Tifkiriet. Editorjal ta Twanny Chircop ofm. Je illi lsieni mas-saqaf ta alqi jekk ninsa lilek Ìerusalemm

Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 23 Nru 130 Lulju - Awissu 2002 Editorjal...289 KriΩi...290 L-Evan elju skond San Luqa...291 Kristu fl-evan elju ta San Mattew...297 Min hi l-bhima ta l-apokalissi?...300 Il-Maroniti u l-fran iskani...305 Litur ija tal-kelma...309 Il-figura ta Melikisedek...317 L-Art Imqaddsa g alina l-insara...320 Editorjal ta Twanny Chircop ofm Tifkiriet Je illi lsieni mas-saqaf ta alqi jekk ninsa lilek Ìerusalemm Wara xi Ωmien ta esperjenza ewwa Ìerusalem, dawn il-kelmiet tas-salmista nista na milhom tie i. Dan kien alija Ωmien ta formazzjoni kemm intellettwali imma fuq kollox spiritwali. Fil-kunvent ta San Salvatur fi fraternità numeruωa ta 95 patri stajt na mel verament esperjenza ta ajja fraterna kif ukoll ta ajja ta talb, u bla tlaqlieq nista n id li eddidt fil-vokazzjoni fran iskana tie i. Ilgrazzja li t ix al xi Ωmien Ìerusalem qrib is-santwarji hija kbira, u a lek t oss il-preωenza ta Kristu afna qrib tie ek, tant li m andix kliem biex nispjega din ilgrazzja hekk kbira. L-aktar Ωmien qawwi kien Ωmien il- Milied u Ωmien il-g id: il-litur ija f dan iω-ωmien hija m ixa b mod mill-isba, u f xi mumenti ieli waqaft na seb u n id: "Imma jien veru ninsab f dan il-post qaddis?" Is-sitwazzjoni mad-dawra ta na kienet wa da diffiçli, Ωmien ta tensjoni politika, b alma jaf kul add. IΩda l- aktar Ωmien diffiçli alina lkoll b ala patrijiet fran iskani, u nissogra n id g al kull nisrani, kien waqt l-assedju talbaωilka ta Betlehem. Però qatt ma ntilef l-ispirtu ta fer intern, fer li jag tihulek biss il-mulej, li minkejja s- sitwazzjoni esterna konna afna ma qudin bejnietna u mal-knisja, u li kontinwament konna n ossu l-appo ta ha b mod partikulari tal-qdusija Tie u l-papa nnifsu li kien jikkomunika ma na permezz tat-telefon. Kien est li l-patrijiet ma luqa al 36 jum ewwa l-baωilka ta Betlehem tant apprezzaw. Din it-tbatija aqqdet afna il- Kustodja ta l-art Imqaddsa u add minna li konna hemm ma kien ja seb li jmur lura lejn pajjiωu min abba s- sitwazzjoni politika u militari, anzi kien iwe a ni xi add li kien içempilli u j idli: "Áax ma ti ix lura". Li tkun hemm u bil-preωenza tie ek tkun qed tiddefendi dawk il-postijiet t ossok kburi. U grazzi all-perseveranza tal-patrijiet ewwa l-baωilka ta Betlehem ew evitati afna mwiet, - dawn kienu l-kelmiet tan-nies ta Betlehem, kemm insara kif ukoll musulmani, huma u j annqu lill-patrijiet wara li ew me lusa. Kont adni Ìerusalem qed na mel l-a ar eωamijiet biex inkun nista nikkonkludi l-istudju ad-diploma fit-tejolo ija biblika, meta ejt nominat Kummissarju ta l-art Imqaddsa, xo ol li wara l-esperjenza li amilt hemm d alt alih b afna m abba. Xi w ud, u anke jien staqsejt lili nnifsi x inhu r-rwol tie i b ala Kummissarju ta l-art Imqaddsa f Malta? Il-Kummissarju huwa l-ewwel u qabel kollox il-pont bejn Malta u l-art Imqaddsa, jie u sieb ji bor fondi all-bωonnijiet konkreti ta l-insara, imma fuq L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 289

Il-Bibbja f idejna Il-Bibbja Editorjal f idejna kollox huwa fid-dmir li jxerred id-devozzjoni u l-im abba lejn l-art tal-mulej biex iwassal g al arfien u aqda aktar intima ma l-istess persuna tal-mulej Ìesù Kristu. Dan, il-kummissarjat qie ed ja mlu permezz ta formazzjoni biblika li qed jipprovdi permezz tal-korsijiet, ilpublikazzjoni tar-rivista, kif ukoll permezz tal-pellegrina i. Dan a na be siena li nkompluh u nsa uh. Infatti wara li kellna waqfa mill-pellegrina i dejjem min abba s- sitwazzjoni politika ser ner u nibdew bil-pellegrina i u ser na mlu l-ewwel wie ed f Ottubru li ej, b ala pellegrina ta solidarjetà. Ûgur li dan ikun apprezzat afna kemm mill-patrijiet tal-kustodja kif ukoll mill-insara tal-post li qed isoffru afna min abba n-nuqqas ta turiωmu. Jiena nemmen afna fl-im abba li g andu l-poplu Malti lejn din il-missjoni ta l-art Imqaddsa u ma qudin flimkien inkun nist u inkomplu n inu lil din il-missjoni li andha tkun al qalb ta kull nisrani. Óajr imur al Patri Marcello Ghirlando, li kien hu li nissel fija im abba lejn l-art ta Ìesù u li al dawn l-a ar 9 snin adem bis-s i biex edded u ta viωjoni dida lill- Kummissarjat f Malta. Minn qalbi u f isimkom qarrejja tag na n idlu: "Grazzi ta kollox" u Awguri! Ósieb ta Ìwann Abela ofm KriΩi Forsi kienu ftit dawk li fil-bidu tas-sena tal-ìublew tas-sena 2000 setg u asbu li fi ftit xhur l-qag da u l- ajja fl-art Imqaddsa se tinbidel b` al mill-lejl g an-nhar. Min kien jimma ina li fis-santwarji nsara jista jasal iω-ωmien li ma jkunx hemm kjuwijiet biex jid lu fil-qabar ta Kristu jew fil- G ar ta Betle em? Min qatt ghaddielu minn mo u li se jkun hemm Ωmien meta l-patrijiet iridu jqaddsu l-quddies kollu g aliex ma hemmx gruppi ta pellegrini? Min seta jimma ina li t-toroq se jkunu battala minn pellegrini ji ebbdu mall-bejjieg a dwar prezzijiet? Forsi lanqas nimma inaw il-kriωi fil- ajja tan-nies li jg ixu f dawn l- imkejjen u li l- ajja u l-g ixien tag hom kien dejjem jiddependi mill-preωenza tal-pellegrini nsara fis-santwarji. B mod partikulari tajjeb li n ibu quddiem g ajnejna kemm insara llum jinsabu ming ajr mezz t g ixien, kemm tfal imsakkra fi djarhom g ax l-iskejjel mag luqa, kemm... kemm tbatija g ax is-suppervja politika g erriet il-qlub u kissret kull tama f ejjieni fis-sliem. Aktar minn 1800 Palestinjan u kwaωi 700 IΩraeljan sfaw maqtula f din il- lieda imdemmija. Ìlieda li fiha l-vittmi ma humiex dawk li jikkmandaw fil-kmamar talpoter imma Ω-Ωg ir li bl-innoçenza jinqabad fil-morsa talmibeghda u l-vendetta bla jaf g aliex u ming ajr ma jilma dawl fuq ix-xefaq tal- ejjieni. G ajb li l-politiçi tad-dinja jibqg u idawwru wiççhom na a o ra g ax siebhom x imkien ie or u la jimpurtahom mit-tbatija u wisq anqas mid-dmug u d-dmija ta dawn il-popli!! Imbag ad, wara amsin jew mitt sena, in abbtu fuq sidirna u ng idu mea culpa! L-ipokrizija tal-utli u l-me tie! 290 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm L-Evan elju skond San Luqa IR-RABA TAQSIMA (ikompli) Ikla u kundanna f'dar ta' wie ed FariΩew (11,37-54) Huwa u jitkellem, wie ed FariΩew stieden lil Ìesù g all-ikla ta' nofsinhar (skond l-ori inal grieg). Ìesù mar imma ma asilx idejh qabel l-ikel kif kienet iddrawwa tar-rabbin Lhud, u l- FariΩew skandalizza ru u. Ìesù sab l-okkaωjoni li jikkundanna l-formaliωmu reli juω tal-fariωej u tal-kittieba (l-g orrief tag hom). Dawn kienu "nies bla mo "; jag mlu dak li jidher u ma jqisux sewwa dak li tg id ilkuxjenza. Li jsir dak li jidher hi a a tajba imma hi a a a jar li tag ti kas g al dak li ma jidhirx g ax Alla j ares iktar lejn il-kuxjenza milli lejn l-g emil, tajjeb kemm ikun tajjeb. Per eωempju, li wie ed jag ti karità hu g emil tajjeb imma je tie li l-karità ting ata b'kuxjenza "nadifa" (vers 41) mhux biex wie ed jidher u jie u tif ir innies. U li jit allsu d-deçimi fuq il-prodott ta' l-art (10 filmija skond il-li i) hi a a tajba, imma ma kienx hemm bωonn li l-li i tinkludi wkoll l- iωg ar xejjex kif g allmu l- FariΩej; dan kien toqol Ωejjed fuq il-kuxjenza. Alla ma riedx legaliωmu u toqol ta' kuxjenzi kif riedu l-fariωej li fl-istess in kienu jfittxu li jidhru millpoplu fis-sinagogi u l-pjazez. Ìesù qalilhom çar u tond li kienu b al "oqbra" (skond Mattew, "oqbra mbajda") sbi minn barra u mimlijin insetti minn ewwa. Meta wie ed millg orrief qal lil Ìesù li kien qieg ed joffendi lilu u lil s abu (vers 45), Ìesù kompla jikkundanna lilhom ukoll. Qalilhom li dak li kienu jridu li l-poplu jitg abba bih huma ma kinux imissuh b'saba' wie ed. Dan il-formaliωmu kienu a' ikkunnawh il-profeti li missirijiethom qatlu. U huma ("dan in-nisel") kienu qed i eddu g emil il-missirijiet fuq Ìesù u kienu se jkomplu j edduh fuq l- Appostli. Imma l-qaddisin tal-qedem, ibda minn Abel (li l-qtil tieg u hu rrakkuntat flewwel ktieb tal-kanone Ritratti f dan l-artiklu: San Ìwann G ajn Karim Lhudi) u spiçça f Ûakkarija (li l-martirju tieg u hu rrakkuntat fl-a ar ktieb tal-kanone Lhudi) jixhdu kontra l-fariωej u l-kittieba. Ìesù jag laq ilkundanni tieg u b'kundanna iktar qawwija minn ta' qabel: L-g orrief tal-li i li lilhom kien mog ti l-muftie tal-g erf ma nqdewx bih tajjeb; mhux biss ma da lux huma fil-qalba ta' l-iskrittura (il- id li j ib mieg u il- Messija) imma lanqas ma allew lil addie or jid ol. Il-vrus 53-54 juru r- reazzjoni tal-fariωej u l- g orrief tal-ligi: minflok li laqg u kliem Ìesù bl-umiltà u kkonvertew, bdew ifitxxu jonsbuh b'mistoqsijiet iebsa biex isibu fuqiex jakkuωawh. Il-FariΩej u l-g orrief tal-li i huma wkoll il-figura tal-bniedem, supperv li ma jkunx irid jisma lil min irid jag millu l- id. Il-kapitlu li jmiss i addan tag lim ta' natura axxetika, ji ifieri ta' ça da u raωan. afna mill-materjal jinsab ukoll f'san Mattew imma mxerred 'l hawn u 'l hemm fl-evan elju. Il-wiçç b'ie or u l-istqarrija tal-verità (12,1-12) Meta l-folla kienet qed tin abar bl-eluf biex tisma' lil Ìesù, hu wissa l-ewwel liddixxipli biex ma jag mlux b all-fariωej li juru wiçç b'ie or, imma jkunu sinçieri u jag mlu dak li jg idu g ax xejn ma hu mo bi li ma jinkixifx. L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 291

Id-dixxipli m'g andhomx jibωg u jg idu l-verità lanqas minn dawk li g andhom ilqawwa li joqtlu l- isem. G andhom jibωg u minn Alla biss g ax hu biss g andu s- setg a li jitfa' fl-infern. M'g andhomx jibωg u millbnedmin g ax, jekk Alla jie u sieb l-g asafar talbejt li jiswew ftit, m'hux sejjer jinsa lil min jaf tajjeb saxxag ar ta' rasu u li jiswa afna iktar mill-g asafar talbejt. Mela min jistqarr li hu ma' Ìesù, Bin il-bniedem, hu jistqarru wkoll quddiem l- an li ta' Alla; imma min jiç du, Ìesù jiç du quddiem l-an li ta' Alla, ji ifieri quddiem Alla stess. U min jg id kontra Ìesù, dnubu jin afirlu, imma ma jin afirlux jekk je odha kontra l-ispirtu s- Santu li qieg ed jopra f'ìesù, g ax ikun qieg ed je odha kontra l-istess verità u jag laq g ajnejh g addawl. Imbag ad Ìesù bassar lid-dixxipli li se jkunu mwarrbin mis-sinagoga u mill-kbarat, imma qawwilhom qalbhom g ax l- Ispirtu s-santu jkun mag hom u jqawwilhom kliemhom. L-g ani l-ibla (12,13-21) Kienet drawwa li l- g orrief Lhud jinda lu fi kwistjonijiet mhux ta' natura reli juωa. G alhekk wie ed g ani resaq lejn Ìesù u Il-Bibbja f idejna talbu biex jg id lil uh jaqsam il-wirt mieg u. Ìesù ma riedx jinda al, imma sab l- okkaωjoni li jwissi kontra r- reg ba g ax, ukoll jekk wie ed ikollu bir-radam, ajtu ma tiddependix minnu. Biex jiççara din il-verità, Ìesù qal parabbola. Wie ed ra el g ani abar kotra ta' frott u minflok li gawda idu onestament u alla lil addie or igawdi mieg u, g amel il- sieb li jibni m aωen odda biex ikabbar idu u jkollu mo u mistrie g all- ejjieni. Imma Alla qallu li kien ibla g ax dak illejl stess kien se jmut u idu jie du addie or. "Hekk ji rilu min ji ma l- id g alih innifsu bla ma jistag na quddiem Alla" (v.21) It-tag lima ewlinija talparabbola hija l-vanità tal- id materjali meta wie ed ma jisserviex bih g all- id spiritwali. Dwar is-siwi tal- id matejali, Ìesù jissokta jg allem fis-silta li ejja. L-inkwiet u t-t assib fuq il- id materjali (12,22-34; Mat 6,19-33) Issa Ìesù jwissi dwar l- inkwiet Ωejjed g all-ikel u l- ilbies, g ax il- ajja hi aqwa minnhom u hemm il-provvidenza li ta seb g allg ajxien tal-bniedem kif ta seb g aç-çawl li la jiωra', la ja sad u lanqas ma g andu fejn ja Ωen. Il- sieb Ωejjed g all-g ada mhux se jtawwal il- ajja; u, kif Alla jlibbes il- ilji bi sbu ija ta' lbies li lanqas Salamun ma seta' jkollu, hekk Alla jipprovdi g an-nies imqar ta' fidi çkejkna. Huma n-nies taddinja li jinkwitaw ru hom g all-g ada. Alla Missierna jaf dak li l-bniedem je tie, u jekk il-bniedem ifittex l- 292 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna ewwel is-saltna ta' Alla, ilme tie jing ata lilu b'ωieda. Id-dixxipli, "mer la çkejkna" (v.32) g ax jinsabu mdawrin b'dinja materjalista u supperva, m'g andhomx g ax jibωg u g ax qeg din fis-saltna li t-teωor tag ha hu kbir. G alhekk min jag mel karità jkun qed ja Ωen fissema u jkollu teωor li qatt ma jintemm jew jit assar. U jekk id-dixxiplu jbieg kull ma g andu u jag tih lill-foqra, ikollu qalbu a fit-teωor tassema. Parabbola dwar ilqaddejja li jishru (12,48) Din il-parabbola kwaωi kollha tinsab f'mattew (24,43-5) imma f'imkien differenti, fid-diskors ta' Ìesù dwar it-tieni mi ja tieg u. Imma Ω-Ωew Evan elisti jitkellmu fuq l-istess su ett: il-"parusia" (jew "it-tieni mi ja tal-mulej") li l-insara tal-bidu kienu qed jistenewha fil-qrib u, mbag ad wara l-qerda ta' Ìerusalemm fis-sena 70 w.k., bdew jistennewha fi Ωmien mhux mag ruf, kif qeg din nistennewha a na. Ìesù jwissi biex inkunu dejjem b' enbejna m aω- Ωma, kif kienu jivvja aw il- Lhud, u bl-imsieba mixg ula, dejjem lesti biex meta j abbat is-sid nift ulu alli jda alna fil-festa talfer ta' dejjem. Hemm hu jg addi jservina, ji ifieri jag tina l-premju li g alih inkunu dimna fuq l-art. Inkunu dejjem lesti u nishru g ax hu ji i b al alliel. Din it-tieni mi ja tal-mulej donnha qed tirreferi wkoll g all-mi ja antiçipata fil- in ta mewtna meta jsir il- udizzju ta kull wie ed minna. Imbaghad Pietru staqsa lil Ìesù jekk hu kienx qed jg id g all-appostli jew g al kul add (v.41). B al fi drabi o ra, Ìesù ta twe iba ndiretta. L-ewwel wissa li kull dixxiplu g andu ja dem b'fedeltà kbira g al dak li hu fdat f'idejh biex meta ji i s- Sid jafdalu iktar, inkella, jekk jag tiha g al ajja aωina, s- Sid meta ji i "jag mlu bçejjeç" (espressjoni aramajka li tfisser "je odlu kollox". Il-vers 48 itaffi l-kastig li jing ata lill-qaddej mhux fidil, u jg id li jitte idlu dak li s-sid ikun fdalu u jing ata lil min m'g andux. Hawn Ìesù juri li, g alkemm kliemu kien jg odd g al kull dixxiplu, jg odd b'mod speçjali g allkapijiet tal-knisja li g andhom f'idejhom il- id ta' l-erwie. X'te tie il-vera fidi (12,49-53 u Mt 10,34-36) Ìesù beda joqrob lejn ilpassjoni u beda j oss iddieqa tal-mewt kiefra li jxebba ha ma' nar (hawn: nar tal-mibeg da) u mag mudija (tbatija kbira g all-bidu ta' ajja dida). Issa juri x-xewqa li dak li hu fil-qrib (in-nar tal-mibeg da) ise ma jdumx. Ìesù jbassar ukoll li n- nar tal-mibeghda tad-dinja li hu kien dalwaqt se j allas g alih b'mewt kiefra, ikun nar li se jg addu minnu wkoll id-dixxpli fidili tieg u. L- Evan elju j ib paçi interna fid-dixxipli imma j ib ukoll firda esterna, gwerra tal- Ωiena kontra t-tajbin, tbatija g all-img allem divin u g as-sewwa. U din il-gwerra tid ol ukoll fil-familji u bejn l-g eωieω. Dak li g adda minnu Ìesù je tie li jg addi minnu d-dixxiplu wkoll. Il- aωen jibqa' ja dem fiddinja u n-nisrani jibqa' jin aqar, imma Ìesù ma j allihx qatt wa du. Hu dak li tfisser il-mag mudija (ara Rum 6,1-11 u 2 Kor 4,10). Is-sinjal taω-ωminijiet (12,54-59) San Mattew i ib lil Ìesù jg id dan il-kliem meta kien dejn l-g adira ta Tiberija; Luqa j ibu hawn g ax iqis il- ajja ta' Ìesù b ala vja lejn Ìerusalemm fejn se jmut u jirxoxta. Il-Lhud kienu jag rfu s- sinjali taω-ωmien, meta tag mel ix-xita u meta jag mel ix-xlokk li j ib iss ana g ax dawn imissu l- interessi materjali tag hom, imma ma g arfux il-messija L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 293

li kien imisshom ilhom li g arfuh. Il-parabbola ta' wie ed li jkun a jar g alih li jirran a ma min ikun se jtellg u ilqorti quddiem il-ma istrat Ìesù qalha lil-lhud li ma ridux jikkonvertu u jirran aw ma' Ìesù qabel jum il- aqq. U issa kien iω-ωmien li jilqg u lil Ìesù b ala l-messija mistenni. Inkella jkollhom i allsu sa lanqas abba filkastig etern. Sej a g all-penitenza (13-1-9) Dan il-kapitlu 13 fih Ωew taqsimiet: l-ewwel taqsima (1-9) tkompli dwar ilpenitenza; it-tieni t addan su etti differenti ming ajr rabta bejniethom. Ìesù hawn isemmi Ωew rajjiet li se u xi Ωmien qabel: dik meta Pilatu qatel xi Galilin li kienu qed joffru sagrifiççji fit-tempju f'wa da mill-festi tag hom meta l- lajçi wkoll setg u joqtlu l-vittma tas-sagrifiççju; u l- rajja l-o ra (v.4) meta t-torri ta qrib l-g ajn ta' Silwam waqa u qatel tmintax-ir ru. Il- Lhud kienu ja sbu li kull rajja kerha hi effett ta' xi dnubiet kbar; Ìesù rrifera g al dan t-twemmin popolari bla ma qal li qabel mieg u, imma ried jg id li dawk li kienu qed jisimg uh ma kinux a jar mill-vittmi ta' Pilatu u tat-torri ta' Silwam. Lil dawn is-semmieg a li ma ridux jilqg uh wissihom biex jindmu u jag mlu penitenza. Il-Bibbja f idejna Ìesù jkompli jg allem il- tie a tal-penitenza bilparabbola tas-si ra tat-tin li ma g amlitx frott. Is-sid ta' l- g alqa stenna g al tliet snin u meta ra li baqg et bla frott, bag at il addiema talg alqa biex jaqlg uha alli ma tokkupax post g alxejn. Dawn talbu lis-sid biex jistenna sena o ra qabel ma jeqirduha. Il-parabbola g andha tliet tag limiet: dawk li ma jikkonvertux (laktar il-lhud li kienu preωenti) jintilfu; Alla jibqa jittama li jindmu; u l-kastig ta' l-a ar jekk ma jindmux. Il-mara miflu a mfejjqa f'jum is-sibt (13,11-17) Kif kien qed jg allem fissinagoga f'jum is-sibt, Ìesù ra mara miflu a li kienet ilha marida tmintax-il sena, qieg ed idejh fuqha u hi waqfet dritta tfa ar lil Alla. Il-kap tas-sinagoga sa an g ax il-fejqan sar nhar is- Sibt; imma Ìesù çanfar din l- ipokrisija u qal li jekk kul add jitma u jisqi l- mar tieg u f'jum is-sibt, ma kinitx a a xierqa li din, bint Abraham li hi wisq a jar minn annimal, tkun imfejjqa f jum is-sibt? Dawk li kienu kontra Ìesù reg exu bilmist ija; l-o rajn fa ru lil Alla g al dawn l-g e ubijiet. Ûew parabboli dwar is-saltna ta' Alla (13,18-21) Luqa j ib hawn il-parabbola tal-mustarda u dik tal- mira li Ìesù kien g allem dejn l-g adira ta' Tiberija. Ilparabbola tal-mustarda tg allem li s-saltna ta' Alla g andha bidu çkejken (b aω-ωerrieg a tal-mustarda) u tikber bosta hekk li tag ti kenn lil afna erwie. 294 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna Il-parabbola tal- mira (v.21) tg allem li kif ftit mira ttellg a g a na kbira, hekk hi l-qawwa mo bija tas- Saltna permezz ta' l- Evan elju. FiΩ-Ωew parabboli wie ed g andu jfittex ittag lima ewlenija u mhux ittiωjin li jkun hemm mag ha. Kemm huma dawk li jsalvaw (13,22-30) Kif Ìesù kien sejjer Ìerusalemm, wie ed staqsieh kemm huma dawk li jsalvaw. Ir-rabbin kienu jg allmu li l- Lhud (ulied IΩrael) u wkoll l- o rajn li ma jafux bil-ligi ta' Mosè isalvaw, u li ma jid lux fis-saltna biss il-midinbin kbar; imma r-raba' ktieb ta' Esdra (dan m huwiex parti mill-bibbja) kien jg allem li Alla alaq id-dinja g alkul add, iωda s-sema g al ftit (8,1) u li dawk li jintilfu huma iktar minn dawk li jsalvaw (9,15)). Ìesù g allem li afna se jkunu diωappuntati min abba l-g ebusija ta' qalbhom. afna raw ilmirakli li Ìesù kien qed jag mel u ma nidmux; g alhekk dawk li m'humiex mill-poplu mag Ωul se jkollhom sehem fil- id tas- Saltna g ax se jemmnu u jikkonvertu. IΩrael kien imsejja l-ewwel, imma afna ma emmnux; g alhekk dawk ta' nisel pagan li jikkonvertu se jkunu minn ta' l-ewwel fis-saltna. Ìesù ma riedx jg allem li jkunu ftit li jsalvaw, imma kien qed jalludi g al-lhud li ma ridux jilqg u tag limu. Ìesù jit assar lil Ìerusalemm (13,31-35) Huwa u sejjer Ìerusalemm u g adda jg allem minn diversi bliet u r ula, xi FariΩej qalulu biex jitlaq minn hemm g ax Erodi (Antipa) ried joqtlu. Jidher li Ìesù kien g adu jg allem fil- Perea, art li kienet iggvernata minn dan Erodi. Luqa ma jg idx x'kien l-iskop tal- FariΩej li jag tuh dan il-parir u g aliex Erodi ried joqtlu. Ìesù sejja lil Erodu "volpi" (malizzjuω) u qalilhom biex imorru jg arrfuh bil-mirakli li issa ("illum u g ada") kien qed jag mel g ax kien wasal biex itemm il-missjoni tieg u ("fit-tielet jum") u jkun maqtul f Ìerusalemm fejn inqatlu l-profeti kollha. Ìesù qabbel il-malizzja ta' Erodi ma' dik talg edewwa tieg u mxebb in ma' Ìerusaelemm, belt li hu kien tant i obb. Fakkar f'kemm g amel Alla g all- id tal-poplu tag ha bil-figura tal-qroqqa li ti bor il-flieles ta t wen ajha, u f'kemm dan il-poplu qatel profeti u a ar nies mibg utin minn Alla. Fla ar bassrilhom il-qerda tal-belt, l-abbandun tag hom minn Alla, u l- glorja tieg u meta jidher b ala m allef fl-a ar taω- Ωminijiet. Il-kapitlu li ej fih erba' xeni marbutin flimkien permezz ta l-ikla ta' Ìesù g and wie ed mill-kapijiet tal-fariωej; ir-rabta tista' tkun redazzjonali u mhux storika. Fejqan ta' wie ed marid bl-ilma (14,1-6) Kienet drawwa li l-lhud jistiednu g all-ikel lil min jg allem fis-sinagogi. Ìesù kien mistieden f'jum is-sibt aktarx biex jaraw jekk jer ax ifejjaq f'dak il-jum ta' mistrie. Waqt l-ikla kien hemm wie ed marid bl-ilma u Ìesù, li kien g araf ilmalizzja tal-g orrief u tal- FariΩej, staqsihom jekk kienx jiswa jfejjaq nhar il-jum tas- Sibt. Ming ajr ma stenna t- twe iba tag hom g ax baqg u sektin, fejjaq lillmarid. Biex jurihom l-ipokrisija tag hom qalilhom: jekk xi add jaqag lu barri (skond xi kodiçijiet: mar) f' iebja f'jum is-sibt mhux se L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 295

Il-Bibbja f idejna j allih hemm ming ajr ma jtellg u minn hemm. U huma baqg u siekta. L-ewwel postijiet (14,7-11) Dawn il-vrus fihom tag lima mxebb a ma' dak li ji ri fost il-bnedmin. Meta wie ed jistieden g all-ikel, iqieg ed fil-postijiet ta' quddiem lil min jist oqqlu l-iktar. Hekk jag mel Alla mag na. Jistieden lil kul add, imma hu biss jaf min jist oqqlu li jkun min ta' quddiem. Hawn insibu çanfira mo bija lillg orrief u lill-fariωej li kienu ja sbu li huma minn ta' l- ewwel quddiem Alla. Kien ikun tajjeb g alihom li jkunu umli. Lil min g andek tag mel il- id u x'g andek tistenna (14,12-14) Il-vrus 12ss. jg allmu li meta wie ed jag mel il- id m'g andux i ares lejn l-uçu u jistenna l-premju jew gratitudini f'din id-dinja. G andna nag mlu l- id lil kul add u nistennew il- las ming and Alla u fil- ajja li ejja. Il-pranzu (14,15-24) Din il-parabbola hi çanfira o ra lill-g orrief u l-fariωej li kienu mistednin kemm-il darba g all-pranzu (figura tal-fer messjaniku u tassema) u b'diversi skuωi ma laqg ux l-istedina. G alhekk min g amel il-pranzu stieden lil kul add sa ansitra n-nies imwarrbin tas-soçjetà. Dak li stieden hu Alla; l-ewwel mistednin huma l-lhud; ilbqija huma dawk li ma kienux ulied il-weg da. Ìesù a l-okkaωjoni li jg id din ilparabbola mill-kliem ta' wie ed li qal: "Hieni min jiekol il- obω fis-saltna ta' Alla". Il-veru dixxiplu (14,25-35) It-tag lima ewlenija ta' dawn il-vrus hi li Ìesù jippersonifika s-saltna ta' Alla u ma hemmx triq o ra g as-salvazzjoni lief dik li tkun dixxiplu tieg u u tag mel dak kollu li jitlob minnek. Id-dixxplu veru g andu jobghod sa ansitra lilu nnifsu u lill-iktar g eωiez tieg u biex ikun dixxiplu; ilkelma "tobg od" m'g andhiex tittie ed fis-sens psikolo iku, imma tfisser li tqis kollox inqas minn dak li jitlob l-evan elju. Ìesù jitlob ça da radikali minn min jimxi waraj (v.33). Dak in- Nisrani li ma jag milx dan ikun b all-mel li jaqta' u ma jkun jiswa g al xejn (v.34s.). In-nag a mitlufa (15,1-7) Il-kapitlu 15 i addan fih tliet parabboli dwar il- niena ta' Alla u hu mag ruf bl-isem ta' "kapitlu tal- niena". Iddeskrizzjoni luqana hi tassew kapulavur tal-pinna u talkatekeωi nisranija. It-tliet parabboli jag tu twe iba g all-kritika tal-fariωej li Ìesù j obb il-midinbin u jiekol mag hom. L-iben ali, innag a mitlufa u l-munita mitlufa huma x-xbieha talmidneb; il-missier, ir-rag aj u l- mara huma l-figura ta' Alla. Il-parabbola tan-nag a mitlufa tinsab ukoll f'san Mattew. Mattew jag ti mportanza liω-ωelu appostoliku, Luqa lill-fer li j oss Alla filkonverωjoni tal-midneb kif rag aj jifra meta jsib innag a li ntilfet g alkemm kellu disg a u disg ajn nag a o ra. 296 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Lino Cignelli ofm Kristu fl-evan elju ta S. Mattew San Mattew, appostlu u evan elista, hu l-ewwel awtur (uman) li niltaq u mie u fit-testment il-ìdid. Jekk noqo du al dak li t id it-tradizzjoni, Mattew kien lhudi-kristjan li kiteb (direttament) all-insara li kienu ikkonvertew mirreli jon Lhudija. Minn hawn nifhmu, fost affarijiet o rajn, l-insistenza tie u dwar irrelazzjoni li t addi bejn it- TÌ u t-tq. G al Mattew, bejn it-tq u t-tì hemm flistess in kontinwità u progress: il-ìdid hu, b mod definittiv, il-milja tal-perfezzjoni tal-qadim, fil-maturità s i a tie u (Mt 5,17ss; cfr. Dei Verbum 15ss). G aldaqstant, kif tassew j id Ìesù, "henjin ajnejkom, ax qe din jaraw; henjin widnejkom, ax qe din jisim u" (Mt 13,16s). L-intenzjoni ta Mattew, kif inhi dik ta l-evan elisti l- o rajn, mhix tant informattiva, imma pjuttost formattiva, missjunarja: hu jrid iwassalna and Kristu (Mt 4,19; 13,47; 28,19s; cfr Ìw 20,31), li hu dejjem preωenti u ja dem fostna (18,20; 28,20; cfr. Mk 16,20). Hu jridna "na rafu lil Ìesù, nisim u lil Ìesù, nimxu wara Ìesù, aliex Hu biss jista jaqta l- atx ta dak il-fer li alih a na ejna ma luqin", u joffrina hekk "l-akbar servizz" f kull livell (Madre Teresa ta Calcutta). A na je ti ilna nilq u "dan il-messa evan eliku hekk oli" (San Çirillu ta Lixandra). Dan hu dmirna u fl-interess ta na: add aktar ma jista j idilna u ja tina aktar minn Ìesù, "il- Kristu, l-iben ta Alla l- aj" (Mt 16,16), il-feddej u l- Im allem uniku tal-bnedmin (1,21; 23,8.10). Ìesù ma andux alternattivi validi: jew inkunu mie u inkella naslu al falliment u rovina eterna! (12,30; 22,7.13). U meta nilq u l-evan elju bilfidi li a na niltaq u mie u u na mlu esperjenza tie u, kif ifakkarna Sant Ambro (De viduis 10,61). "L-Evan elju hu l- mera biex naraw u nisim u lil Ìesù. Meta naqrah jiena ner a n ixu" u nkun salvat minnu, ji ifieri me lus u m olli lejn id-divin. Ejjew na mlu ta na t- twe iba ta fidi tal-qaddis ta Assisi. Fran isku, wara li sema test minn San Mattew (10,7-10), "mall-ewwel imtela bil-fer ta l-ispirtu s-santu u ajjat: Dan hu li rrid, dan hu li nitlob, dan hu li nixtieq na mel b qalbi kollha!" Din hi r-ra uni aliex il-fqajjar sar sinjal çar ta l-istorja tassalvazzjoni, aktar mill-universitajiet tejolo içi ta Ωmienu. Mattew irid j allimna filqosor tliet veritajiet fundamentali: I. Min hu Ìesù. II. X amel Ìesù alina. III. It-twe iba li rridu na tu as-sej a deçiωiva ta Ìesù. L-ewwel verità j allimhielna permezz ta ismijiet u titli li ja ti lil Ìesù, it-tieni wa da permezz ta l-azzjonijiet li bihom salvana, it-tielet wa da permezz tad-diversi twe ibiet tan-nies ta Ωmienu as-sej a tie u. I. Min hu Ìesù? Mattew j arrafhulna permezz ta diversi ismijiet u titli: huma ismijiet u titli li L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 297

juruna identità doppja, hekk imsej a teándrika (divinaumana). Ìesù hu fl-istess in bniedem u Alla, "Bin ilbniedem" u "Bin Alla", hu flistess waqt "iben" u "sid" David (Mt 1,1; 21,15s; 22,42-45). Minn hawn ti i t- traxxendenza tal-persuna tie u u l-ista ib talbnedmin quddiemu, quddiem il-kliem u l- emejjel tie u (7,28; 8,27; 12,41s; 13,16s; 15,31; 27,54). Ìesù hu persuna inkomparabbli, uniku: ej minn dinja o ra u jitkellem u ja dem b mod differenti minn kull bniedem ie or (22,23ss; 26,52s.64; cfr. Ìw 7,46; 9,32s; 15,22.24). Ismijiet u titli divini: Ìesù (isem li jfisser Ja weh isalva: Mt 1,21), G immanu-el (Alla ma na: 1,23), Iben ta Alla (16,16; 6,63), Mulej (Kyrios = Ja weh: 7,21s; 22,43-45), M allef (7,21ss; 24s), G arus (9,15; 22 u 25). Nikkonçentraw l-attenzjoni fuq it-titlu "G immanu-el/alla ma na". Dan hu proprju ta San Mattew hu u mimli sa ru ommu b rivelazzjoni. L- G immanu-el hu l- ajta taddeheb li t addi mill-ewwel Evan elju mill-bidu sat-tmiem (1,23 tin aqad ma 28,20), u jimla kollox bid-dawl, bilqawwa u bil- lewwa infinita. Ìesù jikkummenta Ìwanni Pawlu II hu Alla-ma na, Alla li jrid jaqsam ix-xorti talbniedem u jipparteçipa fiddestin tie u" (Varcare la soglia della speranza, Mondadori, 1994, p. 68). Hu Alla li jinωel u li jo dos fiddinja ta na mwaqqa, li hu solidali ma na f kollox: fil- aωin li hu ta na biex je lisna minnu, u fit-tajjeb li hu tie u biex jikkomunikahulna (Mr 8,16s; 11,27ss; 25,35ss). N idulu a na wkoll flimkien ma Rosmini: "Ìesù, veru Bniedem, a milna bniedem veru! Ìesù, veru Alla, a tini sehem mid-divinità tie ek". Titli umani rigward Ìesù b ala Kristu/Messija: iben Il-Bibbja f idejna David (Mt 1,1; 9,27), bin ilbniedem (8,20; 9,6), Kristu (1,1; 16,16.20s), qaddej tal- Mulej/ta Ja weh (8,16s; 12,17-21; 20,28). Nieqfu fuq it-titlu ta "bin il-bniedem". Dan hu l-mod li bih normalment Ìesù storiku isejja lilu nnifsu. "G al kwaωi tmenin darba fl-evan elji, Ìesù jindika lilu nnifsu b ala Bin ilbniedem, espressjoni li tis aq fl-istess in dwar l- ori ini divina (cfr. Dan 7,13ss) u l-kundizzjoni umana tal-messija". B mod aktar eωatt, dan it-titlu jirrivelalna n-natura umana ta Ìesù, li mill-banda l-wa da adha tista tbati, hi d ajfa u tkun im arrba b an-natura ta na (Mt 4,1-11; 8,20; 26,37-44), imma mill-banda l-o ra hi di à me uda mill-iben ta Alla u alhekk imωejna b qawwiet divini (8,27; 14,25-33) u di à im ejjija biex tid ol fil-glorja tas-sema (12,40; 16,27s; 26,64), al dik il-glorja li tidher al ftit waqtiet fit-trasfigurazzjoni fuq it-tabor u li to ro fil-bera b mod definittiv bil-qawmien mill-qabar (17,2-9; 28,9ss; cfr. Atti 7,55s). Ìesù irxuxtat hu "lbniedem il- did" u definittiv (Ef 4,24), hu l-"bniedem perfett" (Gaudium et spes 22), "il-bniedem tal-bnedmin" (Pawlu VI). II. X g amel Ìesù g alina Mattew jurina x amel Ìesù alina billi jirreferi bilmiftu id-"duttrina" u l- " emejjel ta Kristu" (Mt 7,28; 11,2). It-ta lim u l- emejjel, li ta hom il- Misteru ta l-g id jimmarka l- quççata (16,21; 17,22s; 20,18s; 26-28), huma l-attività essenzjali li biha Ìesù jwettaq il-missjoni salvifika 298 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna tie u, li te les u li ib il quddiem lill-bniedem, u li biha juri ru u b ala l-messija imwie ed fit-tq (11,2-6) u l- abbâr li j ib is-saltna tassmewwiet (ta Alla) fid-dinja (5-7; 8ss; 12,28; 28,18ss). Duttrina. Ìesù ja ti ta lim traxxendenti, divin, imnissel minn ajn wa da, u li hu kollu superjuri al dak tat-tq (Mt 5-7; 22,33), u hu dejjem attwali u validu (24,35; 28,19s). Mhux biss hu ta lim superjuri imma, almenu xi drabi, ma jaqbilx ma dak tal-"kittieba", tal- "fariωej u s-sadduçej" (7,29; 15,12-14; 16,11s; 22,23ss). Ìesù j idilna li issa "wie ed hu l-im allem u l-mexxej ta kom: Kristu" (23,8.10). Din hi affermazzjoni al kollox le ittima. Jirrakkontaw li Napuljun, wara li sema pa na ta l-evan elju, kien sta eb u qal: "Jiena li naf lill-bnedmin n id li dawn mhumiex kliem ta bniedem!" (cfr. Mt 7,28s; 13,54). "L- emejjel ta Kristu" (Mt 11,2) huma mirakli, fejqan (fir-ru u fil- isem) u eωorçismi (4,23s; 8,14-17; 9,2-8.35). B dawn l- emejjel, sinjal ta l-omnipotenza u l- niena divina tie u, Ìesù jer a j ib fid-dinja "s-saltna ta Alla" (9,35; 12,28), u hekk il-pjaneta ta na, minn infern ta l- art tista ssir enna ta l-art (1,23; 4,11). III. It-twe iba li rridu nag tu g as-sej a ta Ìesù Hi twe iba ta nies li jemmnu tassew, b al Marija u ÌuΩeppi (Mt 1s), il-ma I (2,11), Ìwanni l-battista (3,1-15), Mattew innifsu (9,9), Pietru u l-appostli l-o rajn lief Ìuda l-iskarjota (4,18-22; 10,1-5), il-foqra fl-ispirtu (5,3; 11,5), il-morda u l- midinbin umli (9,10-13; 11,5s), in-nisa twajba (27,55s; 28,1-10). Dawk li jimxu wara Ìesù huma x aktarx nies foqra, li s-soçjetà twarrabhom, dawk li andhom bωonn ta kollox u li ma jist u ja tu xejn (4,24s; 15,30; 21,14). Hu ma iex al dawk li huma "f sa ithom", all-" usti", imma all-"morda" u all- "midinbin" (9,12s). Hu biss dak li ja raf ix-xejn tie u li jista jimxi wara Ìesù. Huma ta min jevitahom, ax huma diωastruωi, ittwe ibiet ta dawk li jemmnu b nofs kedda u ta dawk li ma jemmnux. Jemmnu b nofs kedda dawk li jilq u lil Ìesù kif jafu huma, birriservi u l-kundizzjonijiet (Mt 7,21ss; 8,19-22; 22,9-14; 24s), bil-kalkoli xi ftit jew wisq egoisti, biex jinqdew bir-reli jon flok jaqdu lirreli jon. Il-mudell u l-patrun ta hom hu Ìuda, traditur u iddisprat (10,4; 26,24; 27,3-5). Huma bla fidi dawk li jiç du lil Ìesù min abba l- aωen ta hom u b mod ostinat, kif ja mlu xi politiçi ta Ωmienu (2,3ss; 14,1-12; 26,11-26), l-anzjani u l-qassisin il-kbar (16,21; 21,23.45s; 26,3s) u l-aktar ilkittieba u l-fariωej, l-intellettwali! (9,3.11; 12,14.38-45; 15,1-14; 16,21; 23,13ss). Imma ç-ça da ta Ìesù ma tikkwalifika lil add, anzi hi l- akbar in ustizzja u l-akbar assurdità ta l-istorja. Wie ed jiç ad lid-diωonest u lill-bniedem aωin, u mhux lill-onest u l-benefattur: u min hu aktar onest u benefattur minn Ìesù? It-twe iba ta na, issa, lil liema wa da minn dawn ittlieta tixba? L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 299

Kitba ta Ignazio Mancini OFM Min hi l-bhima ta l-apokalissi? Il-Bibbja f idejna L-aktar ktieb diffiçli tat- Testment il-ìdid kollu hu, min ajr dubju, l-apokalissi ta San Ìwann appostlu u evan elista. Id-diffkultà ejja minn wa da millkaratteristiçi tal- eneru letterarju apokalittiku, li hi dik li dan hu al kollox simboliku. In-numru kbir ta xbihat li ji u wωati, l-ori inalità ta hom li afna drabi t awwadna u tbella na, ilviωjonijiet u x-xeni li qatt ma smajna bihom, iwasslu lillqarrej biex jintilef façilment f dan il-labirint ta simboli. Óafna huma l-persuna i li niltaq u ma hom f din l-opra. Minnhom kollha l-aktar persuna li jimpressjonana hu çertament dak tal-bhima. Hu possibbli nkunu nafu xi a a dwar il-bhima? G alkemm hi a a çerta li d-dinja ta l- Apokalissi hi diversa afna mid-dinja ta na, a na l- oççidentali, li a na pri unieri tal-lo ika, inrenduh aktar diffiçli biex nifhmuh. Irrid n id li ma hemm l-ebda ra uni biex a na na mlu interpretazzjonijiet mimlijin fantasija, daqslikieku s-simboli qishom kienu kapaçi biex ifissru xi a a. Is-simboli eneralment andhom tifsira definittiva, u ta spiss ilkuntest tal-ktieb u l- indikazzjonijiet mo tijin mill-awtur huma l-a jar mezz biex niskopru t-tifsira ta hom. Mal-Bhima ta l- Apokalissi ara l-istess b alma ara fil-kaω ta l- Antikrist: iet identifikata ma tant persuni, idejolo iji u movimenti, li hu impossibbli li na mlu lista ta hom kollha. Dawn huma interpretazzjonijiet li jirriωultaw li huma ma mulin bla kriterju u mimlijin fantasija. L-aktar a a usta tkun li nistaqsu lil Ìwanni nnifsu, l-awtur ta l-apokalissi, al min qie ed jirreferi meta jitkellem mill-bhima. Hu possibbli li fl- Apokalissi nsibu xi indikazzjoni li tippermettielna li niskopru l-identità vera tal-bhima? Jidher li hu possibbli. Nantiçipaw il-finali Ritratti f dan l-artiklu: il-fortizza ta Nimrod Il-Bhima tidher f diversi mumenti tar-rakkont ta l- Apokalissi, kif ukoll id-deskrizzjoni tal- idma ta ha kontra l-insara u l-knisja ta Ìesù. Imma s-siltiet li jist u j inuna biex nid lu fil-fond tal-misteru li jdawwar lil din il-persuna huma fuq kollox tnejn: il-kapitli 13 u 17. Fihom l-awtur ta l-apokalissi jfornina bid-dettalji me tie a biex niskopru t-tifsira ta dan is-simbolu. Fil-kapitlu 17 Ìwanni j id espressament li hu se jispjega l-misteru mo bi tal- Bhima (vers 7). U jkompli billi jiddedika l-kumplament tal-kapitlu biex jesponi t-tifsira tal-viωjoni u ta kull wie ed mid-dettalji ta ha. 300 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla G aldaqstant, jekk irridu nkunu nafu al min jirriferixxi Ìwanni meta jitkellem mill-bhima, irridu ni bru u neωaminaw id-dettalji kollha li l-awtur ispirat xerred f dawn iω-ωew kapitli. Meta ittraskuraw dawn id-dettalji afna qarrejja mhux ippreparati intilfu filba ar ta interpretazzjonijiet tal-misteru. Nantiçipaw minn issa l- final: fl-apokalissi l-bhima tirrappreωenta mhux inqas u mhux aktar mill-imperu ruman. G aliex il-bhima t ix fil-ba ar? L-ewwel indikazzjoni li ja tina l-apokalissi dwar il- Bhima hi li din to ro millba ar (13,1). X inhu mela t- tifsir simboliku tal-ba ar? X aktarx Israel kien dejjem poplu li j ix fl-intern ta l-art, il bo od mill-kosta Mediterranja tal-palestina, al kwaωi t-tul kollu ta l- istorja tie u. G aldaqstant hu minn dejjem kellu biωa qaddis mill-ba ar. Ma kienx jaf is-sigrieti tie u, ma wasal qatt biex jiddominah, u qatt ma kien poplu ta ba ara. In-natura inkontrollabbli u m awwda tal-ba ar wasslet biex il-poplu Lhudi jara fih manifestazzjoni tal-qawwiet infernali, ostili al Alla. Din hi r-ra uni aliex fil-bibbja l- edewwa ta Alla dejjem jintwerew er in mill-ba ar. G alhekk il-fatt li l-bhima t ix fil-ba ar ifisser li hi ta mel parti mid-dinja tal- aωen, mid-dinja tax-xitan, ta l- adu ta Alla. Imma l-ba ar jirrappreωenta wkoll b mod aktar konkret il-ba ar per eççellenza all-poplu Lhudi, ji ifieri l-ba ar Mediterran, li fix-xaqliba estrema tie u kienet tinsab Ruma, il-kapitali ta l-imperu ruman. G aldaqstant l- adu (il- Bhima) li to ro mill-ba ar biex ta mel gwerra al min jemmen ma tistax tkun lief Ruma. Effettivament flepoka li fiha inkiteb l- Apokalissi, madwar is-sena 90, ta t l-imperatur Domizjanu, kienet adha kemm intemmet persekuzzjoni mdemma kontra l-insara. Xi titli "li joffendu" Ìwanni jkompli jirreferi l- viωjoni tie u billi j idilna li l-bhima kellha fuq kull wa da mis-seba irjus ta ha isem mid aj, ji ifieri isem li kien jinsulta lil Alla. Dan is-simboliωmu jaqbel perfettament ma l-uωanza ta l-imperaturi rumani, li kienet iet introdotta minn Neruni, li jattribwixxu alihom infushom it-titli proprji ta Alla, b al dawk ta "divin", "iben ta Alla", "jixraqlu li jkun adurat", "salvatur", "Mulej", eçç. Kif nafu, minn çerta epoka l-imperaturi rumani kienu jippretendu li ji u adurati b ala allat awtentiçi. Dawn il-pretensjonijiet kienu inaççettabbli all-insara u kienu jwe u b mod profond issensibilità ta hom. Il-le enda ta "Neruni li jer a j ix mill- did". Dwar il-bhima nafu wkoll li "wa da mill-irjus ta ha kienet qisha midruba allmewt, imma din il- er a all-mewt kienet imfejjqa" (13,3). Billi aktar il quddiem hu rivelat li kull wa da misseba irjus tal-bhima tirrappreωenta imperatur (17,9), irridu nikkonkludu li r-riferiment hu al sultan jew li kien di à jeωisti inkella li kien mejjet, imma li n-nies kienu jemmnu li re a lura fil- ajja. L-istoriçi ta l-epoka j idulna li meta Neruni qatel ru u b idejh, afna ma riedux jemmnu li l-imperatur L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 301

kien miet, u alhekk xterdet il-vuçi li hu kien mar f pajjiω imbie ed biex ji bor eωerçtu alli bih ji i lura u jer a jakkwista s-saltna. Hekk twieldet il-le enda tar-"ritorn ta Neruni" wara li miet. Din il-le enda popolari rumana xterdet imba ad ukoll fost il-lhud u l-kristjani, u f afna kitbiet kemm ta dawn kif ukoll ta dawk tidher ilfigura ta Neruni li re a all- ajja u li hu mdawwar b dija ejja mix-xitan. X jindika n-numru 666? Min ra l-film La profezia jiftakar li fi tmiem l-istorja l- Antikristi ji i identifikat ma persuna li kienet twieldet filjum 6 tas-sitt xahar (Ìunju) fis-6 ta fil odu. Lanqas ma jonqsu rumanzi u telefilm li jippreωentaw in-numru 666 b ala numru misterjuω li jidentifika persuna djaboliku li fl-a ar taω-ωminijiet ifittex li jieqaf lil Alla u jwettaq kull xorta ta qerq. G al sekli s a l-istudjuωi ippruvaw jiskopru l-identità tal-persuna li jin eba wara dan in-numru. L-insara kienu jfittxuh fuq kollox fost dawk li kienu fl-ereωija. Is-setet adhom sallum ifittxu li jidentifikaw dan in-numru ma l-isem jew mat-titli ta xi Papa, biex jikkonkludu li hi Ruma li aliha jirreferi l-apokalissi, u li trid tkun meqruda, ji ifieri l- Knisja Kattolika. Meta Reagan kien elett president ta l-istati Uniti, Il-Bibbja f idejna afna kienu semm u le inhom biex ixandru li kienu waslu l-a ar Ωminijiet u li l- Antikrist kien deher fil-persuna tal-president, aliex kull wie ed mill-ismijiet tie u, Ronald Wilson Reagan, hu iffurmat minn 6 ittri, li ja mlu preçiωament 666! Hu evidenti li dan il-mod ta interpretazzjoni hu nieqes minn kull fundament u li ma andu x jaqsam xejn ma dak li ried ifisser l-awtur ta l- Apokalissi. Xi a a nist u nikkalkulaw Naraw dak li j id eωattament l-apokalissi. Il-fraΩi li tinteressana tinsab fil-kapitlu 13 versett 18. Hemm tintemm id-deskrizzjoni tal- Bhima terribbli li tippersegwita u toqtol lill-insara u tat-tieni Bhima li twaqqaf statwa ta l- ewwel Bhima biex kul add jaduraha. Wara li ji u introdotti u ippreωentati dawn il-figuri simboliçi, Ìwanni jrid j in lillqarrejja tie u biex jiskopru s-sigriet u jifhmu dak li hu qie ed j id. Hu jippreωentahom bi speçi ta misteru li wie ed irid jaqt u, u li j id hekk: "Hawn qie ed l- erf: min andu mo u, a jobsor x inhu n-numru tal-bhima, ax numru ta bniedem hu. U n-numru ta ha hu sitt mija u sitta u sittin". L-awtur, kif rajna, jistieden lill-intelli enti biex jikkalkulaw. Mela ma andux x jaqsam ma xi a a li kienet ad trid ti ri u li alhekk kienet adha mhijiex ma rufa, imma ma xi a a li kienet tista tkun ikkalkulata bi ftit intelli enza. Is-sigriet ta l-interpretazzjoni hu l-"gematria" Kif adna kemm rajna, l- 302 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla awtur ta l-apokalissi j id li dik iç-çifra tirrappreωenta isem ta bniedem. X inhi ç-çifra ta bniedem? G alina jidher stramb, imma andha x taqsam ma partikularità kemm fl-ilsien grieg antik, li hu dak li waslilna bih l- Apokalissi, kif ukoll fl-ilsien ebrajk, li l-awtur ta na çertament kien jafu. Filwaqt li a na nuωaw çerti sinjali biex niktbu l-ittri (a,b,c ) u sinjali o rajn biex niktbu n-numri (1,2,3 ), kemm fl-ebrajk kif ukoll filgrieg in-numri jinkitbu billi wie ed juωa l-istess ittri ta l- alfabet. Hekk, biex wie ed jikteb in-numru 1 juωa l-ittra "a", biex jikteb in-numru 2 juωa l-ittra "b", u l-bqija. Issa, jekk wie ed ji bor flimkien l-ittri ta kull isem proprju jew komuni, hu jakkwista n-numru li hu ç- "çifra" ta dak l-isem. Dan ilproçediment li wie ed jissostitwixxi l-ittri ta isem malvalur numeriku tie u jissejja "gematria" u kien uωat afna fl-antikità. Anke l- Bibbja tuωah diversi drabi. Jekk ni u lura all-kaω ta na, jekk Ìwanni j id li dan in-numru jirrappreωenta l-isem ta persuna u li min andu ftit intelli enza jista jiskopri al liema persuna qie ed jirreferi, dan hu possibbli aliex din hi persuna ma rufa all-qarrejja ta l-apokalissi li l-isem ta ha miktub bl-ebrajk u bil-grieg kien ja ti din issomma. L-appostlu u evan elista Ìwanni, li kien jinsab pri unier tar-rumani fl-istess Ωmien li fih kiteb ilktieb ta l-apokalissi (cfr. Apok 1,9), jiddeçiedi li jwissi lill-insara dwar il-persekuzzjonijiet imminenti permezz ta metodu mo bi, li kienu jifhmuh biss ftit, u çertament biex jevita li l-pulizija imperjali tkun tista tuωa argumenti kontrih. Bi probabilità kbira t-tieni Bhima hu l-imperatur Neruni, aliex jekk wie ed jikteb ismu bl-ebrajk, ir-riωultat hu dan li ej: N=50 + R=200 + W=6 + N=50 + Q=100 + S=60 + R=200 = 666. L-ittri indikati (NRWN QSR) huma dawk li bl-ebrajk kienu jinkitbu biex indikaw l- isem u t-titlu ta l-imperatur: Neruni Çesari. L-ewwel insara ma kien ikollhom l-ebda diffikultà biex isolvu din ilproblema. G alfejn seba irjus? Jekk dan ma kienx biωωejjed, fil-kapitlu 17 l- awtur ta na jfornina b dettalji o rajn biex hekk il-qarrej ma jkollux aktar dubji. J id li s-seba irjus tal- Bhima jirrappreωentaw seba oljiet (v. 9). Id-dinja kollha taf li l-belt ta Ruma hi l-"belt tas-seba oljiet"; aldaqstant l-identifikazzjoni tal- Bhima ma l-imperu ruman hi çarissima. Imma immedjatament wara jωid: "Is-sebat irjus [ ] huma wkoll seba slaten. Óamsa minnhom waq u, wie ed adu hawn, u ie or adu ma iex, u, meta ji i, ikollu jdum ftit. U l-bhima, li kienet u ma adhiex iωjed, hi stess hija t-tmien wa da, imma wkoll wa da misseb a, u sejra all-qerda ta ha" (17,9-11). Min jista j id dan kollu? Sempliçi afna. Jekk isseba irjus tal-bhima jirrappreωentaw seba slaten, biωωejjed inkunu nafu min kienu l-ewwel imperaturi biex ikollna s-soluzzjoni talproblema. U kienet tidher tant diffiçli! Is-silta ta l-apokalissi t idilna li l-ewwel ames slaten di à addew. Dawn huma Awgustu, Tiberju, Kaligola, Klawdju u Neruni. G aldaqstant Neruni kien di à mejjet. Is-sitt wie ed hu Vespasjanu. Imba ad ji i s-seba wie ed li jsaltan L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 303

Mill- rajjiet ta Il-Bibbja l-art Imqaddsa f idejna al ftit Ωmien (dan kien Titu, iben Vespasjanu, li lanqas dam isaltan al sentejn). U b dan andna l-lista kollha tas-seba slaten. Imma wara Titu jiωdied ittmien wie ed (Domizjanu), li dwaru jin ad li hu wie ed mis-seba, aliex il-bhima andha biss sebat irjus. G aliex Ìwanni j id li Domizjanu, li hu wkoll iben Vespasjanu, u wie ed misseba imperaturi li ew qabel, huma wie ed? Sempliçement aliex l- imperatur Domizjanu wera lilu nnifsu b ala Neruni did, Neruni "li re a all- ajja", min abba l-fatt li hu wkoll qajjem persekuzzjoni kontra l-insara. G alhekk l-awtur ta l- Apokalissi j id li l-bhima (ji ifieri Neruni) kien imma ma andux iωjed ( aliex hu mejjet), imma li fl-istess in hu t-tmien imperatur ( aliex hu daqslikieku Neruni re a lura fil-persuna ta Domizjanu, persekutur ta l-insara li kien aktar krudil minn Neruni). G aliex l-imperu hu Bhima? L-ewwel Bhima li l-awtur ta l-apokalissi jara tidher filviωjoni tie u hi ta lita ta pantera, ors u ljun (13,2). X inhi din il-bhima stramba? Çertament Ìwanni ma ivvintahiex, u lanqas ma ra realment. Min jaf xi ftit tajjeb it-testment il-qadim, jinduna mall-ewwel li l-bhima ta l- Apokalissi hi " abra" ta l- erba Bhejjem li l-profeta Danjel ra f dehra, u li l- ewwel tlieta fosthom kienu jixb u rispettivament iljun, ors u leopard (Dan 7,1-8). Dawn l-erba Bhejjem kellhom komplessivament sebat irjus u axart iqrun. Anke din il-bhima ta l- Apokalissi andha l-istess karatteristiçi. Imma aliex Ìwanni, biex jirreferi all-imperu ruman, juωa proprju dan issimbolu? G aliex minn meta l- eneral ruman Gneo Pompeo kien da al b ala rebbie f Ìerusalem (64 QK), il-ìudajiωmu kien beda jinterpreta r-raba Bhima ta Danjel b ala raffigurazzjoni tal-qawwa dida akkiema, ji ifieri l-imperu ruman. Óafna kitbiet ta dik l- epoka li waslulna jitkellmu mir-rumani b ala Bhima feroçi li hi adu ta Alla. Ìwanni, alhekk, meta ikkompona l-ktieb tie u ta t forma ta dehriet, jirrikorri al simboli li façilment jista jinqara minn dawk li kienu j ixu fi Ωmienu. Il-misteru ma kienx daqshekk impossibbli li tifhmu Ma nistennewx l-ebda Bhima Ìwanni kiteb l-apokalissi f kuntest storiku partikulari: l- imperjaliωmu ruman, sistema oppressur li kien impost minn dawk li f dik l-epoka kienu l-aktar qawwijin mil-lat militari, ekonomiku u politiku, u anke kulturali. Qatt ma kien eωista sa dakinhar imperu daqshekk kbir u qawwi, imma wkoll daqshekk in ust u pervers (almenu fl- ajnejn tal-popli sottomessi). Sa ansitra kienu bdew ja tu qima lillimperatur, ji ifieri lill-istat, b ala "Mulej u Alla". Dawk kollha li ma kienux jaççettaw li joqo du as-sistema kienu ji u ippersegwitati bla niena. Il-messa li Ìwanni jrid jittraωmetti lill-komunitajiet tie u hu messa ta tama: il-qawwa li ta kem (l-imperu ruman) hi destinata li tintemm, u ter a tirba il-qawwa ta Ìesù Kristu. G aldaqstant isalva biss min ikun twa ad u baqa jωomm s i ma Kristu. Hu l-istess messa li l- Apokalissi andu allinsara tallum. A na ma nistennew l-ebda Bhima all- ejjieni, aliex dejjem se jkun hemm Bhejjem simili! Huma l-qawwiet ekonomiçi, politiçi u kulturali kollha li b mod jew ie or jerf u rashom kontra l-messa awtentiku nisrani. G aldaqstant, biex inkunu nist u inωomm qawwija t-tama ta na, ikollna dejjem bωonn li naqraw u ner u naqraw l- Apokalissi! 304 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Biex Il-Bibbja Il- ajja nifhmu fl-art f idejna a jar Imqaddsa il-kelma ta Alla Kitba ta Halim Nujam OFM Il-Maroniti u l-fran iskani Introduzzjoni Il-komunità Maronita ssib l-ori ini ta ha fl-abitanti tar-re jun tat-tramuntana ta Aleppo fis-sirja, li emigraw minn pajjiωhom u marru joqo du fil-libanu. San Marone, li minnu ejja l- kelma "maronita", li miet fissena 410, kien j ix f monasteru f post li llum jismu Qalaat Kalutah, u li jinsab viçin Qalaat Sunaan, fejn ad hemm ir-rovini tal-knisja u tal-monasteru ta San Xmun Stilita, fit-tramuntana ta Aleppo. L-ir ieb li kienu j ixu f dan ir-re jun kienu famuωi all- lieda ta hom kontra l-monofiωiti. Dawn fi Ωmien l- imperatur Anastasju (491-518) riedu joqtlu 350 ir ieb ta San Marone. Dawk li baq u ajjin imba ad enu lil Ìustinjanu I, suççessur ta Anastasju, filpersekuzzjoni kontra l- monofiωiti. Il-popolazzjoni tar-re jun kienet titkellem l- aramajk, ji ifieri s-sirjak talpunent. Fis-sena 685 il-maroniti aωlu l-patrijarka ta hom, forsi min abba li kien ilhom ma jkollhom kuntatti mal- Patrijarka ta Antjokja. Il- Kruçjati sabu l-maroniti fil- Libanu u dawn saru kattoliçi fis-sens s i. Illum il- urnata l-maroniti jitkellmu l- G arbi u jinqdew bil-lingwa Aramajka fil-litur ija ta hom. L-ewwel missjoni Fran iskana fost il-popli Maroniti L-ewwel relazzjonijiet bejn il-fran iskani u l-poplu Maronita imferrex mal- Libanu u l-kosta tas-sirja u tal-feniçja jibdew fl-1246, meta Patri Lorenzo da Orte kien mib ut hemmhekk b ala legat pontifiçju. Lorenzo da Orte Lorenzo da Orte kien issuççessur ta Domenico d Aragona b ala legat apostoliku all-orjent kollu, mib ut speçjalment lill-patrijarka grieg ta Antjokja, lill-catholicon ta l- Armenja u lill-patrijarka maronita tal-libanu, permezz ta ittri li j ibu d-data tas-6 ta Awissu 1246. Fihom il-papa Innoçenz IV jiddeskrivi lil Patri Lorenzo "ra el mimli bix-xjenza, bi drawwiet onesti u b pariri tajbin". Hu ja tih fakultajiet s a "biex iqaççat, jeqred, jibni, i awwel, kif jidhirlu l-a jar". Il-Papa jiktiblu: "Nib atuk b ala an lu tal-paçi, b ala legat ta na il hemm mill-ba ar fl-armenja, Ikonju, Turkija, Greçja, u fis-saltna ta Babilonja (E ittu), bl-awto- L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 305

Il- ajja Il-Bibbja fl-art Imqaddsa f idejna rità s i a mhux biss fuq l- insara kollha ta dawn issaltniet, imma wkoll fuq il- Griegi tal-patrijarkati ta Antjokja, ta Ìerusalem, u tas-saltna ta Çipru, u fuq kollox fuq il-ìakobiti, il- Maroniti u n-nestorjani, sabiex skond il-prudenza li ja tik il-mulej, inti hemmhekk t ott, tibni u t awwel. Imba ad na tuk il-fakultà li tie u ta t il- arsien tie ek, blawtorità apostolika li biha inti mo ni, lill-griegi kollha, hu liema hu isimhom, u li ma t alli qatt li ji u mdejjqin minn xi add bil-vjolenza, u li titlob las minn dawk fost il-latini li aqruhom, filwaqt li tikkmanda lil dawn biex joqo du attenti all- ejjieni, u li r-ribelli, jekk issibhom, andek traωωanhom u tikkastigahom permezz ta çensuri ekkleωjastiçi". Patri Lorenzo mar f dawn il-postijiet kollha, u kullimkien iet imfa ra l- preωenza tie u min abba l-fama ta prudenza u qdusija li kellu. Mar ukoll Çipru, fejn tratta l-kawωa ta l-arçisqof tal-gωira, li kien imkeççi in ustament mis-sede tie u mil-latini, u rnexxielu jer a jqie ed l-affarijet f posthom. Lejn l-1250 insibu lil Patri Lorenzo fil-qorti papali. Hu a sehem fil-konçilju ta Lyon u segwa lill-papa fil-vja tie u ta ritorn lejn Ruma. Lejn l-1255 ie ma tur isqof ta Antivari, belt fil- Montenegro. B hekk ikkonkluda l-missjoni tie u fl-orjent: kienet missjoni li hu wettaq l-aktar fil-patrijarkati griegi ta Antjokja u ta Ìerusalem. Ma andniex a barijiet dwar il- idma tie u fost il- Maroniti. Il-Fran iskani u l-bidla tas-sede patrijarkali maronita Qabel l-1440 il-patrijarka maronita ma kellux sede fissa. Din kienet tinbidel kull darba skond il- tie a ta sigurtà. Kien biss mill-1440 li l-patrijarka Ìwanni (Yuhanna) el-giagi iffissa s- sede tie u fil-knisja tal- Madonna di Qannubin. Kellu sehem f dan it-tibidil, alkemm b mod involontarju, is-superjur Fran iskan ta Beirut. Dan kien mar Ruma biex jirrappreωenta lill- Patrijarka maronita filkonçilju ta Firenze all- aqda tal-knejjes u biex jitlob lill-papa biex jikkonferma l-patrijarka Ìwanni el- Giagi fis-sede ta Antjokja tal-maroniti. Skond irrakkont tal-patrijarka Dwaihy u ta l-istoriku Abi Abdalla Abdalla, il-fatti se ew b dan il-mod. Patri Ìwann, superjur tal-kunvent tal-fran iskani f Beirut, u delegat tal- Patrijarka maronita filkonçilju ta Firenze, wasal filport ta Tripli fix-xahar ta Ottubru 1440 bil-kappa, bilpallju u b rigali prezzjuωi o rajn all-patrijarka maronita. Kien hemm numru kbir ta Maroniti li niωlu mill-muntanji tal-libanu biex jilq uh bil-fer u t- tif ir u jakkumpanjawh fissede tal-patrijarka f Mayfuq. Sar jaf b dan il-gvernatur ta Tripli, li mall-ewwel ba at lis-suldati tie u biex jarrestaw lid-delegat. Hu kien jissuspetta li dan kellu xi ittri al dawk il-maroniti li kienu jinsistu li jkollhom relazzjonijiet mal-punent li hu kien jissuspetta fihom, minkejja l-problemi kollha li kellhom al dawk irre juni. Meta l-kapijiet tal- Maroniti raw li s-suldati talgvernatur kienu arrestaw iddelegat apostoliku, imtlew b korla kbira u marru lkoll filpalazz tal-gvernatur biex jispjegawlu li l-iskop tal-viωta ma kienx wie ed politiku imma biss reli juω. Il-patrijarka el-giagi, malli waslitlu l-a bar ta l- arrest tad-delegat apostoliku, ba at xi Maroniti ma rufin u xi reli juωi li kienu lesti li jkunu arrestati biex je ilsu lil Patri Ìwanni u lil s abu. Fl-a ar il-gvernatur iddeçieda li je lishom wara li tit allas somma kbira ta flus u bil-kundizzjo- 306 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Biex Il-Bibbja Il- ajja nifhmu fl-art f idejna a jar Imqaddsa il-kelma ta Alla ni li jer u lura fi Tripli, ax l-inkjesta kienet adha ma intemmitx. Malli n elsu l-patri Ìwann u s abu marru Mayfuq fejn kien hemm il- Patrijarka. Waqt çelebrazzjoni imponenti, li fiha adet sehem il-komunità kollha maronita bil-kapijiet spiritwali u çivili ta ha, huma libbsu lill-patrijarka bil-kappa u bilpallju, b ala konferma papali tal-patrijarka Ìwann el-giagi, u tawh ir-rigali li kien ba atlu l-papa. Wara dan il-patrijarka maronita ta ordni lill-patrijiet biex imorru lura fil-kunvent ta hom ta Beirut bil-lejl, min ajr ma j addu and il-gvernatur ta Tripli, u hekk espona lilu nnifsu u lill-poplu tie u all-periklu tal-mewt. Il-gvernatur ta Tripli, fil-fatt, meta ra li l-patrijiet damu ma waslu, ba at is-suldati tie u f Mayfuq. Dawn sabu li l- Patrijarka kien di à telaq minn dan il-post biex imur Qannubin. Dan hu monasteru li jinsab fil-wied qaddis ta Qadisha, ta t iç-çedri famuωi tal-libanu, u hu diffiçli afna li wie ed jasal sa dejh. Xi awturi j idu li kien jintla aq biss mill-ajkli. Hu jinsab xi 1250 metri fuq il-livell talba ar. G al xi sekli kien issede tal-patrijarka maronita. Il-françiΩ Villamont hekk jiddeskrivi l-monasteru wara li Ωaru f Awissu 1589: "Il-post hu ma mul minn dar fqajra bi knisja ta dimensjonijiet çkejknin, im affra fil-blat. Id-dawl ma jid olx jekk mhux minn Ωew twieqi biss. Ma wa da minn dawn it-twieqi hemm imdendlin tliet qniepen li jsejj u lill-insara at-talb. Dawn huma l-uniçi qniepen li jeωistu fl-imperu ottoman". Jidher li s-sultan El Dhaher Seyf El Din Barkuk (1382-1398) kien ta dan il-privile, li l-monasteru jkollu l-qniepen u li jkun me lus mit-taxxi. Il-Fran iskani li kienu j ixu f Beirut Ωaru diversi drabi din is-sede, l- aktar Patri Grifone u sie bu Francesco di Barcellona (1450-1475). Wara dan, l-ewwel maronita li sar Fran iskan, Patri Gabrijel Ibn el-qila i, kien a dan il-monasteru b ala baωi all-apostolat tie u fost il-maroniti (1493-1496). Il- Patrijarka, mela, kien qie ed ta t il- arsien talkmandant ta dak ir-re jun, ix-scidiac Yacub, persuna qawwija u influwenti quddiem il-mamelukki. Allura s-suldati attakkaw lillpopolazzjoni u lill-monaçi, sawwtuhom u qatluhom, arqu l-proprjetà ta hom u qerdu al kollox il-kunvent tal-madonna ta Meyfuq. Ìew maqtulin ukoll afna persuna i eminenti tal-komunità maronita. Mall-ewwel, minn dawk irre juni li fihom kienu joqo du l-maroniti, bdew ejjin protesti kbar min abba dik il-mo qrija. Il-Patrijarka, min-na a tie u, aseb sewwa biex jib at Ωew rappreωentanti tie u biex jispjegaw lill-gvernatur dak li kien ie diskuss fil-konçilju ta Firenze; ji ifieri li kienet kwestjoni purament reli juωa u mhux ta kruçjata dida biex ji u me lusin il-postijiet Qaddisa, kif kienu qalulu. Fuq kollox il-patrijarka offra lillgvernatur somma kbira ta flus biex dan je les lill-patrijiet mill- abs. Il-Patrijarka, billi ma assux Ωgur, Ωamm ru u mo bi f ar il ewwa filmonasteru ta Qannubin, fejn kien diffiçli afna li jil quh. Id-Delegati Pontifiçji bejn l-1440 u l-1449 F Awissu ta l-1440 il- Patrijarka maronita sejja andu wie ed mill-patrijiet Fran iskani, Pietro da Ferrara, u ba atu and il-papa Ew enju, b ittra ta ringrazzjament talli hu o bu jikkonfermah; u Ωgurah millubbidjenza tie u u tannazzjon kollu lejn is-sede Apostolika al dejjem. Hu qallu wkoll dwar dak li kien ara malli wasal id-delegat fi Tripli u dwar dak li kienu sofrew f dik iç-çirkostanza. Il-Papa wie eb minn Firenze b ittra li ib id-data tat-12 ta Diçembru 1441, li fiha jikteb: "Ew enju, isqof, Qaddej tal- Qaddejja ta Alla, lill-ma bub una Ìwanni, Patrijarka tal- Maroniti, paçi u barka apostolika. A na qrajna dwar L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002 307

Il- ajja Il-Bibbja fl-art Imqaddsa f idejna dak li int ktibtilna f Awissu li adda permezz ta l-iben ma bub ta na, ir-reli juω Pietro tal-patrijiet Minuri. Billi ma nist ux nuruk kollox permezz ta din il-kitba, a na ba atnilek lill-iben ma bub ta na Patri Antonio di Troia ta l-ordni tal-patrijiet Minuri (jew tarreli juωi ta San Fran isk) u tarnieh b ala sie eb ta l- iben ta na Pietro da Ferrara. Huma jispjegawlkom dak kollu li fih temmen il-knisja Kattolika. Mhux biωωejjed, fil-fatt, li intom tilq uhom u li tkunu ma qudin mas-sede Apostolika, imma jaqbel ukoll li tkunu qawwijin u s a biex tiddefendu l-fidi. A na n idu dan mhux aliex andna dubji dwar il-qawwa ta kom u tannazzjon ta kom, imma aliex sirna nafu li intom ilqajtu d-delegati ta na b tant fer hekk li qajjimtu l- korla ta l- edewwa ta kom kontrikom". Hekk f dik id-data l-papa Ew enju IV atar lill- Fran iskan Antonio di Troia, mill-provinçja ta Foggia, "delegat apostoliku and il-maroniti u d-druωi, in- Nestorjani u s-sirjani blistess fakultajiet u poteri li andu l-ministru Ìeneral fuq is-sudditi tie u, lief al dak li andu x jaqsam mal-postijiet Qaddisa". B ala delegat pontifiçju Patri Antonio amel diversi Ωjarat apostoliçi fost il-popolazzjonijiet tal-lvant Nofsani, u partikolarment fil-libanu. Fl-1441 mar Ruma d- delegat apostoliku Patri Antonio, akkumpanjat minn delegazzjoni ta Maroniti u DruΩi. Fil-belt qaddisa ew onorati mil-laq a mal- Papa Ew enju IV (1431-1447). B ala riωultat ta dik iω-ωjara, il-papa atar lill- Fran iskan Patri Pietro da Ferrara superjur tal-kunvent ta Beirut u delegat apostoliku and il-maroniti. F dik l-epoka l-libaniωi, minkejja li kienu mirbu a u kienu n bew fil-muntanji ta hom, iωolati mill-ewropa u mill-punent, baq u iωommu all- bieb ta hom tifkira li lanqas il- afna snin ta separazzjoni ma rnexxielhom i assru Kienu japprofittaw millokkaωjonijiet kollha biex i eddu l-ftehim u l-kuntatti mal-punent. Forsi xi add jista eb meta jara li kien hemm DruΩi fost dawk li kienu ja mlu parti mid-delegazzjoni tal-maroniti li marret Ruma, ax forsi imdorri jqis lid-druωi edewwa mill-a ar tal-maroniti u ta l-insara, min abba d-dmija li xerrdu fl-1860. Imma ma kienx hekk fi tmiem il- Medjuevu, meta l-maroniti u d-druωi kienu j ixu flimkien f kollaborazzjoni eωemplari, u kellhom relazzjonijiet ta simpatija reçiproka bejniethom b ala popli. Fis-sena 1447 is-sede Apostolika atret lir-rappreωentant ta ha all- Maroniti, Patri Gandolfo minn Sqallija, Gwardjan tal- Monte Sijon (Çenaklu), kif jurina wkoll l-isqof Butros Dib. Meta mar and il- Maroniti, il-kummissarju did a fost s abu lil Patri Grifone. Dan ta l-a ar ie mall-ewwel ma qud malmissjoni tal-muntanji tal- Libanu u ma damx ma sar hu stess id-delegat tas- Santa Sede and il- Maroniti (fl-1450), u kellu b ala sie bu u kollaboratur tie u lil Fra Fran isk ta Barçellona. KonkluΩjoni Kif rajna, s-santa Sede kienet tit abat biex to loq rabta stabbli bejn il-knisja Maronita u dik Kattolika Rumana, u kienet tafda din il- idma al sekli s a f idejn l-ordni Fran iskan. Mons. Butros Dib, li kien isqof maronita tal-kajr filbidu tas-seklu XIX jikteb: "Il- Papiet organizzaw pjan ta konkwista apostolika, li fiha l-missjonijiet kellhom post minn ta quddiemnett [ ] Il- Maroniti ma kienux minsija f dan il-pro ett. Kienu Kattoliçi, iva, imma kienu mdawwrin minn kullimkien minn nies mhumiex insara jew minn nies non-kattoliçi, u tassew kellhom bωonn ta ajnuna biex ma ji ux fixxejn. Ir-reli juωi ta l-ordni Serafiku urew lilhom infushom kapaçi li jwettqu din ilmissjoni. Huma kienu jωuruhom, kienu jassistuhom fil- lied ta hom addifiωa tar-reli jon, u kienu ja dmu b ala intermedjarji bejniethom u l-kap tal- Knisja. 308 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD TA SETTEMBRU - OTTUBRU (Sena A) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha Jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 309

It-tlieta w g oxrin Óadd matul is-sena Nikkore u l xulxin Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Kelma t Alla g alina llum Qari I: Jekk ma twiddibx lill-midneb, demmu minn idejk infittxu (EΩek 33,7-9) Il-Bibbja dejjem tinsisti li Alla jrid isalva lill-bnedmin flimkien. Is-sens ta komunità li ma ha Alla ja mel patt ta fedeltà kien il-pedament tar-reli jon Lhudija. Hu alhekk li l-korrezzjoni ta l- a wa li jiωbaljaw hi dmir importanti. Il-profeta EΩekjel i ossu msejja biex jikkore i lil utu bil-qawwa tal-kelma ta Alla li tfejjaq. Din hi responsabiltà serja li turi li s- salvazzjoni mhijiex impenn individwalistiku, imma komunitarju. Qari II: L-im abba hija l-milja tal-li i (Rum 13,8-10) Lir-Rumani San Pawl jurihom il-qofol tal-kmandamenti ta Alla fil- ajja tan-nisrani, ji ifieri l-im abba ta l-a wa. Min i obb tassew ikun ares il-li i ta Alla fil-milja ta ha. "Óobb il-proxxmu tie ek b alek innifsek". Dan hu l- kmandament li jwasslek all-perfezzjoni ta l- im abba, flimkien mal-kmandament ta l-im abba lejn Alla. Il-kelma ta Kristu li tilqa f ajtek t inek biex tasal al din il-perfezzjoni ta l- im abba. Van elu: Jekk jisma minnek, tkun irba t il uk (Mt 18,15-20) Ìesù juri l-bωonn tal-korrezzjoni fraterna fi dan ilkomunità tal-knisja. Il-korrezzjoni m andhiex l-iskop li tumilja lil min jiωbalja, imma li t inu jintrefa milliωball tie u. Hu biss meta jkun hemm ça da s i a ta kull sforz ta korrezzjoni li l- komunità tista teskludi lil min ikun Ωbalja. Din isset a iet mo tija minn Kristu lill-appostli, b ala mexxejja tal-knisja, li jorbtu u j ollu. Il-Mulej juri wkoll ilqawwa tat-talb meta jsir fi spirtu ta m abba bejn l- a wa. Kull meta nitolbu flimkien f isem Kristu, Hu dejjem ikun preωenti fostna u t-talb ta na jkollu qawwa akbar. L-erbg a w g oxrin Óadd matul is-sena Na fru dejjem... Ritratti fil-kolonni ta din it-taqsima: fdalijiet tal-belt ta Çesarija Marittima Qari I: A fer lil ajrek iddeni, u meta inti titlob dnubietek jin afrulek (Sir 27,33-28,9) Il-Ktieb ta Bin Sirak ja ti pariri tajbin biex wie ed j ix fil-paçi fi dan il-komunità. F din is-silta juri s-sbu ija talma fra. "A fer lil ajrek iddeni, u meta inti titlob dnubietek jin afrulek". Huma kelmiet li di à j abbru dak li l-mulej j allimna fit-talba tie u: "A frilna dnubietna, b alma na fru lil min hu ati alina". Fuq kollox Bin Sirak ja ti parir aqli li wie ed jiftakar fil-jum tal-mewt, biex hekk ma job odx, ax ma jistax ikun li wie ed isalva 310 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum jekk il-mewt issibu job od lil uh. Jekk irridu nsibu niena min and Alla irridu nkunu a na l-ewwel li nuruha lil utna. Qari II: Sew jekk n ixu, sew jekk immutu, a na tal- Mulej (Rum 14,7-9) Il- ajja tan-nisrani jkollha sens biss jekk hu j ix ma qud ma Kristu. San Pawl kien jaf li alih ilmewt u l- ajja ma kienu jiswew xejn jekk ma j aqqduhx ma Kristu. Hekk in-nisrani ma jibqax aktar marbut mal- ajja u jibωa mill-mewt, ax jaf li dak li j addi minn alih hu biss strument li j aqqdu f intimità akbar ma Kristu l-mulej, li hu s- sid tal- ajjin u tal-mejtin. Van elu: Ma n idlekx ta fer sa seba darbiet, imma sa seb a u seb in darba (Mt 18,21-35) Il-mistoqsija ta Pietru dwar ilma fra titlob limitu ta kemm wie ed jista ja fer, imma Kristu jurih li l-ma fra ma andhiex limiti. Jekk trid tkun ta Kristu trid ta fer dejjem. B ala eωempju ta kif in-nisrani ja fer il-mulej jirrakkonta l-parabbola talqaddej li ji i ma fur minn dejn kbir li kellu mas-sid tie u, imma li mba ad ma jkunx irid ja fer lill-qaddej sie bu minn dejn çkejken li dan kellu mie u. Is-sid jinkorla alih u jikkastigah bl-a rax talli ma uriex niena ma sie bu. Fi dan il-komunità tad-dixxipli l-ma fra hi sinjal ta fedeltà lejn il-mulej li ja fer dejjem. Il-parabbola wkoll hi kummentarju sabi tat-talba tal-mulej: "A frilna dnubietna, b alma na fru lil min hu ati alina". Il- amsa w g oxrin Óadd matul is-sena Tjieba ta Alla Qari I: Fehmieti mhumiex fehmietkom (Is 55,6-9) Isaija juri kif Alla ja tina Ω- Ωmien preωenti biex induru lejh u nikkonvertu. Juri kemm Alla hu anin u qrib lejn kull min isejja lu. Din l- istedina all-penitenza u l- konverωjoni lejn Alla titlob bidla mill-qie nett li tesprimi ru ha filli wie ed jintelaq f Alla min ajr kundizzjonijiet. Il-pjanijiet ta Alla huma misterjuωi, imma flistess in mimlija niena u id al dawk li jibω u minnu. Jekk tafda f Alla aktar milli fil-pjanijiet ta mo ok, Hu ja raf ja firlek u ja tik il-paçi f qalbek. Qari II: G alija l- ajja hi Kristu (Fil 1,20c-24.27a) Lill-Filippin San Pawl jurihom li Kristu hu ç-çentru ta ajtu, hekk li xejn ma hu importanti daqs l- aqda intima mal- Mulej. L-appostlu hu konvint li kollox hu relattiv quddiem Kristu li andu jidher fil- isem tie u. Mhux importanti kemm j ix u kemm ja dem. L-importanti hu li jkun ma qud ma Kristu li ja ti sens lil kull eωistenza. G alina li nippreokkupaw tant ru na fuq ajjitna, l- appostlu qed j allimna li l- importanti mhijiex il-kwantità ta jiem ajjitna, daqskemm il-kwalità ta ajja li L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 311

Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum n ixuha f aqda ta m abba ma Kristu meta n ibu ru na kif jixraq lill- Evan elju tie u. Van elu: Qie ed t ir ax jien qalbi tajba? (Mt 20,1-16a) Ìesù juri li l-pjan ta salvazzjoni ta Alla hu mimli providenza lejn il-bnedmin bla ebda distinzjoni. Ilparabbola tal- addiema fl- alqa tad-dwieli turi kif Alla ma nist ux norbtuh bil-kriterji tal- ustizzja ta na. Alla kapaçi jsalva lil dawk li ji u l-a ar kif ja mel ma dawk li ji u l-ewwel. Ilpoplu Lhudi kien ja seb li kien privile jat ax irçieva s-sej a tas-salvazzjoni qabel kul add, imma Ìesù juri kif Alla jaqleb ta ta t fuq din ilkonvinzjoni. Alla hu sid li ma jonqos lil add, li ja ti lil kull wie ed dak li aqqu, u li l- niena tie u hi bla tarf, hekk li add ma jista ji udika l-providenza tie u. Is-sitta w g oxrin Óadd matul is-sena Niddeçiedu... Qari I: : Jekk il-midneb jer a lura mid-dnub, isalva ru u (EΩek 18,25-28) Il-profeta EΩekjel juri l-kruha tad-dnub tal-poplu Lhudi li ried ji udika l-a ir ta Alla, ax kien jemmen li d-dnub individwali kellu effetti negattivi fuq il- tija kollettiva talkomunità, u li Alla kellu jikkastiga lil kul add min abba d- dnub ta wie ed. Il-profeta jis aq fuq ir-responsabiltà individwali tad-dnub, u juri li Alla juri niena ma kull min jindem kif jikkastiga lil min iwebbes rasu, min ajr ma ji i ikkundizzjonat minn responsabiltà kollettiva. Li hu çert hu li Alla jrid isalva lillmidneb u mhux jikkastigah, jekk li min jer a lura middnub u jikkonverti lejn Alla isalva. Qari II: A sbu b alma kien ja seb Kristu Ìesù (Fil 2,1-11) komunità nisranija. Dawk li jimxu fl-ispirtu li j ib l- aqda u l-im abba, dawk li jfittxu l-interessi ta l-a wa u mhux ta hom infushom, dawk huma li jilbsu s-sentimenti ta Kristu. L-innu juri l- umiljazzjoni profonda ta Kristu, li jsir bniedem u jobdi sal-mewt tas-salib, biex imba ad ikun igglorifikat mill-missier quddiem il- olqien kollu. L-innu hu stqarrija ta fidi mill-aktar qawwija fi Kristu, veru Alla u veru bniedem, rebbie fuq id-diωubbidjenza tax-xitan blubbidjenza tie u fl-offerta ta ismu fuq is-salib. Din hi t-triq ta l-umiltà li aωel l- Iben ta Alla. Min irid jimxi warajh irid ja seb kif kien ja seb Hu. Van elu: Il-pubblikani jaslu qabilkom fis-saltna ta Alla (Mt 21,28-32) Ìesù j allem li Alla j ares lejn il-qalb tal-bniedem. Permezz tal-parabbola taω- Ωew ulied juri kif il- ustizzja Fl-Ittra lill-filippin San Pawl ja tina wie ed mill-isba innijiet lil Kristu ta l-ewwel u l-qdusija mhumiex frott ta 312 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum we diet fier a li a na kapaçi na mlu, imma pjuttost ta impenn sinçier biex naqdu lir-rieda ta Alla. Hekk, dawk li tassew jobdu lil Alla jist u jkunu wkoll pubblikani u prostituti li jikkonvertu, u li Ìesù jsemmihom biex juri li quddiem Alla dawn in-nies huma a jar minn dawk li ja sbu li huma usti, imma mba ad ma jwettqux ir-rieda tie u. Alla ma ji udikaniex fuq kemm niωbaljaw, imma fuq kemm inkunu lesti li ner u lura lejh b qalb niedma u na mlu r-rieda tie u. Is-sebg a w g oxrin Óadd matul is-sena Il-g alqa tad-dwieli Qari I: Il- alqa tal-mulej ta l-eωerçti hija d-dar ta Israel (Is 5,1-7) Fl-Iskrittura ta spiss insibu x-xbieha tad-dielja. L- alqa tad-dwieli, sinjal ta barka u fer, hi simbolu talpoplu Lhudi, li Alla ja Ωlu mill-popli l-o rajn biex ja mlu l-poplu ma tur tie u. Din it-tixbiha ta Isaija turi kif Alla a sieb ilpoplu tie u u ipprote ih, imma kif dan il-poplu kien ingrat lejn Alla li tant abbu, u li alhekk Alla jitilqu all-qerda. Din hi l-istorja tal-poplu Lhudi tat-testment il-qadim, li Alla tant imlieh bil-barka imma li tant kien ingrat all-benefiççji li Alla ja mel mie u. Poplu li spiss kien isakkar qalbu quddiem l-im abba t Alla! Qari II: Alla tas-sliem ikun ma kom (Fil 4,6-9) San Pawl ja mel kura lill-filippin biex jibq u ma qudin ma Kristu u ma Alla l-missier fit-talb u firrikonoxxenza. B hekk huma ma jkun jonqoshom xejn. In-nisrani li jara kollox fiddawl ta Alla, j ix fil-qdusija, fis-safa, fl-im abba. Irrigal li Alla ja ti lil min ikun grat lejh hu dak tas-sliem, li hu l-garanzija ta l- aqda tal-mo u tal-qalb ma Kristu. Van elu: Il- alqa jqabbilha lil bdiewa o ra (Mt 21,33-43) Fid-dawl tal-qari minn Isaija Ìesù jirrakkonta parabbola dwar l- alqa tad-dwieli li s-sid jafdaha f idejn ilbdiewa, li jkunu ingrati lejh, ja tfu f idejhom il-proprjetà tie u u sa ansitra joqtlu l- qaddejja u lil iben ilwa dieni tas-sid ta l- alqa. Ir-riferiment allprofeti u all-persuna ta Ìesù, li l-lhud jiç duh, hu çar afna. Hekk Alla jafda l- alqa tie u f idejn bdiewa o rajn, li huma l- poplu l- did tie u, il-knisja. A na issa sirna l-werrieta ta l- alqa tad-dwieli ta Alla, bil-fidwa li Kristu tana. A na sirna l-poplu did ta Israel. Imma anke a na rridu noqo du attenti li ma mmorrux naq u fl-istess Ωball tal-poplu Lhudi, u nkunu ingrati lejn Alla li tant amel id ma na. L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 313

It-tmienja w g oxrin Óadd matul is-sena L-ikla tat-tie Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Qari I: Ja mel il-mulej mejda b ikel fin, u joxxotta d- dmu minn fuq kull wiçç (Is 25,6-10a) tkun rikonoxxenti lejn min jamministralek il-kelma u s- Sagramenti, juri li inti tibni l- Knisja b sens ta solidarjetà. Xbieha o ra ta l-im abba u l-barka mimlija fer li Alla ja ti lill-poplu tie u hi dik ta l-ikla tat-tie. Alla jid ol f erusija ta m abba malpoplu Lhudi. Isaija juri kif Alla jrid ifarra lill-poplu tie u, jixxottalu d-dmu tan-niket u j ejjilu festa tattie fuq il- olja ta Sijon, fejn il-poplu Lhudi kellu t- tempju. Fejn Alla ja ti l- barka t ib il-mewt, li hi frott tad-dnub, u l-bnedmin isibu sens did al ajjithom. Li ta raf kemm Alla j obbok f ajtek ta tik garanzija ta fer u paçi interjuri. Qari II: G al kollox nifla bis-sa a ta Dak li jqawwini (Fil 4,12-14.19-20) San Pawl juri lill-filippin kif hu kien lest al kollox biex jaqdi l-apostolat li alih sejja lu Kristu. Kien j ix fi spirtu ta rikonoxxenza lejn dak kollu li Alla kien jipprovdilu permezz tal-komunità nisranija. Dan is-sens ta solidarjetà fil-knisja hu sinjal ta m abba enwina. Li taqsam idek ma l-a wa u Van elu: Sej u all-festa l kull min issibu (Mt 22,1-14) Is-silta tal-van elu tinbena fuq l-istess stil tal-óadd li adda. Is-sultan i ejji l- festa tat-tie ta ibnu, u aliha jistieden lill-poplu tie u. Imma dan juri li hu ingrat, ax joqtol lil dawk li s-sultan ba at biex jistiednuh, u alhekk is-sultan jiddeçiedi li jeskludi l-mistednin mill-festa u jistieden lil kull min isib. It-tifsira tal-parabbola hi çara. Il-poplu Lhudi ça ad l-istedina ta Alla biex jie u sehem fil-festa tat-tie ta Ibnu Ìesù. G al din ilfesta issa hu mistieden kull min irid jid ol fil-poplu l- did ta Alla li hu l-knisja. Óadd ma hu eskluω, imma biex tid ol al din il-festa trid tkun liebes il-libsa tat-tie, ji ifieri trid tkun im ejji bil-fidi u bil-karità lejn Kristu u lejn utek. Din hi l-li i l- dida ta l-im abba merfu a al dawk li huma msej in. Henjin a na, membri tal- Knisja, a na ejna mistednin biex nie du sehem mill-ikla tat-tie tal-óaruf. Id-disg a w g oxrin Óadd matul is-sena Nisrani u çittadin Qari I: Jien wettaqt id Çiru, biex imidd ma l-art il- nus quddiemu (Is 45,1.4-6 Il-profeta Isaija jitkellem dwar fatt storiku li se fis-sena 538QK, meta Çiru, sultan tal- Persja, reba lis-saltna ta Babel fejn kien fil-jasar ilpoplu Lhudi, u ta l-libertà lillpopli kollha li kienu skjavi, inkluωi l-lhud, biex imorru lura 314 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum lejn arthom. Alla kapaçi jinqeda bil-mexxejja politiçi biex iwettaq il-pjan tie u ta salvazzjoni. Çiru jsir strument f idejn Alla biex jer a jqajjem mill- did lill-poplu tie u. B hekk Alla juri li hu l-veru mexxej, u li ja kem fuq il- nus u l-popli. Qari II: Niftakru fil-fidi u l- im abba u t-tama ta kom (1 Tess 1,1-5b) San Pawl isellem lit- Tessalonkin u juri sens ta rikonoxxenza lejn Alla fit-talb, ax f din il-komunità nisranija kien qie ed jara eωempju ta fidi imsie ba mill- emil it-tajjeb, u ta im abba enwina li ma tibωax mis-sagrifiççju. G andna dehra sabi a ta kif andha tkun il-knisja. L- appostlu jfakkar ukoll lill-insara li huma andhom sej a ejja minn Alla, li se et fihom bil-qawwa tal-predikazzjoni ta l-appostli. Jekk a na wkoll ninfet u all- idma ta l-ispirtu s-santu u It-tletin Óadd matul is-sena Im abba all-kelma ta Kristu li tidwi fil-komunità tal-knisja, a na napprezzaw a jar id-dinjità tas-sej a li rçevejna fil-jum tal-ma mudija ta na. Van elu: A tu lil Çesari dak li hu ta Çesari, u lil Alla dak li hu ta Alla (Mt 22,15-21) Ìesù jsib ru u fiç-çentru ta kontroversja çivili, bl-iskop li l- edewwa tie u jonsbuh u jakkuωawh ta tradiment jew lejn ir-reli jon Lhudija jew lejn l-imperu ruman. Ìesù jo ro minn nasba b mod intelli enti. Hu juri li s-saltna ta Alla hi tassew suprema fuq kull akma tal-bnedmin, imma fl-istess in li l-awtorità çivili, anke jekk mhux dejjem ibbaωata fuq kriterji ta ustizzja, trid tkun rispettata ar-rwol ta ha. In-nisrani hu l-bniedem li ja dem assaltna tas-smewwiet, imma li ma jinsiex ikun ta eωempju fil-qadi tad-dmirijiet tie u çivili all-bini ta soçjetà a jar fuq din l-art. Qari I: Jekk ta qru l-armla u l-iltim, il-qilla tie i tix el alikom (EΩ 22,20-26) Is-silta mill-eωodu ta mel parti mill-"ktieb tal-patt" li jsegwi l-lista tal-kmandamenti. Il-Li i ta Alla tat- Testment il-qadim ta ti importanza lill- emejjel ta niena u m abba lejn ilproxxmu, u l-aktar lejn dawk li ma andhomx min jiddefendihom, simbole jati mill-barrani, l- iltim u l-armla. Alla jiddefendi lill-foqra fi dan ilpoplu tie u u ma ja milx lil min ja mlilhom sara jew ja qarhom. Alla dejjem juri ru u b ala difensur ta dawk li huma çkejknin. L- aωla preferenzjali allfoqra hi biblika millqie nett. Qari II: Intom dortu lejn Alla mill-idoli, biex taqdu l Alla u tistennew lil Ibnu (1 Tess 1,5c-10) San Pawl ifa ar lit- Tessalonkin all- esti ta m abba u rikonoxxenza li L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 315

Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum urew lejh u lejn il-kollaboraturi tie u. Fuq kollox jirringrazzja lil Alla min abba fihom ax huma allew l-idoli biex jaqdu lil Alla veru, u hekk saru eωempju all-insara kollha li kienu j ixu fil- Greçja ax minn fosthom dwiet il-kelma ta salvazzjoni. Anke llum a na l-insara andna bωonn ninfatmu mill-idoli ta Ωmienna, biex induru lejn Alla u nsiru xhieda ta fedeltà lejn Kristu u l- Van elu tie u. Van elu: Óobb lill-mulej, Alla tie ek, u lil ajrek b alek innifsek (Mt 22,34-40) G all-mistoqsija ta l- im allem tal-li i dwar liema hu l-akbar kmandament Ìesù jwie eb billi jikkwota l-formula tal-fidi f Alla tal-lhud fil-ktieb tad- Dewteronomju 6,5, imma jωid mal-kmandament ta l- im abba lejn Alla s-silta tal-levitiku 19,18, li titkellem dwar l-im abba lejn ilproxxmu. Hekk Ìesù j aqqad flimkien Ωew kmandamenti u fuqhom jibni l-qofol tal- ajja taddixxipli tie u. Kull li i jew preçett ie or, tajjeb kemm hu tajjeb, ma jkollux sens jekk ma jinbeniex fuq dawn iω-ωew kmandamenti, li huma l-baωi tal- ajja tannisrani. Nota: b din il- ar a nkunu g alaqna iç-çiklu ta omeliji g at-tliet snin taç-çiklu litur iku. Mill- ar a li jmiss din ir-rubrika ma tibqax tixxandar. 316 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Ìwann Abela ofm Il-figura ta Melkisedek Fil-kitbiet ta Qumran Il-figura ta Melkisedek, g alkemm jissemma biss darbtejn b mod mar inali fl- Antik Testment (Ìen 14,18-20; Salm 109[110],4) welldet tradizzjoni g ammiela kemm fl-ambjent lhudi kif ukoll f dak nisrani aktar tard. Tappa importanti fl-iωvilupp ta din it-tradizzjoni nsibuha fil-kitbiet ta Qumran. Tnejn huma fil-fatt id-dokumenti minn dan l-ambjent li jitkellmu b mod espliçitu dwar Melkisedek. Wie ed huwa l hekk imsejja Apokrifu tal- Ìenesi (1Q Ìen. Ap.) u framment ie or misjub flg ar numru 11 fl-1956 imma ppublikat fl-1965. Dan il-framment ie mmarkat bis-sigla 11Q Melchisedek peress li l-persuna prinçipali u protagonista f din ilktiba jidher li kien Melkisedek. Is-silta ta 1Q Ìen.Ap. (XXII,13-17) li tirreferi g al Melkisedek ti bor fi ftit kliem ir-rakkont tal-ìenesi nnifsu (14,18-20) u g alkemm idda al xi varjazzjonijiet tibqa fuq l-istess linji tat-tradizzjoni biblika. Is-silta l-o ra (11Q Melchisedek) tippreωenta l- figura ta Melkisedek f dawl radikalment did. Din ilktiba hija pesher (kumment u interpretazzjoni b attwalizzazzjoni ta passi bibliçi marbut ma su ett tejolo iku). F dan id-dawl ilkitba ti bor u tinterpreta, fid-dawl tal-istennija ta l- a ar taω-ωmien li fih kienet temmen il-komunità ta Qumran, id-diversi passi tal- Antik Testment marbuta mas-sena tal-ìublew, mal- Jum tal-espjazzjoni (Jom Kippur) u l-jum tal- udizzju. Melkisedek huwa ppreωentat b ala figura tas-sema li fil-kuntest eskatolo iku talg axar u l-a ar ublew tal-istorja, huwa msejja biex jaqdi funzjoni mportanti. Fil-fatt huwa dak li jintervjeni fit-taqbida tal-a ar ma enb ulied id-dawl biex jing eleb darba g al dejjem, Belial, il-prinçep tal- ÓaΩen u s-segwaçi tieg u u jinawgura iω-ωmien tal-paçi u salvazzjoni. Din il-funzjoni ta gwerrier eskatolo iku u salvatur mibg ut mis-sema attribwita lil Melkisedek ma ti ix millpassi tal-antik Testment li jitkellmu dwaru imma hija interpretazzjoni g al kollox dida li aktar tard issib post ukoll f xi ambjenti nsara, l- aktar fost gruppi Ωg ar u xi setet. BiΩΩejjed insemmu lissegwaçi ta Teodotu l- Bankier (attiv f Ruma fi Ωmien il-pontifikat tal-papa Zefirinu - 198-217 wk) li kienu jikkonsidraw lil Wie ed mill-g erien ta Qumran L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 317

Il-Bibbja f idejna MuΩajk fil-knsja tat-tkattir tal-óobω f Tabga Melkisedek b ala qawwa çelesti aqwa minn Kristu nnifsu. Fl-ittra lill-lhud Daqstant ie or ori inali u li influwenzat it-tradizzjoni suççessiva nisranija hija l- interpretazzjoni tal-figura ta Melkisedek kif ippreωentata fl-ittra lill-lhud. L-argument prinçipali ta din l-ittra huwa s-saçerdozju ta Kristu u talvalur salvifiku tieg u. Huwa proprju f dan il-kuntest li ji i Ωviluppat f mod estiω iddiskors dwar Melkisedek. Il-punt tat-tluq huwa mog ti mill-kliem tas-salm 109 [110],4 li fil-kapiltu 5 vers 6 l-oraklu huwa ppreωentat b ala prova mill-iskrittura talinvestitura saçerdotali ta Ìesù. F dan il-kuntest l-ewwel vers ta l-istess salm huwa ikkwotat fl-ewwel kapitlu vers 13 tal-istess ittra b ala prova tal-intronizzazzjoni regali Ìesù u l-qag da tieg u fuq il-lemin tal-missier. Is-saçerdozju li bih huwa mlibbes Ìesù mill-oraklu tas-salm huwa saçerdozju partikulari. Huwa saçerdozju..skond l- ordni ta Melkisedek. Biex jispjega dan is-saçerdozju l- kittieb jiddedika l-kapitlu 7 tal-ittra tieg u. Fi stil kwaωi eωe etiku li jfakkrek fil- midraxim (kummenti) lhud l-kittieb jibda jippreωenta l-persuna ta Melkisedek fid-dawl tal-informazzjoni li nsibu fil-pass bibliku tal-ktieb tal-ìenesi (14,18-20) li ji i moqri fiddawl tal-oraklu tas-salm 109. Din l-eωegesi midraxika toffri l-ispunt sabiex ji i stabilit paralleliωmu bejn Melkisedek u Ìesù imma l-aktar bejn issaçerdozju tag hom. L-isem u t-titlu regali ta Melkisedek, intepretati b mod allegoriku ( sultan tal- ustizzja u sultan tas-sliem - 7,1-2) jipprefiguraw il- id messjaniku (b ala eωempju wie ed jista jara IΩ 9,5; Ìer 23,5; 33,15; Mik 5,4; Ûak 9,9; Mal 3,20). Melkisedek huwa saçerdot u sultan fl-istess in hekk kif Ìesù ji bor fil-persuna tieg u l-prerogattivi tal- Messija-sultan u Messijasaçerdot. Is-saçerdozju ta Melkisedk huwa etern (Melkisedek fil-fatt jitfaçça f Ìen 14,18 g all-g arrieda u jer a jg ib ming ajr ma j alli traççi warajh). Skond prinçipju tipiku tal-eωe eωi rabbinika dak li mhux miktub fit-torah ma jeωistix u g aldaqstant jekk il-bibbja ma ssemmi xejn dwar il-mewt ta Melkisedek dan g aliex il- ajja tieg u hija bla tmiem. Hekk ukoll Ìesù li skond l-ittra lill-lhud huwa saçerdot g al dejjem skond l-ordni ta Melkisedek. Fl-a ar is-saçerdozju ta Melkisedek, b al dak ta Ìesù ma huwa bl-ebda mod marbut mas-saçerdozju tal- Leviti li huwa bbaωat fuq linja enejalo ika preçiωa (dik ta Aron). Melkisedek fil-fatt huwa..ming ajr missier, ming ajr omm u ming ajr enejalo ija (7,3). G alkemm Ìesù g andu enejalo ija imma din mhix dik ta Levi imma tat-tribù ta Ìuda ( Huwa mag ruf fil-fatt li l-mulej tag na nibet minn Ìuda u Mosè ma jg id xejn dwar din it-tribù rigward issaçerdozju 7,14). G aldaqstant is-saçerdozju tieg u huwa radikalment differenti mis-saçerdozju levitiku. Imma dan is-saçerdozju skond l-ordni ta Melkisedek li bih huwa mlibbes Ìesù mhux biss huwa differenti mis-saçerdozju levitiku imma huwa wkoll aqwa minnu. Mill- did huwa r-rakkont ta Ìen 14,18-20 li joffri lill-kittieb l-ispunt biex juri din il-verità. Abraham, il-missier tal-poplu mag Ωul, qag ad g al 318 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Melkisedek, allaslu d- deçmi u rçieva ming andu l- barka. Hija a a minn ewl id-dinja li min hu inferjuri jirçievi l-barka minn min hu g ola minnu u mhux bilmaqlub. Jekk Melkisedek huwa aqwa minn Abraham, huwa wkoll u bir-ra un, aqwa minn Levi, li kien g adu lanqas tnissel meta Abraham iltaqa ma Melkisedek (7,10). Is-saçerdozju ta Melkisedek g aldqastant huwa aqwa minn dak levitiku. Argumenti o rajn huma me uda mis-salm 109 [110],4. Is-saçerdozju skond Melkisedek li bih huwa mlibbes Ìesù huwa msejjes fuq alfa jew a jar fuq impenn solenni minn na a ta Alla nnifsu. Din il-prerogattiva hija g al kollox nieqsa fissaçerdozju levitiku. Is-saçerdozju ta Ìesù huwa wkoll saçerdozju g al dejjem filwaqt li dak levitiku jinsab ta t il-mannara mdendla tal-mewt li ieg el lissaçerdoti tat-tempju g al atti infiniti ta medjazzjoni imma li ma jwasslu qatt g as-salvazzjoni s i a (7,23-24). It-twaqqif ta dan issaçerdozju differenti minn dak levitiku u fl-istess in aqwa minnu, ipprefigurat fis-saçerdozju ta Melkisedek, i ib konsegwenzi gravi afna g assistema dottrinali tal- udajiωmu. Qabel kollox juri l-assoluta impotenza u insuffiçjenza tas-saçerdozju levitiku u jimplika wkoll ittne ija u t-tmiem tieg u (Lh 7,11). Mhux biss imma peress li hemm rabta qawwija bejn is-saçerdozju u l-li i, anke din ti i mplikata fil-falliment tas-saçerdozju levitiku hekk li din ti i mne ija (ara 7,12.18-19). Ma nistg ux ma narawx f dan il-kuntest il-qawwa rivoluzzjonarja ta dawn ilkonkluωjonijiet. Dawn kienu jimplikaw it-tmiem ta Ωew istituzzjonijiet fundamentali, iω-ωew ebliet tax-xewka tal- udajiωmu: is-saçerdozju u l-li i. U dawn il-konsegwenzi daqstant gravi ar u minn midrax (kumment) dwar xi versetti tal- Antik Testment. Dan il-persuna misterjuω u donnu insinifikanti g andu l- qawwa jheωωeω l-istess sisien tal- udajiωmu. L-awtur tal-ittra lill-lhud fehem sewwa dan kollu u l- kittieba nsara tat-tieni seklu jie du dawn l-aspetti flargumentazzjonijiet tag hom fil-polemika kontra l-lhud. L-Artal tas-sagrifiççju f Birsaba L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2001 319

Il-Bibbja f idejna Tag rif Kitba ta Twanny Chircop ofm l-art Imqaddsa g alina nsara... L-Art Imqaddsa hi medda Ω ira ta art bejn ix-xatt tallvant tal-ba ar Mediterran u l-wied tax-xmara Gordan u l-ba ar il-mejjet. F din ilmedda art se ew il- rajjiet ewlenin tas-salvazzjoni ta na, li nsibuhom rakkontati fit-testment il-qadim. Fiha wkoll twieled u ex Gesù Kristu, inkitbu l-kotba tat-testment il-gdid u twieldet l-ewwel komunità nisranija f jum Pentekoste. Kien alhekk li l-insara ta kull Ωmien kellhom xewqa kbira li jωuru l-art Imqaddsa, u l-aktar il-postijiet Qaddisa marbutin mal-fidwa ta na. Meta nsemmu Postijiet b al Nazaret, Betle em, Kafarnahum u Gerusalem, mall-ewwel niftakru fis- Santwarji li jimmarkaw il- rajjiet ewlenin tal- ajja ta Gesù, tal-ver ni Marija u ta l-appostli u l-ewwel dixxipli. Sa mill-ewwel sekli l- insara kienu jmorru f Pellegrina lejn l-art Imqaddsa. L-iskop tal- Pellegrina dejjem kien dak li jiççelebraw il-misteri tal- Fidwa fuq il-postijiet li fihom se u tabil aqq. Hekk andna Tradizzjoni bla taqta li hi xhieda ta l- awtentiçità ta dawn il- Postijiet Qaddisa jew Santwarji tal-fidwa. L-Art Imqaddsa addiet minn afna taqlib storiku. Wara Ω-Ωmien apostoliku u l- akma Rumana, l-art Imqaddsa, jew Palestina, addiet ta t il- akma nisranija ta l-imperu BiΩantin. F dan iω-ωmien il- Palestina kienet kollha nisranija. Imma mal-mi ja tarreli jon Islamika, il-palestina addiet ta t il- akma ta mexxejja Musulmani. Bejn l- 1090 u l-1291 l-art Imqaddsa reg et waq et ta t il- akma nisranija tal- Kruçjati, li ew mill-ewropa, imma mat-tmiem tar-renju Latin ta Ìerusalem re et addiet f idejn il- Musulmani u mba ad f idejn it-torok Ottomani. Kien f dan il-perjodu li S. Fran isk t Assisi Ωar l-art Imqaddsa fl-1219, biex i ib il-paçi bejn il-kruçjati u s- Sultan ta l-e ittu. Mill-1229 il-patrijiet Fran iskani dejjem kienu preωenti fl-art Imqaddsa, hekk li fl-1342 il- Knisja Kattolika irrikonoxxiethom b ala l-kustodji, jew arriesa uffiçjali tas- Santwarji tal-fidwa (Çenaklu, Qabar ta Kristu, Betle em). Din id-data timmarka l-bidu tal-kustodja Fran iskana ta l-art Imqaddsa. Sallum il- Fran iskani adhom il- Kustodji uffiçjali tas- Santwarji kollha tal-fidwa (NaΩaret, Tabor, Kafarnahum, Kana, G ajn Karem, G emmaws, Betle em, Çenaklu, Ìetsemani, Qabar ta Kristu f Ìerusalem, biex inkunu semmejna biss l-ewlenin). Ix-xo ol tal-fran iskani hu dak li jakkumpanjaw il- Pellegrini li jωuru l-postijiet Qaddisa, kif ukoll li jie du kura pastorali tal-komunità ta l-insara Kattoliçi li j ixu fl-art Imqaddsa, billi jipprovdulhom parroççi, skejjel, postijiet tax-xo ol, u opri ta karità. F din il- idma l- Fran iskani huma me junin mill-insara taddinja kollha, permezz taxxo ol li l-kummissarju ta l- Art Imqaddsa ja mel f kull pajjiω, inkluω Malta. Illum il- urnata, l-art Imqaddsa hi politikament ma mula mill-istat ta Israel u mit-territorji Awtonomi tal-palestina. Nafu f liema tensjoni qed j ixu dawn il-popli, u alhekk il- idma u t-talb favur il-paçi fl-art ta Gesù huma mportanti afna, biex il-fran iskani jkunu jist u jkomplu l- idma ta hom f isem il-knisja. Meta Ωar l-art Imqaddsa fl-1964 il-papa Pawlu VI kien sej ilha "il-óames Van elu". Il-Papa Ìwanni Pawlu II ukoll Ωar l-art Imqaddsa fil- Ìublew tas-sena 2000 b ala Pellegrin ta Paçi. G alina l-insara l-art Imqaddsa andha tibqa Van elu aj, li andna na mlu ilitna li nωuruha u nitolbu fiha almenu darba f ajjitna. 320 L-ART IMQADDSA Lulju - Awissu 2002