ITTRA ENÇIKLIKA SPE SALVI 1
Copyright 2007 - Libreria Editrice Vaticana 00120 Città del Vaticano Traduzzjoni Maltija Copyright 2008 ÇAK Traduzzjoni ta P. Edmund Teuma OFMConv. ISBN: 978-99909-47-87-6 Nihil Obstat quod versionem die 4 a ianuarii 2008 sac. Hector Scerri Cens. Theol. Imprimatur Datum in Curia Archiep. Melit., Florianae, die 5 a ianuarii 2008 + Annetto Depasquale Ep. Tit. Araditan. Vic. Gen. Reli jon u Óajja ÇAK, Triq S. Sommier, Birkirkara BKR4611 Tel: +356 21498343 E-mail: info@cakmalta.org www.cakmalta.org Issettjar: ÇAK Graphics, Malta Stampat: Velprint Ltd., Malta 2
ITTRA ENÇIKLIKA SPE SALVI TAL-PAPA BENEDITTU XVI LILL-ISQFIJIET LILL-PRESBITERI U LID-DJAKNI LILL-PERSUNI TA ÓAJJA KKONSAGRATA U LIL-LAJÇI KOLLHA LI JEMMNU FUQ IT-TAMA NISRANIJA RELIÌJON U ÓAJJA Dokumenti 1/185 Fran iskani Konventwali 2008 3
4
Da la 1. SPE SALVI facti sumus a na salvi bit-tama, jg id San Pawl lir-rumani u lilna wkoll (Rum 8: 24). Il- fidwa, is-salvazzjoni, skond il-fidi Nisranija, m hijiex sempliçement fatt. Il-fidwa ng atatilna fis-sens li ng atatilna t-tama, tama soda, li bis-sa a tag ha nistg u n abbtu wiççna mal-preωent: il-preωent, anki wie ed ta tbatija, jista jing ax u jintlaqa jekk iwassal lejn quççata u jekk minn dil-quççata a na nistg u nkunu Ωguri, jekk dil-quççata hi hekk kbira li tkun tist oqqilha l-battikata talmixja. Issa malajr ti i quddiemna l-mistoqsija: x inhi din it-tama li tista ti ustifika l- istqarrija li tg id li minnha, u sempliçement g ax hemm hi, a na nfdejna? U liema tip ta çertezza hi din? Il-fidi hija tama 2. Qabel ma nwie bu dawn il-mistoqsijiet tag na, li llum jin assu b mod partikulari, je tie li ner g u nisimg u bi ftit aktar attenzjoni x-xhieda tal-bibbja fuq it-tama. 5
Tama, fis-sewwa, hija kelma-muftie tal-fidi biblika tant li f bosta siltiet il-kelmiet fidi u tama donnhom joqog du g al xulxin. Hekk naraw li l-ittra lil-lhud tg aqqad mas- s u ija tal-fidi (10: 22) l- istqarrija qawwija tat-tama (10: 23). Anki meta l-ewwel Ittra ta Pietru t e e lill-insara biex ikunu dejjem lesti jag tu twe iba fuq il-logos is-sens u r-ra uni tat-tama tag hom (ara 3: 15), tama hija ekwivalenti g al fidi. Kemm kien determinanti g all-g arfien ta l-ewwel Insara l-fatt li rçevew don ta tama soda, jidher ukoll fejn l-eωistenza Nisranija tid ol f konfront mal- ajja ta qabel il-fidi jew mal-qag da tassegwaçi ta reli jonijiet o ra. Pawlu jfakkar lill- Efesin kif, qabel il-laqg a tag hom ma Kristu, kienu bla tama u bla Alla fid-dinja (Efes 2: 12). Ma g andniex xi ng idu, hu kien jaf li kellhom xi allat, li kellhom reli jon, iωda l-allat tag hom kienu diskutibbli u mill-miti kontradittorji tag hom ma kienet to ro ebda tama. Minkejja l-allat, huma kienu bla Alla u g aldaqstant kienu jinsabu f dinja mudlama, quddiem ejjieni sewdieni. In nihil ab nihilo quam cito recidimus (Mix-xejn g ax-xejn kemm naqg u malajr) 1 jg id epitaffju ta dak 1 Corpus Inscriptionum Latinarum, vol. VI, n. 26003. 6
iω-ωmien kliem li fih jidher ming ajr dawrien mal-lewωa dak li fuqu jag ti jiel San Pawl. Blistess tifsira huwa jg id lit-tessalonkin: Ma g andkomx issewdu qalbkom b all-o rajn li ma g andhomx tama (1 Tes 4: 13). Hawn ukoll jidher b ala element distintiv ta l-insara l-fatt li huma g andhom ejjieni: mhux li jafu blg eruq u x-xniexel dak li hemm jistenniehom, imma kollox ma kollox jafu li ajjithom ma tintemmx fix-xejn. Hu biss meta l- ejjieni hu çert b ala realtà poωittiva, li l-preωent ukoll isir jista jing ax. G alhekk issa nistg u ng idu: il- KristjaneΩmu ma kienx biss a bar tajba kumnikazzjoni ta kontenuti li sa dak il-waqt ma kinux mag rufa. Bil-lingwa tag na ng idu: il-messa Nisrani m huwiex biss informattiv, iωda performattiv. Dan ifisser: il-van elu m huwiex biss kumnikazzjoni ta wejje li wie ed jista jsir jafhom, iωda huwa kumnikazzjoni li tipproduçi l-fatti u tbiddel il- ajja. Il-bieb mudlam taω-ωmien, tal- ejjieni, infeta bera. Min g andu t-tama jg ix b mod differenti; il dan ing atatlu ajja dida. 3. Issa, iωda, to ro il-mistoqsija: fiex tikkonsisti din it-tama, li b ala tama, hija fidwa? Sewwa: il-qofol tat-twe iba nsibuh fissilta ta l-ittra lill-efesin li semmejna fuq: l- 7
Efesin, qabel ma ltaqg u ma Kristu kienu bla tama, g ax kienu bla Alla fid-dinja. Li naslu li nag rfu lil Alla lil Alla l-veru, dan ifisser li ning ataw it-tama. G alina li minn dejjem g exna bil-kunçett Nisrani ta Alla u drajna bih, il-pussess tat-tama, li ji i mil-laqg a reali ma Alla, kwaωi ma n ossuhx. L-eΩempju ta qaddisa ta Ωmienna jista b xi mod jg inna nifhmu xi tfisser li titlaqa g all-ewwel darba u realment ma Alla. Qed na seb fuq l-afrikana ÌuΩeppina Bakhita, li kkanonizzaha l-papa Ìwanni Pawlu II. Twieldet lejn is-sena 1869 hi stess ma kinitx taf id-data preçiωa f Darfur, fis-sudan. Meta kellha disa snin atfuha t-traffikanti ta l-ilsiera, sawtuha, xerrdulha demmha u big uha ames darbiet fis-swieq tas-sudan. Fl-a ar, b ala lsira sabet ru ha fis-servizz ta omm u ta mart eneral u hemm kull jum kienet taqla s-swat sa ma jo or ilha d-demm; min abba f hekk tul ajjitha kollha baqg u jidhru f isimha 144 sinjal tal- rie i. Fl-a ar, fl-1882 xtraha merkant Taljan g all-konslu Taljan Callisto Legnani, li quddiem l-invaωjoni tas-segwaçi tal- Ma di, re a lejn l-italja. Hawnhekk, wara sidien daqshekk orox li tag hom sa dak ilwaqt hi kienet proprjetà, Bakhita kellha sid differenti g al kollox bid-djalett Venezjan, li 8
issa kienet tg allmitu, kienet issejja paron lil Alla l- aj, lil Alla ta Ìesù Kristu. Sa dak ilwaqt kellha biss sidien jew padruni li kienu jkasbruha u jittrattawha aωin, jew l-aktar kienu jqisuha lsira ma tiswa g al xejn. Issa, iωda, kienet tisma l min jg idilha li jeωisti paron li hu l fuq mis-sidien kollha, is-sinjur tas-sinjuri kollha, u li dan is-sinjur hu tajjeb, it-tjubija nfisha. Saret taf li das-sinjur kien jaf lilha wkoll, alaq lilha wkoll anzi li kien i obbha. Hi wkoll kienet ma buba, u sewwasew mill- Paron suprem, li quddiemu s- sidien l-o rajn kollha huma biss qaddejja li ma jiswew g al xejn. Hi kienet mag rufa u ma buba u kienet mistennija. Anzi das-sid abbat wiççu hu nnifsu mad-destin li jkun imsawwat u issa kien qieg ed jistennieha finna a tal-lemin ta Alla l-missier. Issa hi kellha t- tama mhux aktar dik it-tama biss li ssib sidien anqas orox, imma t-tama l-kbira: jiena ma buba g al dejjem u ji ri x ji ri, din l- Im abba qieg da tistennieni. U g alhekk ajti hija tajba. Permezz tal-g arfien ta din it-tama hija kienet mifdija, ma assithiex aktar ilsira, iωda bint ielsa ta Alla. Fehmet dak li ried ifisser Pawlu meta fakkar lill-efesin li qabel kienu bla tama u bla Alla fid-dinja bla tama g ax bla Alla. G alhekk meta riedu 9
jer g u je duha lejn is-sudan, Bakhita ma riditx; ma riditx ter a tinfired mill- Paron tag ha. Fid-9 ta Jannar 1890, hija tg ammdet, g amlet il-griωma ta l-isqof u rçeviet l-ewwel Tqarbina minn idejn il-patrijarka ta Venezja. Fit-8 ta Diçembru 1896, f Verona, g amlet ilprofessjoni tal-voti fi dan il-kongregazzjoni tas-sorijiet Kanossjani u minn dak iω-ωmien flimkien mal- idmiet tag ha fis-sagrestija u l- portinerija tal-kunvent fittxet l-aktarnett permezz ta bosta vja i fl-italja li tg in lillmissjoni: il- elsien li adet bil-laqg a ma Alla ta Ìesù Kristu, asset li kellha tferrxu, kellu jing ata wkoll lill-o rajn, lill-akbar g add possibbli ta persuni. It-tama, li twieldet g aliha u fdietha, ma setg etx iωωommha g aliha; din it-tama kellha til aq lil afna, lil kul add. Il-kunçett ta tama mibnija fuq il-fidi fit-testment il-ìdid u fil-knisja ta l-ewwel Ωminijiet 4. Qabel ma nwie bu l-mistoqsija jekk illaqg a ma Alla li fi Kristu wriena Wiççu u fet ilna Qalbu tistax tkun g alina wkoll mhux biss informattiva, imma wkoll performattiva, ji ifieri jekk tistax tbiddlilna ajjitna hekk li 10
n ossuna mifdijin permezz tat-tama li hi tfisser, ejjew induru g al darb o ra lejn il-knisja ta l- ewwel Ωminijiet. M hijiex a a tqila li tifhem li l- esperjenza ta l-ilsira Afrikana çkejkna hija wkoll l-esperjenza ta afna persuni msawtin u kkundannati g all-jasar fi Ωmien it-twelid tal- KristjaneΩmu. Il-KristjaneΩmu ma abx messa soçjali-rivoluzzjonarju b al dak li bih Spartaku, bi lied imdemmem, ma se lux iwassal. Ìesù ma kienx Spartaku, ma kienx ellied g al elsien politiku, b al Barabba jew Bar-Kochba. Dak li Ìesù, li hu nnifsu miet fuq is-salib, ab kien xi a a differenti g al kollox: il-laqg a ma Sid is-sidien kollha, il-laqg a ma Alla l- aj u g alhekk il-laqg a ma tama li kienet aqwa mittbatijiet tal-jasar u li g aldaqstant kienet tbiddel minn ewwa l- ajja u d-dinja. Dak li ara mill- did jidher b çarezza mill-aqwa fl-ittra ta San Pawl lil Filemon. Hija ittra personali g all-a ar, li Pawlu kiteb fil- abs u allieha f idejn Onesimu, ilsir li kien arab minn sidu, li kien dan Filemon. Iva, Pawlu jer a jibg at l- ilsir g and sidu li minnu arab, u dan jag mlu mhux b amar, imma b talba: Qieg ed nitolbok bil- erqa g al ibni, li jiena nissilt fil-ktajjen... Jiena bg atthulek lura, lilu, b allikieku bg attlek qalbi stess... G andu mnejn li g alhekk hu telaq minn mieg ek g al ftit, biex 11
inti ter a tiksbu lura g al dejjem, mhux aktar b ala lsir, imma xi a a aktar minn ilsir, b ala uk g aωiω (Film 10-16). Il-bnedmin, li skond l- istat çivili tag hom, iqisu l xulxin b ala sidien u lsiera, billi huma membri ta Knisja wa danija saru a wa ta xulxin hekk isej u l xulxin l- Insara. Bis-sa a tal-mag mudija huma re g u tnisslu mill- did, imtlew bl-istess Spirtu u rçevew flimkien, wie ed dejn l-ie or, il-ìisem tal-mulej. Anki jekk l-istrutturi ta barra baqg u l-istess, dan biddel is-soçjetà minn ewwa. Jekk l-ittra lil-lhud tg id li l-insara hawn isfel ma g andhomx g amara g al dejjem, iωda huma jfittxu l dik li g ad trid ti i (ara Lhud 11: 13-16; Fil 3: 20), dan m huwiex sempliçement t ollija ta kollox g al xi darba fil- ejjieni: is-soçjetà preωenti l-insara jag rfuha b ala soçjetà improprja; huma j ossuhom membri ta soçjetà dida, li lejha jinsabu resqin f mixja, u li filpellegrina tag hom i ossu li din di à waslet. 5. Je tie li nωidu punt ie or. L-Ewwel Ittra lill-korintin (1: 18-31) turina li biçça kbira ta l-insara kienu mill-klassijiet soçjali baxxi, u sewwasew g alhekk, kienu miftu in g allesperjenza tat-tama l- dida, kif iltqajna mag ha fl-eωempju ta Bakhita. B danakollu sa mill-bidu kien hemm ukoll konverωjonijiet mill- 12
klassijiet aristokratiçi u kolti. G ax fis-sewwa dawn ukoll kienu jg ixu bla tama u bla Alla fid-dinja. Il-mit kien tilef il-kredibbiltà tieg u; ir-reli jon ta l-istat Ruman kienet saret sempliçi çerimonjal, li kien isir bir-reqqa, iωda kien ridott g al reli jon politika. IrrazzjonaliΩmu filosofiku kien tefa l-allat filqasam ta l-irreali. Id-Divin kienu j arsu lejh b modi diversi fil-qawwiet koωmiçi, iωda Alla li kont tista titolbu ma kienx jeωisti. Pawlu jfisser il-problematika essenzjali tar-reli jon ta dak iω-ωmien b mod approprjat g all-a ar, meta jag mel kuntrast bejn ajja skond Kristu u ajja ma kuma mill-qawwa tal- prinçipji tad-dinja (Kol 2: 8). F dal-kuntest jista jdawwalna test ta San Girgor Nazjanzenu. Hu jg id li f dak il-waqt li fih ilma i mmexxijin mill-kewkba qiemu lis-sultan il- did Kristu, wasal tmiem l-astolo ija, g ax issa l-istilel iduru fuq l-orbita mfassla minn Kristu. 2 Tant hu hekk li f dix-xena nqaleb ta ta t fuq il-kunçett tad-dinja ta dak iω-ωmien, li b mod differenti llum re a fe mill- did. M humiex il-prinçipji tad-dinja, il-li ijiet talmaterja li fl-a ar mill-a ar jiggvernaw iddinja u l-bniedem, iωda Alla personali hu dak li 2 Ara Poemi dogmatici, V, 53-64: PG 37, 428-429. 13
jiggverna l-kwiekeb, ji ifieri l-univers; mhux illi ijiet tal-materja u ta l-evoluzzjoni jg idu l- a ar kelma, iωda ra uni, rieda, im abba Persuna. U jekk nafu din il-persuna u Hi taf lilna, mela s-setg a qawwija tal-prinçipji materjali ma g andhomx jg idu l-a ar kelma; mela ma a niex ilsiera ta l-univers u tal-li ijiet tieg u, mela a na ielsa. Dan il-g arfien filqedem ta lill-erwie sinçieri d-determinazzjoni li jfittxu. Is-sema ma kienx vojt. Il- ajja m hijiex sempliçi prodott tal-li ijiet jew talkaωwalità tal-materja, iωda f kollox u fl-istess in il fuq minn kollox hemm rieda personali, hemm Spirtu li f Ìesù ntwera b ala M abba. 3 6. Is-sarkofagi tal-bidu tal-kristjaneωmu juru bid-dieher dan il-kunçett quddiem ilmewt, li quddiemha l-kustjoni dwar it-tifsira tal- ajja ma tistax tin arab. Il-figura ta Kristu fuq is-sarkofagi antiki hija mfissra fuq kollox permezz ta Ωew xbihat: dik tal-filosofu u dik tar-rag aj. B filosofija dak iω-ωmien, b mod enerali, ma kinux jifhmu dixxiplina akkademika diffiçli, kif nifhmu biha llum. Ilfilosfu kien aktarx dak li kien jaf jg allem l-arti essenzjali: l-arti li tkun bniedem b mod rett l- 3 Ara KatekiΩmu tal-knisja Kattolika, n. 1817-1821. 14
arti tal-g ajxien u tal-mewt. Çertament ilbnedmin kienu ilhom Ωmien li g arfu li l-biçça l- kbira ta dawk li kienu ji errew u jg idu li huma filosfi, mg allmin tal- ajja, kienu biss çarlatani li bi kliemhom kienu jaqilg u l-flus, filwaqt li fuq il- ajja vera ma kellhom xejn xi jg idu. G alhekk aktar kienu jfittxu l-filosfu veru li jaf tabil aqq juri t-triq tal- ajja. Lejn tmiem it-tielet seklu niltaqg u g all-ewwel darba f Ruma, fuq is-sarkofagu ta tifel Ωg ir, fil-kuntest tal-qawmien ta Lazzru, mal-figura ta Kristu b ala filosfu veru li f idu jωomm il- Van elu u fl-o ra l- atar ta pellegrin, proprju tal-filosfu. B dan il- atar tieg u huwa jirba ilmewt; il-van elu j orr il-verità li l-filosfi pellegrini kienu jfittxuha g al xejn. F din ixxbieha, li mbag ad g al Ωmien twil baqg et tidher fl-arti tas-sakofagi, jidher çar dak li l- persuni kolti b al dawk sempliçi kienu jsibu fi Kristu: hu fir-realtà jg idilna min hu l-bniedem u x g andu jag mel biex ikun tabil aqq bniedem. Huwa jurina t-triq u din it-triq hija l- verità. Hu nnifsu hu kemm il-wa da u kemm l- o ra, u g alhekk hu wkoll il- ajja li a na lkoll qeg din infittxuha. Huwa juri wkoll it-triq lil hinn mill-mewt; dak biss li jista jag mel dan, hu tabil aqq mg allem tal- ajja. L-istess a a tidher fix-xbieha tar-rag aj. B al fir- 15
rappreωentazzjoni tal-filosfu, fil-figura tarrag aj il-knisja ta l-ewwel Ωminijiet setg et tintrabat ma mudelli li jeωistu fl-arti Rumana. Hemm, ir-rag aj b mod enerali kien espressjoni tal- olma ta ajja serena u sempliçi, li tag ha n-nies fil-g ag a tal-bliet il-kbar kellha n- nostal ija. Issa x-xbieha kienet tinqara fi dan xenarju did li kien jag tiha kontenut aktar profond: Il-Mulej hu r-rag aj tieg i, xejn ma jonqosni... Imqar jekk nimxi f wied mudlam, ma nibωax mill- sara, g ax inti mieg i... (S 23 [22]: 1, 4). Ir-rag aj veru huwa dak li jaf ukoll it-triq li tg addi mill-wied tal-mewt; dak li sa ansitra fuq it-triq ta l-a ar solitudni, li fiha add ma jista jse ibni, jimxi mieg i u jmexxini biex naqsamha: hu nnifsu mexa din it-triq, niωel fissaltna tal-mewt, reba ha u re a ie biex ise ibna issa u jaççertana li, flimkien mieg u, nistg u nsibu t-triq. L-g arfien li hu jeωisti u li sa jse ibni sa ansitra sal-mewt u li l- atar tieg u u l-g aslu tieg u jwennsuni, u g alhekk ma nibωax mill- sara (ara S 23 [22]: 4) din kienet it- tama l- dida li qamet fuq ajjet dawk li jemmnu. 7. Je tie g al darb o ra ner g u lejn it- Testment il-ìdid. Fil-kapitlu 11 ta l-ittra lil- Lhud (v. 1) insibu tip ta definizzjoni tal-fidi li 16
tg aqqad sfiq din il-virtù mat-tama. Madwar ilkelma-muftie ta din il-fraωi sa minn Ωmien ir- Riforma n olqot disputa bejn l-ese eti, li fiha donnu llum qed tinfeta it-triq g al interpretazzjoni komuni. G alissa sa n alli dilkelma-muftie fl-ilsien li fih inkitbet. Il-fraΩi tg id hekk: Il-fidi hija hypostasis tal- wejje li nittamaw; prova tal- wejje li ma jidhrux. G all-missirijiet u t-teolo i taω-ûminijiet tan- Nofs kienet a a çara li l-kelma Griega hypostasis kellha tinqaleb bil-latin bil-kelma substantia. It-traduzzjoni Latina tat-test, li saret fil-knisja tal-qedem, g alhekk tg id: Est autem fides sperandarum substantia rerum, argumentum non apparentium il-fidi hija s- sustanza tal- wejje li nittamaw; il-prova tal- wejje li ma jidhrux. Tumas ta Aquino, 4 filwaqt li jinqeda bit-terminolo ija tattradizzjoni filosofika, dan ifissru hekk: il-fidi hija habitus, ji ifieri dispoωizzjoni kostanti tar-ru, li bis-sa a tag ha l- ajja ta dejjem tibda fina u r-ra uni tasal biex taççetta dak li hi ma tarahx. Il-kunçett ta sustanza mela jinbidel fis-sens li permezz tal-fidi, fil-bidu, nistg u ng idu b allikieku f Ωerrieg a mela skond is- sustanza hemm di à preωenti fina 4 Summa Theologiae, II-II ae, q. 4, a. 1. 17
l- wejje li nittamaw: hemm kollox, il- ajja vera. U sewwasew g ax il- a a nfisha hi di à preωenti, din il-preωenza ta dak li g andu ji i to loq çertezza: din il- a a li g andha ti i g adha ma tidhirx minn barra, iωda min abba l-fatt li b ala realtà tal-bidu u dinamika, a na n orruha o fina, di à minn issa jkollna xi perçezzjoni tag ha. Lil Luteru, li ma tantx kien i ares b simpatija lejn l-ittra lil-lhud, ilkunçett ta sustanza, fil-kuntest ta kif kien i ares hu lejn il-fidi, ma kien jg id xejn. G alhekk huwa fehem il-kelma ipostasi/ sustanza mhux f sens o ettiv (ta realtà preωenti fina), imma f sens su ettiv, b ala espressjoni ta atte ament ewwieni, u g alhekk, naturalment, kellu jifhem il-kelma argumentum b ala dispoωizzjoni tas-su ett. Din l-interpretazzjoni g allanqas fil- Ìermanja fis-seklu g oxrin da let ukoll flese eωi Kattolika, u g aldaqstant it-traduzzjoni ekumenika bl-ilsien Tedesk tat-testment il- Ìdid, imwettqa mill-isqfijiet, tg id: Glaube aber ist: Feststehen in dem, was man erhofft, Überzeugtsein von dem, was man nicht sieht (il-fidi hi: li wie ed iωomm sod ma dak li jittama, u jkun konvint minn dak li ma jidhirx). Dan fih innifsu mhux Ωbaljat; iωda din m hijiex it-tifsira tas-silta, g ax il-kelma Griega li 18
ntuωat (elenchos) ma g andiex il-valur su ettiv ta konvinzjoni, imma dak o ettiv ta prova. Bir-ra un g alhekk l-ese eωi Protestanta reçenti waslet g al konvinzjoni differenti: Issa iωda ma jistax ikollna dubju li din l-interpretazzjoni Protestanta, li saret klassika, ma tistax tinωamm. 5 Il-fidi m hijiex biss arsa personali lejn il- wejje li g ad iridu ji u iωda li g adhom assenti g al kollox; hi tag tina xi a a. Tag tina di à minn issa xi a a mir-realtà mistennija, u din ir-realtà preωenti ssir g alina prova tal- wejje li g adhom ma jidhrux. Hija ti bed lejn il-preωent il- ejjieni, b mod li dan ta l-a ar m huwiex aktar g al kollox il- mhux-g alissa. Il-fatt li dal- ejjieni jeωisti jbiddel il-preωent; il-preωent jintmess mir-realtà tal- ejjieni, u b hekk il- wejje tal- ejjieni jinbidlu f dawk preωenti u l- preωenti f dawk tal- ejjieni. 8. Din it-tifsira tissa a aktar u tidher f rabta mal- ajja konkreta, jekk ng arblu l- versett 34 tal-g axar kapitlu ta l-ittra lil-lhud, li mill-aspett lingwistiku u kontenutistiku, hu marbut ma din id-definizzjoni ta fidi mimlija bit-tama u j ejjiha. Hawn il-kittieb ikellem lil 5 H. Köster, ThWNT, VIII (1969) 585. 19
dawk li jemmnu li g addew mill-esperjenza talpersekuzzjoni u jg idihom: Intom doqtu t- tbatijiet tal- absin u lqajtu bil-fer li tkunu mneωωg in mill- id (hyparchonton Vg: bonorum), g ax kontu tafu li g andkom id aqwa (hyparxin Vg: substantiam) li ma jintemmx. Hyparchonta huma l-proprjetajiet, dak li fil- ajja ta din l-art huwa s- sostentament, sewwasew il-baωi, is- sustanza g all- ajja li fuqha nistg u nserr u. Din is- sustanza, is-sigurezza normali tal- ajja, tne iet ming and l-insara f dik ilpersekuzzjoni. Dan huma errg uh g ax qiesu li din is-sustanza materjali ma tiswiex. Setg u j alluha, g aliex sabu baωi a jar g alleωistenza tag hom baωi li tibqa u li add ma jista jne iha. Ma nistg ux ma narawx irrabta li hemm bejn dawn iω-ωew g amliet ta sustanza, bejn is-sostentament jew il-baωi materjali u l-istqarrija tal-fidi b ala baωi, b ala sustanza li tibqa. Il-fidi tag ti lill- ajja baωi dida, sies did li fuqu l-bniedem jista jserra u b hekk is-sies abitwali, is-ser an fuq il-qlig materjali, isir relattiv. Jin oloq elsien did quddiem dan is-sies tal- ajja li apparentement jista jag ti s-sostentament, anki jekk it-tifsira normali tieg u b daqshekk fiω-ωgur m hijiex miç uda. Dan il- elsien did, 20
l-g arfien tas- sustanza l- dida li ng atatilna, deher mhux biss fil-martirju, li fih il-persuni opponew is-setg a qawwija ta l-ideolo ija u ta l-organi politiçi tag ha, u permezz ta mewthom eddu d-dinja. Huwa deher fuq kollox fiçça diet il-kbar ibda mill-ir ieb tal-qedem sa Fran isk ta Assisi u san-nies ta Ωmienna, li fl- Istituti u l-movimenti reli juωi moderni, g allim abba ta Kristu allew kollox biex iwasslu lill-bnedmin il-fidi u l-im abba ta Kristu, biex jg inu l-persuni li jbatu fil- isem u fir-ru. Hemm is- sustanza l- dida kienet im arrba tabil aqq b ala sustanza, mit-tama ta dawn in-nies mimsusa minn Kristu ar et tama g all-o rajn li kienu jg ixu fid-dlam u bla tama. Hemm intwera li din il- ajja l- dida g andha tabil aqq sustanza u sustanza li tag ti l- ajja lill-o rajn. G alina li n arsu lejn dawn il-figuri, din l-im iba u dan l-g ajxien tag hom huma fis-sewwa prova tal- wejje tal- ejjieni, il-weg da ta Kristu m hijiex biss realtà mistennija, iωda preωenza vera: huwa tabil aqq il- filosfu u r- rag aj li jurina x inhi u fejn hi l- ajja. 9. Biex nifhmu aktar fil-fond din irriflessjoni fuq iω-ωew g amliet ta sustanza hypostasis u hyparchonta u fuq iω-ωew modi 21
ta ajja mfissrin bihom, irridu ner g u na sbu fil-qosor fuq Ωew kelmiet li g andhom rabta mas-su ett. Dawn jinsabu fil-g axar kapitlu ta l-ittra lil-lhud. Huma l-kelmiet hypomone (10: 36) u hypostole (10: 39). Hypomone normalment nittraduçuha sabar perseveranza, kostanza. Din li tkun taf tistenna u errag bis-sabar it-ti rib hi a a me tie a g al min jemmen biex ikun jista jikseb il- wejje imwieg da (ara 10: 36). Fil- ajja reli juωa tal-ìudaiωmu l-qadim din ilkelma kienet uωata sewwasew g all-istennija ta Alla karatteristika ta Israel: mela perseveranza fil-fedeltà lejn Alla, imsejsa fuq iç-çertezza tal-patt, f dinja li tikkontradiçi lil Alla. G alhekk il-kelma tindika tama meg juxa, ajja msejsa fuq iç-çertezza tattama. Fit-Testment il-ìdid din l-istennija ta Alla, dan il-qg ad fuq in-na a ta Alla jikseb tifsira dida: fi Kristu deher Alla. Hu a wasslilna s- sustanza tal- wejje tal- ejjieni, u b hekk l-istennija ta Alla tikseb çertezza dida. Hija stennija tal- wejje tal- ejjieni bi tluq minn preωent di à mog ti. Hija stennija, filpreωenza ta Kristu, ma Kristu preωenti, tattemma ta Ìismu, b arsa lejn il-mi ja definittiva tieg u. B hypostole, min-na a l-o ra, titfisser it-tne ija ta min ma jazzardax jg id 22
bil-miftu u bis-sinçerità l-verità aktarx perikoluωa. Dan il- abi quddiem il-bnedmin min abba l-biωa minnhom iwassal g at- telfien (Lhud 10: 39). Alla ma taniex spirtu ta biωa, imma Spirtu ta qawwa, ta m abba u ta raωan hekk, min-na a l-o ra, it-tieni Ittra lil Timotju (1: 7) tikkaratterizza b espressjoni sabi a l-atte ament baωiku tan- Nisrani. Il- ajja ta dejjem x inhi? 10. S issa tkellimna fuq il-fidi u fuq it-tama fit-testment il-ìdid u fil-bidu tal- KristjaneΩmu; imma dejjem deher çar li ma a niex nitkellmu biss fuq l-img oddi; irriflessjoni s i a tinteressa l-g ajxien u l-mewt tal-bniedem b mod enerali u g alhekk tinteressa lilna wkoll hawn u issa. B danakollu issa je ti ilna nistaqsu b mod espliçitu: il-fidi Nisranija hi g alina wkoll illum tama li tbiddel u twieωen ajjitna? Hi g alina performattiva messa li jag en b mod did il- ajja nfisha, jew saret biss informazzjoni, li sadattant warrabnieha g ax tidhrilna superata minn informazzjonijiet aktar reçenti? Fit-tiftix g al twe iba nixtieq nitlaq mill-g amla klassika tad-djalogu li bih ir-rit tal-mag mudija kien 23
ifisser il-laqg a tat-tarbija fil-komunità ta dawk li jemmnu u t-twelid tag ha mill- did fi Kristu. Il-qassis qabel xejn kien jistaqsi lill- enituri x isem g aωlu g at-tarbija, imbag ad kien jissokta bil-mistoqsija: X titlob mill- Knisja? Twe iba: Il-fidi. U x tag tik il-fidi? Il- ajja ta dejjem. Permezz ta dan id-djalogu l- enituri kienu jfittxu g at-tarbija d-d ul filfidi, l-g aqda ma dawk li jemmnu, g ax fil-fidi kienu jaraw il-muftie g all- ajja ta dejjem. Tant hu hekk, li llum b allbiera, dan hu li nfittxu fil-mag mudija, meta nsiru Nsara: m huwiex biss att ta soçjalizzazzjoni fi dan ilkomunità, mhux sempliçement wie ed jintlaqa fil-knisja. Il- enituri jistennew xi a a aktar g al min qed jitg ammed: jistennew li l-fidi, li minnha hi parti is-s u ija tal-knisja u tassagramenti tag ha, tag tih il- ajja il- ajja ta dejjem. Il-fidi hija s-sustanza tat-tama. Imma issa tqum il-mistoqsija: Dan a na tabil aqq irriduh ng ixu g al dejjem? Aktarx li llum afna nies jirrifjutaw il-fidi sempliçement g aliex il- ajja ta dejjem ma tidhrilhomx a a li jixtiquha. Ma jridux il- ajja ta dejjem, imma dik preωenti, u l-fidi fil- ajja ta dejjem tidher, g al dan il-g an, aktarx xkiel. Li tibqa tg ix g al dejjem ming ajr tmiem tidher aktar kundanna milli don. Il-mewt tabil aqq wie ed 24
jixtieq jittardjaha kemm jista jkun. IΩda li tg ix g al dejjem, ming ajr tmiem dan, fla ar mill-a ar, jista jisfa biss ta dwejjaq u fl-a ar isir insopportabbli. Hu sewwasew dan li, ng idu a na, jg id Ambro, wie ed minn Missirijiet il-knisja, fid-diskors fuq il-mewt ta uh Satiru: Hu minnu li l-mewt ma kinitx tag mel parti min-natura, imma hi saret realtà tan-natura; tant li Alla fil-bidu ma waqqafx ilmewt, iωda taha b ala rimedju... Min abba fil- tija, ajjet il-bnedmin bdiet issir miωerabbli bit-tbatija ta kull jum u bil-biki li ma jinfela x. Kien hemm il- tie a li jintemm il- aωen, biex il-mewt ter a tag ti dak li l- ajja kienet tilfet. L-immortalità hija toqol aktar milli vanta, jekk ma ddawwalhiex il-grazzja. 6 Qabel dan Ambro kien qal: Il-mewt ma g andhiex nibkuha g ax minnha ti i s-salvazzjoni... 7 11. Ried x ried jg id eωattament Sant Ambro b dawn il-kelmiet, hu minnu li t-tne ija talmewt jew ukoll it-t ollija tag ha g al Ωmien kwaωi bla limiti, idda al id-dinja u l-bniedem f qag da impossibbli u ma tag ti ebda benefiççju lanqas lil bniedem wie ed. Ma g andniex xi 6 De excessu fratris sui Satyri, II, 47: CSEL 73: 274. 7 Ibid, II, 46: CSEL 73: 273. 25
ng idu, fl-atte ament tag na hemm kontradizzjoni, li ter a te odna lejn kontradittorjetà ewwiena fl-istess eωistenza tag na. Minn na a, ma rridux immutu; fuq kollox min i obbna ma jridniex immutu. Minn o ra, fuq kollox, lanqas ma rridu nibqg u neωistu g al Ωmien bla limiti u anki din l-art ma n alqitx g al dan. Mela x irridu tabil aqq? Dan ilparadoss ta l-istess atte ament tag na jqajjem mistoqsija aktar profonda: fis-sewwa, x inhi l- ajja? Xi tfisser sewwasew l- eternità? Hemm waqtiet li fihom ji una perçessjonijiet f daqqa wa da: iva, huwa sewwasew dan il- ajja vera hekk suppost g andha tkun. Bil-maqlub, dik li a na ordinarjament insej ulha ajja, fis-sewwa m hijiex. Wistin fl-ittra twila tieg u fuq it-talb li kiteb lil Proba, armla Rumana sinjura u omm tliet konsli, darba minnhom kiteb: Fl-a ar milla ar irridu a a wa da ajja bla nkwiet, ajja li hi sempliçement ajja, sempliçement feliçità. Fl-a ar mill-a ar ma nitolbu xejn aktar fit-talb. Ma ninsabu mexjin lejn imkien lief lejn dan dan hu kollu. IΩda mbag ad Wistin jg id ukoll: jekk in arsu sew, ma nafux x nixtiequ fl-a ar mill-a ar, x irridu sewwasew. Din ir-realtà ma nafuha xejn; anki f dawk il-waqtiet li fihom na sbu li qeg din immissuha ma nil quhiex tabil aqq. Anqas biss 26
nafu nitolbu kif imiss, huwa jistqarr b kelma ta San Pawl (Rum 8: 26). Dak li nafu hu biss li m huwiex dan. B danakollu, bil-g arfien nafu li din ir-realtà g andha teωisti. Jikteb: Hemm mela fina, biex ng idu hekk, injoranza g arfa (docta ignorantia). Ma nafux x irridu tabil aqq; ma nafux x inhi din il- ajja vera ; u b danakollu nafu, li g andu jkun hemm xi a a li a na ma nafuhiex u li lejha n ossuna mix utin. 8 12. Na seb li Wistin hemm jiddeskrivi b mod preçiω afna u dejjem validu l-qag da talbniedem, il-qag da li minnha ji u l- kontradizzjonijiet u t-tamiet kollha tieg u. B xi mod nixtiequ l- ajja nfisha, dik vera, li mbag ad ma tmissha lanqas il-mewt; iωda fl-istess in ma nafux dak li lejh in ossuna mix utin. Ma nistg ux nieqfu milli mmilu lejh u b danakollu nafu li dak kollu li nistg u n ossu jew nag mlu m huwiex dak li nixtiequ. Din il- a a mhux mag rufa hija t- tama vera li tmexxina u l-fatt li m hijiex mag rufa hu fl-istess in il-kawωa tad-disperazzjonijiet kollha kif ukoll ta kull tefg a poωittiva jew distruttiva lejn id-dinja awtentika u lejn il-bniedem awtentiku. Il-kelma ajja ta dejjem tfittex li tag ti isem lil din ir- 8 Ara Ep. 130 Ad Probam 14: 25-15: 28: CSEL 44: 68-73. 27
realtà mhux mag rufa li nafu biha. Neçessarjament hija kelma insuffiçjenti li to loq it-ta wid. Etern, fis-sewwa, i ibilna l-idea ta dak li hu ming ajr tmiem, u dan ibeωωag na; ajja i ag alna na sbu fil- ajja li nafu a na, li n obbuha u ma rridux nitilfuha u li, b danakollu, sikwit hi fl-istess in aktar tbatija milli sodisfazzjon, g alhekk filwaqt li minn na a nixtiquha, minn o ra ma rriduhiex. Nistg u biss infittxu li no or u bi siebna mittemporalità li tag ha a na pri unieri u b xi mod in ossu li l-eternità m hijiex irja ta ranet talkalendarju wara xulxin, iωda xi a a b all-og la waqt ta sodisfazzjon, li fih t addanna t-totalità u a na n addnu lilha. Hu l-waqt li fih nog dsu fil-ba ar wiesa ta l-im abba infinita, li fiha Ω- Ωmien ta qabel u ta wara ma jeωistix aktar. Nistg u biss infittxu li na sbu li dan il-waqt huwa l- ajja fit-tifsira s i a, g adis dejjem did fil-wisa tal-kewn, filwaqt li nkunu sempliçement mimlija bil-hena. Hekk ifissru dan Ìesù fil-van elu ta Ìwanni: G ad ner a narakom u qalbkom tifra (16: 22). Je tie na sbu b dan il-mod jekk irridu nifhmu x inhu l- g an tat-tama Nisranija, x a na nistennew millfidi, mill-qag da tag na ma Kristu. 9 9 Ara KatekiΩmu tal-knisja Kattolika, n. 1025. 28
It-tama Nisranija hi individwalistika? 13. Fil-mixja tal- rajja tag hom, l-insara fittxu li jfissru dan il-g arfien li ma jafx fi xbihat rappreωentabbli, filwaqt li Ωviluppaw xbihat tas- sema li jibqg u dejjem il bog od minn dak li nafuh biss b mod negattiv, permezz tan-nuqqas ta g arfien. Dawn it-tentattivi kollha ta raffigurazzjoni tat-tama taw lil afna, fil-mixja tas-sekli, il- e a li jg ixu fuq is-sies tal-fidi u li g alhekk jitilqu wkoll il- hyparchonta tag hom, is-sustanzi materjali g all-eωistenza tag hom. Il-kittieb ta l-ittra lil- Lhud, fil-kapitlu dax ta jiel ta speçi ta rajja ta dawk li jg ixu bit-tama u tal-fatt li huma jinsabu f mixja, rajja li minn Abel tasal sa Ωmienu. Minn dan it-tip ta tama fiω-ωmien modern qamet kritika dejjem aktar arxa: dan hu individwaliωmu pur, li jitlaq id-dinja filmiωerja tag ha u jsib kenn biss b salvazzjoni eterna privata. Henri de Lubac, fid-da la taxxog ol fundamentali tieg u Catholicisme. Aspects sociaux du dogme, abar xi il na karatteristiçi ta dan il- eneru li wie ed minnhom jist oqqlu jinstema : Sibtu l-hena? Le... Sibt l-hena tieg i. U din hi a a wisq differenti... L-hena ta Ìesù jista jkun individwali. Jista jkun ta persuna wa da, u hi 29
tkun salva. Tkun fis-sliem..., issa u dejjem, imma tkun wa edha. Din is-solitudni fil-hena ma t awwadhiex. Bil-maqlub: hi tkun, fissewwa, il-mag Ωula! Fil-hena tag ha tg addi mit-taqbid b warda f idha. 10 14. Dwar dan, de Lubac, huwa u jserra fuq it-teolo ija ta Missirijiet il-knisja fil-wisa kollu tag ha, seta juri li s-salvazzjoni kienet dejjem meqjusa b ala realtà komunitarja. L-istess Ittra lil-lhud titkellem fuq belt (ara 11: 10, 16; 12: 22; 13: 14) u g alhekk salvazzjoni komunitarja. B mod koerenti, Missirijiet il-knisja jifhmu d- dnub b ala qerda tal-g aqda tal- eneru uman, b ala qsim u firda. Babel, imkien it-ta wid ta l- ilsna u tal-firda, tidher b ala espressjoni ta dak li fil-g eruq huwa d-dnub. U g aldaqstant il- fidwa tidher sewwasew b ala t-twaqqif mill- did tal-g aqda, li fiha nsibu ru na mill- did flimkien f g aqda li sse fil-komunità dinjija ta dawk li jemmnu. Mhux me tie hawn li nduru s-siltiet kollha, li fihom jidher il-karattru komunitarju tat-tama. Nibqg u fuq l-ittra lil Proba li fiha Wistin jipprova juri ftit din irrealtà mhux mag rufa li nafu biha u li a na 10 Jean Giono, Les vraies richesses (1936), Préface, Paris 1992, p. 18-20, f : Henri de Lubac, Catholicisme. Aspects sociaux du dogme, Paris 1938, p. VII. 30
qeg din infittxu. L-ispunt li jitlaq minnu hu sempliçement l-espressjoni ajja hienja. Imbag ad jikkwota Salm 144 [143]: 15: Hieni l- poplu li l-mulej hu Alla tieg u. U jissokta: Biex tkun tista ssir parti minn dan il-poplu u tasal... g all- ajja dejjiema ma Alla, l-iskop ta din ittwissija hu l-im abba li to ro minn qalb safja, minn kuxjenza tajba u minn fidi sinçiera (1 Tim 1: 5). 11 Din il- ajja vera, li lejha dejjem infittxu li naslu, tinsab marbuta mal-kewn fil-g aqda eωistenzjali ma poplu u tista sse g al kull wie ed biss fi dan dan il-poplu li jsir a na. Hija tistenna qabel kollox il- ru mill- abs tal- jien, g ax biss fil-ftu ta dan is-su ett universali tinfeta ukoll il- arsa fuq l-g ajn talhena, fuq l-im abba nfisha fuq Alla. 15. Din il-viωjoni tal- ajja hienja li t ares lejn il-komunità veru li g andha b ala g an xi a a lil hinn mid-dinja preωenti, imma sewwasew b dan il-mod hi g andha x taqsam mal-bini tad-dinja f g amliet differenti afna, skond il-kuntest storiku u l- possibbiltajiet li dan jag ti jew i alli barra. Fi Ωmien Wistin, meta l-invaωjoni ta popli odda kienet qed thedded l-g aqda tad-dinja, li fiha 11 Ep. 130 Ad Probam 13: 24: CSEL 44: 67. 31
kienet ting ata çerta garanzija tad-dritt u tal- ajja f komunità uridika, kienet kustjoni ta tis i tas-sisien ta din il-komunità ta u sliem, biex wie ed seta jibqa jg ix fit-tibdil tad-dinja. Ejjew nix tu arsa, aktarx bl-addoçç, fuq Ωmien il-medjuevu li f çerti aspetti kien emblematiku. Fil-g arfien komuni, il-monasteri kienu jidhru b ala mkejjen tal- arba mid-dinja ( contemptus mundi ) u tat-twarrib mirresponsabbiltà lejn id-dinja fit-tiftix tassalvazzjoni privata. Bernard ta Clairvaux, li bl- Ordni riformat tieg u ibed kotra ta Ωg aωag lejn il-monasteri, kellu fuq dan viωjoni differenti. Fil- sieb tieg u, l-ir ieb kellhom idma b riωq il-knisja kollha u g alhekk ukoll b riωq id-dinja. B afna xbihat huwa juri r- responsabbiltà ta l-ir ieb lejn l-organiωmu kollu tal-knisja, anzi len l-umanità; g alihom japplika l-kelma tal-psewdo-rufinu: Il- eneru uman jg ix bis-sa a ta ftit; kieku ma kinux huma, id-dinja tintilef... 12 Il-kontemplattivi contemplantes g andhom isiru addiema ta l- art laborantes, jg idilna. In-nobbiltà taxxog ol, li l-kristjaneωmu wiret mill-ìudaiωmu, kienet di à ar et fir-regoli monastiçi ta Wistin u Benedittu. Bernard jer a jaqbad dan 12 Sententiae III, 118: CCL 6/2: 215. 32
il-kunçett. IΩ-Ωg aωag nobbli li kienet jersqu lejn il-monasteri tieg u kellhom imilu g axxog ol ta l-idejn. Fis-sewwa, Bernard jg id çar u tond li lanqas il-monasteru ma jista jdewwaq minn qabel il-ìenna; jg id iωda li, daqslikieku kien imkien ta tis i prattiku u spiritwali, g andu j ejji l-ìenna l- dida. Qasam selva ta bosk isir g ammiel sewwasew huma u jitne ewlu fl-istess in is-si ar tas-suppervja u jitqaççat dak kollu li jikber selva fl-erwie u tit ejja l-art, li fuqha jista jitkattar il- obω g all- isem u g ar-ru. 13 Ma a niex naraw mill- did, sewwasew fil- rajja attwali, li ebda strutturazzjoni poωittiva tad-dinja ma tista sse hemm fejn l-erwie isiru slava? Il-bidla tal-fidi-tama Nisranija fiω-ωmien modern 16. Kif setg et tiωviluppa l-idea li l-messa ta Ìesù huwa g al kollox individwalistiku u hu mmirat g as-singlu? Kif wasalna biex infissru s- salvazzjoni tar-ru b ala arba quddiem irresponsabbiltà g all-g aqda flimkien, u g alhekk inqisu l-programm tal-kristjaneωmu b ala tiftix egoistiku tas-salvazzjoni u ma 13 Ara ibid. III, 71: CCL 6/2: 107-108. 33
nilqg uhx b ala qadi lill-o rajn? Biex insibu twe iba g al din il-mistoqsija rridu nix tu arsitna fuq dak li jsawwar is-sisien taω-ωmien modern. Dan jidher çar afna fi Francis Bacon. Li bis-sa a tal-kixfa ta l-amerika u tar-reb iet fil-qasam tat-teknika, li taw sehemhom fliωvilupp, bdiet epoka dida hi a a li add ma jista jmeriha. Izda fuq xiex inhi mibnija din ilbidla li se et fiω-ωmien? Hija r-rabta l- dida bejn l-esperiment u l-metodu li g andha l- ila tasal biex tfisser in-natura bi qbil mal-li ijiet tag ha u b hekk fl-a ar tikseb ir-reb a ta l- arti fuq in-natura (victoria cursus artis super naturam). 14 In-novità skond il-viωjoni ta Bacon tinsab f rabta dida bejn xjenza u prassi. Dan imbag ad kien applikat teolo ikament ukoll: din ir-rabta l- dida bejn xjenza u prassi tfisser li l- akma fuq il- olqien, mog tija minn Alla u mitlufa bid-dnub tan-nisel ter a tkun stabbilita. 15 17. Min jaqra dawn l-istqarrijiet u ja seb fuqhom bid-dehwa, jag raf fihom bidla talg a eb: sa dak il-waqt il-kisba mill- did ta dak li l-bniedem kien tilef bit-tkeççija mill-g eden 14 Novum Organum I: 117. 15 Ara ibid., I: 129. 34
kienet mistennija bil-fidi f Ìesù Kristu, u f dan dehret il- fidwa. Issa din il- fidwa, il-kisba mill- did tal- enna mitlufa, m hijiex mistennija aktar bil-fidi, imma bir-rabta li g adha kif inkixfet bejn xjenza u prassi. Mhux li l-fidi, b daqshekk, qed tkun sempliçement miç uda; hi aktarx titqieg ed fuq livell ie or dak tal- wejje privati li huma l fuq mill-art u fl-istess in issir b xi mod irrilevanti g addinja. Din il-viωjoni programmatika ddeterminat il-mixja taω-ωminijiet moderni u qed tinfluwenza wkoll il-kriωi attwali tal-fidi, li b mod konkret, hija fuq kollox kriωi tat-tama Nisranija. B hekk, f Bacon, it-tama wkoll ting ata g amla dida. Issa tissejja : fidi filprogress. G al Bacon, fis-sewwa, huwa çar li l- kixfiet u l-invenzjonijiet li jkunu g adhom kif saru huma biss bidu; li bis-sa a tas-siner ija bejn xjenza u prassi g ad isiru kixfiet odda g al kollox, g ad tqum dinja dida g al kollox, is-saltna tal-bniedem. 16 Hekk huwa ppreωenta wkoll viωjoni ta l-invenzjonijiet prevedibbli sa l-ajruplan u s-sottomarin. Waqt l-iωvilupp l- ie or ta l-ideolo ija tal-progress, il-fer bilmixi l quddiem tas-setg at tal-bniedem jibqa wetqa dejjiema tal-fidi fil-progress b ala tali. 16 Ara New Atlantis. 35
18. Fl-istess in, jid lu dejjem aktar finnofs Ωew kategoriji ta l-idea tal-progress: irra uni u l-libertà. Il-progress hu fuq kollox progress fil- akma dejjem tikber tar-ra uni u din ir-ra uni ovvjament titqies setg a tal- id u g all- id. Il-progress huwa t-tmiem taddipendenza kollha huwa progress lejn libertà s i a. Il-libertà wkoll wie ed i ares lejha biss b ala weg da, li fiha l-bniedem iwettaq lilu nnifsu lejn is-s u ija tieg u. FiΩ-Ωew kunçetti il-libertà u r-ra uni hemm preωenti aspett politiku. Fis-sewwa, is-saltna tar-ra uni hija mistennija b ala l-qag da l- dida ta l-umanità li saret ielsa g al kollox. Il-qag diet politiçi ta saltna b al din tarra uni u l-libertà, b danakollu, ma l-ewwel daqqa ta g ajn jidhru definiti ftit wisq. Ra uni u libertà jidhru jiggarantixxu minnhom infushom, bis-sa a tat-tjubija li hemm fihom, komunità umana dida u perfetta. FiΩ-Ωew kunçetti-mfieta ta ra uni u libertà, iωda, il- sieb taçitament imur ukoll dejjem f kuntrast mar-rabtiet talfidi u tal-knisja, kif ukoll mar-rabtiet ta l- ordinamenti statali ta dak iω-ωmien. IΩ-Ωew kunçetti g alhekk i orru fihom infushom potenzjal rivoluzzjonarju ta qawwa espluωiva bla tarf. 36
19. Je tie nitfg u arsa qasira fuq Ωew tappi essenzjali tal-konkretizzazzjoni politika ta din it-tama, g ax huma ta importanza kbira g all-mixja tat-tama Nisranija, g all-g arfien tag ha u g all-persistenza tag ha. Hemm qabel xejn ir-rivoluzzjoni FrançiΩa b ala tentattiv biex titwaqqaf il- akma tar-ra uni u tal-libertà issa wkoll b mod politikament reali. L-Ewropa ta l-illuminiωmu, g all-ewwel, arset lejn dawn il- rajjiet bil-g o ba, imma quddiem l-iωviluppi tag hom kellha mbag ad tirrifletti b mod did fuq ir-ra uni u l-libertà. Sinifikattivi g aω-ωew faωijiet ta kif wie ed jilqa dak li ara fi Franza hemm Ωew kitbiet ta Immanuel Kant, li fihom hu jirrifletti fuq il- rajjiet. Fl-1792 kiteb l-opra: Der Sieg des guten Prinzips über das böse und die Gründung eines Reiches Gottes auf Erden (Ir-reb a talprinçipju t-tajjeb fuq dak aωin u t-twaqqif ta saltna ta Alla fuq l-art). Fiha hu jg id: Ilpassa gradwali mill-fidi ekkleωjastika g all- akma eskluωiva tal-fidi safja reli juωa jikkostitwixxi l-mi ja tas-saltna ta Alla. 17 Jg idilna wkoll li r-rivoluzzjonijiet jistg u i affu Ω-Ωminijiet ta dan il-passa mill-fidi ekkleωjastika g all-fidi razzjonali. Is- saltna ta 17 F Werke IV, ed. W. Weischedel (1956): 777. 37
Alla, li fuqha tkellem Ìesù hawn adet definizzjoni dida kif ukoll preωenza dida; teωisti, biex ng idu hekk, stennija immedjata dida: is- saltna ta Alla tasal hemm fejn il- fidi ekkleωjastika tkun superata u tid ol minflokha l- fidi reli juωa, ji ifieri permezz tal-fidi razzjonali. Fl-1795, fil-kitba Das Ende aller Dinge (It-tmiem ta kollox) tidher xbieha mibdula. Issa Kant iqis il-possibbiltà li ma enb it-tmiem naturali ta kollox, ise ie or aωin kontra n-natura. Fuq dan jikteb: Kieku l- KristjaneΩmu xi darba jasal biex ma tkunx tist oqqlu aktar l-im abba... il- sieb akkiem tal-bnedmin ikollu jsir dak ta ça da u ta oppoωizzjoni kontrieh; u l-antikrist... jifta il- akma qasira tieg u (aktarx imsejsa fuq ilbiωa u l-egoiωmu). Imbag ad, iωda, g ad li l- KristjaneΩmu li kien iddestinat biex ikun irreli jon universali, fis-sewwa id-destin ma jg inux biex isir hekk, jista jse, ta t l-aspett morali, it-tmiem ( aωin) ta kollox. 18 20. Fis-seklu dsatax ma naqsitx il-fidi filprogress b ala g amla dida tat-tama talbniedem u r-ra uni u l-libertà baqg u jitqiesu b ala l-kwiekeb-mexxejja fit-triq tat-tama. Il- 18 I. Kant, Das Ende aller Dinge, f Werke VI, ed. W. Weischedel (1964): 190. 38
mixja dejjem aktar mg a la ta l-iωvilupp tekniku u l-industrijalizzazzjoni marbuta mieg u, b danakollu, olqu malajr afna qag da soçjali dida g al kollox: issawret ilklassi tal- addiema ta l-industrija u l-hekk imsejja proletarjat industrijali, li l- kundizzjonijiet terribbli tal- ajja li ab mieg u, Friedrich Engels fl-1845 uriehom b mod allarmanti. G all-qarrej kellha tkun a a çara: dan ma jistax jibqa sejjer; je tie li ssir bidla. Imma l-bidla kienet sa theωheω u taqleb l- istruttura s i a tas-soçjetà borgiωa. Wara r- rivoluzzjoni borgiωa ta l-1789 kienet waslet issieg a g al rivoluzzjoni o ra, dik proletarja: ilprogress ma setax sempliçement jimxi l quddiem b mod lineari u b passi Ωg ar. Kienet me tie a l-qabωa rivoluzzjonarja. Karl Marx abar is-sej a tal-mument, u b sa a ta lingwa u ta sieb, fittex li jag ti bidu lil dan il-pass il-kbir il- did, u kif kien jg id, definittiv fl-istorja lejn is-salvazzjoni lejn dak li Kant kien fissru b ala is- saltna ta Alla. Ladarba l- verità tal- ajja taω-ωmien li ej kienet miç uda, issa kien hemm il- tie a li tkun stabbilita l- verità tal- ajja ta issa. Il-kritika tas-sema nbidlet fi kritika ta l-art, il-kritika tat-teolo ija fi kritika tal-politika. Il-progress lejn l-a jar, lejn id-dinja definittivament tajba, ma ji ix 39
sempliçement mix-xjenza, imma mill-politika minn politika ma suba b mod xjentifiku, li taf tag raf l-istruttura ta l-istorja u tas-soçjetà u b hekk turi t-triq lejn ir-rivoluzzjoni, lejn ilbidla ta kollox. Bi preçiωjoni f waqtha, anki jekk b mod unilateralment parzjali, Marx iddeskriva l-qag da ta Ωmienu u wera b ila analitika kbira t-toroq lejn ir-rivoluzzjoni mhux biss teoretikament: bil-partit Komunista, li twieled mill-manifest Komunista ta l-1848, huwa bdieha wkoll b mod konkret. Il-weg da tieg u, bis-sa a tar-reqqa ta l-analiωi u ta l- indikazzjoni çara tal-g odod g all-bidla millg eruq, sa ret u g adha ssa ar dejjem mill- did. Ir-rivoluzzjoni mbag ad saret ukoll b mod aktar radikali fir-russja. 21. IΩda flimkien mar-reb a tieg u deher çar ukoll l-iωball fundamentali ta Marx. Huwa wera eωatt kif g andha ssir it-taqliba. IΩda ma qalilniex kif imbag ad kienu sa jimxu l- affarijiet. Hu aseb li sempliçement bittne ija tal- id minn idejn il-klassi tal- akkiema, bil-waqg a tas-setg a politika u bissoçjalizzazzjoni tal-mezzi tal-produzzjoni kienet sa sse Ìerusalemm il-ìdida. Imbag ad suppost li l-kontradizzjonijiet kellhom ji u fixxejn, il-bniedem u d-dinja suppost li fl-a ar 40
kellhom isibu posthom. G alhekk kollox kellu jimxi wa du fit-triq it-tajba, g ax kollox kien sa jkun ta kul add u lkoll suppost li kellhom iridu l- id lil xulxin. U hekk, wara li sse irrivoluzzjoni, Lenin kellu jinteba li fil-kitbiet ta l-img allem ma kien hemm ebda indikazzjoni kif sa jmexxu. Iva, Marx kien tkellem fuq il-faωi intermedja tad-dittatura talproletarjat b ala tie a li, iωda, f in ie or wa edha kienet sa turi ru ha bla bωonn. Din il- faωi intermedja nafuha tajjeb afna u nafu wkoll kif Ωviluppat, mhux talli ma ar itx g ad-dawl id-dinja perfetta, anzi alliet warajha qerda tal-biωa. Marx mhux biss naqas li juri kif did-dinja l- dida kellha ta dem ta dan mhux suppost li kien baqa tie a. Li hu dwar dan ma jg id xejn huwa riωultat lo iku ta l-impostazzjoni tieg u. L-iΩball tieg u jinsab aktar fil-fond. Huwa nesa li l-bniedem jibqa dejjem bniedem. Nesa l-bniedem u nesa l- libertà tieg u. Nesa li l-libertà tibqa dejjem libertà, anki g all- aωen. Emmen li, ladarba l- ekonomija titqieg ed f postha, kollox isib postu. L-iΩball veru tieg u hu l-materjaliωmu: ilbniedem, fis-sewwa, m huwiex biss il-prodott ta kundizzjonijiet ekonomiçi u ma tistax ittejbu biss minn barra billi to loqlu kundizzjonijiet ekonomiçi tajbin. 41
22. B hekk er ajna sibna ru na quddiem il-mistoqsija: x nistg u nittamaw? Je tie issir awtokritika taω-ωmien modern fi djalogu mal- KristjaneΩmu u mal-kunçett tieg u ta tama. Fi djalogu b al dan anki l-insara, fil-kuntest tal-g arfien tag hom u ta l-esperjenzi tag hom, iridu jitg allmu mill- did fiex tikkonsisti tabil aqq it-tama tag hom, x g andhom x joffru lid-dinja u x inhu dak li ma jistg ux joffru. Je tie li fl-awtokritika taω-ωmien modern ikun hemm ukoll awtokritika tal-kristjaneωmu modern, li g andu dejjem jitg allem mill- did jifhem lilu nnifsu u jitlaq minn g eruqu stess. Fuq dan hawnhekk jista jkollna biss xi jiel. L- ewwelnett irridu nistaqsu: x ifisser tabil aqq il- progress ; xi jwieg ed u x ma jweg idx? Fis-seklu dsatax di à kienet issir kritika talfidi fil-progress. Fis-seklu g oxrin, Theodor W. Adorno fformula l-problematiçità tal-fidi filprogress b mod drastiku: il-progress, meta narawh mill-qrib, huwa l-progress milliωbandola sal-bomba atomika. Issa din, fissewwa, hija na a tal-progress li ma g andhiex tin eba wara maskra. Fi kliem ie or: l- ambigwità tal-progress tidher çara. Bla dubju, hu joffri possibiltajiet odda g all- id, iωda jifta ukoll possibiltajiet kbar g all- aωen 42
possibiltajiet li qabel ma kinux hemm. A na lkoll rajna kif il-progress f idejn Ωbaljati jista jsir, u tabil aqq sar, progress tal-biωa fil- aωen. Jekk mal-progress tekniku ma jkunx hemm progress fil-formazzjoni etika talbniedem, fil-kobor tal-bniedem ewwieni (ara Ef 3: 16; 2 Kor 4: 16), dak ma jkunx progress, imma theddida g all-bniedem u g ad-dinja. 23. G al dak li g andu x jaqsam maω-ωew temi l-kbar ra uni u libertà, hawn nistg u nag tu biss jiel tal-kwistjonijiet li huma marbutin mag hom. Iva, ir-ra uni hija d-don kbir ta Alla lill-bniedem, u r-reb a tar-ra uni fuq in-nuqqas tag ha hija wkoll g an tal-fidi Nisranija. Imma meta ji ri li r-ra uni tie u tabil aqq il- akma f idejha? Meta tinfired minn Alla? Meta ssir g amja g al Alla? Irra uni tas-setg a u tal-g emil hija r-ra uni s i a? Jekk il-progress biex ikun progress je tie l-iωvilupp morali tal-bniedem, mela r- ra uni tas-setg a u tal-g emil trid ukoll malajr kemm jista jkun ting aqad permezz tal-ftu tar-ra uni mal-qawwiet salvifiçi tal-fidi, malg aωla bejn it-tajjeb u l- aωin. Hekk biss issir ra uni tabil aqq umana. Issir umana biss jekk tkun tista turi t-triq lir-rieda, u dan tkun tista tag mlu biss jekk t ares lil hinn minnha 43
nfisha. Inkella l-qag da tal-bniedem, finnuqqas ta bilanç bejn is-setg a materjali u n- nuqqas ta udizzju f qalbu, issir theddida g alih u g all- olqien. Hekk ukoll meta nit addtu dwar libertà, je tie niftakru li l- libertà tal-bniedem titlob dejjem konver enza ta libertajiet varji. Din il-konver enza, b danakollu, ma tistax isse, jekk ma tkunx iddeterminata minn kriterju intrinseku komuni ta qjies, li hu s-sies u l-g an tal-libertà tag na. Ng iduh issa b mod sempliçi g all-a ar: ilbniedem je tie lil Alla, inkella jibqa ming ajr tama. Wara li nkunu rajna l-iωviluppi taω- Ωmien modern, l-istqarrija ta San Pawl li ssemmiet fil-bidu (ara Ef 2: 12) tidher realistika afna u sempliçement vera. M hemmx dubju, g alhekk, li saltna ta Alla ming ajr Alla saltna tal-bniedem wa du bilfors tintemm fit- tmiem aωin ta kollox kif jiddiskrivih Kant: dan rajnieh u dejjem qed ner g u narawh. IΩda m hemmx dubju wkoll li Alla jid ol tabil aqq fil- wejje tal-bniedem jekk aktar milli jkun preωenti biss fi siebna, hu nnifsu ji i jiltaqa mag na u jkellimna. G alhekk ir-ra uni te tie il-fidi biex tasal li tkun g al kollox hi nfisha: ra uni u fidi je tie u l xulxin biex jil qu l-milja tan-natura u l-missjoni tag hom. 44
Is-sura vera tat-tama Nisranija 24. Issa ner g u nistaqsu lilna nfusna: x nistg u nittamaw? U x ma nistg ux nittamaw? L-ewwelnett je tie ng idu li progress miωjud huwa possibbli biss fil-qasam materjali. Hawn, fil-g arfien dejjem jikber ta l-istrutturi talmaterja u f rabta ma l-invenzjonijiet dejjem aktar avvanzati, hemm b mod çar kontinwità tal-progress lejn akma dejjem tikber tannatura. IΩda fil-qasam tal-g arfien etiku u taddeçiωjoni morali m hemm possibbiltà b al din g ar-ra uni sempliçi li l-libertà tal-bniedem hija dejjem dida u trid dejjem tie u d-deçiωjonijiet tag ha mill- did. M huma qatt me udin g alina minn addie or g ax f dak il-kaω ma nkunux aktar ielsa. Il-libertà trid li fid-deçiωjonijiet fundamentali ta kull bniedem, kull nisel ikun bidu did. Çertament, il- enerazzjonijiet il- odda jistg u jibnu fuq l-g arfien u l-esperjenzi ta dawk li ew qabilhom, b alma jistg u jie du mit-teωor morali ta l-umanità kollha. IΩda jistg u wkoll jiç duh, g ax hu ma jistax ikollu l- istess evidenza ta l-invenzjonijiet materjali. ItteΩor morali ta l-umanità m huwiex preωenti b alma huma preωenti l-g odod li ninqdew bihom; huwa jeωisti b ala stedina g al-libertà u b ala possibbiltà tag ha. IΩda dan ifisser li: 45