-fidwa tal-bniedem, li sse h fil- rajja tal-mewt u qawmien ta Kristu, ti i m oddija lilna fil-preωent, fil-qawwa kollha ta ha, mill-ispirtu s-santu. Áalhekk nist u n idu li Alla jikkomunika l-fidwa llum bil-qawwa ta l-ispirtu s-santu (11). Il- olqien jista jitqies b ala Alla li ja ti lilu nnifsu lil bniedem - fid-don ta l-eωistenza tad-dinja u tal-bniedem, fid-don ta l- oti ta l-ispirtu ta Alla fin-nifs tal- ajja - Óa na mlu l-bniedem skond ix-xbieha ta na...(ìen 1, 26). Fid-diskors ta l-a har çena, jekk inωommu dan l-isfond bibliku quddiem ajnejna, nindunaw li Ìesù jqis it-tluq tie u u l-wasla ta l-ispirtu s-santu b ala olqien did. Il-bniedem li jilqa l-fidwa bil-fidi, jirçievi n-nifs tal- ajja, ji i ma luq mill- did, bil-qawwa tal- rajja tal-fidwa li tne i d-dnub u l-mewt (13). Áalhekk Ìesù kien stqarr li jaqblilkom li jiena mmur...jekk immur nib atulkom (Ìw 16, 7). Bit-tluq tie u, bl-iskandlu tas-salib, skandlu li oloq dwejjaq fl-appostli imma li Ìesù wie ed li jbiddlu f ferh (Ìw 16, 20), Alla kellu jwettaq olqien did, effuωjoni dida ta l-ispirtu. Bil-qawwa ta l-ispirtu, il-bniedem jin oloq mill- did u jsib mod did kif jilqa l-komunikazzjoni ta Alla: U ax intom ulied, Alla ba at l-ispirtu ta Ibnu f qalbna j ajjat: Abba! Missier! (Gal 4, 6). Bil-qawwa tas-salib, mela, ji i mo ti l-ispirtu s-santu lill-knisja; u bil-preωenza tie u, Alla jwettaq olqien did. Óudu l-ispirtu s-santu Ìesù huwa dak li jwassal id-don ta l-ispirtu s-santu, don li kellu ji i mo ti lill-appostli u lill-knisja, frott il-fidwa tie u fuq is-salib Imqaddes. Ìesù jwassal l-ispirtu s-santu billi jirrivela min hu. Dak li l-antik testment kien iddeskriva b ala nifs tal- ajja ta Alla, id-don li kellu ji i mo ti lill- Messija - b ala l- ajn tal- idma tie u, kif ji i kkonfermat fil- ajja ta Ìesù- issa ji i rivelat minn Ìesù. L-Ispirtu mhuwiex biss don mo ti lill-messija imma huwa Persuna-Don: huwa Difensur ie or, Spirtu ta Verità li jwassal lid-dixxipli ta Ìesù all-verità s i a; huwa Dak li huwa mag qud ma' Kristu - jie u minn dak li huwa tie i u j abbarulkom - aqda li ssib il- ajn ta na fil-missier - Dak kollu li andu l-missier huwa tie i; alhekk idtilkom li jie u minn dak li huwa tie i uj abbarulkom -. L-Ispirtu huwa mib ut mill-missier; l-ewwel huwa mib ut b ala don all-iben ma mul bniedem, Messija. Wara t-tluq ta Ìesù, bis-sa a tal-grajjiet tal-áid - il-mewt u l-qawmien ta Ìesù - l-ispirtu ji i biex ikompli l-missjoni ta l-iben u jwettaq l-era l- dida tal-fidwa (22-23). Dan jidher çar fil-jum tal-qawmien: fil-qawmien, Ìesù Kristu Sidna li, skond it-tnissil tal- isem twieled min-nisel ta David, u skond l-ispirtu s-santu, kostit- SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000 31

wit bhala l-iben ta Alla b kull qawwa permezz tal-qawmien mill-imwiet (Rum 1, 3-4). Bis-sa a tal-qawmien Ìesù jwettaq il-we da tie u li jib at l-ispirtu s-santu, Spirtu li jbiddel ilbnedmin f olqien did! Dak il-óadd fil axija, meta d- dixxipli kienu flimkien imbeωω a mill- Lhud, bil-bibien ma luqa, ie Ìesù u qa ad f nofshom: u qalilhom: Issliem alikom! Kif qal hekk, uriehom idejh u enbu. Id-dixxipli fer u meta raw il-mulej. Imba ad Ìesù tenna j id-ilhom: Is-sliem alikom! Kif il-missier ba at lili, hekk jiena nib at lilkom. Kif qal hekk, nefah fuqom u qalilhom: Óudu l-ispirtu s-santu (Ìw 20, 19-22). Ìesù jwettaq kliemu: l-imsallab/l- Irxoxt jonfo fuq id-dixxipli tie u, bilqawwa; ibiddel in-niket f fer ; ja ti d-don ta l-ispirtu s-santu, don li huwa l-frott tal-fidwa fuq is-salib Imqaddes. Bilqawwa tas-salib jistqarr: Óudu l-ispirtu s- Santu. Kif Ìesù jwettaq il-missjoni tie u permezz tas-salib, hekk ukoll permezz tas-salib ji i mo ti l-ispirtu. Il-fidwa ti i mwettqa bis-s i mill- Iben, li wettaq din il-missjoni bil-qawwa ta l-ispirtu s-santu sal-offerta ta ismu fuq is-salib. Din il-fidwa sse kuljum u ssir preωenti fil-qlub u fil-kuxjenzi tal-bnedmin - fl-istorja tad-dinja - mill- Ispirtu Santu, id-difensur l-ie or (24). aj li jwassal sal- ajja ta dejjem; permezz tie u l-missier jer a ja ti l- ajja lill-bnedmin, li jmutu ad-dnub u jwassalhom all-qawmien fi Kristu. Fil-jum ta Pentekoste titwieled il- Knisja; jitwettaq kliem Kristu b mod pubbliku quddiem il-bnedmin kollha; tibda l-mixja tat-tixrid tal-bxara t-tajba matul il-medda tas-sekli. Jibda Ωmien il-knisja li ti i mmexxija mill-ispirtu s-santu kif jixhed il-ktieb ta l-atti ta l-appostli. L-Ispirtu s-santu-don jibqa preωenza li ta dem fil-knisja, don li ji i m oddi mill-ordinazzjoni tas-suçcessuri ta l-appostli - huma j addu d-don lill-ministri sagri li huma wkoll j adduh lil dawk li jemmnu bilma mudija u l-griωma. Hu alhekk li l-knisja temmen li l-ispirtu s-santu j ix fi qlub dawk li jemmnu b al f tempju(1 Kor 3, 16; 6, 19); fihom jitlob u jixhed all-adozzjoni ta hom b ala wlied (Gal 4, 6; Rum 8,15-16.26). Huwa jmexxi l-knisja allverità s i a (Ìw 16, 13), i aqqadha, iqaddisha u jqassam id-doni u l-frott tie u (Ef 4, 11; 12, 1; 1 Kor 12, 4; Gal 5, 22). Bil-qawwa tal-van elu j edded kontinwament iω-ω oωija tal-knisja u jwassalha all- aqda perfetta ma l-áarus, Kristu. Permezz tal-knisja, l-ispirtu s-santu j edded il-wiçc ta l- art (25-26). Ûmien tal-knisja Fit-tmiem il-missjoni ta Ìesù, ilmib ut tal-missier, nhar Pentekoste, ji i mib ut l-ispirtu s-santu biex iqaddes kontinwament il-knisja u biex permezz ta Kristu min jemmen jasal and il-missier fi Spirtu wie ed. Huwa l-mulej li ja ti l- ajja, l- ajn tal-ilma Fran iskan-pellegrin (manuskritt medjevali) 32 SUPPLIMENT L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2000