IL-PROFETI Introduzzjoni Ta rif u Riflessjonijiet Guido Schembri ofm Edizzjoni TAU

IL-PROFETI Introduzzjoni Ta rif u Riflessjonijiet Guido Schembri ofm Edizzjoni TAU Il-Profeti 1

ISBN: 99909-48-17-8 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Editur: Raymond Camilleri ofm Stampat: PEG Ltd. Edizzjoni TAU 2001 2 Il-Profeti

L-istorja tal-poplu l-mag Ωul ta l-antik Testment hija mdawwla bil-preωenza u t-tag lim dejjem aj tal- Profeti. Dawn il-bnedmin, mag Ωula minn Alla, biex iwasslu le nu u l-messa Tieg u lill-poplu huma dejjem attwali. Il- ajja u l-messa tag hom jisfidana biex ma nibqg ux komdi u nduru b aktar erqa lejn il-mulej. Dan il-ktejjeb huwa strument çkejken biex nag rfu a jar il- ajja u l- idma tal-profeti. Huwa frott kors ie or organizzat mill-kummissarjat ta l-art Imqaddsa fil-gωejjer tag na. B dan il-ktejjeb inkomplu n eddu l- idma u l-impenn tag na favur l-art Imqaddsa u l-kelma ta Alla. 14 ta Jannar 2001 P. Marcello Ghirlando OFM Kummissarju ta l-art Imqaddsa Il-Profeti 3

4 Il-Profeti

KELMTEJN QABEL Fil-Kredu li ng idu flimkien fil-quddiesa ta kull nhar ta Óadd nistqarru li nemmnu fl-ispirtu s-santu...li tkellem b fomm ilprofeti. Imma na seb li huma ftit dawk li jafu sewwa min huma dawn il-profeti li nemmnu fihom. Il-kotra jafu bl-isem ta xi w ud minnhom imma bi ftit tag rif dwarhom. In-nuqqas ta dan it-tag rif ej minn afna ra unijiet: il-ftit interess li xi Insara j ossu li hu dmir li jitg allmu dwar dak li jemmnu, il- ajja mg a la ta llum li t alli ftit Ωmien g all-qadi tad-dmirijiet spiritwali, it-toqol tal-kitba tal-kotba profetiçi li titlob l-g arfien tal-background storiku tag ha, eçç. Snin ilu kont ippubblikat ktejjeb li jag ti idea fuq il-profeti. Fih kont tajt importanza lill-profeziji li jitkellmu fuq il-messija. Dak il-ktejjeb m g adux jidher. Issa assejt li ma jkunx ela ta Ωmien jekk ner a nikteb dwar dawn in-nies kbar tat-testment il-qadim li bassru u ejjew il-mi ja ta Sidna Ìesù Kristu. Kienu dawn l-eroj ta IΩrael li Ωammew aj it-twemmin f Alla wie ed u t abtu sal-mewt biex isaffu l- tijiet tal-poplu mag Ωul ta Alla. Din id-darba itt mat-tag rif tal- ajja u l-kitba tal-profeti xi riflessjonijiet li jiswew g al min ikun irid jikseb xi id spiritwali mill-qari ta siltiet mag Ωulin minn diversi profeti. Huma siltiet li jiswew g all-meditazzjoni jew ta diskussjoni fi gruppi. Óadt sieb li nittraduçi l-ori inal Lhudi mill-a jar li nista. L-iskop tal-pubblikazzjoni ta dan il-ktieb, li siltiet minnu di à dehru fir-rivista L-Art Imqaddsa, hu li jkun strument ta ta lim u j alli l- id. P. Guido Schembri ofm Il-Profeti 5

Smewwiet odda u art dida (IΩ 66) 6 Il-Profeti

L-EWWEL TAQSIMA IL-PROFETIÛMU LHUDI Alla hu missier. Óalaq il-bniedem g all-hena u, meta l-ewwel enituri tag na dinbu, baqa jfittex ji bed lejh lill-bniedem biex jer a jikseb l-hena tal-bidu. Imma minn dnub g all-ie or u minn nisel g all-ie or, il-bniedem wasal biex jinsa lil Alla. Wara snin twal ta apostasija universali, Alla sejja lil Abraham, imbag ad lill-patrijarki. Dawn bdew it-triq lejn il-fidwa mwaqqfa minn Ìesù. Dawn kienu huma wkoll profeti fit-tifsir veru tal-kelma ax tkellmu f isem Alla u wrew x ried Alla mill-bniedem. Permezz ta ÌuΩeppi mibjug minn utu, it-tnax-il tribù ta IΩrael da lu fl-e ittu u hemm sawwru poplu. G all- abta tas-seklu tlettax, Mosè are il-poplu mill-jasar ta l-e ittu. Fid-dehra, Mosè rçieva l-li i ming and Alla u sar il-patt tas-sinaj; hemm il-poplu sar nazzjon saçerdotali ikkonsagrat lil Alla. Mosè kien l-ikbar mexxej ta IΩrael u profeta, mhux biss g ax il-mulej g arraflu sibijietu u wrieh it-toroq tieg u (Salm 103,7), imma wkoll g ax kien imxebba ma l-istess Ìesù (Dt 18,15.18). Wara l-mewt ta Mosè, ÌoΩwè da al il-poplu fl-art ta Kang an. Kien hu li qassam l-art mirbu a lit-tnax-il tribù. Wara mewtu,il-palestina kienet ma kuma minn Im allfin u l-ewwel Ωew slaten, Sawl u David, ir-ras tal-familja li minnha twieled Ìesù skond il- isem. Mal-mewt ta Salamun, bin David, is-saltna nfirdet fi tnejn. Kien f dan i-ωmien li dehru l-profeti li allew warajhom il-profeziji miktuba. Dawk ta qabilhom, b al Natan u Gad, ma allew l-ebda kitba. Fil-Bibbja Lhudija dawn il-mexxejja kollha li tkellmu f isem Alla, minn ÌoΩwè sa l-ewwel profeta li kiteb, g alkemm ma allew l-ebda kitba, ing addu b ala profeti huma wkoll u jissej u Nebi im Rexonim, Profeti tal-bidu. Il-profeti li kitbu wettqu l-missjoni tag hom mis-seklu tmienja il quddiem meta l-poplu kien nieqes mill-osservanza tal-li i li tah Alla. G alhekk Alla nqeda b nies li, imsej in u mnebb in minnu, admu s i biex il-poplu josserva l-li i u hekk iwettaq is-sej a tieg u ta poplu mag Ωul u saçerdotali. Dawn kienu l-profeti tat-testment il-qadim. Il-Profeti 7

Il-profetiΩmu Lhudi kien wie ed mill-istituzzjonijiet tal-poplu ta Alla tar-rabta l-qadima u, flimkien mal-kulle saçerdotali u l-moviment sapjenzjali, g amel id kbir lil dak il-poplu. Il-ProfetiΩmu Lhudi u dak ta popli o ra Orjentali F dawn l-a ar snin instab permezz ta sejbiet arkejologiçi li anke l-popli l-o ra tal-lvant kellhom il- profeti tag hom. Saru studji dwar ir-relazzjonijiet bejn il-profetiωmu Lhudi u dak tallvant u sar mag ruf li l-profeti li Alla g aωel xejn ma g andhom x jaqsmu ma dawk Orjentali li ma kellhom l-ebda sej a minn Alla, imma l-professjoni tag hom kienet biss umana bi skopijiet politiçi u lukrattivi. Fl-E ittu nstabu biççiet ta papiru li llum jinsabu fil-muωew ta Leida. Saru afna paraguni bejn dak li nstab f dan il-papiru u l-kitbiet tal-profeti Lhud. Ir-riΩultat ta dawn l-istudji hu li l- profeti E izzjani ma kinux lief nies intelli enti u patrijottiçi li xandru dejjem dak li kien jg id mo hom u li jog bu lill-kbarat tal-poplu, sewwa sew kontra dak li g amlu l-profeti ta Alla. Fil-Mesopotamja kienet instabet ittra miktuba bl-ilsien Akkadiku li titkellem fuq slaten tajbin u Ωiena. Dawn is-slaten l-ittra tippreωentahom qishom g ad iridu ji u, fil- ejjieni, u g alhekk f g amla ta profezija. Imma, billi t-testi huma ftit u oskuri kemm jista jkun, ma jistax isir studju serju dwar din ilkitba. Fil-belt antika ta Mari nstabu wkoll xi testi ta madwar l-1700 sena qabel Kristu li jitkellmu dwar rivelazzjoni ejja mill-allat u mg oddija lis-sultan minn ambaxxata. Hu minnu li hemm xi xeb bejn din ir-rivelazzjoni u l-kitba profetika tat-testment il-qadim. B danakollu, hemm differenzi kbar bejn din ir-rivelazzjoni u l- kontenut tal-kitba profetika biblika. F din ir-rivelazzjoni jing ad li l-ambaxxata talbet udjenza lis-sultan, titkellem fuq l-allat u ma tit additx fuq ti did u qawmien spiritwali; waqt li l-profeta Lhudi kien iwiddeb is-sultan, i ieg lu jisma bilfors, jag fas fuq il- tie a ta qima lejn Alla wie ed, u jitlob bidla spiritwali nterna. Il-profeti tal-bibbja jikkundannaw lis-slaten u l-poplu meta hemm bωonn ming ajr ebda biza, g alkemm ikunu fil-periklu li jitilfu ajjithom biex jaqdu l-missjoni tag hom. 8 Il-Profeti

Fl-art ta Kang an kienet teωisti g amla ta profezija pagana li ma g andha x taqsam xejn ma dik biblika. F din l-art, it-taparsi profeti kienu jinqdew bil-muωika, jinωg u wejji hom, jiωfnu, iqattg u isimhom, jag mlu atti sesswali u jintilfu minn sensihom. Dwar dan, wie ed jista jaqra dak li hemm fil-bibbja, fl-ewwel ktieb tas-slaten, kap 18, fil-vrus 1-46, speçjalment fil-vrus 27-28 li jit addtu fuq il-miraklu li ara fuq il-karmelu fi Ωmien il-profeta Elija. Xeb bejn il-profetiωmu Bibliku u dak Orjentali Hu veru li l-profeta Lhudi kien xi drabi jintilef minn sensieh, imma dejjem hemm il-fidi f Alla wie ed u qatt ma wasal fl-eççessi li waslu fihom il- profeti foloz tal-feniçja u ta Kang an. Nafu li l-profeta EΩekjel darba minnhom baqa mitluf minn sensieh. Imma dan ara bi kmand tal-veru Alla biex iwiddeb ilpoplu tieg u u jurih il-qerda li kienet ejja fuqu (ara, EΩekjel 4,4-8). Darb ohra, l-istess profeta dam mitluf g al sebat ijiem ming ajr ma jitkellem (3,15). Naqraw ukoll li Sawl, meta kien sejjer jiltaqa ma Samwel f Najot dejn Rama, beda jipprofetizza u baqa mix ut ma l-art, imneωωa, il-jum u l-lejl kollu (ara, 1 Samwel 19-24). Hawn wie ed g andu jifhem li Alla jimxi mal-bniedem skond id-drawwiet taω- Ωmien, imma b daqshekk m g andniex nifhmu li l-profeti Lhud kienu b al dawk pagani; biss l-g amla esterna tal-messa kienet kultant tixxieba, imma mhux il-kontenut ta l-istess messa. KaΩi simili nsibuhom f IΩaija (IΩ 21,3-4) u f Danjel (Dan 7,28, 10,11.16.17). It-tejolo i Nsara jxebb u dan il-fenomenu ma dak tal-mistiçi Nsara u jfissruh b dik li jsej ulha estasi ta konçentrazzjoni, ji ifieri, meta l-mo u l-qalb tal-profeta jkunu konçentrati f Alla u fid-dawl li jkun qieg ed jag tihom, waqt li s-sensi esterni jkunu reqdin, u l-profeta jkun f dak il- in maqtug minn dak li jkun qed ji ri madwaru. Fl-a arnett ninnutaw li l-profeta pagan, f kaωi li jixb u lil dawn, kien jibqa mitluf totalment u ma kien ikollu l-ebda kuntatt ma l-alla falz tieg u. It-telfa totali tieg u kienet ti i miç-çirkostanzi li kien jix et lilu nnifsu fihom: muωika, Ωfin, tqattig tal- isem, u wejje b al dawn. Il-Profeti 9

It-Titlu Profeta Il-kelma profeta ejja mill-grieg profaino, titkellem f isem addie or. Fil-kaΩ tag na, il-profeta huwa dak li jitkellem f isem Alla. Din il-kelma da let fil-bibbja meta l-lhud ta Lixandra qalbu t-testment il-qadim mil-lhudi g all-grieg. Fit-Testment il-qadim, li l-ori inal tieg u hu kwazi kollu miktub bil-lhudi, il-profeta jissejja jew Nabi, jew Roeh, jew Hoze. In-nisel tal-kelma nabi mhuwiex çert; aktarx ifisser, kif fehmu t-tradutturi Griegi: dak li jitkellem f isem Alla, dak li jnebba xi jrid Alla. Il-profeta jissejja Roeh g ax jara u juri lill-bniedem irrieda ta Alla. Hoze hu wkoll ta nisel inçert u jintuωa fit-testment il-qadim b ala sinonimu ta Nabi. G alkemm il-profeta kien ukoll jilma u jbassar il- ejjieni, ilmissjoni prinçipali tieg u ma kinitx dwar il-futur, imma, kif ifisser l-istess ismu, kienet dik li jag raf u jg arraf ir-rieda ta Alla. Kien jilma kollox fid-dawl ta Alla (ara, G am 3,7). Dak li g adna kemm rajna jfisser li Alla kien jitkellem permezz tal-profeta, u hu kien jg arraf il-kelma ta Alla. Fil-Lhudi, dabar, Kelma, tista tfisser rivelazzjoni, b al f Sirak 42,15), jew tag rif. Fil-profeti, Alla eneralment g arraf ir-rieda tieg u permezz tal- rajjiet ta l-istorja tal-bniedem (ara, Ìeremija 1,10). Il-profeta kien ixandar il-kelma ta Alla jew bil-fomm biss, jew bil-fomm u l-kitba. Meta l-profeta Natan g arraf lis-sultan David x ried Alla dwar il-bini tat-tempju ta Ìerusalemm, il-kelma ta Alla iet mg oddija lil David bil-fomm u mhux bil-kitba. IΩda bosta drabi dak li tkellmu l-profeti ie wkoll mog ti u mg oddi bil-kitba. Wie ed mill-iskopijiet li g alih il-profeta kien jikteb kien biex il-kelma ta Alla tinxtered aktar u tibqa. Xi drabi, il-profeta kien jitkellem fil-privat. Hekk g amel Natan fil-kaω li g adna kemm semmejna (1 Kron 17,3ss.) u wara li David kien dineb ma Batseba (2 Sam 12,1ss.). Drabi o ra l-kelma ta Alla twasslet fil-pubbliku, b al meta l-profeta Mikea iddefenda lil Ìeremija. Ir-relazzjoni bejn Alla u l-profeta Alla kien jinqeda bil-profeta b ala strument, imma ma kienx 10 Il-Profeti

ibiddel il-kwalitajiet naturali tieg u.meta wie ed jaqra l-ktieb ta Ìob, mill-ewwel jinteba li l-kittieb kien poeta u Alla nqeda bih b ala poeta. G amos kien bidwi, IΩaija kien nobbli u letterat, eçç.; u Alla nqeda bihom kif kienu u bin-natural u l-kwalitajiet tag hom, g alkemm dawwalhom u qawwihom biex jiktbu dak li ried hu. Hu misteru kif il-profeta baqa liberu u Alla obbligah li jkun dispost li jipprofetizza. Naqraw fil-ktieb ta Ìeremija Fejn nibag tek jien, tmur; dak li n ig elek, int tg id (Ìer 1,7); dan il-kliem juri li l-profeta kien ta t il- akma ta Alla. Alla mhux dejjem sejja bl-istess mod lill-profeti. Lil Ìeremija g aωlu qabel twelidu. Fil-ktieb tieg u naqraw: Qabel ma sawwartek fil- uf, g araftek; qabel ma ri t minn dan ommok, ikkonsagrajtek. Jien qeg idtek profeta fuq il- nus. Lil IΩaija Alla sejja lu biex ikun profeta f Ωog Ωitu, u o rajn fi Ωminijiet diversi. Xi daqqiet Alla kien i ig el lill-profeta jipprofetizza bl-istess ajja tieg u: hekk g amel ma Hoseg a fiω-ωwie tieg u ma Gomer (ara, Hoseg a kap. 2 u EΩekjel kap. 24). Alla kien inissel ir-rieda tieg u fil-profeta b mod l-aktar qawwi. Fil-ktieb ta EΩekjel, kap.3, vv. 1-3, naqraw li Alla qal lill-profeta: Bin Adam, kul dak kollu li ssib; kul dan il-ktieb, u mbag ad mur u kellem lid-dar ta IΩrael. Jien fta t alqi u hu temag ni dak ilktieb. U qalli: Bin Adam, a jibilg u l-istonku tieg ek, u jimtlew il- ewwieni tieghek b dan il-ktieb li qieg ed nag tik. Jien kiltu, u f alqi assejtu elu g asel. Il-ktieb hu r-rieda ta Alla li saret a a wa da mal-profeta. IΩda g andna nifhmu li l-profeta kien jg addi l-kelma ta Alla, kif a nnotajna, skond il-kwalitajiet personali tieg u. Per eωempju: IΩaija Ωejjen il-kelma ta Alla bil-poeωija, waqt li o rajn le. Il-grazzja li Alla ta lill-profeti tissejja kariωma, ji ifieri grazzja mog tija g all- id tal-poplu ta Alla u mhux direttament g all-qdusija tieg u nnifsu. Alla kien jikkomunika r-rieda tieg u lill-profeta jew b viωjoni esterna, jew b komunikazzjoni nterna. Issir komunikazzjoni b viωjoni esterna meta l-profeta jara jew jisma xi a a li taqa ta t is-sensi tieg u (f g ajnejh, widnejh) u fiha Alla jurih dak li jrid. G andna eωempju klassiku fil-viωjoni li kellu Mosè meta Alla kellmu mill-g ollieq jaqbad (ara EΩodu 3,4, 4,17), fl-ordni li Alla Il-Profeti 11

ta lil Samwel li jg arraf lil G eli dak li kien sejjer ji ri lilu u lil uliedu (aqra 1 Samwel, kap. 3), u fil-kliem li Alla qal lil Elija fuq l-g olja Óoreb (aqra 1 Slaten, kap. 19). Alla juri r-rieda tieg u lill-profeta b komunikazzjoni nterna meta l-viωjoni ma taqax taht is-sensi imma fil-mo permezz talfantasija. EΩempju klassiku ta dan insibuh fil-ktieb ta EΩekjel meta l-profeta lema dak li kellu ji ri mill-poplu tieg u fil-viωjoni nterna tal-g adam niexef (aqra l-kap. 37 tal-ktieb ta EΩekjel). Barra minn hekk, Alla jista jikkomunika mal-profeta fil-mo biss ming ajr ebda viωjoni anqas interna. Din tissejja komunikazzjoni ntellettiva u nsibuha meta bosta drabi naqraw fil-kitbiet tal-profeti Kelma tal-mulej, jew Oraklu tal-mulej. Meta naqraw il-kitba ta diversi profeti, insibu b al skema ta kif Alla jikkomunika mal-profeti. L-ewwel issir is-sej a minn Alla. Imbag ad il-profeta jistqarr id-dg ajfien u n-nuqqas ta ila tieg u. Wara, Alla jwieg ed l-g ajnuna tieg u. Hawn, il-profeta jaççetta s-sej a ta Alla. Fl-a ar, jibda jwettaq il-missjoni tieg u minkejja t-tweg ir kollu li jiltaqa mieg u. Xi drabi, mas-sej a ta Alla tissie eb viωjoni li fiha l-profeta jilma il-kobor u l-glorja ta Alla. Insibu eωempju sabi ta dan fis-sej a tal-profeta IΩaija (IΩ 6,1ss.). Sej a o ra simili nsibuha fil-ktieb tal-profeta Ìeremija (Ìer 1,4ss.). Ir-relazzjoni bejn il-profeti u l-poplu Il-profeti fittxew isaffu s-soçjetà mill- aωen li da al fiha u jnisslu fiha t-tajjeb ta l-img oddi. Ippriedkaw lis-saçerdoti u lillkbarat li l-privile i li kellhom mhux kollha kienu ejjin minn Alla. Kienu jikkundannaw l-in ustizzji soçjali, ir-reg ba g all-flus, il-lussu esa erat, il-kapriççi tal-kbarat, il-politika ateja, it-tkasbir talli i sabbatika u ubilari, il-ma istratura ta t il- akma tal-kbarat, id-despotiωmu, eçç. Il-profeti kienu tradizzjonalisti fis-sens li kienu jippriedkaw il-li i ta Mosè,imma kienu fl-istess in jag fsu fuq l-osservanza tag ha interna mhux dik esterna mag mula g al g ajnejn addie or. Huma kienu jqisu ru hom b ala nies li dmirhom kien li jaqbωu g all-poplu quddiem Alla u jqisu ru hom midinbin b all- 12 Il-Profeti

poplu (ich formel) jew jag mlu lilhom infushom a a wa da malpoplu (wir formel), speçjalment f Ìeremija, Baruk u Danjel. Il-Profeti u l-eskatolo ija Il-profeti kienu j abbru Ωmien did meta l-popli kollha jaduraw lil Alla veru. Hoseg a kien jilma dan iω-ωmien b ala da la dida f Kang an; Ìeremija b ala Patt did; IΩaija b ala saltna ma kuma minn David did meta IΩrael ikun ç-çentru tannazzjonijiet kollha. Imma t-tielet-iωaija (IΩ kapitlu 66) ibassar dan iω-ωmien bl-isem ta smewwiet odda u art dida li jitwettaq mhux f din id-dinja imma fl-o ra. Il-Profeti u l-politika Il-profeti kienu j obbu lil pajjiωhom imma ma kinux fanatiçi; lanqas ma kienu jfittxu jiksbu xi qawwa politika. Gotwald ifisser tajjeb fil-qosor ir-rwol tal-profeti: kienu jafu tajjeb x kien qed ji ri madwarhom b al kull çittadin ie or; kienu juru x ja sbu u xi jrid Alla jew bil-predikazzjoni jew bil kitba; kienu rejalistiçi fil- udizzju tag hom, imdawwlin minn Alla jew mill-esperjenza; kienu j arsu lejn l-istituzzjonijiet politiçi b ala strumenti f idejn Alla. Il-kontenut ewlieni tal-profeziji Il-kontenut prinçipali tal-profeziji jing ata f erba forom: oraklu li jg allem u j e e dwar il-patt tas- Sinaj; oraklu li jfisser rajjiet storiçi; per eωempju: IΩaija 21,8; oraklu ta twiddib jew kundanna; oraklu ta barkiet futuri, jew ta weg da. Forom letterarji tal-profeziji Il-forom letterarji tal-profeziji huma afna; il-priçipali huma: orakli ta twiddib, ilmenti, fidwa, eçç.; rakkonti ta sej iet, olm, viωjonijiet, bijografiji (Ìer 26-29), eçç.; stqarrijja (Ìer 11,18ss.); G anjiet (IΩ 5,1ss.), innijiet (IΩ 44; 45); rakkonti ta rajjiet, u ittri (Ìer 22). Il-prospettiva profetika Il-prospettiva profetika tfisser il-mod li bih il-profeta jara l- ejjieni; xi drabi jilma dak li jkun se jse fi Ωmien qrib tieg u Il-Profeti 13

b ala figura ta dak li jkun se jse fil- ejjieni mbieg ed. Per eωempju: jekk l-g immanu-el tal-kapitlu sebg a ta IΩaija kien ÓeΩekija,kif jg idu xi biblisti, dan kien figura profetika ta Kristu u r-riforma li wettaq. Hekk ukoll fl-evan elji sinottiçi, il-qerda ta Ìerusalemm hi figura ta l-a ar tad-dinja. Il-profeti u l-kult Xi studjuωi asbu li l-profeti kienu kontra l-kult, o rajn li kienu kollha saçerdoti. Imma la kienu kollha saçerdoti u lanqas kontra l-kult b ala tali. Ikkritikaw bl-a rax il-qima esterna li ma tkunx marbuta ma ajja tajba, g ax il-qima g andha tkun espressjoni sinçiera ta m abba lejn Alla u marbuta ma l-osservanza tal-li i li Alla ta lil Mosè. Xi whud mill-profeti, b al EΩekjel, kienu saçerdoti. O rajn kienu lajçi. Ta min jinnota li l-istituzzjoni saçerdotali kienet ereditarja, jigfieri li s-saçerdoti Lhud kienu je tiegu li jitwieldu minn familji saçerdotali. Imma mhux hekk il-profeti; is-sej a minn Alla kienet tintag mel lill-profeta personalment, kariωma li ma kinitx ting ata lil uliedu. Dawk l- ulied tal-profeti li fuqhom jitkellem it-tieni ktieb tas-slaten (fil-kap.2, vers 3 ) kienu nies twajba jg ixu flimkien f Betel fi Ωmien Elija u EliΩew. Distinzjoni bejn Profeti veri u profeti foloz Kultant mhijiex a a façli li tiddistingwi bejn profeta veru u wie ed falz. Il-profeti foloz, b al dawk veri, kienu jippreωentaw ru hom f isem Alla veru imma ma kinux. Il-profeti ta Alla veru kienu j abbru l-verità bla ma jfittxu li jog bu lill-kbarat. Insibu eωempju sabi ta din il-verità fl-ewwel ktieb tas-slaten, kapitlu 22. Wie ed jista jag raf profeta tajjeb minn wie ed falz b dan il-mod: * Il-profeti foloz kienu jippriedkaw il-kult estern lil Alla u ma kinux jis qu fuq il-qima nterna li g andha ting ata lil Alla. Il-qima nterna hija dik ta ajja qaddisa, ustizzja soçjali u m abba tal-proxxmu, li hija qima wisq akbar u a jar minn dik esterna tal-festi u s-sagrifiççji. Il-profeti veri dejjem ippriedkaw din il-qima interna u kkritikaw dik esterna, li, mifruda minn dik interna, xejn ma tog ob lil Alla. 14 Il-Profeti

* Il-profeti foloz kienu dejjem i abbru dak li jog ob lissemmieg a tag hom u mhux li jkun ta id g alihom. Kienu jbassru l-prosperità anke meta jkun ej xi kastig fuq il-poplu min abba d-dnubiet. Imma mhux hekk il-profeti veri. Ìeremija, per eωempju, ma beza minn add u ma fittex li jog ob lil add meta abbar il-qerda ta Ìerusalemm. Minkejja li kien mhedded li joqtluh u bata tant biex jg id dak li kkmandah Alla wasal fuq ix-xifer tal-mewt. Hekk g amel ukoll EΩekjel li ie mg oddi biω-ωmien min abba li ppriedka dak li ma kienx jog ob lill-poplu. * Kriterju iehor li bih jing arfu l-profeti veri hu dak ta l- ortodossija tat-tag lim li jippriedkaw. Il-profeti tal-bibbja dejjem g allmu l-fidi f Alla wie ed (il-monotejiωmu safi). Imma ma g allmux hekk il-profeti foloz li kienet da let f IΩrael ÌeΩabel, il-mara tas-sultan A ab. Dwar tag lim iehor, il-profeti veri kienu dejjem marbutin ma kull ma hemm fil- Li i ta Mosè u mat-tag lim tal-missirijiet. * L-onestà tal- ajja kienet ukoll tag Ωel il-profeti veri minn dawk foloz. Meta naqraw l-istorja tal-profeti li hemm fil-bibbja qatt ma nsibu xi a a li ttebba l-qdusija tal- ajja li kienu jg ixu. * Il-profeti veri kienu jfittxu dejjem li jog bu lil Alla anke meta kienu jbatu u jaslu biex jitilfu ajjithom. Imma ma kinux hekk dawk foloz li l-g an tag hom dejjem kien li jidhru sbie quddiem il-kbarat. * Dwar qlig ta flus u interessi o ra materjali, il-profeti veri qatt ma admu u ippriedkaw. Dan hu kriterju ie or li jifridhom mill-profeti foloz. Meta naqraw il-kundanna g ar-reg ba g all-flus li ppriedka l-profeta G amos u nqabblu kliemu mal- ajja li g ex bit-tbatija kollha li iebet mag ha l-onestà tieg u, nifhmu mill-ewwel li kien profeta tassew. U b alu kienu l-profeti l-o ra li minnhom titkellem il-bibbja. * Il-profeti foloz kienu dejjem jintilfu minn sensihom, imma mhux hekk il-profeti veri. Meta dawn ta l-a ar kienu xi daqqiet jintilfu, dan il-fenomenu kien ikun ej mill-qawwa ta Alla u jixxebba ma l-estasi. EΩempji ta estasi u ta konçentrazzjoni profetika nsibuhom f EΩekjel 4,4-8; f IΩaija 21,3-4; Il-Profeti 15

f Danjel 10,9-17). Mhemmx g alfejn ng idu li l-profeti foloz kienu jintilfu minn sensihom mhux ta t il-qawwa ta Alla, imma b mezzi naturali esterni, b al g ajjat, muωika qawwija, hruq ta inçens madwarhom, dawrien, eçç. * Fl-a arnett, l-ikbar kriterju li bih nistg u nifirdu l-profeti veri mill-foloz hija l-konvinzjoni li huma kellhom tas-sej a li g amlilhom Alla biex jippriedkaw il-verità u jbatu g aliha. Dwar dan biωωejjed insemmu lil Ìeremija, lil EΩekjel u lil G amos. It-thejjija g all-viωjoni u predikazzjoni profetika Bosta drabi, il-predikazzjoni profetika kienet tkun spontanja, ji ifieri ming ajr ebda t ejjija. Il-profeta kien i oss fih il-qawwa ta Alla u dlonk imur ixandar dak li jurih Alla. Dwar dan insibu eωempju f EΩekjel 8,1ss.: ara li fis-sitt sena, fil- ames jum tas-sitt xahar, jien kont qieg ed f dari, u l-anzjani ta Ìuda bilqieg da quddiemi meta waqg et fuqi id sidi l-mulej... Imma xi drabi l-profeta kien jipprepara ru u g all-viωjoni u l-predikazzjoni tieg u. Insibu eωempju fil-ktieb tal-profeta Ìeremija meta l-fizzjal ta l-eωerçtu u kbarat o ra talbu lill-profeta biex jid ol g alihom quddiem Alla u jurihom x g andu jsir. Ìeremija ejja ru u u wara g axart ijiem iet il-kelma tal-mulej u l-profeta wrieha lil min talbu biex jid ol g alihom (Ìer 42,1ss.). Il-profeti kienu j ejju ru hom b dan il-mod: * Meta l-kaldin aqru l-poplu ta Alla u l-profeta Óabakkuk ra fihom il-kastig ta Alla, ried jaf x sejjer ji ri l quddiem. Alla kellmu, imma wara li da al fih innifsu u probabilment g amel irtir. Óabakkuk kiteb hekk: Se noqg od g assa f posti, se nibqa wieqaf fuq it-torri tieg i, nistenna alli nara x sejjer jg idli, u kif se jwie eb g all-ilmenti tieg i. Imbag ad il-mulej wie eb: Ikteb id-dehra, qalli, onqoxha fuq tavlozzi... (Óab 2,1ss.). * Drabi o ra, il-profeta kien isum, jitlob u jag mel penitenza alli jkun jista jipprofetizza. Meta Danjel talab g all-poplu u ried jara meta se jg addi Ω-Ωmien tal- erba ta Ìerusalemm, Ωmien li fuqu kien tkellem il-profeta Ìeremija, jg idilna hu stess kif ejja ru u g all-viωjoni li kellu mill-an lu Gabrijel: Dawwart wiççi lejn Alla Sidi biex infittxu bit-talb umli tieg i 16 Il-Profeti

u bis-sawm, tfajt fuqi libsa ta l-ixkejjer u xerridt l-irmied fuq rasi. Tlabt lill-mulej Alla tieg i, stqarrejt u g idtlu: Nitolbok, Sidi, Alla kbir u tal-biza, li jωomm il-patt u t-tjieba ma biebu u ma min i ares il-kmandamenti tieg u, a na dnibna, ibna ru na aωin, g amilna d-deni, qomna kontra tieg ek... (Dan 9,3ss.) * Xi drabi kien ikun Alla nnifsu li j ieg el lill-profeta jipprepara ru u alli jirçievi l-viωjoni u jara r-rieda ta Alla u dak li kien sejjer ise. Meta kien se jse l-assedju ta Ìerusalemm mill-babiloniωi, EΩekjel kellu diversi vi jonijiet u ordnijiet minn Alla. Il-profeta hekk kiteb dwar wa da minn dawn ilviωjonijiet: U kienet hemm id il-mulej fuqi u qalli: Qum u mur lejn il-wita u nkellmek hemm. U jien qomt u ri t lejn il-wita u, ara, kien hemm wieqfa l-glorja tal-mulej, b all-glorja li kont rajt dejn ix-xmara Kebar, u waqajt wiççi fl-art. U ie fuqi l-ispirtu u waqqafni fuq ri lejja, kellimni u qalli: Mur ing alaq o darek... (EΩek 3,22ss.) Profeziji dwar il- id li kellu j ib mieg u il-messija Diversi profeziji jg idu li l-messija kellu j ib mieg u Ωmien ta id kbir: prosperità materjali, paçi kbira, g aqda u kull perfezzjoni idejali. In ibu hawn xi eωempji ta id messjaniku li abbru l-profeti. Il-profeta Ìoel, meta lema il-mi ja tal-messija, kiteb: U ji ri dak in-nhar: il-muntanji jqattru l-inbid did, il-g oljiet inixxu l- alib, u l-widien kollha ta Ìuda jfuru bl-ilmijiet... (4,18ss.) IΩaija abbar li fi Ωmien il-messija l-bniedem jg ix g omor twil u, jg ib il-mard u kull deni tal- isem: Imbag ad jinfethu g ajnejn il-g omja, jinfethu widnejn it-torox. Imbag ad iz-zopp jaqbeω b al g aωωiela u lsien l-imbikkma jin all bil-fer... (IΩ 35,5ss.). IΩaija wkoll jitkellem dwar it-trasformazzjoni tan-natura tal-bhejjem f dan iω-ωmien messjaniku (IΩ 11,6-9). Îg id ukoll li Ìerusalemm issir il-belt kapitali tas-saltna messjanika (IΩ 2,2-4). It-Tieni IΩaija jikteb li l-bniedem ikollu dixxendenza kbira (IΩ 54,1-3), u t-tielet IΩaija jg id li l-bnedmin isiru kollha tajbin u saçerdoti tal-mulej (IΩ 60,21; 61,6). Il-profeta Ûakkarija jbassar id bla qies fiω-ωmien tal-messija (Ûak 14,14 eçç.). Il-Profeti 17

Issa nag mlu mistoqsija flimkien ma l-istudjuωi tal-bibbja: Se dak kollu li abbru l-profeti? Litteralment Ωgur li le. Mela kif g andna nfissru l-kliem tal-profeti? L-opinjonijiet ewlenin talbiblisti huma dawn: a) Interpretazzjoni litterali-pedago ika. Din iωωomm li l- id im abbar hu id materjali, imma provviωorju. Tg id li Alla alla lill-profeta ja seb hekk g al ra unijiet pedago içi, ji ifieri biex ig allem lill-poplu li l-messija kien sejjer i ib id kbir mieg u, id li fil-fatt kellu jkun spiritwali (L.Denifle, Le Messianisme, Parigi 1929). Din l-opinjoni hi Ωbaljata g ax tifred il-verità li fehem Alla minn dik li fehem il-profeta. b) Interpretazzjoni litterali-eskatolo ika. Skond din l-opinjoni, il- id tal-messija hu id materjali imma ma jitgawdiex issa. Jitgawda fis-saltna ta Kristu glorifikat li titwaqqaf fuq din l-art stess qabel il- udizzju universali. Din it-tejorija tinωamm minn dawk li jissej u millenaristi, jew kiljasti g ax jemmnu li g ad ikun hemm saltna ta elf sena fuq din l-art meta jidher Kristu glorjuω. Din it-tejorija ΩΩomm tliet mi jiet ta Kristu: dik ta Betlehem, id-dehra tieg u meta jwaqqaf is-saltna ta elf sena fuq l-art, u l-a ar mi ja wara dik ta elf sena meta jsir il- udizzju a ari u universali. Is-Sant Uffiççju ddikjara fl-1944 li din l-opinjoni hija perikoluωa, tuto teneri non posse (EB, 570). ç) Interpretazzjoni litterali (1933). Din it-tejorija hija tajba iωda fiha xi kontradizzjonijiet. Per eωempju, din it-tejorija ma tfissirx çerti esa erazzjonijiet li jidhru li hemm fil-profeziji dwar iω-ωmien messjaniku: l-g oljiet jitniωωlu u l-widien jog lew (IΩ 40,4); l-iljuni jieklu t-tiben (IΩ 11,7), li ma jkunx hemm aktar lejl (IΩ 60,20), eçç. d) Interpretazzjoni simbolika. Din l-opinjoni ΩΩomm li l- id materjali li minnu jitkellmu l-profeziji dwar iω-zmien talmessija hu sempliçement figura tal- id spiritwali. Din hi l-a jar opinjoni. Gesù wkoll ieb il-fer ta ikla b ala figura tal-fer tal- enna u tal- id spiritwali tal-knisja (Mattew 8,11; 22,13; 26,29). 18 Il-Profeti

Kif jitqassmu l-profeti Id-diviΩjonijiet tal-profeti fl-edizzjonijiet tal-bibbja Nisranija (mhux dik Lhudija) huma: a) Profeti li ma kitbux (b al Elija) u profeti li kitbu. (b al IΩaija, Ìeremija, eçç.). b) Profeti kbar (IΩaija, Ìeremija, EΩekjel, Danjel u Baruk) u profeti Ωg ar (Hoseg a, G amos, eçç.). ç) Profeti tas-saltna ta fuq jew ta IΩrael (G amos u Hoseg a) u profeti tas-saltna t isfel jew ta Ìuda (il-bqija tal-profeti li kitbu). d) Profeti ta qabel l-eωilju: G amos, Hoseg a, IΩaija (1-39), Mikea, Ìeremija, Sofonija, Nahum, Óabakkuk. e) Profeti ta Ωmien l-eωilju: EΩekjel u t-tieni IΩaija. f) Profeti ta wara l-eωilju: Óaggaj, Malakija, Ûakkarija, it-tielet IΩaija, Ìoel, G abdija, Ìona u Danjel. Kif g andek taqra l-profeti Peter Ellis jag ti dawn il-prinçipji siewja fuq kif g andna naqraw il-profeti (P. Ellis, The Men and the Message of the Old Testament, p.271ss): 1. Il-profeti la huma tradizzjonalisti u anqas rinnovaturi. Jippriedkaw t-tag lim tajjeb img oddi lilhom u ja ornawh g all- ajja ta Ωmienhom. Per eωempju, dak li ppriedka G amos favur il-foqra hemm l-g eruq tieg u fil-kodiçi tal- Patt (EΩodu 21-22). Biex in ibu eωempju, il-profeti g amlu kif g amel il-konçilju Vatikan II: a orna l- ajja tal-knisja ta llum skond il- ajja ta l-insara tal-bidu. 2. Il-profeti ma jiddiskutux dottrini imma jippriedkaw biss irreli jon safja f isem Alla. It-tejolo ija tag hom mhjiex elaborata imma bi skop ta konver joni, kif wara ppriedka Ìesù: Jekk ma tikkonvertux, ilkoll tintilfu (Luqa 13,2). 3. Il-profeti jag fsu fuq li l-bniedem g andu jg ix dak li jemmen, ji ifieri li jg ix skond ma jemmen. Fihom g andna nfittxu dak li jippriedka predikatur popolari, mhux diskorsi raffinati, eωattezzi storiçi u sibijiet filosofiçi. 4. M g andniex infitxxu l-kronolo ija eωatta fid-diskorsi talprofeti g ax afna siltiet kienu mi burin mid-dixxipli. Il-Profeti 19

5. Jaqbel li mill-materjal tal-profeti nag Ωlu dak li l-iktar jolqotna u jag mel id g al-ru na Ta min jinnota r-riflessjoni profonda li jag mel R.K.Harrison: il-materjal kollu tal-profeti huwa profezija, anke meta jitkellmu fuq Ωmienhom, g ax il-futur, kif jg id Santu Wistin, di a jinsab fil-preωent. Mela dak li ppriedkaw g al dak ii - Ωmien jiswa wkoll g an-nies ta Ωmienna. IT-TIENI TAQSIMA IL-PROFETI TAS-SEKLU TMIENJA HOSEGÓA Da la Il-ktieb tal-profeta Hose a hu mqie ed fil-bidu ta dawk li a na mdorrrijin insej u profeti Ω ar. Din id-drawwa li biha nsej u lil dawn il-profeti ejja mill-vulgata Latina. IΩda wkoll fil- Bibbja lhudija dan il-ktieb ta Hose a jinsab fi grupp ta tnax-il profeta li jitqie edu wara l- abra tal-profeti l-o ra li nsej ulhom kbar. F din il-bibbja lhudija, Hose a jinsab wara IΩaija, Ìeremija u EΩekjel, immedjatament wara EΩekjel. Fi Ωmien Bin Sirak (Sir 49,12) din il-kollezzjoni ta tnax-il profeta kienet ma rufa sew, u ÌuΩeppi Flavju wkoll kien jaf biha (Contra Appio. 1,8,3). Skond it-tradizzjoni rabbinika, l- orrief tas- Sinagoga l-kbira abru l-kitba ta dawn il- profeti f kollezzjoni aliha. Imba ad is-santi Padri tal-knisja nisranija mxew wara din id-drawwa. Illum, u wkoll fit-tradizzjoni antika tal-knisja, il- kollezzjoni tat-tnax-il profeta Ω ar titqie ed wara dik tal-profeti kbar, kif a idna. Imma fil-kodiçi Vaticanus u l-ie or, l-alexandrinus dawn il-profeti jinsabu qabel il- kbar. 20 Il-Profeti

Fil-Bibbja Maltija Hose a jinsab imqie ed l-ewwel f din l-kollezzjoni, u hekk ukoll jinsab f Bibbji o rajn. Imma insibu li fit-traduzzjoni griega tas-seb in (LXX) jitqie ed wara Áamos. Kif jinnota tajjeb R.K.Harrison, ma nafux eωattament l- aliex l- ordni tat-tqie id tal-kotba fil-lista tal-kotba tat- Testment il-qadim mhijiex dejjem l-istess. Il-Profeta L-isem lhudi tal-profeta, Hoxea, ifisser il-mulej isalva. Ittifsir ta l-isem hu b al dak ta ÌoΩwe, ta IΩaija u ta Ìesù, imma f forma o ra. Hose a hu wie ed mill-erb a profeti tas-seklu 8 qabel Kristu. Fuq ajtu nafu ftit ferm, imma l-ktieb tie u j idilna li missieru kien jismu Beri, li beda il-missjoni tie u fis-saltna ta Ìerobo am II, sultan ta IΩrael (781-753 qk). Hose a hu l-uniku profeta li kien mit-tramuntana tal-palestina u trabba fis-saltna ta IΩrael. Aktarx li miet ftit qabel il-waq a tas-samarija (721 q.k.) li waq et f idejn Sargon II ta l-assirja. Meta wie ed jeωamina tajjeb il-profezija ta Hose a jasal all-konkluωjoni li l-missjoni tie u twettqet eωattament bejn issena 750 u 724 q.k, bejn il- idma ta Áamos u dik ta IΩaija. Dan kien Ωmien kritiku afna fl-istorja tal-poplu ta Alla. L-istudjuΩi fittxew x kienet is-sen a, jew il-professjoni, tie u. Hemm min ja seb, b al G.A.F. Knight, li kien furnar ax fil-kap 7, vrus 4ss., jitkellem fuq is-sen a tal-furnara. O rajn ja sbu li kien bidwi ax bosta drabi jalludi all- ajja tal-biedja. Kienet x kienet is-sen a tie u, hu Ωgur li kien ta skola. Il-kitba tie u hija bi stil mirqum tajjeb u turi li kien jaf tajjeb l-intriççi politiçi ta Ωmienu. Il-ktieb j idilna li kien miωωewwe ma wa da jisimha Gomer, bint Diblajm. Kif naraw il-quddiem, minn din il-mara Hose a kellu diversi tfal. Is-Sitwazzjoni Soçjali Il-qa da politika u soçjali li fiha pprofetizza Hose a u fiha wettaq u temm il-missjoni tie u kienet mill-a ar. Ìerobo am II, li fi Ωmienu Hose a beda jippriedka, saltan Il-Profeti 21

al 29 sena. Kien ra el intelli enti, politiku tajjeb u jil aqlu, imma la ab bil-politika bla ma qies il- id tar-reli on. Fi kliem ie or qie ed il-lo ob politiku fuq dak li jitlob Alla, u sa ansitra nqeda bir-reli jon all-iskopijiet tie u politiçi u soçjali. Millaspett materjali, Ìerobo am kellu suççess. Mater jalment ieb il-pajjiω l quddiem u kien hemm prosperità kbira fit-tramuntana tal-palestina, almenu all-kbarat. Imma mill-aspett morali u reli juω, is-saltna ta Ìerobo am kienet fjask kbir. Da let il-qima lejn il-ba alim (allat foloz). L-in ustizzji soçjali kibru u ajnejn il-kotra kienu j arsu lejn l- id li j addi. Imma min jinsa lil Alla u jibni fuq it-tafal ma jsaltanx al Ωmien twil. U hekk ara fi Ωmien Hose a Il-profeta tkellem çar, wera l-kastig li kien ej fuq il-pajjiω. Imma, b as-soltu, min i id il-verità, ibati, u ftit ikunu dawk li jisim uh. Hose a ambaq alxejn. Áaddewh b iblah u ridikulu. Imma dak li xandar se. Fit-30 sena ta wara l-mewt ta Ìerobo am, saltnu 6 slaten, u 4 minnhom adu s-saltna bi vjolenza. Meta ma jkunx hemm stabilità politika fil-pajjiω,dan ma setax ikunx sinjal sabi. Is-suççessur ta Ìerobo am kien ibnu Ûakkarija u ie maqtul wara 6 xhur biss. Warajh saltan Sallum (746 qk) li nqatel wara xahar wie ed biss (ara 2 Slaten 15,8-16) minn Mena em, li saltan warajh al 10 snin. Dan kien bniedem kiefer li aqar ferm il-pajjiω; biωωejjed li wie ed jiftakar li meta kien f Tirsa, belt li waqfitlu u ma fet itlux il-bibien ta ha, nifed bix-xabla n-nisa tqal ta ha (2 Slaten 15,16). Wara Mena em, saltan Peka ija (737-736 qk) bin Mena em, li dam isaltan sentejn. Dan kien maqtul minn Peka li nqatel minn Hose a bin Ela (mhux il-profeta li fuqu qe din nitkellmu). Dan dam isaltan sentejn u kien l-a ar sultan ta IΩrael. Kien hu li f çertu sens ieb b idejh l-assedju u l-waq a tas-samarija minn Salmanasser V l-imperatur ta l-assirja. L-assedju beda meta s-sultan ma riedx i allas aktar il-qbiela lill-assirja. Is-saltna ta IΩrael (Samarija) iet fi timiem darba al dejjem fis-sena 721 qk. Il-qa da reli juωa ma kinitx a jar minn dik politika. IΩrael alla lil Alla veru u beda ja ti qima lill-allat. Dawn l-allat kienu l-ma rufa ba alim, kelma li tfisser sidien, biex nifhmuha a jar, protetturi. Kienu jitqiesu minn-nies ta dak iω-ωmien b ala pro- 22 Il-Profeti

tetturi ta bliet, ir ula, sta uni, eçç. Kien hemm alla tax-xita, ta l-ista uni, tal- sad, tal-fertilità, u tant allat o ra. Kif a na andna l-qaddisin protetturi ta na, hekk huma, fl-injoranza tag hom, kellhom il- ba alim ta hom. U l-qima li kienet tin ata lilhom ma kinitx nadifa. Kienet qima pagana u diωonesta. Hose a, b all-profeti l-o ra ta warajh, ippriedka u kiteb kontra din il-qima idolatrika li kienet ta mel ajb lill-poplu li Alla veru aωel minn fost il-pagani. Il-profeta jsejja din il-qima prostituzzjoni ax kif mara tad-dnub tin atha lil diversi r iel, hekk IΩrael kien infidil lejn Alla li abbu b al ma arus i obb lill- arusa, u n ata lil allat o ra b im abba falza. IΩ-Ωwie ta Hoseg a Biex jiftiehem sewwa l-ktieb ta Hose a je tie li jitfisser tajjeb iω-ωwie tie u ma Gomer, il-mara li hu j id li kienet martu, li kienet infidila lejh, u li minnha kellu t-tfal. Kienet din martu tassew, jew figura li tirrappreωenta l-infedeltà ta IΩrael lejn Alla? L-ulied li kellu minnha kienu tassew uliedu, jew il-frott tarrelazzjoni aωina bejn IΩrael u l-allat? Fl-ewwel kapitlu tal-ktieb tie u l-profeta j id li b ordni ta Alla ΩΩewwe lil Gomer li minnha kellu 3 ulied, 2 subien u tifla. Lilhom ta, b ordni ta Alla, ismijiet simboliçi biex ikunu figura tar-relazzjoni ta Alla ma IΩrael. L-isem ta l-ewwel tifel kien ÌiΩra el li jfakkar fil-wied ta ÌiΩraghel fejn Ìe u kien qatel lil A ab (2 Slaten kap 9-10) u li jipprofetizza l- rajja li se et fl-istess wied fejn imba ad inqatel l-iben ta Ìerobo am II (2 Slaten 15,8-10) li minnu a tkellimna. L-isem tat-tifla kien Lo-ru ama (ma hemmx niena) u jfisser li Alla ma kienx sejjer jit assar lil IΩrael, kif tabil aqq ara wara meta nqerdet Samarija min abba d-dnubiet ta ha. L-isem tat-tieni tifel kien Lo- ammi (mhux il-poplu tie i) li jfisser il-fatt li Alla warrab lill-poplu tie u. Fil-kapitlu 3 jer a jitkellem fuq iω-ωwie tie u ma Gomer, alkemm ma jsemmix isimha, u j id li din kienet adultera (3,1). J id ukoll li b ordni ta Alla kellu je odha lura f daru, u li kellu j allas aliha somma ta flus (15-il biçça tal-fidda) u xkora u nofs x ir (3,2). Ikompli j id li mba ad din kienet fidila lejh u ex ma ha ajja feliçi. Il-Profeti 23

L-istudjuΩi jiddiskutu dwar dan iω-ωwie tal-profeta ma Gomer u t-tfal li kellhom. Dwar dan, in ataw diversi interpretazzjonijiet li fosthom tlieta jidhirli li huma l-ewlenin: a) L-interpreti Lhud taω-ωminijiet tan-nofs, u afna studjuωi warajhom, Ωammew li r-rakkont kollu taω-ωwie tal-profeta huwa simboliku u jirrappreωenta r-relazzjoni ta l-im abba ta Alla u l-infedeltà ta IΩrael. b) Xi studjuωi moderni, b al A. van Hoonacker, Ωammew li r- rakkont kollu huwa viωjoni li kellu l-profeta. c) Óafna studjuωi llum iωommu, bejn wie ed u ie or, l-istoriçità ta dak li hemm fir-rakkont u li l-esperjenza personali fiω-ωwie serviet lil Hose a biex ja raf u jiddeskrivi tajjeb ir- relazzjoni ta m abba bejn Alla u IΩrael. Min abba diversi ra unijiet li jitolbu bosta tul u Ωmien biex ikunu mfissra tajjeb, na seb ma hafna studjuωi tallum li l-a jar opinjoni hija l-a jar wa da. BiΩΩejjed li n idu li d-dettal tal-prezz li Hose a allas biex jie u lura f daru lil Gomer jirrifletti l-istoriçità tal- rajja. Min hu interessat li jkun jaf b dak kollu li qalu l-istudjuωi dwar din il-kwistjoni diffiçli, jista jaqra l-kitba fit-tul ta H.H. Rawley fil-bulletin of the John Rylands Library, XXXIX (1956-1957), p. 200ss. Il-Ktieb tal-profeta * Awtentiçità: L-istudjuΩi kwaωi kollha jωommu li l-ktieb, almenu fil-parti kbira tie u, huwa ta Hose a. Xi w ud jiddubitaw biss, imma min ajr ra unijiet sodi, minn 2,18-25 u 14,2-9. Jidhru li mhumiex tal-profeta l-ewwel u l-a ar vers tal- ktieb (1,1 u 14,10), u l-vers 5 tal-kap. 3 li jit addet dwar ir- restawrazzjoni ta IΩrael. * Il-binja tal-ktieb: il-ktieb huwa mibni fuq appunti li l- profeta kien kiteb qabel il-priedki tie u. Dawn l-appunti ew imba ad Ωviluppati wara. Hu mpossibbli li wie ed jifred bejn l- appunti nfishom u r-reviωjoni li fuqhom saret wara. * L-istil: l-istil huwa sapjenzjali, ji ifieri bi skop ta ta lim. Áalhekk il-ktieb fih afna figuri. Alla jixxebba ma arus, tabib, missier, ra aj, iljun, ors, leopard, eçç. IΩrael jixxebba ma arusa, iben, marid, mer la, amiema, dielja, inbid tal-libanu, eçç. 24 Il-Profeti

Il-Óidma tal-profeta Hose a wettaq il-missjoni tie u fis-saltna ta fuq, imsej a ta IΩrael, fis-snin li rajna fil-bidu ta dil-kitba. Dan ifisser li Hose a ppriedka fis-samarija, l-aktar f Betel u Gilgal. Betel kien post qaddis li jfakkar fid-da la ta Abraham fil- Palestina, il-viωjoni li kellu Ìakobb (Ìn 28,19ss. u 31,13), fi rajjiet ta Ωmien l-im allfin, u fil-post fejn Samwel kien ji udika lil IΩrael u n-nies kienu jie du l-offerti ta hom lil Alla (1 Sam 7,16). Hemm Ìerobo am II waqqaf çentru idolatriku b qima lejn id-divinità ta t amla ta o ol, u minn post sagru amlu post ta qima pagana. Hemm ippriedka Hose a u Áamos ukoll. Gilgal kien l-ewwel post li fih tell u it-tined ta hom l-áebrej meta qasmu x-xmara Ìordan (ÌoΩwè 4,19-24). B al Betel, ifakkar fi rajjiet eωieω al qalb il-lhud. U dal-post storiku mbidel ukoll f post idolatriku mis-slaten tas-saltna ta fuq. Il-messa tal-profeta Billi Hoseg a g ex fl-istess Ωmien ta G amos, mieg u jaqbel fil-kundanna ta l-in ustizzji soçjali (4,1-2) u fil-kritika tal-kult superfiçjali (6,4-6; eçç.). It-tag lim partikulari ta Hoseg a hu: Kundanna tal-kult idolatriku: il-qima tal-g o ol tad-deheb li jirrapreωenta lil Ja weh (8,5s.). Kundanna tat-tama Ωejda fil-qawwiet politiçi ta l-e ittu u l-assirja. Kundanna lis-saçerdoti idolatriçi (4,4-11). L-istorja ta IΩrael hi storja ta dnubiet u ribelljoni. Alla iktar i obb milli jikkastiga; Alla g arus isir Alla missier. Il-ktieb ta Hoseg a Jid er çar li l-ktieb hu kollu tal-profeta minbarra xi vrus dubbjuωi (1,1; 3,4-5; 14,10). L-awtur g amel abra ta noti ta priedki li Ωviluppa wara. L-istil hu sapjenzjali b afna figuri. Alla hu mxebba ma : g arus, missier, tabib, rag aj, iljun, leopard, orsa, nida, si ra b afna weraq Ωg ar, kamla. IΩrael hu mxebba ma : g arusa, iben, marid, torta, nida ta filg odu, g o la rasha iebsa (4,16). Il-Profeti 25

L-influss li Hoseg a alla fuq il-kotba sagri ta warajh Dwar iω-ωwie ta Alla ma IΩrael u r-ru : fuq Ìeremija, EΩekjel, it-tieni IΩaija, u fuq it-testment il- did u l-ispiritwalità Nisranija bi sfumaturi diversi. Il-Paternità ta Alla (kap 11) fejn il-ma fra u l- niena teg leb id-dnub (Ìer 31,18-20 u Luqa 15,11ss.). Alla jippreferi niena mis-sagrifiççji: ara Mattew 9,13; 12,27. L-g erusija ta Alla ma IΩrael (2,21-22 ma Rumani 9,25ss; 1 Piet 2,10). Silta mag Ωula: Il-kobor tal- niena ta Alla (11,1-11) 1 Meta IΩrael kien tifel jien abbejtu, u mill-e ittu lil ibni jien sejja tlu. 2 Imma iktar ma sejja tilhom, iktar tbieg du minni. Lill-Bag alim offrew sagrifiççji, U lill-idoli inçens arqu. 3 Kont jien li g allimt lil Efrajm jimxi, kont nerfag hom fuq dirg ajja imma huma ma fehmux kemm dewwejthom. 4 B al bniedem, bidthom bi bula ta niena, b rabtiet ta m abba. Kont g alihom b al min jerfa t-tarbija ma addejh u jmil lejha biex jitmag ha. 5 Huma jer g u jduru lejn l-e ittu, imma Assur ikun is-sultan tag hom. 6 Is-sejf jg addi bil-qilla mill-ibliet tag hom, u jxejjen il-pro etti tag hom. (Vers korrott: traduzzjoni inçerta) 7 Il-poplu tieg i wa al f rasu li jitwarrab minni. Huma qeg din isej u lil Bag al, iωda hu ma j arishomx. 8 Imma kif nista jien nabbandunak Efrajm? Nista jien nitilqek, IΩrael? Nista jien nimxi mieg ek b al ma Adma? 26 Il-Profeti

Jew nag mlek b al Sebojim? Qalbi nbidlet ewwa fija, u nienti tqanqlet fija. 9 Le, ma ninfexx fis-sa na tal-korla tieghi, lanqas ma ner a neqred lil Efrajm, g ax jien Alla u mhux bniedem Jien il-qaddis f nofskom, Dak li ma j obbx jeqred. 10 Huma g ad jimxu wara l-mulej; hu b al iljun jg ajjat u, meta hu jg ajjat, uliedu ji u mbeωωg in mill-punent; 11 ji u jirtog du b al g asafar mill-e ittu, b al amiem mill-assirja, u jien nag mel li jg ammru fi djarhom; din kelma tal-mulej. Tifsir u riflessjoni L-a ar vers ta din is-silta nqeda bih u fissru b mod messjaniku San Mattew meta applikah g al Ìesù tarbija u qal fil-van elu mill-e ittu sejja t lil Ibni. B al dan it-test hemm ie or f Mikea 6,4ss. Is-silta kollha g andha mportanza kbira g ax tirrivela n- natura ta Alla kollha niena ta missier li j obb u jag der lil uliedu. Adma u Sebojim kienu bliet fil-pentapoli li ew ikkastigati b al Sodoma u Gomorra. Alla jg ajjat b al iljun, g ax l-iljun ma jitlef qatt il-priωa imma jibqa ji ri warajha. Ix-xbieha tal-g asafar tinsab fil-profeti (per eω. Ìeremija 4,25) u tfisser ritorn Ωgur u m affef. Din is-silta turina kemm Alla j obbna: ukoll meta nitwarrbu minnu. Hu jibqa ji ri warajna; mhux b all-bnedmin li jinsewna malajr speçjalment meta nitwarrbu minnhom. Hu ma jinsina qatt u l-ma fra tieg u tkun Ωgura u ting ata minnufih. Il-Profeti 27

GÓAMOS Il-ktieb ta G amos jitqieg ed fit-tielet post fost il-profeti Ωg ar fil-bibbja Lhudija u fit-traduzzjonijiet kollha ma dumin fuqha, fosthom il-bibbja Maltija tal-g aqda Biblika u dik ta Mons Saydon. Imma hu jappartjeni lis-seklu tmienja u huwa ta l-istess Ωmien ta Hoseg a u IΩaija. Il- ajja tal-profeta Nafu ftit afna fuq dan il-profeta. Kien minn-na a tan- nofsinhar tal-palestina, mir-ra al ta Tekug a li jinsab xi ames mili lejn il-lvant u nofsinhar ta Betlehem, fuq l-g oljiet ta Ìuda. Il-ktieb stess jg idilna li G amos kien rag aj (G am 1,1; 7,14s.) u l-post fejn trabba kien idejali biex wie ed jirg a n-ng a (ara 1 Sam 25,2ss.). Barra minn hekk, kien jaqla xi a a o ra mis-si ar tal- ÌummajΩ li kienu jikbru l isfel minn fejn kien jir a n-ng a. F dawk l-in awi, is-si ra tal-ìummajω kienet si ra robusta li t addar is-sena kollha u tag mel frott bil-kotra jixba lit-tin, g alkemm iωg ar u ta kwalità inqas tajba. Il-frott tas-si ra kien jinbieg bi prezz baxx lill-foqra, speçjalment fin-na a ta nofsinhar tal-palestina u fl-e ittu. Biex il-frott isir u jittiekel, il-bdiewa kienu jtaqqbu kull frotta b xi a a bil-ponta xi erbat ijiem qabel ma tinqata mis-si ra. Dan kien ix-xog ol ta G amos. Kien xog ol ta importanza, tant li s-sultan David g aωel wie ed b al ministru biex jie u sieb il-koltivazzjoni tal-ìummajω (1 Kron 27,28). Jidher mill-ktieb li l-profeta kien wie ed minn dawk ir-rg ajja u bdiewa, li g alkemm kienu jg ixu l barra mill-ibliet, kienu nies intelli enti. Il-kitba ta G amos hija ta stil sempliçi, imma, fl-istess waqt, mirqum u aj. Turi bniedem li kien jaf sewwa dak li kien qieg ed ji ri fi Ωmienu, mhux biss fil-palestina pajjiωu, imma wkoll fl-e ittu u fis-sirja, fejn aktarx kien imur ibieg xi ng a u s-suf tag hom. G alkemm kien minn-nofsinhar tal-palestina, G amos kien imsejja minn Alla biex iwettaq il-missjoni ta profeta fit-tramuntana tal-pajjiω, fis-saltna ta fuq, imsej a wkoll ta IΩrael. Kif ig id hu stess. ma kienx jappartjeni lil xi grupp ta profeti, jew xi iben jew dixxiplu ta xi profeta. Kien ra el b all-o rajn li Alla sejja g al missjoni diffiçli f post u Ωmien mill-iktar diffiçli. 28 Il-Profeti

Billi G amos ippriedka l- ustizzja soçjali, il-missjoni tieg u bilfors li ibdet bosta g edewwa minn fost il-kbarat tal-pajjiω. F qasir Ωmien kien mixli lis-sultan li qed iqajjem in-nies kontra tieg u. Wie ed minn dawk li xlewh kien Amasija, il-qassis idolatriku tat-tempju nazzjonali ta Betel. G amos g ex fi Ωmien is-sultan G uωωija ta Ìuda 767-740/39 q.k.) u Ìerobog am II, sultan ta IΩrael (782/753 q.k.) Billi s-sultan G uωωija marad bil- diem fla ar snin ta ajtu u s-saltna tmexxiet minn amministratur aktarx li G amos ipprofetizza qrib is-sena 750 q.k.; hekk iωommu, bejn wie ed u ie or, Albright, Morgenstern u Watts. Il-profezija ta G amos hija mportanti afna biex nag rfu dak li kien qed ji ri fis-saltna ta IΩrael ta t Ìerobog am II li kien l-aktar sultan ta ila tas-saltna ta IΩrael. Tant kien kapaçi dan issultan li ieb saltnatu g al prosperità kbira. Jekk hu veru li l-kapaçità tiddependi mill-fortuna, Ìerobog am kien wie ed minn dawk li l-fortuna da kitlu u g enitu. Fi Ωmienu, pajjiωu ma baqax ma but mis-saltna ta Damasku, l-akbar g adu tieg u, g ax din kienet g addejja minn rewwixta militari u kellha ta seb g al rasha u tfittex g ajnuna minn addie or. Ìerobog am sab ru u ieles mill-g edewwa u seta jiωvol i l-pjanijiet tieg u ming ajr xkiel. Aktar minn hekk, l-e ittu, il-qawwa l-aktar setg ana li setg et tfixklu, kienet mehdija biex traωωan is-sultan ta Ìuda, u kienet tinsab f sitwazzjoni dg ajfa. Ìerobog am II mela ma kellux bωonn ja li flusu u ener ija fl-armata, u kkonçentra fuq il- id tal-pajjiω. G araf jg in is-snajja, kabbar il-kummerç u g amel pajjiωu wie ed mill-aktar g onja tallvant nofsani. Imma. kif dejjem ara fl-istorja, il-progress materjali ieb rigress morali u spiritwali. Min jag mel il-flus, eneralment ikun irid ikabbar idu dejjem iωjed. Titnissel ir-reg ba, u mag ha l-in ustizzji soçjali ta kull lewn u qies. Fi Ωmien Ìerobog am, il-klassi tan-nofs g ebet, u s-soçjetà nfirdet f Ωew klassijiet: sinjuri kbar u foqra miωerabbli. U l-foqra saru g odda f idejn l-g onja biex dawn jistag nu iωjed. Min kien qed igawdi u jixxala, u min kien qed ibati u jg um finniket tal- ajja. Meta nazzjon tag tiha g all-in ustizzji, bilfors li tibda titwarrab minn Alla, g ax Alla huwa dawl, u min irid jorqod fid-dlam, Il-Profeti 29

ma jkunx irid jara d-dawl. U meta l-bniedem ma jkunx g adu nesa lil Alla g al kollox, jibda jqimu kif jaqbel lilu. Il-korrotti tassaltna ta Israel bdew jaduraw lil Alla b mod idolatriku. Baqg u jag mlu l-festi fis-santwarji tag hom u joffru sagrifiççji f tempji li ma kinux le ittimi, tempji kkundannati mill-profeti, g alkemm imberkin mis-sultan bi skopijiet politiçi u mill-qassisin korrotti li kellhom. Bdew i alltu r-reli jon mal-korruzzjoni, g ax hekk qabel lilhom. Ag ar minn dan kollu li g idna, dawk li suppost kienu jie du sieb ir-reli jon komplew ikabbru d-dnubiet tal-poplu. Bidlu l Alla mal-flus. Qablilhom iserr u mal-g onja u j allu l-foqra jbatu. Fehmu li jekk inaffru lill-kbarat u s-sinjuri, bwiethom jiωvujtaw. Amasija, il-qassis il-kbir tat-tempju ta Betel, g aωel li jog ob lissultan u jimxi b al s abu. Ma riedx jisma bis-sewwa tal-veru Alla. G alaq widnejh g al kliem il-profeta u dar kontrih u keççih minn pajjiωu. Sitwazzjoni ag ar minn din ma tistax timma ina. U kien f dan iω-ωmien li G amos alla n-ng a u l-ìummajω ta pajjiωu u mar jippriedka l-vera reli jon fis-saltna ta IΩrael. Il-messa u t-tejolo ija ta G amos Il-messa tal-profeta jmiss dawn il-punti li ejjin: * Il-vera reli jon g andha tirrifletti fl-g emil tajjeb u tintwera b ajja tassew onesta. Li tag ti qima esterna biss lil Alla u tag mel dak li jaqbillek, din hi reli jon falza. * L-immoralità teqred il-vera ajja u tmexxi lill-bniedem lejn il-qerda tieg u nnifsu. Min jixtieq jg ix tassew, je tie lu jfittex lil Alla. * L-osservanza tal-kmandamenti ta Alla turi li l-bniedem huwa tajjeb tassew, g ax Alla hu rivelat fl-istess kmandamenti. * Il-Patt li l-poplu kien g amel ma Alla fuq is-sinaj permezz ta Mosè mhux biωωejjed biex iqaddes il-bniedem. Il-Patt g andu jkun imwettaq internament b ajja tajba, u mhux esternament biss, billi wie ed ikun membru tal-poplu ta Alla. * Jum il-mulej li afna kienu qed ja sbu li jkun Ωmien ta dawl u fer, ikun ukoll Ωmien ta udizzju u dlam g al bosta. * Minn dawk li Alla g aωel jistenna iωjed, skond l-g aωla, u ji udikahom kif titlob l-istess g aωla. 30 Il-Profeti

* Alla jista kollox; hu Alla li alaq kollox u Alla tal-providenza. Hu jmexxi l-istorja tal-bniedem u tan-nazzjonijiet. Xejn ma ja rab minn g ajnejn Alla u mill- ustizzja tieg u. * G amos ma jis aqx fuq il- niena ta Alla, b al Hoseg a, imma fuq il- ustizzja ta Alla li ma tiddg ajjef qatt. * IΩda, b all-profeti l-o ra, ma jonqosx li jwieg ed il-ma fra ta Alla fuq l-indiema u jilma Ωmien ta ti did fuq in-nazzjon midneb. Analisi tal-ktieb Jidher li l-awtur huwa wie ed: l-idejat u l-istil aj li jin ass f kull taqsima tal-ktieb m g andhomx i allu dubbji dwar l-unità tal-kitba. Kontra dak li qalet l-iskola skandinava, li l-predikazzjoni tal-profeta iet miktuba afna wara mewtu, m g andhiex valur, g ax l-istil qawwi ta l-orakli jissoponi udjenza diretta. Kif kiteb tajjeb R.K. Harrison, kull tejorija li tfittex tifred parti minn o ra tal-ktieb u tag tiha lil awtur differenti tinbena fuq baωi dg ajfa g all-a ar (Introduction to the Old Testament, p.891); l-istil tal-ktieb kollu huwa wie ed, kemm fl-orakli kif ukoll fil-viωjonijiet. Hu veru li l-ktieb fih figuri mill-isba li jissoponu ra el ta intelli enza mhux ordinarja li ma tantx tistennieha minn rag aj, iωda kien hemm u g ad hemm nies bla skola li g andhom mo b al ta addie or u anke a jar minn ta xi nies ta skola. G amos kien ra el li era u osserva dak li ra f artijiet diversi, u l-ispirtu ta osservazzjoni li kellu g enu jikteb bi stil mirqum u sabi dak li ispirah Alla. Il-ktieb jista jinqasam hekk: 1. Orakli kontra n-nazzjonijiet, kap. 1-2 A. Profeziji kontra l-popli tal-qrib, 1,3-2,3. B. Profeziji kontra Ìuda u IΩrael, 2,4-16. 2. Ìudizzju kontra IΩrael, kap 3-6. 3. Óames viωjonijiet ta kundanna, 7,1-9,10. 4. Weg da ta ti did u barka. Il-Profeti 31

Torri bena f nofsha u mag sar affer fiha (IΩ 5,2) 32 Il-Profeti

IÛAIJA (IΩ kap. 1-39) Il-Óajja ta IΩaija Il-kitba ta dan il-profeta nsibuha fl-ewwel taqsima tal-ktieb imsemmi g alih, kapitlu 1 sal-kapitlu 39. IΩaija, il-mulej isalva, kien minn Ìerusalemm, nobbli, ilpoeta klassiku ta IΩrael, politiku ta qawwa, ra el sinçier, deçiω u onest mill-iktar, predikatur ta kura ta t erba slaten ta Ìuda, abib tas-sultan ÓeΩekija u, fuq kollox, bniedem ta fidi kbira b im abba lejn Alla u art twelidu. Kien miωωewwe u kellu g allinqas Ωew t itfal. Hu mag ruf b ala il-prinçep tal-profeti u l-evan elista tat-testment il-qadim. IΩaija beda l-missjoni ta profeta fis-sena li fiha miet is-sultan G uωωija (740 qabel Kristu) u temm il- idma tieg u ta t is-sultan ÓeΩekija (727-699 q.k.). Skond tradizzjoni Lhudija, miet martri g al twemminu, isserrat fi tnejn, ta t is-sultan Manasse. Il-messa ewlieni ta IΩaija jdur kollu mal-glorja kbira ta Alla, sultan fuq il- nus u l-istorja tal-bniedem. Dan il-messa, mog ti wkoll lil afna minna, jinsab fis-siltiet hawn mag Ωula. Il-ktieb ta IΩaija Il-ktieb imsejja ta IΩaija j addan 66 kapitlu imma mhux kollha kitibhom IΩaija. Il-kapitli 40-55 huma ta profeta dixxiplu tal-kbir IΩaija; l-isem ta dan il-profeta baqa mhux mag ruf u g alhekk ie mlaqqam Dewtero (it-tieni) IΩaija. Il-bqija tal-ktieb, il-kapitli 56-66 jing ataw lil dixxiplu jew dixxipli o ra li ew imlaqqma Trito (it-tielet) IΩaija. Il-kitba ta IΩaija proprju fiha abra ta orakli kemm dwar IΩrael, kemm kontra l- nus; dawk kontra IΩrael xi w ud minnhom huma ta kundanna, o rajn ta elsien u ti did. L-orakli kollha ew miktubin fi Ωminijiet diversi u ta t slaten differenti. Kollha g andhom l-importanza tag hom, imma hawn insibu biss g aωla minnhom li l-messa tag hom jista jolqotna l-iktar. IΩrael poplu ngrat (IΩ kap. 1-5) IΩaija jifta il-ktieb tieg u b g afsa ta qalb u jiddeskrivi lil Alla b al g arus imwe a mill-infedeltà tal-g arusa jew b al Il-Profeti 33

missier imdawwar bi tfal ingrati. I ib lill-mulej jg id kliem iebes dwar IΩrael li Hu g aωel minn fost il- nus biex jag tih ulied li j obbuh imma sab ulied ag ar mill-bhejjem li j obbu lil sidhom. Ara x jg id il-mulej: Ulied rabbejt u kabbart, imma huma ça duni. Il-gendus jag raf lil sidu, u l- mar il-maxtura ta sidu; Imma IΩrael ma jag rafx, il-poplu tieg i ma jifhimx... (U l-profeta jissokta jg id f ismu:) Ir-ras kollha marida, il-qalb kollha mifnija, minn qieg ir-ri el sar-ras, fih xejn ma hemm s i. Wara dan il-kliem ta qsim il-qalb, IΩaija jg id lil IΩrael li l-mulej mhux sagrifiççji ta bhejjem irid imma qlub niedma. Imbag ad insibu fil-kapitli 2-4 kliem ta udizzju b weg da ta ma fra u glorja futura. Fil-kap 5 l-profeta jer a jiddeskrivi kemm Alla abb lil IΩrael li wrieh ingratitudini. Issa d-deskrizzjoni jag tiha f g amla parabolika b g anja ta g alqa tad-dwieli, g ax id-dielja u t-tina huma l-iktar si ar ma bubin f IΩrael. L-g anja tal-g alqa tad-dwieli hija klassika fil-letteratura Lhudija u baqg et popolari sa llum. Il-profeta stess hu s-su ett tal-g anja. Jista jkun li l-ewwel versi ta din l-g anja kienu miktuba biex jg annuhom fil- arifa meta jaqtg u l-g eneb. L-g anja ta l-g alqa tinstab ukoll f Ìeremija (2,21; 12,10), EΩekjel (9,10-14) u s-salmista (80, 8-29). Fit-Testment il-ìdid, Ìesù juωa l-figura fil-parabbola tal- addiema ta l-g alqa tad-dwieli u jag tiha tifsir iktar profond (Mt 15,1-2). L-g anja tibda bil-profeta jg anni lil Alla: 1 Ejja ng anni lill-ma bub tieg i l-g anja ta m abbtu g all-g alqa tad-dwieli tieg u. Il-ma bub tieg i kellu g alqa dwieli fuq g olja g ammiela. 2 G alaqaha, naddafha mill- ebel u bl-a jar dwieli awwilha; torri bena f nofsha u mag sar affer fiha, u stenna li tag mel g eneb tajjeb imma g eneb aωin g amlet. 34 Il-Profeti

Wara dawn il-figuri li juru l-im abba kbira ta Alla lejn ilpoplu li g aωel, IΩaija jkompli l-g anja imma jqieg ed il-kliem ta kundanna fuq fomm Alla: 3 Issa, intom li tg ammru f Ìerusalemm u nies ta Ìuda, i udikaw bejni u bejn l-g alqa tad-dwieli tieg i. 4 Xi stajt nag mel iktar g all-g alqa tad-dwieli tieg i u m g amiltx fiha? Waqt li stennejtha tag mel g eneb tajjeb, g aliex gheneb aωin g amlet? 5 Issa ng idilkom x se nag mel lill-g alqa tad-dwieli tieg i: Inne ilha ç-çint ta madwarha u tkun im arbta, inwaqqa l- ajt li mieg u tixxeblek u ti i mg aff a. 6 Óerba nag milha, ma tinωabarx u ting aωaq, xewk u urrieq jikber fiha. Lis-s ab in ieg el biex ma jag milx xita fuqha. Dawn il-versi juru l-kastig mog ti min abba l-ingratitudini talpoplu. Fil-vers seba l-profeta jer a jibda jitkellem f ismu u jfisser l-identità tal-figura u l-g aliex il-poplu ibed fuqu l-kundanna. 7 G ax l-g alqa tad-dwieli tal-mulej ta l-eωerçti hi d-dar ta IΩrael, u n-nies ta Ìuda huma l-mixtla g aωiωa tieg u. Hu stenna s-sewwa u, araw, tixrid ta dmija. Stenna l- ustiωωja u, araw, g ajjat ta niket. Wara din l-g anja IΩaija jkompli l-kapitlu 5 bi kliem ta kundanna minn Alla nkurlat g al IΩrael u bl-invaωjoni ta artu mill-assiri, suldati mill-iktar qliel tal-qedem. Riflessjoni: Din l-g anja klassika tista tkun o ett ta meditazzjoni g al afna minna. Min jaf kemm Alla tana grazzji, arisna minn perikli, dawwarna b atti ta m abba u a na ibna ru na b indifferenza lejn im abbtu? Min jaf kemm-il darba tbeg edna minnu, tajnieh daharna, ippreferejna l- lejjaq mill-óallieq, u forsi mxejna minn toroq li aduna lejn id-dnub? U jista jkun ukoll li bidna fuqna l-kastig li j ib mieg u id-dnub u spiritwalment sirna erba. Il-Profeti 35

Is-sej a ta IΩaija (Is 6,1-14) Wara l-kundanna fuq l-g alqa tad-dwieli u t-ta bira tal-kastig mill-assirja, IΩaija jitkellem fuq is-sej a li g amillu Alla biex ikun profeta li jwassal kliemu lill-poplu li ma riedx jikkonverti. Il-viΩjoni li fiha Isaija fehem is-sej a jiddeskriviha fil-kapitlu sitta: 1 Fis-sena li fiha miet is-sultan G uωωija, jiena rajt il-mulej bilqieg da fuq tron g oli u merfug, bit-tarf tal-libsa jimla t-tempju. 2 Il fuq minnu kien hemm serafini; kull wie ed minnhom kellu sitt i wiena : bi tnejn kienu jg attu wiççhom, bi tnejn jg attu ri lejhom, u bi tnejn itiru. 3 U kienu jg ajjtu wie ed lill-ie or: Qaddis, qaddis, qaddis hu l-mulej ta l-eωerçti! L-art kollha hi mimlija bil-glorja tieg u! 4 Bil-g ajta ta dak il-le en is-sisien tal-bibien tg eωωu u d-dar imtliet bid-du an. 5 Imbag ad jiena g edt: Miskin jien! Issa jien mitluf! G ax jien b xofftejn imni sa u qieg ed ng ix fost poplu b xofftejn imni sa, madankollu g ajnejja raw is-sultan, il-mulej ta l-eωerçti! Il-viΩjoni fit-tempju bidlet il- ajja ta IΩaija; minn bniedem b all-o rajn g amlitu profeta, u kellha effett fuq ajtu kollha. Il-Mulej deherlu b ala sultan. It tempju ta Ìerusalemm kien il-figura tad-dinja u d-dehra tal-libsa ta Alla li timlieh bit-truf ta djulha tfisser l-universalità tas-setg a glorjuωa tieg u. Is-serafini hawn ifissru an li mag Ωula, f g amla ta bniedem. Isimhom ifisser fih innifsu lejjaq ja arqu u g alhekk juru l-im abba bla qies ta Alla. Il-kelma qaddis imtennija g al tliet darbiet (is-superlattiv Lhudi) tfisser il-qdusija u s-safa assoluta ta Alla li hu spirtu purissimu. Min abba l-milja tas-safa tieg u, is-serafini dehru jg attu wiççhom bi wen ajhom b sinjal ta qima; l-ebda krejatura ma tasal t ares u tara l-kobor enormi tieg u. G alhekk IΩaija beωa li jmut meta ra lil Alla. L-erba wiena l-o ra li bihom is-serafini kienu jg attu isimhom u jtiru jfissru l-qima li kienu jag tu lil Alla u li dejjem lesti li jaqdu r-rieda tieg u. Is-serafini jg annu l-glorja, ifisser li kienu qeg din ifa ru l-manifestazzjoni esterna tal-kobor divin tieg u li jimla l-art kollha. It-tg eωωiω (terremot) u d-du an kienu mezzi li jakkompanjaw id-dehriet ta Alla u jfissru l-qawwa tal-biωa tieg u. 36 Il-Profeti

Malli IΩaija lema lil Alla fil-viωjoni, beωa u stqarr iç-çokon ta bniedem li kien. Imma wie ed mis-serafini a amra mill-altar (ta l-inçens) u messlu fommu (sinoddoke g al ismu kollu) u IΩaija ie ppurifikat, imsoffi minn tijietu u lest biex jag milha ta profeta. 6 Imbag ad wie ed mis-serafini tar lejja b amra f idu li kien a b imqass tan-nar minn fuq l-altar. 7 Biha messli fommi u qal: Ara, din messitlek xofftejk, Ωunitek tne iet, dnubek in afer. 8 Imbag ad smajt le en il-mulej ig id: Lil min se nibg at? Min se jmurilna? U jien we ibt: Hawn jien, ibg at lili! Meta IΩaija ra x kienet ir-rieda ta Alla, mill-ewwel offra ru u li jaqdi l-kmand tieg u. 9 Imbag ad hu qal: Mur u g id lil dan il-poplu: Tisimg u, iva; imma tifhmu, le! Taraw, iva; imma tag rfu, le 10 Semmen qalb dan il-poplu, soddlu widnejh u ag laqlu g ajnejh, g ax ma jarax b g ajnejh u lanqas jisma b widnejh, u b mo u jifhem, u jikkonverti u jitfejjaq. Il-versi 9-10 juru li l-profeta ma kienx se jkollu suççess filministeru tieg u. Il- tija la kienet ta Alla u lanqas tal-profeta g ax il-poplu kellu rieda aωina: kien jara imma ma jag rafx, kien jisma imma, kif ng idu a na, minn widna kien jid ol u mill-o ra jo ro. 11Imbag ad jien g edt: Sakemm, Mulej? U hu wie eb: Sakemm l-ibliet ikunu meqruda bla add ma jg ammar fihom, u d-djar ikunu vojta, u r-raba jsir xag ri m arbat: 12 sakemm il-mulej jeωilja n-nies u l-art tibqa mitluqa. U g alkemm wie ed minn g axra jibqa hemm, 13 l-art tibqa ssir erba. 14 IΩda b alma t-terebint u l-balluta j allu z-zokk meta jinqatg u mill-art, hekk iz-zokk qaddis tag ha jibqa. Il-mistoqsija, sakemm, tal-profeta turi li kellu xi tama li l- poplu jikkonverti, imma Alla wrieh li ma kien hemm l-ebda tama. Il-missjoni tal-profeta kienet se tkun biss turija ta l-im abba bla Il-Profeti 37

limiti ta Alla. U hawn Alla wera x se jkun il-kastig li l-poplu kien se j ib b idejh: l-eωilju tan-nies tas-saltna tat-tramuntana fl-assirja (721 qabel Kristu) u l-eωilju tas-saltna ta Ìuda f Babilonja fis-sena 587. Riflessjoni: Alla sejja lil IΩaija g al missjoni kbira imma ma sejja x lilu biss g al missjonijiet o ra. Sejja u g adu jsejja lil kul add g al xi missjoni. Lil xi w ud g al xi missjoni ftit jew wisq kbira; lil o rajn g al xi missjoni Ωg ira f g ajnejn il-bnedmin, g alkemm il-missjonijiet Ωg ar bosta drabi jkunu tassew kbar firrejaltà. Biex in ibu eωempju: il-missjoni ta omm li teduka tajjeb lil uliedha mhijiex missjoni Ωg ira, g alkemm tidher hekk. Il-missjoni ta afna qaddisin kienet tidher Ωg ira afna f ajjithom, imma mill-istorja nafu li kienet tabil aqq kbira. Na seb li jkun ta id g alina li nieqfu ftit hawn u naraw x inhi l-missjoni li g aliha sej ilna Alla, u jekk a niex naqduha tajjeb. Jista jkun li l- idma tag na mag mula tajjeb mhijiex tikseb il-frott mixtieq; jekk hu hekk, il- tija mhijiex tag na. IΩaija qeda tajjeb is-sej a ta Alla; ma kellux suççess li jidher, imma g amel dak li qallu Alla u kiseb il-premju li aqqu. Is-sinjal tal-g immanu-el (IΩ 7,10-17) Fil-kapitlu 7 tal-ktieb tibda parti dida li hi mag rufa bl-isem il-ktieb tal-g immanu-el ; din il-parti tag laq mal-kapitlu 12. Hawn il-profeta je odha kontra l-g aqdiet ma nus pagani bi skopijiet politiçi: min g andu l-fidi f Alla, ikun im ares minnu basta li jitlob l-g ajnuna tieg u. Is-sultan A aω ma kienx jemmen, u, meta IΩaija offrielu sinjal ming and Alla, li jekk jafda fih ma jkollux g ax i abbel rasu, hu ça ad sinjal bl-iskuωa li ma jridx jittanta lil Alla. G alhekk il-profeta tah hu sinjal: it-twelid ta tifel minn omm xebba li j ib ti did fil-poplu. 11 Il-Mulej re a kellem lil A aω u qallu: Itlob mill-mulej, Alla tieg ek, sinjal f qieg l-art jew fil-g oli 12 Imma A aω wie eb: Ma nitlobx u ma nittantax lill-mulej. 13 Imbag ad il-profeta qal: Isimg u, dar ta David! Jaqaw hi a a Ωg ira g alikom li ddejqu n-nies, u issa tridu tkiddu wkoll lil Alla tieg i? 14 G alhekk il-mulej stess jag tikom sinjal: Araw, ix-xebba titqal u tiled iben u ssemmieh G immanu-el. 15 Baqta u g asel jiekol meta jag raf iwarrab il- aωin u jag mel it-tajjeb. 16 Imma qabel ma t-tifel jasal 38 Il-Profeti

jag raf iwarrab il- aωin u jag mel it-tajjeb, l-art li quddiem is-slaten tag ha int imbeωωa tisfa ming ajr nies. 17 Il-Mulej i ib fuqek, fuq il-poplu tieg ek u fuq dar missierek jiem li qatt ma dehru minn Ωmien il-firda ta Efrajm minn Ìuda. Is-sinjal li ta l-profeta lis-sultan hu diffiçli biex wie ed jifhmu. Min hi x-xebba li titqal u jkollha iben? It-tradizzjoni nisranija dejjem rat alluωjoni diretta g all-madonna g ax il-kelma xebba li uωa Isaija afna snin qabel Kristu kienet tradotta partenos, ji ifieri ver ni fil-veru sens tal-kelma. F dan il-kaω, l-g immanu-el hu Ìesù bin Marija u Ω-Ωmien li fih isse il-profezija hu Ω-Ωmien messjaniku. Jekk hu hekk, is-sultan ma fehem xejn mis-sinjal li ng atalu. Óafna Kattoliçi u Protestanti jifhmu li x-xebba kienet fit-tifsir litterali tal-kelma l-mara Ωag Ωug a tas-sultan A aω, li binha ÓeΩekija g amel riforma reli juωa kbira f IΩrael u ab lil Alla fost il-poplu. Imma l-istess studjuωi jg idu li x-xebba omm ÓeΩekija kienet tip, jew a jar g andna ne duha fit-tifsir mimli tal-kelma mdawwal mill-bibbja kollha (sensus plenior). F dan il-kaω, ir-riforma kollha li g amel ÓeΩekija, bin ix-xebba, se et perfettament f Ìesù bin Marija. Id-dg ajfien ta din l-opinjoni jinsab biss fid-dubbju storiku jekk il-mara ta A aω kinitx Ωag Ωug a jew le. Rigward il- baqta u g asel li jiekol l-g immanu-el meta jasal g all-uωu tar-ra uni g andna nifhmu l- u li kien hemm fl-art ta Ìuda wara l- erba li g amel l-imperatur ta l-assirja, Tiglet-pilesar fl-artijiet tas-slaten li A aω kien qed jibωa minnhom. Ìuda elset mill-qerda totali g ax bdiet t allas il- ara lill-assirja. Riflessjoni: Il-log ob politiku ta A aω marbut man-nuqqas ta fidi f Alla ma swielu g al xejn. Kien l-g immanu-el li wettaq irriforma fil-pajjiω, riforma-profezija li wettaq Kristu fid-dinja. It-talb jiswa wisq iktar mill- idma politika, a a li afna ma jaslux jifhmu u g alhekk jista ji rilhom dak li bassar IΩaija lill-imsejken A aω. Il-log ob politiku li jissemma hawn nistg u nestenduh g all- biberiji u rabtiet temporali li ma jkunux mibnija fuq issewwa li jrid Alla u fuq l-onestà, imma fuq l-egoiωmu. Kif hemm f Isaija 8,10.13: Tippro ettaw, imma jkun g al xejn. Mal-Mulej ta l-eωerçti g andkom ting aqdu; minnu g andkom tibωg u u titreg edu. Il-Profeti 39

L-Innu tal-óelsien (Is 9,1-6) Wara l-qerda li wettqu l-assiri fis-sirja u l-palestina, speçjalment fil-galilija, il-profeta jilma Ωmien ta qawmien u fer fil-galilija. 1 Il-poplu li kien miexi fid-dlam ra dawl kbir, dawl idda fuq dawk li kienu jg ammru f art imdallma. 2Kattart il-poplu, kabbart il-hena; quddiemek jifir u b alma jifir u fi Ωmien il- sad, b alma jifir u meta jaqsmu l-priωa. 3 G ax il-madmad li bi kien mg obbi u l- atar ta fuq spallejh u l-virga ta min aqru int kissirthom b al f jum Midjan. 4 G ax kull qorq ta suldat i abbat fit-taqbida u kull mantar imçappas bid-dmija jin araq u min-nar jittiekel. 5 G ax tifel tweldilna, Iben ing atalna, fuq spallejh tkun is-setg a u ismu jkun imsejja : Kunsillier tal-g a eb, Alla qawwi, Missier g al dejjem, Prinçep tal-paçi. 6 Mifruxa tkun setg etu bi sliem dejjiemi minn fuq it-tron ta David missieru li hu jwettaq u jsa a bil- aqq u l- ustizzja minn issa u g al dejjem. Il- e a tal-mulej ta l-eωerçti tag mel dan! Il- elsien hu mxebba mar-reb a li l-poplu kien g amel fuq il-midjanin fi Ωmien Gid on (Im 7,16-25). Id-dawl li ne a d- dlam hu figura tal- id u l-paçi li ew wara l-gwerra. L-G immanuel hu kunsillier tal-g a eb g ax iwettaq mirakli b al dawk ta l-eωodu (Salm 77,12); Alla qawwi g ax il-qawwa tieg u hi divina (ara Dt 10,17); Missier g al dejjem g ax jipprovdi b al missier ta familja; Prinçep tal-paçi g ax saltnatu ib il-paçi fir-ru ta min jimxi wara tag limu. Dawn it-titli kollha twettqu kompletament f Ìesù bin David, dak li wettaq u sa a it-tron ta David, u hu il-veru G immanu-el. 40 Il-Profeti

Wara din l-a bar ta paçi, il-profeta j ib oraklu ie or ta kastig fuq IΩrael mill-asssirja li tkun l-g aslu tal-qilla ta Alla. Imbag ad ibassar ukoll ir-ritorn mill-eωilju tal-poplu u t-ti did ta l-istess poplu. Dan l-a ar oraklu, aktarx minn ta l-a ar orakli tal-profeta, hu ta natura messjanika. Innu messjaniku ta paçi (IΩ 11,1-6) 1 To ro ferg a miz-zokk ta Ìesse u rimja tinbet minn g eruqu. 2 Fuqu jistrie l-ispirtu tal-mulej: spirtu ta g erf u fehma, spirtu ta g arfien u biωa tal-mulej; 3 fil-biωa tal-mulej tkun l-g axqa tieg u. Ma ji udikax minn dak li jidher, lanqas jag mel aqq skond ma jisma ; 4 imma ji udika l-imsejknin bis-sewwa, u g all-foqra tal-pajjiω jag mel aqq kif jixraq. Lil min ja qar hu jsawwat bil-virga ta fommu, u lill- aωin bin-nifs ta fommu joqtol. 5 Il- ustizzja tkun il- Ωiem ta enbejh, u l-fedeltà l-faxxa ma qaddu. 6Il-lupu mal- aruf jg ammar u l-leopard jimtedd mal-gidi. 7 Il-baqra ma l-iljun tirg a u flimkien jistrie u l-frieg tag hom. 8 It-tarbija tal- alib tilg ab mal-bejta tal-lifg a u t-tifel fil-mo ba tas-serp iqieg ed idu. 9 Ma ssirx sara jew qerda fuq l-g olja qaddisa kollha tieg i, g ax l-art tkun mimlija bl-g arfien tal-mulej b alma l-ilmijiet jiksu l-ba ar. 10 F dak il-jum l-g erq ta Ìesse jieqaf b sinjal g all-popli; in-nazzjonijiet jin emg u mieg u u g amartu tkun glorjuωa. Dan l-oraklu jbassar b figuri poetiçi l-paçi kbira li g erq ta Ìesse, il-messija, i ib mieg u, paçi li tfakkar f dik tal-g eden Il-Profeti 41

meta l-bniedem kien fl-istat ta l-innoçenza. Rigward kif titwettaq din il-paçi hemm diversi opinjonijiet. Aktarx li l-a jar opinjoni hi dik li tg id li l-bniedem isib din il-paçi messjanika fis-sema, paçi li tista tinkiseb ukoll f din l-art jekk il-bnedem jg ix skond il-van elu. Individwalment, il-bniedem i oss din il-paçi f ru u iktar ma jing aqad ma Alla u jimita lil Kristu msallab. Wara din il-profezija IΩaija jitkellem dwar ir-ritorn ta IΩrael mill-eωilju u jinfexx f innu ta radd il- ajr lil Alla. Innu ta Ringrazzjament (IΩ 12,1-6) 1 Dakinhar g ad tg id: Nirringrazzjak, Mulej; Int g adabt g alija, imma l-korla tieg ek warrbet minn fuqi u farra tni. 2 Tassew Alla hu s-salvazzjoni tieg i, fih nafda u xejn ma nibωa. Il-Mulej hu l-qawwa u l-g anja tieg i g ax hu sar is-salvazzjoni tieg i. 3 Bil-fer timlew l-ilma minn g ejun is-salvazzjoni. 4 U dakinhar tg idu: Fa ru l-mulej, sej u ismu, xandru fost il- nus g emilu, uru kemm hu g oli ismu. 5 G annu lill-mulej g ax wejje tal-g a eb g amel: biex dan ikun mag ruf fl-art kollha. 6 Thenna u g ajjat bil-fer, int belt ta Sijon, g ax kbir hu f nofsok il-qaddis ta IΩrael! Dan l-innu hu ta natura litur ika u aktarx li kien jintuωa wara l-eωilju. Fih i addan it-tejolo ija iωaijana tat-tama f Alla u tal-kobor Tieg u, Ωew temi g all-qalb tal-profeta. Is-salvazzjoni hi mxebb a ma l-ilma, g ax l-ilma jag ti l- ajja; u b alma l-ilma jag ti kotra ta frott, hekk Alla jitfa xita ta grazzji fuq il-poplu tieg u. Alla jissejja Il-Qaddis ta IΩrael g ax hu l fuq minn kull ma hu materjali u mni es u g aωel lil IΩrael biex ikun imwarrab mid-dinja mni sa permezz tal-patt tas-sinaj. Riflessjoni: Dawn l-a ar siltiet jag tu messa mill-isba lil 42 Il-Profeti

kull bniedem ta kull Ωmien. Lilna nsara j ibu quddiem g ajnejna lill-omm l-g immanu-el, lil Marija ver ni li iebet fostna lil Alla, li hija s-sinjal tar-reb a tag na. Ìesù hu Alla mag na, il-qawwa tag na, l-im allef ust tag na, dak li jurina t-triq tal-vera ajja, li fih insibu l-g axqa tag na. Jekk hu jkun mag na, ukoll jekk iqumu l-g edewwa kontrina, il-paçi ta qalbna add ma jisraqhielna. Jekk a na dnibna b al IΩrael tal-qedem, jekk batejna fl-eωilju morali tag na, l-g immanu-el tag na baqa j obbna, lest biex ja frilna, irid ikun is-salvazzjoni tag na u jnissel barkiet is-sema fuqna. Kemm nithennew meta ntennu dan l-a ar innu li qrajna, u ng idu ma IΩaija: Nirringrazzjak, Mulej; Int inkorlajt g alija, imma l-korla tieg ek warrbet minn fuqi u farra tni. Wara l-kapitlu tnax li j ib l-innu ta radd il- ajr, insibu daxil kapitlu kontra l-g edewwa ta IΩrael u ta Ìuda. Il-kapitli 24-27 jissej u Apokalissi ta Isaija li jittrattaw dwar Jum il-mulej : il- udizzju ta l-a ar. Dawn il-kapitli huma aktarx ta dixxiplu remot tal-profeta u jitqieg du dlonk wara s-sena 586 meta kien di à spiçça l-eωilju ta Babilonja. Il-kapitli 28-33 huma ta IΩaija li fihom speçjalment iwissi biex il-kbarat jafdaw f Alla u mhux fl-g ajnuna li kienu qed ifittxu millqawwa ta l-e ittu. Il-bqija ta l-ewwel taqsima tal-ktieb huma orakli ta natura varja u jag lqu bil-kapitlu 39 li fih IΩaija j abbar lis-sultan ÓeΩekija l-eωilju f Babilonja li kellu jse bosta snin wara. Riflessjoni: Ta min jiftakar u ja seb fuq xi versi li l-ktieb i ib f dawn l-a ar kapitli, u tkun a a ta siwi jekk nirreferuhom g al ajjitna: Fil-Mulej ittamajna, issa nithennew u nifirhu bis-salvazzjoni tieg u.(25,9b.) Ittamaw dejjem fil-mulej, g ax il-mulej hu blata li tibqa. (26,4) ÓaΩin g al dawk li ja bu fil-qieg sibijiethom mill-mulej, dawk li jqieg du g emilhom fid-dlam, u jg idu: min se jarana, jew min jag rafna? (29,15). Il-Mulej jistenna biex jurikom tjubitu, Il-Profeti 43

imbag ad iqum biex i enn g alikom. G ax il-mulej hu Alla tas-sewwa; imberkin dawk li jafdaw fih. (30,18) Mulej, enn g alina; a na fik nittamaw. Kun il-qawwa ta na kull filg odu, is-salvazzjoni tag na meta nkunu m arrbin. (33,2) IT-TIENI IÛAIJA (IΩ 40-55) It-Tieni taqsima tal-ktieb ta IΩaija Il-kapitli 40-55 huma ta dixxiplu remot tal-profeta IΩaija. Hu wkoll kien profeta u tejologu mill-ikbar. Billi l-kitba tieg u tqieg det dlonk wara dik ta IΩaija, u billi tkompli l- sieb ta IΩaija, dan il-profeta, li ma allielniex ismu, beda u g adu jissejja Dewtero IΩaija, jew It-Tieni IΩaija. G ex qabel ma spiçça l-eωilju f Babilonja (587-536). Billi hemm studjuωi li baqg u jωommu li l-awtur ta dawn il-kapitli hu l-veru IΩaija, dawn il-kapitli mal-kapitli 55-66 t allew hawn, kif jinsabu fil-bibbja. Imma hemm diversi ra unijiet (dwar stil, kliem u messa i) li j eg eluk ta seb li l-ktieb ta IΩaija hu ta diversi awturi u li g andu jinqasam fi tlieta, kif a g edna. Dan l-a ar, l-università ta Óaifa nqdiet b mezzi elettroniçi u sabet li s-sintassi, forom verbali, stil, eçç. ta din it-taqsima tal-ktieb mhumiex l-istess b al dawk ta l-ewwel taqsima. Dan kien a qalu Ωmien ilu l-istudju Svizzeru B.Duhm fl-1892. It-temi ewlenin tad-dewtero IΩaija huma dawn: * Il-Mulej, l-g arus ta IΩrael, hu Alla ta l-art kollha, u m hemmx Alla ie or liefu: G ax dak li g amlek, l-g arus tieg ek, il-mulej ta l-eωerçti hu ismu. Il-Qaddis ta IΩrael, ir-redentur tieg ek, Alla ta l-art kollha hu ismu. (54,5). * Alla tefa lil IΩrael fil-forn tat-tbatija g al ftit u biex jissaffa 44 Il-Profeti

(54,7), imma g ad ikun me lus (48-20) u l-g edewwa tieg u g ad jie du l-kastig (kap. 47). * Çiru l-kbir, is-sultan tal-persja, ikun strument f idejn Alla biex je les lil IΩrael mit-tbatija (44,28-45,4). * Imbag ad Sijon tinfeda u ti edded, u min deωert issir G eden. Fiha jsaltan il-fer u jidwi l-g ana ta ringrazzjament (51,3). F din it-taqsima hemm erba g anjiet imsej in tal-qaddej tal- Mulej (42,1-4; 49,1-6; 50,1-9; 52-13-53,12) li huma ta mportanza kbira g alina Nsara u g al-lhud. Il-Lhud jaraw fihom IΩrael ippersonifikat, ma qur imbag ad glorjuω; a na naraw fihom lil Ìesù li bata, miet u qam, u sar id-dawl tal- nus. Fid-dawl tar-rivelazzjoni kollha g andna ng idu li l-qaddej tal-mulej hu Kristu redentur. Kemm il-lhud kif ukoll l-insara jaqblu li l-qaddej hu persuna messjanika. U minn jemmen fit-testment il- did bilfors jilma fih lil Kristu Messija u Feddej. L-g anjiet jeddeskrivu l-qaddej b ala: * Persuna ma tura minn Alla, usta, kollha sabar, li tibqa tg allem, u li l- gωejjer kollha jistennew tag limu. Il-profeta jbassar li l-popli ( il-gωejjer ) jaslu biex jikkonvertu; l-ewwel g anja (IΩ 42,1-4). * Wie ed mag Ωul u mibghut minn Alla biex ire a lura lil IΩrael lejn ir-reli jon tal-missirijiet u biex ikun id-dawl tal- nus. F din l-g anja jidher çar li l-qaddej mhuwiex IΩrael imma persuna speçjali; it-tieni g anja (IΩ 49,1-6). * Wie ed li minn rajh ibati u jilqa b rieda qawwija u sabar is-swat ta min ja qru. Hu jkun i ustifikat mill-mulej u l-g edewwa jkunu kkastigati; it-tielet g anja (IΩ 50,1-9). * Wie ed li jinωel fl-abbiss tat-tbatija, bla bixra f wiççu, imwarrab, immaqdar; dak li refa dnubietna, me ud minn rajh b al aruf g all-mewt. Imma wara t-tbatija u l-mewt jara d-dawl, ikun ir-redentur ta afna u jitlob g all-midinbin; ir-raba g anja (IΩ 52,13-53,12). Riflessjoni: It-Tieni IΩaija joffri diversi siltiet li jistg u jkunu o ett tal-meditazzjoni personali, speçjalment l-g anjiet tal- Qaddej li juruna kemm abbna l-missier li bag at lil Ibnu biex jifdina minn dnubietna. Il-Knisja tqieg ed dawn l-g anjiet quddiem mo na fil-jiem tal-ìimg a l-kbira. Imma jiswew afna biex Il-Profeti 45

ifarr una fit-tbatijiet tal- ajja tag na u jressquna aktar lejn Alla kull meta naqrawhom u na sbu fihom. IT-TIELET IÛAIJA (IΩ 55-66) Din il-parti tal-ktieb tidher li hi abra ta kitbiet ta natura letterarja differenti b siltiet ta karattru litur iku, u jidwu sibijiet li jinsabu f taqsimiet o ra tal-ktieb. Dawk li jωommu li din ittaqsima mhijiex ta IΩaija proprju, jg idu li s-siltiet ew miktubin minn dixxipli jew dixxiplu ta IΩaija bejn is-sena 536 (meta spiçça l-eωilju) u r-riforma ta Ne emija madwar is-sena 445 qabel Kristu. It-taqsima kollha tg addi ta t l-isem ta Trito (tielet) IΩaija. Jidher li l-kitba saret fil-belt ta Ìerusalemm. Fost is-siltiet sbi ta din it-taqsima nsibu: * L-g anja ta Ìerusalemm il- dida (kap 60); * Il-van elu tal- elsien (kap 61); * Ìerusalemm l-g arusa tal-mulej (62,1-5); * Meditazzjoni fuq il- niena ta Alla li wera fl-img oddi (63,7ss.); * Il-qima li tog ob lil Alla (66,1-4). Dawn is-siltiet ikkwotati jiswew g all-meditazzjoni personali jew kollettiva speçjalment g all-gruppi ta talb. Hawn g aωilna s-silta li biha Ìesù nieda l-predikazzjoni tieg u u li tenniha fissinagoga ta NaΩaret: Il-Van elu tal-óelsien (Is 61,1-3) 1 L-ispirtu tal-mulej fuqi, g ax il-mulej ikkonsagrani. Hu bag atni biex inxandar l-a bar it-tajba liç-çkejknin, biex indewwi lill-im err in, biex in abbar il- elsien lill-imjassrin u l-ma fra lill- absin; 2 biex inniedi s-sena tal-grazzja tal-mulej: il-jum li fih jit allas mill-g edewwa Alla tag na; biex infarra lill-imnikktin; 3 biex inferra lil dawk li jibku f Sijon 46 Il-Profeti

u fuqhom nqieg ed kuruna flok irmied, Ωejt ifu flok ilbies ta vistu, mant ta fo rija flok qlub maqsuma. Riflessjoni: Il-predikazzjoni kollha ta Ìesù tin abar kollha b mod l-iktar konçiω f din is-silta qasira, silta li Ìesù g aωel biex jifta il-ministeru tieg u fostna. Kull vers tassilta juri l-iskop tal-mi ja ta Ìesù fostna midinbin, fqajrin u mnikktin. MIKEA Il-profeta Mikea kien l-a ar fost il-profeti tas-seklu tmienja. Kien difensur tan-nies batuti u ta l-imwarrbin tas-soçjetà. Hu ma jg idx min kien missieru, u aktarx li kien ta familja fqira, bidwi ja dem g as-sidien tieg u u li minnhom kien ma qur. Ra al twelidu kien Moreset fil-wied fertili lejn nofsinhar u l-lvant ta Ìuda. Wettaq il-missjoni profetika tieg u ta t tliet slaten ta Ìuda: Ìotam (742-735 qk), A aω (735-715) u ÓeΩekija (715-687?). Moreset kien ra al qrib ta Tekug a minn fejn kien il-profeta G amos, u Ω-Ωew t ir ula jidhru li kienu ma qurin mill-klassi g olja, g alhekk iω-ωew profeti jaqblu fil-predikazzjoni tag hom. It-tnejn je duha kontra l-abbuωi tal-g onja li kienu jabbuωaw millfoqra biex huma jg ixu fil-lussu. B al G amos, Mikea jattakka l-im allfin, is-saçerdoti, in-negozjanti u l-qima superfiçjali. B al G amos ukoll kien ta natural sinçier, qalbieni u ming ajr fjuri letterarji fil-priedki u l-kitba; g alhekk hemm min isejja lu Amos redivivus (G amos li re a qam). L-isfond storiku Meta s-sultan G uωωija marad bil- diem, ibnu Ìotan a l- akma tas-saltna f idejh. Dan kien ra el li l-fortuna da kitlu. Kien g aqli wkoll u suldat tajjeb li kiseb reb iet importanti. G alhekk kien hemm prosperità fil-pajjiω. A aω kompla j ib il-prosperità tassultan ta qablu, prosperità li nisslet afna abbuωi fis-soçjetà u fir- Il-Profeti 47

reli jon. ÓeΩekija kien jemmen f Alla, mhux b al missieru. Kien riformatur reli juω ukoll, imma bata afna fl-invaωjoni ta l-assiri. Aktarx li Mikea pprofetizza qabel u fi Ωmien din l-invaωjoni. Il-binja tal-ktieb Il-ktieb hu mqassam hekk: Profeziji ta theddid u kundanna ta l-abbuωi; kap. 1,1-3,12. Profeziji ta ti did u risq; kap. 4,1-5,14. Profeziji o ra ta theddid u kundanna; 6,1-7,6. Profeziji o ra ta ti did u risq; 7,7-7,20. Aktarx li l-kitba kollha hi ta Mikea, kitba li n abret minn editur wie ed; imma l-versi 8-20 ta l-a ar kapitlu huma ta profeta ie or li g ex fi Ωmien il-persjani, wara s-sena 538 meta t abbar ir-restawr tal-belt ta Ìerusalemm. Il-messa tal-profeta Mikea jirrepeti l-messa i ta G amos u Hoseg a imma b mod differenti u b enfasi fuq il-korla u l- niena ta Alla. It-tag lim did tieg u hu dwar il-óesed, il- niena ta Alla lejn il-bniedem li hi l-baωi tal-patt. Tag lim ie or ta Mikea hu dwar il-kult li g andu jkun akkompanjat mill-integrità morali. Wa da mis-siltiet l-iktar mag rufin ta Mikea hi dwar Betlehem: Betlehem ta Efrata (4,14-5,1) 14 Int, issa, i ma s-suldati, ja fortizza, g ax g alquna bl-assedju, u qieg ed jaqla fuq wiççu min qieg ed isaltan fuq IΩrael. 1Imm int, Betlehem-Efrata, g alkemm int l-iωg ar fost it-tribù ta Ìuda, minnek g ad jo ro dak li jsaltan fuq IΩrael, dak li nislu mill-qedem, minn jiem imbeg eda. 2 G alhekk il-mulej jitwarrab minnhom sakemm dik li tkun fl-u ig tal- las te les; imbag ad il-bqija ta utu jer g u lura fost ulied IΩrael. 3Hu jkun setg an u jirg a bil-qawwa tal-mulej, 48 Il-Profeti

bil-kobor ta isem il-mulej, Alla tieg u. Huma jg ixu fiω-ωgur, G ax sa truf l-art jil aq il-kobor tieg u. Hu jkun il-paçi! Tifsir u riflessjoni. L-ewwel vers ta din is-silta joffri diffikultà kbira lit-tradutturi min abba li t-test G ebrajk u t-test Grieg tas-sebg in ma jaqblux. Qlibt il-vers kif deherli l-a jar. Il-kliem jistiednu lil Ìerusalemm tlesti ru ha g at-taqbida kontra l-assiri. Hawn il-profeta jilma lil Ìerusalemm assedjata. Imma dlonk jara l-paçi li j ib il-messija fil- ejjieni mbieg ed. Il-Messija jkun mittribù ta Ìuda, l-iωg ar familja ta IΩrael, imma li ssir kbira bit-twelid tieg u. Il-kobor tag ha jitwettaq meta te les dik li g andha te les. L-g orrief Lhud u San Mattew fissru li t-tribù tkun ukoll il-belt ta Betlehem. San Mattew ifisser ukoll li minn belt Ωg ira, Betlehem issir kbira bit-twelid ta Ìesù. Mikea pprofetizza wkoll li Ìesù jkun hu nnifsu l-paçi. Nirriflettu g alhekk li ming ajr Ìesù d-dinja ma jkollhiex paçi li tibqa u li l -paçi ta qalbna tinsab f Ìesù. X ara wara s-seklu tmienja Il-profeti ta wara s-seklu tmienja wettqu l-missjoni tag hom f medda ta tliet sekli, mis-seklu sebg a sas-seklu amsa nkluω. Is-seklu sebg a beda bl-abbuωi soçjali u reli juωi tas-seklu ta qabel li waslu g all-eqqel tag hom ta t is-sultan Manasse (698-643 q.k.). Dan re a bena s-santwarji tal-bag alim u wasal joqtol lil ibnu stess b ala sagrifiççju lill-allat. Ibnu Ìosija g amel riforma reli juωa li alliet il-frott tag ha g al ftit g ax l-abbuωi ta qabel re g u ixxettlu u kibru wara mewtu. Dan is-seklu g alaq b ta wid politiku u bi dnubiet li kienu qeg din ji bdu l-kastig fuq in-nazzjon. F dan is-seklu dehru dawn il-profeti: Sofonija, Na um u Óabakkuk. Is-seklu sitta hu s-seklu ta l-eωilju f Babilonja (587-538) li fih il-poplu ta Alla g adda minn umiljazzjoni kbira u patta g al dnubietu. Fih dehru profeti kbar: Ìeremija, EΩekjel, it-tieni u t-tielet IΩaija. Fis-seklu amsa ppriedkaw diversi profeti li l-kitba tag hom tinsab fil- abra tal- profeti Ω-Ωg ar : Óaggaj, Ûakkarija, G abdija Ìoel u Malakija. Il-Profeti 49

Fl-a ar sekli qabel Kristu dehru l-kitbiet ta Ìona, Danjel u Baruk, kitbiet ta g amla differenti minn dik tal-profeti; huma kitbiet profetiçi fis-sens li juru xi jrid Alla, u g alhekk jitkellmu f isem Alla kif jag mlu l-profeti. IT-TIELET TAQSIMA IL-PROFETI TAS-SEKLU SEBGÓA SOFONIJA Min kien Sofonija Sofonija jibda l-ktieb tieg u billi j ib ismu, isem missieru (Kusi), isem in-nannu (Gedalija), il-buωnannu (Amarija) u t-triωnannu (ÓeΩekija). L-g aliex i ib l-isem ta dawn l-antenati kollha add ma jaf. Hemm min ja seb li g amel hekk biex juri li kien imnissel mis-sultan ÓeΩekija; imma f dak iω-ωmien kien hemm afna r iel jisimhom hekk. Sofonija kien mill-belt ta Ìerusalemm u g alhekk missaltna ta Ìuda. Ippriedka f Ìerusalemm ukoll meta kien sultan Ìosija (639-605); kien Ωmien li fih li l-poplu kien à tg allem mid-drawwiet pagani tal- akkiema Assiri. Barra minn hekk, is-sultan Manasse da al afna abbuωi idolatriçi u n usti fil-pajjiω. Meta Ìosija beda r-riforma soçjali u reli juωa fis-saltna sab g ajnuna kbira minn Sofonija. Meta r-riforma waslet fl-eqqel tag ha fis-sena 622, jidher li Sofonija kien à mejjet; nafu dan g ax meta Ìosija kien je tie parir, minflok li sejja lill- abib tieg u Sofonija, sejja lill-profetessa Óulda. Il-messa tal-profeta Fl-ewwel kapitlu Sofonija jitkellem fuq il- udizzju li Alla kellu jag mel fuq is-saltna ta Ìuda, u fuq il- udizzju universali li jkun 50 Il-Profeti

Ωmien ta biωa. Dan il-kapitlu alla nflus kbir fuq s-silta litur ika tal- Knisja msej a Dies irae li tintuωa fil-litur ija tal-mejtin. It-tieni kapitlu j ib stedina g all-konverωjoni u l-kastigi fuq il-popli pagani. It-tielet kapitlu jibda b çanfira lil IΩrael u lil nus, imbaghad jg addi biex jitkellem fuq il-konverωjoni tal-pagani u t-ti did ta IΩrael. Il-ktieb jag laq bl-innu ta fer lil Sijon. Il-fer tal- elsien (Sof 3,14-18) 14G anni, bint Sijon, g ajjat bil-fer, int IΩrael Ifra u thenna b qalbek kollha, Bint Ìerusalemm! 15Il-Mulej ne a l-kastig minn fuqek, l-g adu tieg ek tbieg ed minnek, il-mulej, sultan ta IΩrael, hu fi danek; sara u biωa ma arrab qatt iωjed. 16Dakinhar ig idu lil Ìerusalemm: TibΩax, Sijon, tkunx b idejk mer ija. 17Il-Mulej, Alla tieg ek, hu fi danek, hu feddej setg ani. 18Bik hu jitg axxaq u b im abbtu jnaqqxek; bik jithenna b g ana ferrie i, b al fil-jiem ta festa. Tifsir u riflessjoni: Il-profeta jilma il- elsien mill-assirja ta IΩrael ippersonifikat fil-belt kapitali Ìerusalemm u f Sijon, iç-çentru ta l-istess belt, u jistedinhom jifir u. Sofonija jbassar ukoll Ωmien did li fih Alla jnaqqax lil Sijon b alma l-ar entier inaqqax (Sofonija jinqeda bil-verb arax, naqqax ) biçça deheb, jag milha sabiha, iserra ha b im abbtu, jitg axxaq biha u jifra bi sbu itha. Il-Papa Ìwanni Pawlu II i obb isellem lill-madonna bit-titlu ta Bint Sijon, u bir-ra un. G ax Bint Sijon omm il-poplu ta Alla tar-rabta l-qadima, hija l-figura tal-knisja Ommna; hija wkoll il-figura ta Ommna Marija li Alla tant abb, naqqaxha g ax fdieha minn kull tijja, u g amilha kollha sabi a biex issir Omm Ibnu, omm il-knisja u omm kull bniedem. Biha Alla jitg axxaq u jifra kif jifra ar entier tajjeb meta jara li biçça de eb ming ajr Il-Profeti 51

sura sebba ha bil-kapaçità tieg u u g amilha skond qalbu. G al Alla Marija hija fer ta festa eterna. NAÓUM Il-Profeta u Ωmienu Na um (Il-Mulej ifarra ) kien profeta ie or tas-seklu sebg a, Ωmien ta vjolenza u ta wid. Ipprofetizza l-waqg a ta Tebe (No- Amon) li rat fis-sena 668 qk (ara 3,8-10), u ta Ninwè fis-sena 612, il-kapitali ta l-assirja (ara 3,6-7), nazzjon li kul add kien jobg od min abba li s-suldati tag ha kienu kefrin u kisru kull li i umana. Na um fera b al kull bniedem ie or, imma l-fer tieg u ma damx wisq. Tliet snin wara l-waqg a ta Ninwè, is-sultan twajjeb Ìosija miet fit-taqbida ta Karkemix (609) u Nabukodonosor sar l-imperatur tad-dinja (605). Fis-sena 587, l-imperatur reba il-belt ta Ìerusalemm u a afna Lhud fl-eωilju. Dwar dan il-profeta nafu ftit afna. Nafu li kien ra el ta skola g ax il-profezija tieg u hi miktuba bi stil mill-isba u turi li kien poeta ta klassi. Mill-ktejjeb tieg u nafu kemm in-nazzjonijiet kollha kienu jobog du lill-assirja. Valutazzjoni ta Na um B ala bniedem, Na um kien patrijott kbir, ma tkellem xejn dwar id-dnubiet ta Ìuda, kien jistmerr il-pagani. Imma b ala profeta g allem il- ustizzja ta Alla g al dawk li jibqg u ming ajr ma jikkonvertu. G allem ukoll li saltna ma tistax iddum wieqfa meta tkun imwaqqfa fuq l-in ustizzja. Alla jikkastiga l-ingustizzja, il-vjolenza u l-idolatrija. G al Na um, Alla hu Alla g ajjur (ara wkoll EΩodu 20,5) u ma jridx li l-qima lejh ting ata lil addie or. L-ewwel vers tal-kapitlu 2 dwar il-messa ta paçi ( Fuq il-muntanji hemm irri lejn ta min i ib l-a barijiet tajba, ta min ixandar il-paçi ) ie applikat diversament mill-awturi tat-testment il-ìdid; Luqa japplikah g al Kristu (Atti 10,36) waqt li San Pawl japplikah 52 Il-Profeti

g all-appostli (Rum 10,15) u g all-insara kollha (Efes 6,15). L-Apokalissi ta San Ìwann itenni dak li qal Na um (1,6) dwar il-korla ta Alla (Apok 6,17). ÓABAKKUK Il-Profeta Dwar dan il-profeta nafu ftit li xejn. Xi w ud ja sbu li kien membru tal-kor tat-tempju ta Ìerusalemm. Ûgur li kien ra el ta skola u kittieb ta stil; b al afna filosofi ta Ωmienu g arbel il-problema tal- aωen, imma ma sabx soluzzjoni g aliha. Fittex g aliex Alla kkastiga lil IΩrael u alla l-g edewwa bla kastig. Ittwe iba tieg u hi li r-reb a a arija tkun tal- ustizzja: il- Ωiena jispiççaw darba g al dejjem waqt li t-tajbin jg ixu fl-eternità. L-g edewwa li jikteb kontrihom huma aktarx il-kaldin u jista jkun l-assiri wkoll. Is-sa ta li jag ti taqa wkoll fuq is-slaten Ωiena ta Ìuda, b al ma kien Manasse. Partikularitajiet ta Óabakkuk Wa da mill-partikularitajiet ta Óabakkuk hi li jiddjaloga ma Alla. Fl-ewwel kapitlu jistaqsi lil Alla kemm se jdum jokrob u Hu ma jismax! Imbag ad jifhem li l-kaldin, l-ikbar g edewwa tal-poplu tieg u, kienu kastig ta Alla. Fit-tieni kapitlu jg allem li il- ust ig ix bil-fidi tieg u. Imbag ad ikompli bil- ames sa tiet fuq l-g edewwa. Fit-tielet kapitlu jag mel sej a g all-g ajnuna ta Alla. IΩ-Ωmien tal profezija ta Óabakkuk Óabakkuk ippriedka l-iktar wara r-reb a ta Nabukodonosor fuq l-e izzjani f Karkemix (605) u l-qerda ta Ìerusalemm (597), u wara Na um. Il-Profeti 53

Imbag ad adni lura lejn xatt ix-xmara (EΩek 47,6) 54 Il-Profeti