Nru. 87 Lulju - Settembru 2017

KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI NEWSPAPER POST L-ANZJANI LLUM Nru. 87 Lulju - Settembru 2017 AWGURI lis-sur Anthony Mulè Stagno li n atar President tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani g as-snin 2017-2019 Anthony (Tony) Mulè Stagno twieled l-isla fl-1940, Ωmien il-gwerra, u sa ma beda ja dem g ix f diversi postijiet sakemm spiççat il-gwerra. Kien jg ix, Óal G arg ur, in-naxxar u l-imsida u sa ansitra fl-1960 mar jg ix g al madwar sena Ruma. Illum jg ix Ta Giorni ma martu Josephine li ilhu miωωewwe mag ha 53 sena u g andu Ωew subien li g amluh ukoll nannu ta tifel u tifla. Bejn l-1962 u l-2001 Tony adem fid-dipartiment tat-telefons. Huwa ra t-tibdil minn Posts and Telephones g al Telemalta u fl-a ar g al Maltacom. F dan iω-ωmien hu kien involut fit-tibdil anki tekniku minn sistema manwali g al dik awtomatika (Strowger) sa dik di itali. Hu kburi li kien introduça f Malta s-sistema tat-telecare flimkien mas-segretarju Parlamentari ta dak iω-ωmien, Dr. John Rizzo Naudi u kien involut sew meta iet introdotta s-sistema telefonika di itali biex Malta saret l-ewwel pajjiω fid-dinja li kellu sistema kompletament di itali. Meta rtira, hu kompla jg allem mal-istess Maltacom fil-kulle tag hom fis-swatar u g amel Ωmien editur ta perjodiku dwar il-komputers. Tony g adu ja dem sal-lum fl-uffiççju tat-tifel tieg u stess, jie u sieb is-sistemi tal-it fost wejje o ra. Tony ilu involut fil-volontarjat sa minn Ωg oωitu. Meta kien uvni kien membru attiv fl-azzjoni Kattolika u anki meta kien Ruma kien ing aqad mal-azzjoni Kattolika t hemmhekk. Meta rtira mill- Maltacom da al membru tal-g aqda Pensjonanti tat-telemalta u minn hemm sab postu fil-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, l-ewwel ie kkoptjat imbag ad elett. Issa ilu aktar minn 4 snin fuq il-kunsill u f dan iω-ωmien serva b ala Segretarju. Fost l-aktar passatempi li Tony g andu g al qalbu nsibu il-qari, l-arti fil-forom kollha tag ha, ilmixi, is-safar u, naturalment, il-kompjuters. Il-membri tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani jixtiequ jawguraw lis-sur Anthony Mulè Stagno g al kariga l- dida tieg u tà President fil-kunsill u jawgurawlu idma fejjieda fosthom g al id tal-anzjani kollha. RINGRAZZJAMENT Il-President u l-membri kollha tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, minn qalbhom, jixtiequ juru l-apprezzament tag hom u jirringrazzjaw lis-sur Anton Cremona tal-g ajnuna u x-xog ol fejjiedi li dejjem g amel matul l-erba snin li dam President tal-kunsill bejn 2013 u 2017. Il-President u l-membri kollha tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, iroddulu ajr, jixtiqulu kull id u sa a u jawgurawlu kull suççess fit-tkomplija tax-xog ol tieg u b ala membru tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani g as-snin 2017-2019. Lulju - Settembru 2017

Il-Kunsill Nazzjonali tal-anzjani g as-snin 2017-2019 President - Is-Sur Anthony Mulè Stagno Viçi President - Is-Sur Saviour Attard Segretarju - Is-Sur Anthony Deguara TeΩorier - Is-Sur Adrian Cutajar Segretarju Internazzjonali u Uffiçjal g ar-relazzjonijiet Pubbliçi - Is-Sur Peter Paul Bonnici Editur - L-ANZJANI LLUM - Is-Sur Vincent Piccinino Membri - Is-Sinjura Doris Aquilina - Is-Sur Anton Cremona - Is-Sur Lino Debono - Is-Sur Maurice Degaetano - Is-Sinjura Renee Laiviera - Is-Sur Godwin C. Micallef - Is-Sinjura Mary Anne Mizzi 3 t April 2017 2 L-Anzjani Llum

L-ANZJANI LLUM huwa le en il-kunsill Nazzjonali tal-anzjani li jo ro bla las kull tliet xhur biex iωomm lill-anzjani kollha infurmati b dak li qed ji ri dwarhom u g alihom, u biex jaqsam mag hom il-veduti, ideat u su erimenti tag hom. IL-BORD EDITORJLI Editur: Vincent Piccinino Membri: Anthony Mulè Stagno Renee Laiviera Proof Reader: Renee Laiviera Typing u Distribuzzjoni: Marica Attard Cassar IL-KUNSILL President: Anthony Mulè Stagno Viçi President: Saviour Attard Segretarju: Anthony Deguara Ass. Segretarju: Maurice DeGaetano TeΩorier: Adrian Cutajar Ass. TeΩorier: Godwin Micallef Segretarju Internazzjonali u PRO: Peter Paul Bonnici Membri: Doris Aquilina Anton Cremona Lino Debono Renee Laiviera Mary Ann Mizzi Andrew Caruana Co-Opted ÓINIJIET TAL-UFFIÇÇJU GÓALL-PUBBLIKU Çemplu g all-appuntament mit-tnejn sal-ìimg a 09:00-12:00 KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI INDIRIZZ POSTALI L-Anzjani Llum Kunsill Nazzjonali tal-anzjani Triq Dom Mawru Inguanez, Birkirkara - BKR 4811 Tel: 21 243860, 27 350271 E-mail: kna@onvol.net www.kna.org.mt Issettjat u Stampat: Bonnici s Press 36, Triq San Pawl, Valletta Óbieb anzjani, insellmilkom. Spiss tisma lil min jg id li, afna drabi, ir-realtà hija iktar stramba mill-istejjer invintati li naqraw fil-kotba. Ma nafx jien; ma ni udikax; iddeçiedu intom; in alli f idejkom. Mel isimg u din! Pawlu u Rita huma tnejn minn nies imda lin ftit fiω-ωmien. G adhom kemm irtiraw it-tnejn mixxog ol. Uliedhom ilhom ftit li allew lil missierhom u lil ommhom u marru jag mlu l-bejta tag hom xi mkien ie or. Koppja normali, le? Sakemm kienu g adhom ja dmu, Pawlu u Rita, mhux ma kienux jitlewmu ta; min ma jkollux xi jg id, imqar darba kultant? Imma llum, li bdew ikunu g al aktar in flimkien, i okku ma xulxin fil-kçina, l-inkwiet, naturalment, Ωdied xi ftit ukoll. Biex il- elat ikompli jag qad, Pawlu kollox itih f g ajnu u Rita ma t allix wa da g addejja. Hu jippretendi li jsib kollox preçiω, kollox f postu u kollox bil-punt u bil-virgola tant li jispiçça biex jittikak filwaqt li hi tivvintahom, ma tisma min add u minn xejn u dejjem trid tag mel li tg id rasha. Barra milli, matul iω-ωmien, irnexxielhom i emmg u xi a a Ωg ira, g ax dejjem kienu bil-g aqal, issa g andhom Ωew pensjonijiet ukoll u, g alhekk, jaffordjaw imorru vaganza barra minn Malta darba fis-sena. U s-sajf l-ie or marru sa Londra. Naturalment, li kien g al Rita, img a Londra tfisser img a Oxford Street. Pawlu kien ilu jibbottja biex imorru x imkien ie or. U fejn trid tmur? qaltlu Rita. Hawn qeg din fiç-çentru ta Londra ta! Xi trid iωjed? Londra kbira tant; hawn tant fejn tmur, we ibha Pawlu. Illum nixtieq immorru xi post differenti; mhux dejjem Oxford Street. All right, qaltlu Rita, mela mmorru Ω-Zoo! Intant iω-zoo; minn daqstant postijiet; g ar-ri a tal-annimali? Ìejna Londra tliet darbiet u qatt ma morna Ω-Zoo, atfitu Rita, u ili nixtieq narah. Tajjeb wisq, we ibha Ωew ha, mela mmorru Ω-Zoo! Xi trid tag mel? U marru Ω-Zoo, u adet ritratt mal-panda u mal- iraff, mal-iljunfant u mal-pagun u anki mal- emel. U lill-papri tag thom il- obω, lill-pappagalli tag thom ilkarawett u lix-xadini tag thom il-banana, avolja kull fejn tara avviωi biex add ma jitma l-annimali. Imm allura, ja asra! Xi trid tag mel? Rita g andha alla g aliha u ma jimpurtahiex minn avviωi b al dawn. Waslu dejn il-gurillu; gurillu kbir u iswed, qisu King Kong, bilqieg da fil-ga a tieg u, qisha abs! Fuq kull na a, avviω daqshiex biex add ma jaqbeω ir-railing g ax l-annimal jista jkun perikoluω. Ersaq l hawn! Fejn sejra? qalilha Pawlu. U, fejn sibtni sejra? Mhux fil-ga a qieg ed? M intix tarahom l-avviωi? re a Ωew ha. U mela mhux narahom, qalet l-istinata. Imma dawk g at-tfal, mhux g alina! G alxejn jg idulek li dan l-annimal jista jkun perikoluω? Ma tibωax minnu? U daqskemm jidher kwiet, ja asra! lissnet martu. U jidher bil- u ukoll miskin, kompliet tg id. Óa nara jekk baqag lix xi banana. Mela, kif ra l-banana, il-gurillu are drieg u minn bejn il- adid tal-ga a u, lil Rita, li ma fiha xejn, atafha bejn idejh u da alha mieg u fil-ga a. Tistg u ta sbu x g amlet Rita hekk kif sabet ru ha wiçç imb wiçç ma dik il- a a sewda! Addio l-miskin u l-ja asra u bdiet tg ajjat kemm tifla lil Ωew ha biex jag mel xi a a. Sadattant, il-gurillu kien di à beda jqattag lha wejji ha minn fuqha. Issa x se nag mel jien, Pawl? staqsietu mbikkma. U, pront pront, ir-ra el qalilha, Int g ax ma tg idlux li g andek u ieg ta ras, b alma tg id lili! Mhux a jar nid qu ftit? G iduli bieb! Sa a u sliem lil kul add. vincep@go.net.mt EDITORJAL Óbieb Anzjani Insellmilkom Jikteb Vincent Piccinino - Editur Lulju - Settembru 2017 3

Kul add i obbni! kitba ta Patri Mario Attard OFM Cap. Lejn denb il-festi tal-milied li g addew, sewwasew g all- abta tan-nofsieg a ta wara nofsinhar, irçevejt telefonata mill-isba ; telefonata li ma xtaqtx in alliha tg addi ming ajr ma nirrifletti ftit fuqha mag kom. Din it-telefonata kienet wa da partikulari afna g ax iet ming and mara ta l fuq minn disg in sena. Dakinhar asset li kellha ççempilli. G alhekk, qabdet it-telefon u çemplitli ta mara li hi. Lil din l-anzjana ili nafha s-snin u, meta çemplitli, tg idx kemm adt pjaçir. Minn dejjem kelli ammirazzjoni kbira lejn il-bωulija tag ha. Darha ΩΩommha xummiema. Dejjem ta dem u tirsisti. Imma l-aktar a a li dejjem laqtitni fiha hija s-sens umoristiku li t addan. Qatt ma naf li xi darba kienet bil-geddum. Matul din it-telefonata t additna dwar afna wejje. Taf int kif id-diskors idur. Xi a a li tassew laqtitni minn dak kollu li qaltli kien kumment li din l-anzjana g amlitli meta qaltli, F ajti, dejjem ippruvajt ng in kemm nifla lill-proxxmu tieg i. U issa, g all-grazzja t Alla, min içempilli biex jara kif jien, min ji i jara g andix bωonn xi a a, min ji i jωurni. Ta li tag mel tie u! G ax tassew, ajjet din l-anzjana hija wa da ta g otja s i a lejn dawk ta madwarha. Kemm tg in nies! Is-sens poωittiv li g andha lejn il- ajja tg idx kemm g amilli kura biex jiena wkoll, b alha, nibqa nara kif a nkun ta g ajnuna g all-o rajn. Anki meta l- ajja tag tini bil- arta. L-anzjani tag na, min abba l-esperjenzi li g addew minnhom fil- ajja, jafu li l- ajja, g alkemm tbikkik, taf ukoll tifta lek tieqa biex tkun solidali mal-o rajn. Imbag ad, din l-anzjana rrakkuntatli fatt tassew elu! Mela darba kienet il-knisja fuq il-bank ta wara u, f daqqa wa da, is-saçerdot, minn fuq l-altar, dar lejn in-nies u qalilhom li hi kienet g alqet Ωmienha. G alhekk bdew içapçpulha kemm jifil u u jkantawlha l-óappy Birthday! X festin g amluli dakinhar! qaltli, fer ana fer ana. Matul id-diskursata tag na fakkritni wkoll meta, flimkien ma o ti, xi ftit tas-snin ilu, konna morna nωuruha fil-festa tar-ra al fejn toqg od. Min abba li toqg od fi triq dejqa, fejn rari jg addu karozzi, din il-mara g ad g andha l-grazzja li tista to ro barra, fis-sajf, fuq is-si u biex titkellem ma dawk ta faççata tag ha. Issa, waqt li konna qieg din nit addtu, minn fuq id-dar tag ha, li m g andhiex aktar minn pjan wie ed, jg addi urdien talimramma. X qatg a kien tana dan l-imbierek urdien! Ûew ha kien il-mimmi t g ajnejha. Minkejja li ilu mejjet is-snin, xorta wa da baqg et issemmieh, daqslikieku g adu aj, idur mag ha! Ûew ha kien bniedem çajtier afna. Kellu don li jωommok fer an. Kien jg idlek a a u jaqsmek bid-da k. Mela, ftit qabel miet, martu kienet qaltu, Wara li da aqtna tg idx kemm, issa mur u da ak lill-an li. Kemm fer et li Ωew ha, qabel g alaq g ajnejh g al din id-dinja, kien talab mag ha dawk it-tlett kelmiet imqaddsa ta Ìesù, Marija u ÌuΩeppi! Din it-telefonata kkuntrastat ferm ma diskursata o ra li kelli ma anzjana o ra f dak il-jum stess. Din iet tifta qalbha mieg i. Biddmug i elben ma addejha, irrakkontatli kemm we ag ha Ωew ha meta bidilha g al darba, tnejn, tlieta u g al ma nafx kemm-il darba. Imma, anki meta jkun hemm çirkustanzi iebsin u ta w ieg b al dawn, ejjew inkomplu nag mlu l- id, inbierku u nibqg u mexjin. Wara kollox, fil- ajja, kollox g andu tmiemu. Anki t-tbatijiet, l-hemm u l-inkwiet li ng addu minnhom. Il- ajja ta din l-anzjana li g amlitli din ittelefonata mhux mistennija tfakkarni f dak li jg id San Pawl fl-ittra tieg u lill-galatin: Ma neg jew qatt nag mlu l- id g ax, jekk ma naqtg ux qalbna, na sdu fi Ωmienu. Hekk hu bieb! Din il-mara, fi xju itha, qed ta sad dak li Ωerg et f ajjitha kollha! L-im abba tan-nies ta madwarha hija ta kura kbir g aliha biex tibqa tie u sieb in-nies. Fil-fatt, f mument minnhom qaltli, Issa, illum, a nag mel urnata noqg od inçempel lin-nies a nara kif inhuma. X mod mill-isba u dinjituω kif din l-anzjana qed tg ix ajjitha! Kif qed tibqa tie u sieb lill-o rajn sal-a ar! Mhux ta b xejn mela li, kif qalet hi, kul add i obbha! Il-Papa San Ìwanni XXIII Angelo Giuseppe Roncalli, il-papa Ìwanni XXIII, il Papa Buono, twieled f Sotto il Monte qrib Brusicco dejn Bergamo fir-re jun tal-lombardija fil-25 ta Novembru tal-1881 u miet fit-3 ta Ìunju tal- 1963 fl-eta ta wie ed u tmenin sena wara li, g al diversi xhur, kien qed ibati minn tumur fl-istonku. B ala t-tieni isem, ing ata dak ta Giuseppe g al kitba ta Fr Charles Butti ie San ÌuΩepp. Roncalli kien ordnat saçerdot fl-10 ta Awwissu tal-1904 u kien ikkonsagrat isqof nhar ilfesta ta San ÌuΩepp fid-19 ta Marzu tal-1925 meta kellu erbg a u erbg in sena. La aq kardinal fit-12 ta Jannar tal-1953. Fil-bidu tas-saçerdozju tieg u, Angelo 4 L-Anzjani Llum

Roncalli kien segretarju tal-isqof, imbag ad kappillan militari matul l-ewwel gwerra dinjija u kien ma tur f missjoni diplomatika b ala Nunzju fil-bulgarija, il-greçja, it-turkija u Franza. Qabel ma ie elett Papa, Angelo Roncalli kien ukoll Patrijarka ta Venezja. Huwa sar il-papa l- did fit- 28 t Ottubru tal-1958 wara dax-il votazzjoni fejn jing ad li ab tmienja u tletin vot fir-raba jum tal-konklavi meta kien hemm wie ed u amsin kardinal li dsatax minnhom kienu minn barra l-ewropa. F dawn il-konklavi, Ωew kardinali, Mindszenty u Stepinac, kienu pprojbiti li jattendu mill-kommunisti. Jing ad li, fl-ewwel votazzjoni f dawn il-konklavi, Roncalli ab seba voti biss u li l-kardinali favoriti kienu Siri ta Ìenova u Lercaro ta Bologna flimkien ma papabili o rajn b al Ruffini, Agagianian u Ottaviani. Angelo Roncalli kellu sitta u sebg in sena u dax-il xahar meta la aq Papa. Il-motto tieg u kien Obedientia et Pax. Huwa kien da al l-isem ta San ÌuΩepp fit-talba Ewkaristika tal-quddiesa u po a l-konçilju Vatikan it-tieni, li kien abbar huwa stess nhar id-29 ta Jannar tal-1959, ta t il- arsien ta San ÌuΩepp b ala Protector universalis Ecclesiae permezz tal- Ittra Apostolika Le Voci. Fl-1961, huwa rringrazzja afna lill-patrijiet Oblati ta San ÌuΩepp g at-talb tag hom fix-xahar ta San ÌuΩepp fis-santwarju ÌuΩeppin ta Asti skont l-intenzjoni u g as-suççess tal-koncilju Vatikan it- Tieni li, dakinhar, kien g adu kif beda. Nhar it-13 ta Novembru 1962, waqt li l-papa nnifsu kien qed isegwi d-diversi sezzjonijiet tal-konçilju, huwa asad lil kul add meta, permezz tal-kardinal Segretarju tal-istat, intervjena g all g arrieda minn jeddu (Motu Proprio) billi ordna li jixtieq iωid il-fraωi tal-g arus tag ha San ÌuΩepp wara l-isem ta Marija fil-kanoni tal-quddiesa li qatt ma kien sar l-ebda tibdil fihom qabel f ames mitt sena. Il-Papa Ìwanni XXIII ried li dan ilkliem jid ol b effett mit-8 ta Diçembru 1962 birrikonixximent tal-konçilju kollu li kellu lil San ÌuΩepp b ala l-patrun tieg u. Nhar it-tlieta, 23 ta Mejju 2017, ejna mg arrfin li miet Fr. Joseph Borg Micallef. Huwa kien membru tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani wara li kien ie elett flelezzjoni li kienet saret f Marzu 2013 minn delegati mill-g aqdiet affiljati mal-kunsill. Huwa kien jirrappreωenta lil Floriana Senior Citizens, fejn kien ukoll il- President ta din l-g aqda. Il-Furjana kien ilpost fejn g ex ajtu kollha u li tant kien i obb. Dam membru tal-kunsill mill-2013 sal-2014 meta kellu jirriωenja minn abba ra unijiet ta sa a. Mill-ftit li konna nafuh, kien bniedem intelli enti, attiv u dejjem lest biex ja dem. Hekk kien tul ajtu kollha u hekk dejjem niftakruh. Kien i obb jirrakonta l-esperjenzi li g adda minnhom u, speçjalment dak iω- Ωmien meta kien membru tal-kunsill qatt ma naqset il- idma tieg u b risq l-anzjani. Xhieda ta dan g andna l-ittra ffirmata minnu li kien bag tilna meta ass li kellu jirriωenja l- atra tieg u ta membru tal-kunsill. F isem il-president u l-membri kollha tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, nixtiequ nibg atu l-kondoljanzi tag na lkoll lill-qrabatu u nwieg duhom li nibqg u niftakru fih fit-talb tag na. APPREZZAMENT Fr. JOSEPH BORG MICALLEF 1923-2017 Lulju - Settembru 2017 5

Tul il-karriera tieg i b ala xandar, iltqajt ma diversi persona i fil-qasam talmuωika. Kont nag mel dan l-aktar biex nuωa l-vuçi u l-muωika tag hom fil-programmi muωikali li kont nippreωenta, l-aktar dak ta kuljum Siesta fuq l-istazzjon F.M. Bronja. G adni niftakar sewwa meta ltqajt mas-surmast ÌuΩeppi Fenech tan- Naxxar. Kont mort id-dar tieg u, quddiem il-kaωin tal-banda G aqda MuΩikali Vittorja tan-naxxar. Nista ng idilkom li laqag ni aktar minn b idejh miftu a. Mill-ewwel staqsieni biex nie u grokk g ax kien il-bard imma g idtlu li ma nixrobx. Qalli pront pront, Grokk, kultant, jag millek tajjeb! u tbissem. Din kienet l-ewwel darba li ltqajt mieg u u, ng idilkom is-sewwa, assejt li ili nafu personalment minn afna qabel. Urieni l-pjanu, li kien eωatt flewwel kamra kif tid ol, u kien jidher li, fuqu, dan il-pjanu kien sar afna daqq. Anki s-surmast Fenech ma kienx Ωg ir meta ltqajt mieg u imma xorta kien g adu mimli b-ener ija muωikali kbira. Beda jirrakkuntali afna mill-esperjenzi muωikali tieg u, idoqq fuq il-pjanu passa i li kien jaf sewwa ming ajr muωika u mo u miftu ktieb; kull a a li nistaqsih iwe ibni b g erf u b ila kbira. Qalli li, jekk ikolli bωonn xi a a, nistaqsih u ma niddejjaq xejn. Ng idilkom il-verità, assejtni ta ewwa mieg u u g idtlu li kont nixtieq li jirrekordjali s-signature tune ta programm did li kien se jkolli ftit img at wara. Isba din; a a Ωg ira. G idli sewwa xi trid u alli f idi. Jiena ktibt erba linji muωikali u g idtlu x ridt, nibda bittrombi u naqleb orkestra. G idtlu li ma xtaqtx itwal minn minuta g ax ridtha signiture tune talprogramm Laudemus. Dan kien programm g al kull nhar ta Óadd filg odu fuq F.M. Bronja. Fih, jien u l- abib tieg i John Zammit minn B Kara, konna nitkellmu dwar g aωliet ta muωika sagra ta diversi kompoωituri. O ro il-g a eb, ftit ranet wara nara t-tifel tieg u Victor ej biha Xandir Malta bir-recording talmuωika fuq CD. U mhux hekk biss, kitibli l-partitura tag ha g all-pjanu, bl-akkordji b kollox, kif ukoll infurrata b cover iswed. Stag ibt, g ax lanqas biss kienet g addiet img a u tani riωultat afna aktar minn dak li stennejt. Domt indoqq din is-cd b ala signature tune tal-programm daqskemm dam il-programm u l-istazzjon F.M. Bronja u, kull darba, niftakar fil- entilezza ta entlom kbir li kien dan il-bravu Surmast ÌuΩeppi Fenech tan-naxxar. The Great Maltese Composers U, bir-ra un, ng id bravu s-surmast ÌuΩeppi Fenech g ax, dan l-a ar, smajt xi muωika tieg u Is-Surmast ÌuΩeppi Fenech tan-naxxar Mitt Sena minn Twelidu Kitba ta Peter Paul Ciantar u tassew g o bitni, speçjalment Missa Sancte Joseph li tag ha g andi recording. Ng idilkom issewwa, xtaqt inkun naf iωjed dwar din il-quddiesa u dort g all-ktieb kolossali ta Joseph Vella Bondin, The Great Maltese Composers. Fittixt l-isem talkompoωitur Joseph Fenech u, o ro il-g a eb, sibt afna aktar tag rif milli stennejt. Sibt li din il-quddiesa, Missa Sancte Joseph, g al solisti, kor u orkestra, i ib id-data tal-1980 u nkitbet g all-okkaωjoni tal- amsin anniversarju tal-ordinazzjoni ta zijuh saçerdot, il-mag ruf organista Dun Karm Scerri. Il-quddiesa kienet indaqqet g all-ewwel darba fl-1 ta Ìunju tal-istess sena 1980 fil-knisja Parrokkjali tan-naxxar. Hawn, g idt bejni u bejn ru i, mela dik kienet l-okkaωjoni meta ltqajt mas-surmast Fenech u tkellem mieg i dwar din l-esekuzzjoni u l-quddiesa li kien qed jistenna b tant erqa! Is-Surmast Fenech kien jaf li g andu kompoωizzjoni tajba li turi l-maturità muωikali qawwija tieg u, l-aktar fil-kitba tal-muωika sagra. Fil-fatt, huwa kien g al afna snin Maestro di cappella u organista tal-knisja Maria Bambina tan- Naxxar. G amel Ωmien kien anki organista fir- Rotunda tal-mosta. U, b alma jg id il-malti, a a ib lillo ra. Komplejt naqra l-artiklu fuq The Great Maltese Composers dwar is-surmast Fenech u sibt li g andu Ave Maria (kompoωizzjoni qasira) iddedikata lit- Tenur Andrew Sapiano. Hawn tbissimt u, minnufih, ftakart li kien Andrew Sapiano li introduçieni mas-surmast Fenech. Mhux hekk biss, sibt ukoll li ÌuΩeppi Fenech twieled mitt sena ilu (fl-1917) u, allura, jien g idt bejni u bejn ru i li, ladarba nikteb dwar anniversarji ta kompoωituri barranin, bixxieraq li nikteb ukoll dwar kompoωitur Malti. Organista ta tnax-il sena Illum ng id li dan il-kompoωitur adem afna fil-qasam tal-muωika. G ax-xog ol li g amel u s-sehem tieg u fil-muωika, ng id li ajtu kienet biss il-familja u l-muωika. Ta tnaxil sena, kien di à organista fil-knisja tan-naxxar. Minbarra li kien organista, kien ukoll pjanista, is-surmast Pawlu Nani kien ja lef bih u kemm-il darba a sehem mal-orkestra tal-british Institute. Is-Surmast Carmelo Pace ukoll talbu l-g ajnuna tieg u, l-aktar f ko-ordinament mal-kunçerti tal- Maltese Cultural Insitute (MCI). Is-Surmast Fenech kien jg in ukoll lil zijuh, Dun Karm Scerri, meta dan kien responsabbli mill-imsej a Scuola Cantorum tan-naxxar. Kien ukoll g alliem tal-muωika fl-iskejjel tal-gvern u kien ukoll pjanista ma Jimmy Dowling fil-banda tieg u. Fenech kien kapaçi wkoll jinterpreta bilpjanu muωika jazz. Reba kompetizzjonijiet 6 L-Anzjani Llum

muωikali g al muωika serja organiωωati dak iω- Ωmien mir-rediffusion. Ikkompona l-aktar muωika sagra, fosthom risponsorji g all-ìimg a Mqaddsa u aktar. G andu wkoll muωika o ra, muωika orkestrali u da camera u aktar. Óbieb tieg i, hekk kienu l-antiki tag na; ja dmu bla heda. Il- a a kienu jag mluha bil-qalb u mhux g ax tirrendi. Kelmtejn ma Helen Ingratitudni Kif a na bieb? Nittama li kemm intom kif ukoll il-familji u l- bieb kollha tag kom (u anki dawk li, forsi, m humiex daqshekk bieb) tinsabu tajbin u f burdata tajba biex issa li kwaωi g adda l-ista un tarrebbieg a bil- miel kollu li dan l-ista un jaf i ib mieg u g ax, fih, in-natura ta madwarna b al trid turina l-kapaçità tag ha u l- miel li toffri b al ward, si ar u pjanti li, f armonija wa da, kollha jibdew jiffjorixxu u jsebb u kull fejn ikunu. Resqin g all-ista un tas-sajf li, b alma tafu, g alkemm joffri aktar stabbilità fit-temp, b aktar in ta dawl matul il-jum, i ib diversi problemi mieg u wkoll b as-s ana, storbju, insetti eçç. eçç. Però jiena çerta li intom ilkoll kapaçi tisfruttaw dan iω-ωmien milla jar li tistg u biex tie du t-tajjeb ta dan l-ista un ukoll. Illum g aωilt su ett ie or li nixtieq nitkellem fuqu mag kom. U dan hu l-ingratitudni kif ukoll x inhi l-vera tifsira tag ha. Ingratitudni hija kelma Taljana daqsxejn twila imma li tfisser afna, speçjalment jekk wie ed ikun g addej minn sitwazzjoni fejn xi add ikun ingrat mieg u hekk, g al xejn b xejn. Naturalment, persuna b al din tkossha mwe a u urtata tant li, xi drabi, sitwazzjoni b al din tista anki tkun ka un ta mard, kemm mentali kif ukoll fiωiku. Na seb li kollha kemm a na, xi darba jew o ra, iltqajna ma persuni li l-attitudni tag hom mag na tkun afna l bog od minn dik mixtieqa u, ming ajr ma tkun g amiltilhom xejn, tarahom isiru arroganti, suppervi u psataω, jekk mhux ukoll kattivi mieg ek u jistmawk ag ar minn annimal. B allikieku qishom dawn it-talin g andhom xi dritt mis-sema li jtihom permess jg aff u fuq kull min jidhrilhom huma. Hemm ingratitudni li çerti wlied ieli juru mal- enituri tag hom stess. Forsi, g ax dawn l-ulied ikunu kibru u m g adx g andhom bωonnhom aktar jew g ax, forsi, issa, li allew il-bejta u g amlu wa da g alihom, i ossu li jistg u ji u jaqg u u jqumu minn kemm il- enituri tag hom ikunu g amlu sagrifiççji g alihom biex rabbewhom u biex tawhom dak kollu li setghu alli jarawhom imla qin, b sa ithom u kuntenti jew forsi g ax issa, li l- enituri tag hom kibru u m g adhomx b sa ithom u fuq ru hom b al qabel, qed Is-Surmast ÌuΩeppi Fenech ng idulu tan- Naxxar g ax twieled in-naxxar, g ex in-naxxar u, g al erbg in sena s a, adem l-aktar fil-knisja tan-naxxar b ala organista. Huwa kien wie ed minn dawk il-persuni li taw ajjithom g all-muωika f pajjiωna. Twieled mitt sena ilu u miet fl-2009 ta tnejn u disg in sena. Helen Mallia Kummisarju g all-anzjani jarawhom b ala xkiel li g andek tevitah. Tiltaqa wkoll ma sitwazzjonijiet fejn xi add imur biex jie u servizz minn uffiççju jew istituzzjoni u jispiçça jiffaççja m iba negattiva ming and nies li xog olhom, appuntu, suppost li hu li jag tu servizz lill-klijenti tag hom kollha b mod çivili, bir-rispett li jixraq u bi tbissima; mhux li jaraw lil kul add dubbien. Óa nieqaf hawn fuq dan is-su ett biex nirrakuntalkom l-istorja tal-lum; storja naqra twila imma elwa u tmur afna mas-su ett li tkellimt dwaru llum. Mela, kien hemm ra el xwejja li, bejn min abba l-età kif ukoll min abba djufijiet normalment assoçjati max-xju ija, kien wasal fi stat fejn kien ibati biex jimxi, il-vista t g ajnejh marret lura u jdejh kienu jirtog du wkoll. Meta safa wa du, in abar ma ibnu li kien miωωewwe u kellu tifel ta xi erba snin. G all-bidu, kollox mexa arir u x-xwejja kien tassew kuntent li re a sab il-familja tieg u, jiekol u jorqod mag hom u l-g axqa tieg u kienet li jilg ab maç-çkejken neputih. Imma, wara ftit taω- Ωmien, kemm ibnu u, aktar minnu, il-mara tieg u bdew jiddejqu bit-tidlik li kien jag mel fuq il-mejda waqt in l-ikel. Allura, biex isolvu din il-problema, xtraw mejda Ωg ira flimkien ma skutella tal-injam g ax-xwejja. Po ew il-mejda f rokna tal-kamra tal-ikel alli jkun jista jog qod jiekol wa du. Ixxwejja qatt ma gerger g alkemm, ieli, qabωitlu xi demg a x in kien jirrealiωωa li ma kienx g adu tajjeb biex jiekol fuq il-mejda mag hom. Darba wa da, meta ie mix-xog ol, ir-ra el ra lil ibnu çkejken fil-bit a jilg ab b xi biççiet tal-injam. Ìietu l-kurωità u, g alhekk, mar dejh u staqsieh x kien qed jag mel. It-tifel, bl-innoçenza kollha, dar fuqu u qallu, Daddy, qed nag mel mejda Ωg ira u skutella o ra biex, meta int u l-mummy ssiru b annannu, ikolli fejn nag tikom tieklu. U kompla jilg ab. Il-missier tbikkem. Da al ewwa u mar jg id kollox lil martu li wkoll baqg et imbell a. F daqqa wa da, ew f sensihom u ndunaw bl-iωball li kienu g amlu. L-g ada meta wasal in l-ikel u x-xwejja, b as-soltu, mar biex ipo i fuq il-mejda Ω-Ωg ira tieg u fir-rokna tal-kamra, ibnu mar fuqu, qabdu minn idejh u, waqt li talbu ja frilhom, adu lura fuq il-mejda mag hom fejn baqa jiekol hemm sala ar u qatt aktar ma gergru jekk kien iwaqqa jew ixerred xi a a. Sa iet bieb. Lulju - Settembru 2017 7

Mill-ktieb tat-tifkiriet Fjuri li ma Jinxfux Kitba tal-prof. Oliver Friggieri Ir-rivista tal-istudenti Darba, fl-1960, bl-g ajnuna ta ija Herbert, t ajjart nibda no ro rivista g al s abi fis-seminarju Minuri. Na seb li konna ninsabu madwar ittielet klassi tal-iskola sekondarja. Din ir-rivista semmejnieha Il-Verità - xejn inqas minn hekk! Kienet kelma prominenti f dik il- abta min abba l-konfrontazzjoni qalila bejn il- erarkija tal-knisja u l-mexxejja tal-partit Laburista. Il-Perit Mintoff u l-arçisqof Gonzi, mexxejja u ellieda li ma riedu jçedu xejn lil xulxin. Min kien qieg ed jg id ilverità? F idejn min kienet fdata l-verità, wara kollox? U mbag ad, imbag ad, fl-a ar mill-a ar, x inhi l-verità? Na seb li, mis-snin sittin il quddiem, din ilkelma saret importanti afna fil-qasam tal-politika tal-partiti Maltin. Lil din id-daqsxejn ta rivista Il-Verità a na, ftit bieb tieg i u jien, konna nistampawha fuq it-tajprajter li, g al dak iω-ωmien, kienet g adha lussu, anki jekk it-tajprajter li xtrali missieri kienet second-hand mixtrija bi r is ming and iz-ziju Robbie, ir-ra el t o tu Çensina. Niftakar liz-ziju Robbie jipproponi l-prezz ta ftit liri Maltin, b serjetà kbira u bi tbissima, speçi ta kuntratt onest fi dan il-familja. Missieri fehem li dik kienet okkaωjoni li ma kellux jitlifha: jien xtaqt tajprajter u din kienet tajba; second hand imma r isa. Kienet tajprajter Imperial, wa da minn dawk li, milli jidher, kienu komuni fid-dinja tas-servizzi IngliΩi f Malta. Kienet kbira, sewda u tqila. Kont tant kburi biha din it-tajprajter u, kieku kelli niltaqa mag ha llum, kemm nifra biha u kemm infa arha! Biha ktibt afna g al snin twal. Imma t-tajprajter ukoll, b ad-drawwiet ta dik l-epoka mimlija kuluri, malli kien wasal biex jg addi Ωmienha, kellha ssib ru ha transferred mill-post talattenzjoni g al o rokna, jew anki g al ol-kamra tal-imbarazz. Hekk ara lit-tajprajter tieg i tant li, illum, min irid jag mel muωew b dawn l-o etti jkollu jiskava ta t saffi oxnin ta imbarazz li, forsi anki, di a nqered. Hekk inqerdu afna wejje komuni, kurjuωi, sbie u rari tas-snin amsin u sittin. G all-ewwel, konna nittajpjaw ftit kopji, riprodotti bil-karta sa ara u nqassmuhom bit-tama li, min jaqra r-rivista, imbag ad, jg addiha lil addie or. Ftit kopji biss stajna nittajpjaw bit-tajtrajter u, bil-karta sa ara, ma konniex nistg u nag mlu aktar minn tnejn jew tliet kopji o ra. Ftit Ωmien wara, konna bdejna no or u r-rivista bis-sa a tal-istensil. Konna ndawru l-karta twila tax-xemà (stencil paper) mar-romblu tat-tajprajter u nibdew nittajpjaw fuqha. Imma, qabelxejn, konna nne u Ω-Ωigarella tat-tajprajter tas-soltu, b mod li, issa, l-ittri tat-tajprajter kienu jing afsu fuq il-karta taxxemà u kienu jimmarkaw il-kliem fuqha, ittra ittra. Imbag ad, wara dan ix-xog ol kollu, konna rridu nsibu magna apposta (il-magna tal-istensil) li fiha nda lu dik l-imbierka karta tax-xemà u no or u 8 l-kopji. Kopji fuq kopji! Mhux dejjem çari u sbie imma dejjem kopji. Forsi konna nag mlu madwar mija jew mitejn kopja u, kull kopja, ta erba pa ni. Dan kien l-a jar servizz li kellna fis-snin sittin. Barra minn dan, naturalment, kien hemm l-istamperija vera u proprja imma dak kien servizz li jiswa afna flus g alina. Dak kien g all-kotba u g all-gazzetti. Bil-gazzetta ta kull xahar, konna loqna afna interess fost l-istudenti, li ma kellhomx rivista wa da x jaqraw. Kienet rivista msejkna, aktarx fqira, imma b afna sagrifiççji u bl-isforzi tag na (Albert Marshall, Paul Midolo, Joe Vella, ija Herbert, u jien) konna wasalna biex qanqalna ftit interess fi skola s i a b riωq il-qari u l-argumenti. Idea tajba, imma kien Ωmien il-maltemp U hekku, f daqqa wa da, lill- abib tieg i Paul Midolo, li kien jg inni fit-t ejjija ta din il-gazzetta, ietu idea li nag mlu edizzjoni speçjali biex infakkru li Il-Verità kienet g alqet xi Ωmien partikolari, ma nafx kemm. Ridna nfakkru li Il-Verità kienet ilha to ro numru ta snin. Xtaqna nag mlu xi a a li ma kinitx tas-soltu, xi artiklu speçjali ta xi add speçjali, importanti. Ósibna u sibna, sakemm Paul Midolo ietu l-idea li jkellem lil zijuh, Mons. Salv. Bartoli Galea, biex jag tih xi idea. Bartoli Galea kien l-editur mag ruf ta Le en is-sewwa, gazzetta li kienet popolari afna u li, fis-snin sittin, kienet imda la afna fid-difiωa tal-knisja min abba l-inkwiet politiku-reli juω li kien hawn fil-pajjiω. Ftit ranet wara, Paul qalli li kien kellem lil zijuh u dan issu erielu li niktbu lil çertu Kardinal Pizzardo, fil-vatikan, li kien il-prefett tal-istudji g all-knisja kollha. Kif jista jkun? Niktbu lil persuna f kariga b al dik? U nitolbuh jibag tilna messa g allgazzetta tag na f din l-okkaωjoni speçjali? Kont di a qieg ed nimma ina lili nnifsi quddiem it-tajprajter, nittajpja dan il-messa spettakolari li kien se jibag tilna (nittama) dan il-kardinal Pizzardo, dritt mill-vatikan g alina, studenti fis-seminarju Minuri tal-furjana, Malta! Kienet idea mill-aqwa! U kif se niktbulu? U x se ng idulu? staqsejt lil Paul. Ng id liz-ziju Dun Salvin u je dilna sieb kollox hu, qalli Paul, çert minnu nnifsu. Ittra lill-kardinal Mons. Bartoli Galea kiteb ittra sabi a bit-taljan, indirizzata lill-kardinal Pizzardo fil-vatikan, L-Anzjani Llum

f ismi, l-editur teenager ta Il-Verità. Stennejna u stennejna sakemm, jum fost l-o rajn, waslitli l-a bar ming and ir-rettur li l-arçisqof Gonzi kien bag at g alija g ax ried ikellimni. Inti ktibt ittra lill-kardinal? staqsieni bil- entilezza kollha r-rettur. Óafna mill-eçitament naqasli f daqqa. U lill-arçisqof m g edtlux? kompla b le en im asseb. Ma nafx liema twe iba stajt nag ti. Ìara li l-kardinal Pizzardo rçieva l-ittra miktuba f ismi minn Mons. Bartoli Galea, kiteb ittra ta twe iba lili g ar-rivista tag na, kiteb o ra lill-arçisqof Gonzi u bag at iω-ωew ittri flimkien lill-arçisqof fil-kurja ta Malta. L-Arçisqof irid ikellmek, Ωied ir-rettur. Lili? g edtlu ma sud u mistag eb. Kien xi darba waranofsinhar. Kont qieg ed nistrie fuq is-sodda, nadif u pulit u lest waqt li kont qieg ed nistenna l- in isir biex nitlaq bilmixi mid-dar fil-furjana sal-bini tal-kurja fi Triq l-arçisqof, il-belt Valletta. Missieri ried ikun jaf xi nqala. Xejn, xejn, g edtlu. Mela l-arçisqof se joqg od jibg at g al daqsxejn ta tifel; g al student, g alxejn? F mo i kien hemm dak li qalli r-rettur: l-ittra lill-kardinal Pizzardo suppost li kellha, l-ewwelnett, tg addi through the proper channels, ming and l-arçisqof u kellu jkun hu, u hu biss, imbag ad, li, jekk japprovaha, jibg atha Ruma. Imma min minna kien jo lom b dawn il-proçeduri? Lanqas konna nafu biss nimma inawhom. Konna tfal u sibna li se naqilg u prosit. L-ewwel laqg a mal-arçisqof Gonzi B qalbi ttaqtaq, fil- in eωatt tal-appuntament, kont wara dak il-bieb kbir, infinit, tal-kurja tal-belt. Óabbatt? Jew kien imbexxaq? Ma nafx. Niftakar li ma kienx hemm ru. Stennejt lil xi add jifta li. Bqajt nistenna f xi kamra u, imbag ad, ie xi add u qalli biex nid ol.fin-nofs tal-kamra, ftit passi biss il bog od minni, kien hemm dak ir-ra el Ωg ir, binnuççali, b le en sod u rqiq, b arsa dritta u deçiωa, liebes ilbies ta isqof, b çurkett kbir f idu, li jien u s abi u l-maltin kienu jafuh mill-bog od. Konna nafuh minn fuq it-tribuni ta fuq il-fosos tal-furjana, jew fil-pjazez u t-toroq l-o ra, dejjem imdawwar b folol kbar jag fsu fuqu, içapçpulu, iwerωqu blentuωjaωmu, ikantawlu innijiet reli juωi u, fuq kollox, ikantawlu l-innu tal-papa li, minnu, niftakar blamment dawn il-versi, bil-melodija b kollox: G alxejn l-g edewwa jridu, i arrfu il- itan, tal-belt tieg ek imqaddsa, il-belt tal-vatikan! B ala membri tal-museum, s abi u jien konna nkantaw dawn il-versi u afna o rajn f kull rally tal-ìunta Djoçesana li kien isir f afna postijiet differenti. Konna nkantaw b e a kbira, g al afna drabi, b sens ta eroiωmu, sakemm nin anqu - tassew! U konna konvinti li konna qeg din insalvaw lill-knisja mill-g arqa, mill-g edewwa tag ha - li ma kinux lief Maltin b alna, qrabna u biebna ta ftit passi biss bog od minna. A wa u ku ini, primi u sekondi, enituri, g arajjes, namrati, miωωew in, bieb, s abna tal-iskola - dawn kollha kienu ilhom maqsumin f Ωew gruppi orox kontra xulxin. Ûew armati. Tassew, ajjitna ta tfal u Ωg aωag kellha tibda b din il-kruçjata qalila. Kemm xejjirna bnadar tal-papa u ta Malta! Kemm g ajjatna u kemm rejna bil-privates u abbatna mal- nub taxxarabank biex inwasslu l-messa Viva l-arçisqof! Ma rridx ta bit fuq il-karozza! kien jg ajjat ixxufier. T abbtux fuq il- nub tal-karozza! kien pront iwiddibna s-superjur. U ççemplux il-qanpiena g alxejn! Aqtg uha! Sturdejtuni b dan l-g ajjat kollu! U issa, daqsxejn ta tifel li kont, sibt ru i quddiem l-arçisqof Gonzi stess fil-kurja tieg u; wa di. Ma tantx kont fer an li kont qed narah daqshekk millqrib. Kont nippretendi kelma ta inkura iment, kelma sabi a imma, fil-fatt, kont qieg ed nistenna çanfira. Ma damitx ma waslet! Fi ftit kliem, il- Kardinal Pizzardo kiteb ittra formali lilu u o ra lili g ar-rivista tag na. L-Arçisqof qrali Ω-Ωew ittri imma qalli li ebda komunikazzjoni ma kellha tintbag at il-vatikan ming ajr ma tg addi ming andu. Qrali l-ittri darba, re a twiehom, deffishom fl-envelopp u da alhom fil-kexxun. Biestlu ç-çurkett u ri t bil-kwiet kollu minn hemm. Addio messa u addio kollox! Sinçerament, ma kellix aktar aptit inkanta dak l-innu ta G alxejn l-g edewwa jridu! U lanqas kelli aktar aptit inxejjer bnadar u nirrepeti slogans. Imxejt lura mill-kurja sad-dar tag na f Balzunetta. Mixja ta ftit minuti, distanza bejn poter u nies filfolla Il-Qirda tà Wied il-g ajn PoeΩija tà Anthony Borg - 6 ta Ìunju 1991 (b tislima lil Erin Serracino Inglott) Fi tfuliti, dak il-wied, imdawwar bl-g oljiet, kien wie ed mill-isba xtajtiet. F nofs ix-xatt, kont tara lil Erin fuq mejda ma xi abib, osbien; it-tnejn mo hom li, fiç-chess, jo or u rebbi in. X qirda se et wara mewtu! Is-skiet u l- miel waqg u zoptu! Lulju - Settembru 2017 9

L-Inkwatri tan-nannu Pepp rakkont ta Paul J. Debono Kemm in-nannu Peppi u anki n-nannu Çikku kienu t-tnejn minn Birkirkara. Matul is-sajf, il- enituri t ommi u ta missieri kienu jmorru ville jatura f Ωew terrani li kellhom fil-qaliet. Infatti, missieri u ommi, Giovanni u Lukrezja, xe tu arsithom fuq xulxin g all-ewwel darba fuq il-blat tal-qabωa tal- Kanun. Din il-ponta tal-blat fil-qaliet tissejja hekk g ax, fl-ewwel Gwerra Dinjija, bejn l-1914 u l-1918, il-militar hemmhekk kien g amel medda siment u, f nofsha, po a kanun i ares lejn il-ba ar. Bdiet tissejja b dan l-isem minn dak iω-ωmien u g adha mag rufa hekk sal-lum. Kien hemmhekk li ommi u missieri adu grazzja ma xulxin u fihom nibtet dik l-im abba li wasslithom sa fuq l-artal. In-nannu Çikku, missier ommi, kien i obb imur jistad g all-qarnit. Kellu fama mal-qaliet kollu kemm kellu ila jaqbadhom. Kien imur jistad bi frejgatina li Ωmienha kienet g amlitu filwaqt li bintu, Lukrezja, kienet tmur bil-kopp u toqg od tistad g all- ut tal-qieg li ommha kienet tag mlu aljotta. In-nannu Peppi, missier missieri, qatt ma kien dilettant tal-frejgatini imma kien i obb joqg od jistad minn fuq l-art bil-qasba. Kien jinsa kollox meta kien ikun fuq il-blat tad-dragunara minn fejn dejjem kien jaqbad xi erba utiet sbie. B al Çikku, huwa kellu daqsxejn ta terran bi ftit xarbitelli o fih g all-bωonn. Imma n-nannu Peppi kien jobg od jara l- itan battala. Il-bosta inkwatri li kellu mdendlin mal- itan kienu l-hena tieg u. Fosthom kellu erbg a bi gwarniç o xon li t-truf tag hom kienu jispiççaw f g amla ta rokna ta salib. Dawn kienu wisq g al qalbu u kien i obbhom daqs il-mimmi t g ajnejh. IΩ-Ωmien igerbeb u jtir minn fuq kull ma luq. IΩ- Ωew nanniet bdew jikbru u j ossu t-toqol tas-snin jg abbu fuqhom. Il- e a g as-sajd naqset u, fl-a ar, iet fix-xejn. In-nannu Çikku, miskin, bilkemm la aq g alaq il-wie ed u sittin sena li l-kiefra mewt ma asditux bil-min el misnun tag ha. Imma n-nannu Peppi miet meta kellu xi tmenin sena u la aq ra l-familja tieg i refu jati Birkirkara meta faqqg et it-tieni Gwerra Dinjija. In-nannu Pepp baqa jωomm dak il-post talville jatura sa tmiem l-g oxrinijiet; sakemm ma assux jifla aktar imur ji erra fuq il-blat tad- Dragunara, ivenven il-qasba. Kien a daqqa ta arta meta mititlu l-mara, in-nanna Marija. Tilef kull interess fil- ajja u g amel sieb li j alli t-terran tal-qaliet. Imma qabel sejja regettier biex jie u l-ftit xarbitelli li kellu, talab lil missieri u liz-ziju Manwel biex jaraw jixtiqux jie du xi a a milli kien hemm. Missieri g aωel dawk l-erba inkwatri, li dejjem kienu jolqtuh, u dendilhom mal- ajt filpost tal-ville jatura li bena f San Ìiljan. Mindu kelli xi g axar snin, kont nie u pjaçir in ares lejhom u niflihom. G alkemm bil-kulur, kienu antiki mielhom tant li, f xi n awi, l-ilwien bdew jintfew filwaqt li l-irkejjen kienu miωg udin bittoqob tal-kamla. L-ewwel wie ed kien juri mara sabi a qed tie u sieb Ωew t itfal; tifel u tifla, ta madwar tnaxil sena. Kienu qeg din qrib vaska li, mag ha, tidher wiωa bajda alib. It-tifla tidher qed ittawwal idejha biex tag tiha xi a a x tiekol. It-tifel qed jilg ab b dg ajsa çkejkna tal-qlug. Dawn it-tfal, jew a jar Ωg aωag, ma kienux a wa g ax, mittbissim imqareb tag hom minn ta t il-g ajn, ituk x tifhem li g andhom grazzja ma xulxin. Fit-tieni inkwatru jidhru l-istess Ωew Ωg aωag li issa kibru u dik il- ibda li twieldet fi tfulithom kompliet tissa a. It-tifel imbidel f uvni sabi li mar biω-ωiemel dejn il-villa fejn toqg od it-tfajla; l-istess wa da li, snin qabel, dehret tmelles il-wiωa dejn il-vaska. IΩ-Ωew Ωg aωag jidhru fi dan xulxin, jisirqu xi bewsa u jistqarru lil xulxin dik l-im abba li kienet nibtet fi tfulithom. It-tielet xbieha turi l-istess Ωew persona i miωωew in b Ωew ulied, tifel u tifla, fi nien sabi. Il- enituri qed jiggustaw lill-uliedhom jilg abu; ittifel biç-çirku filwaqt li o tu t addan u tbus il-pupi tag ha. Fir-raba inkwatru (l-aktar wie ed miωg ud bittoqob tal-kamla) jidher anzjan wa du, liebes fqajjar, mistrie fuq pultruna li Ωmienha g amlitu sewwa, pultruna ta damask amrani imma mitfi biω-ωmien u mωarrat minn afna bnadi. Ix-xwejja jidher mitluf fi sibijietu, imgezzez qrib il-fuklar bin-nar i e e filwaqt li, mill- ie kemxejn imtappan ta tieqa fil-qrib, tidher il-borra nieωla bla waqfien. Ix-xi liebes nuççali bil-lentijiet oxnin u b g ajnejh imsammrin fuq rumanz f o ru. Fuq tavolina viçin, hemm kikkra tal-kafè bil-fwar tiela jitlieg eb minnha. L-impressjoni li ttik din id-dehra hija ta ra el li safa wa du jitqabad mal- ajja mo u biss biex jara kif ser jg addi l-a ar ftit snin li kien fadallu. Nistqarr bla tlaqlieq li, ta tifel li kont, l-aktar li kien jolqotni kien dan l-a ar kwadru. Missieri spiss kien jarani ssummat in ares lejhom imma kien jibqa sieket. Fl-a ar, darba wa da, ass li kellu jilluminani dwar it-tifsir ta dawk ixxbiehat. Dawn l-inkwatri, kien qalli missieri, jissimboliωωaw kemm ir-rebbieg a, is-sajf, il- arifa u x-xitwa kif ukoll l-erba sta uni fil- ajja talbniedem; il-faωijiet li, kull ma luq, jekk Alla jisilfu l-g omor, irid jg addi minnhom, ji ifieri, it-tfulija, iω-ωog Ωija, il-maturità u x-xju ija. Jista jkun hawn min ja seb li din l-istorja qlajtha jien minn Ωniedi imma mhux hekk hu. Fil-fatt, dan kollu li g idtilkom huwa msejjes fuq dak li g addew minnu niesi. Xejn mhu olqien ta siebi. Dak li rrakkontajt huwa mibni fuq rajjiet li se ew verament u afna minn dan it-tag rif sirt nafu maω-ωmien ming and ommi u missieri. L-inkwatri tan-nannu Pepp eωistew tassew u, sa ftit taω-ωmien ilu, kienu g adhom g andi wkoll. 10 L-Anzjani Llum

Óalluli l-bieb imbexxaq novella ta Lina Brockdorff Kien kwaωi nofsillejl, it-tieni lejl ta img a g assa li Patri Samwel kien imissu jag mel l-isptar San Luqa. Kien fil-kmajra, qrib il-kappella fejn hu u Patri Mattew xi drabi kienu jistrie u; mhux li kienu jistrie u wisq. Intant, dak kien il-lok mag ruf b ala l-quarters tag hom. Ipprova jitlob l-a ar parti tas-salmi tal-brevjar li ma la aqx talab tul il-jum. Wara l-lejl ta qabel, ma tantx kellu tama li jsib in biex jistrie fil-kunvent. Il-Patri Gwardjan ta Santa Liberata kien mix ut bid-deni u x-xog ol waqa fuq Patri Samwel; nies ejjin u sejrin, telefonati ma jaqtg u xejn; mur strie! Alla ares ma jkunux dawk il-kikkri tal-kafè li, minn in g all-ie or, xi infermiera twajba tnewwillu. Ne a n-nuççali u beda jog rok g ajnejh. Kien a mar jittawwal lil dawk il-pazjenti li dehru li g adhom imqajmin. Mhux suppost li ser ikun hemm xi emer enzi dak illejl fis-swali fejn kien qieg ed. Ta bita afifa malbieb, da let Rita, infermiera anzjana, u po iet bilqieg da quddiemu. Tidher g ajjien illejla Patri Samwel, lissnet waqt li arset lejh fitt. Kul add ikun xi ftit g ajjien b al dal- in, mhux hekk? Xi trid tag mel? Int, Rit, kollox sew? Mhux aωin. Ìejt inkellmek fuq pazjenta li waslet dalg odu. Int g adek ma ltqajtx mag ha. G andha tmenin sena, iet minn dar tal-anzjani wara li kellha bronkite qawwija. Qieg da bilmaskra tal-ossi nu g ax tbati ming ajrha. Ilprofessur ma jidhirx inkwetat iωωejjed imma lili ma tog obnix. Li qed jinkwetani hu l-fatt li, dalg odu, a mar jipprova jkellimha l-patri talg assa u bilkemm ma tefg atux il barra. Min jaf li kieku kellek tipprova tid ol dejha ftit int? Imqajma b alissa. Imm int qed tg id li dalg odu... Veru, imma ji u waqtiet li dak il-patri, miskin, mg obbi bl-età kif inhu, ikollu bixra ta nervuω u, forsi, jekk tara lilek... Il-professur qal li m hemmx tie a tal-griωma imma, ng id jien, min jaf, forsi tixtieq tqerr jew titkellem ma saçerdot li jkollu ftit sabar mag ha. Drajniehom dawn l-istejjer u din il-pazjenta g andha ftit stramberiji mhux aωin. Kollox sew, fuq kollox dan huwa dmiri. Fejn qieg da? Ni i mieg ek... a jar ni i mieg ek u nara f liema burdata nsibuha. Ejja... dik ara, fejn hemm ilpurtiera mbexxqa. Bil aqq, ara ma jfettillekx tipprova tag laqhielha. Imbag ad ng idlek g ax ma tridniex nag lquha. G edtlek li din ftit stramba. Stenna ftit hawn! Rita da let qablu u kellmet lix-xwej a bil-mod u, wara ftit, g amlet sinjal lill-patri biex jid ol. Kunsilja, ara min ie jarak... Patri Samwel midd ri lejh o dik il-kmajra waqt li, f widnejh, kien g adu qed jidwi dak l-isem ta Kunsilja. Dawwar g ajnejh lejn wiçç il-mara, kwaωi kollu mg otti bil-maskra u, f salt wie ed, assu ser jinstabat mal-art. B id wa da Ωamm ma trolley li kien hemm fil-qrib waqt li, bl-o ra, beda jg atti alqu. Rita ndunat. Marret ti ri fuqu. G enitu jasal sal-kamra tal-banju. Da al ji ri. Inzerta dak il- in g addej Patri Mattew u l-infermiera bdiet tirrakkuntalu x ara. Ikkonfondiet. Baqg et tistenna qrib sa ma rathom it-tnejn er in millkamra tal-banju. Wiçç Patri Samwel kien lewn il-qarsa tax-xema. Offriet li tibg at malajr g attabib. Jien g edtlek li tidher g ajjien illejla. Ara, qaltlu, g andi l-pager, malajr ikun hawn it-tabib. Le, ma rridx tobba. Issa jg addili, m g andi xejn. Serr u mo kom, m g andi xejn serju. Drajthom dawn il- ass aωinijiet issa. X in tkun tista, jekk jog bok, Rit, ibli tazza mis un bi ftit zokkor u alluni nistrie g al ftit minuti fil-kwiet. Dalwaqt jg addili kollox. Patri Mattew offra li jmur hu fejn dik il-pazjenta ta Patri Samwel imma l-ie or wera li xtaq li jkompli hu mag ha, g alkemm kien g adu lanqas biss kellimha. Patri Mattew ma kompliex jinsisti. Rita waslet bil-mis un. Wara li xorbu, il-patri mtedd g al ftit minuti fuq is-sodda sa ma assu aktar f sikktu jew, a jar, sa ma sikket dawk l-emozzjonijiet kollha li, b al maltemp fil-bnazzi, daru g alih f salt. Imma tg id minnu dak li qed jissuspetta? Kif kellu j ib ru u? Dam hemm mix ut l-isba kwarta u, f dak l-intervall, ra g addejjin minn quddiem g ajnejh xeni li, ming alih, kien insiehom g al kollox; xeni li ming alih kienu midfunin il bog od fis-subkonxju tieg u. Qatt ma basar li g ad jer g u jfi u b tant qilla u nsistenza wara kwaωi erbg in sena. Kien kollu minnu li dawk il- ass aωinijiet kienu jattakkawh fi tfulitu imma, wara dak il-lejl tal-biωa, qatt ma re g u ew. U issa? Xtaq ikeççi dawk it-tifkiriet waqt li xi a a kienet qed tg idlu li kien je tie li jiftakar fihom. Dak kien mument kruçjali, x aktarx mument li qatt aktar m hu ser jer a jiltaqa mieg u u li, jekk iwarrabhom minn quddiemu, jekk ma jsolvihomx, ma setax jag mel dmiru ta saçerdot. Ma seta blebda mod ja rab minnhom, triq wa da biss kien hemm; dik li jaffaççjahom! Kienu feriti li adu snin twal biex fiequ u issa re g u iççarrtu mill- did u ma xtaq qatt jer a jg addi mill-we g at tag hom. G alhekk, beda jaççetta li jara dawk ix-xeni li l-memorja tieg u bdiet turih qishom qed ji ru dak il- in. Erbg in sena qabel, kienu joqog du fi sqaq lejn Tal-Óereb, il barra miω-ûejtun. Ra l-kamra tal-ikel tal-g orfa tag hom li, minnha, kont tg addi g allkamra tas-sodda. Lema tifel ta tmien snin, irqiq, dg ajjef u mg addam. Tifel dejjem bil- u u li, malli jibki g all- obω, kien hemm id-daqqiet taç-çintorin bil-bokkla li ççaqçaq fuq g admu... u j ossu aωin u jipprova jirremetti...u, wara, jing alaq il-bieb tal-kamra tas-sodda fejn tkun da let ommu ma xi ra el waqt li hu jibqa hemm, mal-art jitmieg ek flistess remettar g ax ma kellux forza jit arrek minn hemm. Kienet storja ta kuljum! Darba minnhom, kien g oddu dalam. Beka g all- obω u, b as-soltu, qala xebg a papali u, waqt li ommu semg etu jwerωaq, imbuttatu g al ta t ilmejda. Óabat rasu ma sellum tal- adid li kien Lulju - Settembru 2017 11

hemm fil-qrib, ass id-demm nieωel ma wiççu, u ig u u. Ommu ratu jaqa mal-art imma, minflok marret tg inu, bdiet twerωaq, Mur g and ix-xjaten u allini bi kwieti! Wa alha f mo u li, b xi mod, kellu ja rab minn hemm ew. Ftakar f Patist ta dejhom li dak il- in kuljum kien jag laq il- anut tal- axix, ji bor il-bejg a li jifdallu biex imur jag tihom lis-sorijiet tal-orfanatrofju. Kien Ωgur minn dan. Darba kien adu mieg u u abu lura. Sema l-bieb tal-kamra tas-sodda jissakkar biç-çavetta, sema l ommu tfaqqa d-da k. Issoltu ddum ma ter a to ro minn hemm ew. Rabba l-kura u tkaxkar minn ta t il-mejda. B idu wa da pprova jωomm mo u li kien g adu jnixxi d-demm. Ìirja wa da g al barra. Hemm sab il-karettun ta Patist. B xorti tajba, Patist kien dahru lejh. B effa tal-g a eb, qabeω g al olbenniena tal-ixkejjer li kien hemm ta t ix-xatba tal-karettun u qag ad hemm bla ma tniffes. Qalbu bdiet t abbat bil-goff, kemm bil-biωa li jinqabad u kemm min abba l-u ig ta mo u, tal-istonku u l- u. Wara ftit, Patist rikeb, mess afif il-frosta fuq dahar il- mara u telaq. It-tifel a nifs qawwi ta ser an il-mo ; la wasal s hemm, kollox sew. Kien dalam g al kollox. Wara ftit waslu. Patist niωel minn fuq il-karettun, abbat mal-bieb ta wara u ar et soru tg in lil Patist iqandel u jda al il- axix u l-frott. Dak il- in, bilftit forza li kellu, it-tifel qabeω mill-benniena u baqa die el warajhom bla ma rawh. Mill-bit a, era lejn l-ewwel bieb li sab miftu, il-bieb tal-kamra talikel; intasab mal-art f rokna bla ma tniffes. Meta kien Ωgur li Patist telaq u ra lis-sorijiet resqin g allikla ta filg axija, beda jing i. Qam pandimonju s i f dik il-kamra. Addio l-ikla! Wa alha f rasu li jilg abha tal-iblah li, bid-daqqa li kellu f mo u, nesa kollox. Soru minnhom semmiet il-pulizija, o ra qalet li mhux ta jdejhom u li a jar jo duh l-isptar. Dak il- in, twerwer g ax a a b al din qatt ma da let f mo u qabel. Soru o ra qalet li l-ferita ta mo u ma kinitx fonda u mhix kaω ta sptar, waqt li o ra bdiet tistaqsi kif da al hemm ew, jew min kien abu hemm. Minn in g all-ie or, xi add staqsih x jismu. Soru twajba ssu eriet li l-ewwel a a li jmisshom jag mlu hija li jdewwulu dik il- er a, ja sluh, ilibbsuh wejje nodfa u, wara, jisquh ftit brodu u j alluh jorqod, imbag ad l-g ada jaraw x jag mlu bih. U hekk g amlu. Waqt li qed ja sluh raw kif ismu kien miksi bi tben il u daqqiet tal-bokkla taççintorin. Tg idx kemm raxxewlu terra u dilkulu kremi fuq dak it-tben il. Dak il-lejl ma jinsieh qatt. Mill-infern kien tela l- enna. Madwaru, indafa, uçu ta sorijiet twajba kollha bil-pika bejniethom min ser jirnexxilu j ajjar liç-çkejken jitkellem u, g all-inqas, jg id x jismu. Forsi ma kienx qed jifhimhom, seta kien IngliΩ, xag ru dehbi, g ajnejh çelesti, ilda fina. It-tifel beda jçaqlaq rasu meta qalu hekk, g all-inqas jurihom li hu Malti. Barra mill-indafa u l-attenzjoni, kien hemm l-ikel. Bilkemm xtaqu j alluh jieqaf fuq ri lejh, beωg u li, daqskemm deher xipli, jista jinstabat mal-art. Is-sur ent tal-pulizija wasal l-g ada filg odu kmieni. Ma kienx jaf x seta jag mel. F dak irra al add ma kien irraporta li naqas xi tifel u, jekk abuh minn ra al ie or, affari tag hom. Jekk iridu, jid lu g al dak ix-xog ol huma. Fla ar, it-tifel sema l-isba sentenza li qatt sema f ajtu. Is-sur ent dar fuq is-superjura u qalilha, Sor, intom mhux tfal g andkom hawn? Ûommuh mal-o rajn. Li kont minnkom insejja tabib biex jinvistah g ax ma tantx jidher f sikktu. It-tabib li kien jg addi kuljum, invistah. Ibda biex, tah titqiba kontra t-tetnu u ne ielu l-faxex li kellu fuq il-ferita ta mo u. Qalilhom li dik a jar i alluha mikxufa waqt li kemmex ftit xufftejh meta ra kemm kien irqiq u aktar x in sar jaf li ma jafux min adu hemm. Wissiehom biex jie du siebu u jippruvaw jitimg uh ftit ikel u ta spiss u, jekk jinqala xi a a, jg arrfuh minnufih. G addew ftit jiem, ma kull jum li jg addi, aktar iserra mo u li seta jibqa hemm ming ajr ma ommu tkun taf fejn hu. Minn a a wa da kien jibωa, li xi darba, jilm u Patist u jag rfu. G alhekk, kien jiskartah kemm jifla. Da alha f rasu li issa seta, g all-inqas, jg idilhom x jismu g ax dik il- a a li jsibuh u jindirizzawh biss b ala boy bdiet iddejqu bis-s i. Kif int dalg odu boy? Trid tiekol ftit ie or, boy? L-aktar soru li kellu grazzja mag ha kienet Sor Marija u lilha kien ser jg id x jismu. Kien jismu Çikku, g an-nannu Fran isku, hekk kienet tg id ommu. Imma dan l-isem qatt ma abbu, qatt ma riedu. Issa, li kien beda ajja dida fejn add ma kien jafu, seta jkollu isem did. Ikun jismu Samwel. Is-soru ppruvat iωωieg el bih biex forsi jiftakar x kien kunjomu imma dak ma ried jiωvelah ma add; dak seta jkun perikoluω jekk isiru jafuh il-pulizija. Fl-orfanatrofju g adda sitt snin. Sitt snin li, fihom, a sa tu, kien ma bub, tg allem l-iskola u ma kien jonqsu xejn lief li, xi drabi, kien jibωa li xi add jiskopri s-sigriet tieg u. Wasal g al mistaxil sena u bag tuh l-istitut tas-saleωjani, Tas-Sliema. BeΩa li hemm mhux ser jidra g ax kien ser i oss in-nuqqas tas-sorijiet. Imma l-kaω ma kienx hekk. G all-kuntrarju, mill-ewwel a grazzja mal-post u mal-qassisin ta madwaru. Tant rabba fiduçja fih innifsu u fl-o rajn li sab il-kura jifta qalbu ma Fr Patrick, SaleΩjan IrlandiΩ wara li dan wieg du li ma jda alx il-pulizija fin-nofs. Dak is-sigriet ma fela x i orru aktar wa du, kien je tie jaqsmu ma xi add. Irrakkuntalu l-istorja kollha u dak qag ad jisimg u bis-sabar. Is-saçerdot fehem g ax it-tifel arab mid-dar imma, fl-istess in, urih kemm kien Ωbalja, kemm seta qasam qalb ommu. It-tifel ma mma inax li ommu asset in-nuqqas tieg u imma ma xtaqx imieri lil Fr. Patrick. Marru flimkien jippruvaw ifittxu l-g orfa fejn, snin qabel, kienu joqog du imma sabuha abbandunata u ming ajr ebda sinjal ta ommu. Staqsew g aliha lil xi irien imma add ma qallu xejn. Kiber u ass is-sej a li jid ol patri wara li mar irtir ta tlett ijiem ma grupp ta studenti s abu mmexxi minn patri Kapuççin. KwaΩi kien itih id-da k x in jiftakar li ismu proprju kien Fran isku; kien qal li ma jinωillux u, issa, kien se jid ol Fran iskan! Kien kuntent f dik il-vokazzjoni li kien g aωel. Wara li aççetta dawn it-tifkiriet kollha, assu a jar u fehem g aliex. G ax dawk il- rie i fil-qieg talimg oddi tieg u ma setg u jfiequ qatt jekk jibqa jwarrabhom u j allihom midfunin fid-dalma talg arfien tieg u. Setg u jfiequ biss jekk jikxifhom 12 L-Anzjani Llum

b alma, fi tfulitu, kienu g amlu lil dik il- er a li kellu fuq mo u. Patri Samwel iddeçieda li kien stra biωωejjed; dik ix-xwej a kienet qed tistennieh. Qam minn fejn kien u sab lil Rita barra l-kamra titkellem ma infermiera o ra. Tbissmitlu kif ratu u staqsietu jekk jixtieqx imur fejn dik il-pazjenta. G amlilha sinjal b rasu u da let dejha qablu. Qaltlu li kollox sew u alliethom wa edhom. Il-mara tat arsa twila lejh waqt li ne iet il-maskra minn ma wiççha. Minn mimduda, ippruvat tqum bilqieg da, bdiet tirran a l-ftit xag ar abjad minn fuq wiççha, ibdet u qaflet sew il-libsa biex tidher deçenti quddiemu. Il-patri qalilha li a jar t alli l-maskra f postha imma hi ma tatx kas ta kliemu; qisha ma semg etux. Minflok, qaltlu, Jien ma bg attx g alik, Sur Patri. Biex tkun taf kollox, x in d alt dejja ftit ilu, qabel ma assek aωin, kont lesta biex ng idlek titlaq il barra! Jien ili ma mmur knisja s-snin. Ili ma nitkellem ma saçerdot. Fl-istess in, ma nafx g aliex, xtaqtek ter a ti i dejja; xtaqt ner a narak. Temminni jekk ng idlek li kont qed nitlob... jien li, wara das-snin kollha, insejt kif nitlob, iva, jien, kont qed nitlob li ter a ti i? Tg id widnejh kienu qed iqarrqu bih? Tg id kien re a ej il- ass aωin? Le inha kien çar ming ajr ma kien g oli; kienet taf li, madwarha, il-pazjenti l-o ra kienu reqdin. Il-patri baqa ma feta x fommu; f qalbu beda jitlob l Alla jg inu jag raf kif g andu j ib ru u fis-sitwazzjoni delikata li kien jinsab. Ma setax isib kliem biex jibda. Il-mara ma qalg etx g ajnejha minn fuqu. Wara ftit, qaltlu çar u tond, Tista tqararni? Patri Samwel in asad. Ma kienx qed jistennieh dan ming andha. Kien g adu bilwieqfa dejn issodda. Resaq lejn is-si u biex ipo i bilqieg da meta ieh f mo u li, ladarba ser iqarar lil dik ilmara, jixraq li jag laq dik l-imbierka purtiera li kien hemm imbexxqa. Qam u qabad il-purtiera biex iressaqha x in il-pazjenta g olliet dirg ajha t-tnejn u waqfitu bil-herra, Le, le, dik tmisshiex. Dik irridha miftu a l- in kollu; lejl u nhar. Il-patri baqa ssummat bil-purtiera f idu, ma jafx x g andu jag mel. Il-mara kompliet imma b le en differenti minn ta qabel, le en li kixef li, f qalb dik ix-xwej a kerha, nervuωa u mkemmxa, kien hemm tbaqbaq u ie a nar tal-im abba. Dik dejjem imbexxqa rridha biex, jekk ibni jfettillu ji i l hawn, ikun jista jsibni... Ibni... ja asra ibni... Il-patri ressaq ftit il-putiera imma m g alaqhiex g al kollox g ax beωa li seta jinkwieta lill-mara. Po a sebg u l-werrej fuq xufftejh qisu qed isikket tifla çkejkna. Resaq lejn is-sodda. Warrab is-si u. NiΩel g arkupptejh dejn is-sodda u qabdilha jdejha t-tnejn kes in sil ewwa tieg u. Dam biex sab le nu. Ismag ni sew. Ibnek xorta jista jid ol minn wara l-purtiera... Waqqfitu waqt li berrqet g ajnejha. Imm int ma tafx l-istorja Sur Patri. Ibni, ja asra, g adu Ωg ir wisq, ma jafx fejn jista jsibni. Ta seb li jista jarani minn dak ix-xaqq çkejken li allejt inti? Min jaf kemm ilu jfittixni! Ipprova ifhimni. Dak li qed tg id int ilu afna snin... u llum ibnek ma baqax tifel Ωg ir! Il-verità ta dal-kliem asadha. Qalg et daharha minn mal-im aded, bdiet iddawwar rasha madwar il-kmajra qisha qed tfittex lil xi add u beda jonqsilha n-nifs. Il-patri newlilha l-maskra imma hi warrbitha bil-goff. Taf li qatt ma sibtu dan! U kif add ma qalli qabel? Trid tg idli li ibni llum kiber u sar ra el? Imma jien xorta nixtiequ jsibni. Tg id jag rafni? Ifta ha biçç o ra, nitolbok... Óarset lejh bil- niena u hu ares lejha b arsa ferm differenti minn ta qabel. Kienet arsa f g ajnejn xulxin li ppruvat tressaq flimkien Ωew t itruf ta erbg in sena. Qam u g alaq sew il-purtiera u, waqt li warrab id-dmug li beda ja sel lil wiççu, addanha mieg u. Ma, dik il-purtiera issa tista tibqa mag luqa! Huwa ta sodisfazzjon g alija li ietni din l-opportunità biex nag ti l-kontribut tieg i g allmagazine l-anzjani. Il-biçça l-kbira tal-kittieba ta dan il-fuljett x aktarx i obbu j arsu xi sittin sena lura u jirrakkuntaw x kien jag mel tal- anut tal-inbid u kif it-tfal kienu jimbxu lill-proxxmu tag hom. Kitba ta anzjani li, minflok i arsu l quddiem, kif se nag mel jien, i arsu lura. Qishom ma jridux jiffaççjaw il- ejjieni. Ja sbu li mhuma se jmutu qatt. Kollha jistqarru li lesti jiltaqg u mal- Mulej fil-ìenna imma, mal-ewwel a jew ajma, tarahom imorru ji ru jag mlu t-testijiet, i allsu l-flus it-tajba lill-professuri filwaqt li jirrikorru g al talb sfrenat lil Santa TereΩa tal-bambin Ìesù biex ifittxu jfiequ alli jibqg u fid-dinja tal- ajjin. Basta jinsistu li m hemm xejn isba milli tmut u tmur dejn il-mulej. Veru li hemm xi m ienen li jonfqu xi tmint elef euro biex jixtru qabar imma dawn huma fil-minoranza. L-a ar g aωla Kitba ta Carmel Tonna minn Birkirkara Jien ukoll ma nixtieqx immut g alissa imma l-aktar g ax ma nafx eωatt x jigri minni wara l-mewt. Meta konna Ωg ar, kienu jg allmuna li l-g aωla hija f idejna. G aldaqstant, iddeçidejt li nag mel daqsxejn riçerka u ntfajt na seb biex nara x inhuma l-g aωliet li g andi quddiemi. Billi l-g aωla li nibqg u f din id-dinja ma tezistix, l-alternattivi li jifdal huma jew li tmur il-ìenna, jew il-purgatorju, jew il-limbu jew inkella l-infern. Fl-istudji tieg i, sibt fuq li sibt dwar kull wa da minn dawn l-erba g aωliet biex nara liema minnhom hija l-a jar g alija. Il-Ìenna L-ewwel ma mort fil- sibijiet tieg i kien il-ìenna. Kif tid ol, bjuda totali bi sfera safra fl-isfond u filbog od. Mhux ta b xejn li l-bandiera tal-papa hija bajda u safra g ax donnu li l-vatikan ja seb li l-ìenna hija territorju tieg u. Rajt biωibilju nies fuq s ab Ωg ir; kwaωi kollha weqfin fl-istess Lulju - Settembru 2017 13

post, ftit li xejn jiççaqalqu. Kull wie ed u kull wa da kellu s-s aba personali tieg u jew tag ha. Kul add bl-istess tbissima fuq xuftejh. Ng idlek is-sew, st ajjilthom imbeçilli; kul add iççassat u b alqu mçarrat i ares il quddiem. Mort fejn olf iswed u staqsejtu kif inhu. Tajjeb afna, qalli, u ma nistax inkun a jar! Staqsejtu x qed jag mel u hu qalli, Qed ingawdi l- ajja ta dejjem u ma jonqosni xejn! Staqsejtu jekk, xi kultant, imurx jiekol, biex ibiddel daqsxejn imma hu qalli, Hawn m g andniex bωonn nieklu. Biex Ωgur ma jkun jonqosna xejn, g andna restorant imma add ma jmur jiekol g ax kul add kuntent u kul add fer an kif inhu. Barra minn hekk, jekk niekol mhux g alxejn? Wara, irrid ine ih u naf in amme iss aba li noqg od fuqha. Iva, allura, ma tmorrux iωωuru xi galassja jew xi black hole, biex timlew il- in. Ma n ossux il-bωonn, we ibni. Iva lanqas bωonn titkellmu bejnietkom jew tmorru taraw xi film jew partita football? Xejn, qalli. Ma t ossx, g all-inqas, il- tie a li s-s aba li qieg ed fuqha tag mlilha par mirja, alli tkun tista tara min ej minn warajk, jekk xejn? M hemmx bωonn, qalli, g ax ta warajja jara perfettament. Barra minn hekk, id-driverless clouds ilhom jeωistu hawnhekk sa mill- olqien tal-ìenna. Hawn ta min jg id li l-ìenna kienet mimlija Misilmin, Buddisti, Anjostiçi, l-ateji kollha, ftit Insara u ftit li xejn Kattolici. KwaΩi kul add ta ilda skura jew safra filwaqt li l-bojod tg oddhom fuq is-swaba ta jdejk. Minn dak li rajt, wasalt g all-konkluωjoni li hawn m hawn gost ta xejn. Óadd ma jinteressa ru u f xejn u kul add jitbissem qisu ebete; disinteress totali g al dejjem ta dejjem. Qtajtha li l-ìenna ma tg oddx g alija. Irra unajt li jkun a jar jekk immur nara l-alternattivi l-o rajn u, g alhekk, tlaqtilha lejn il-purgatorju. Il-Purgatorju D alt o qisu hangar kbir ta lewn griω skur, iffullat sa ru ommu bi kjuwijiet twal u wesg in, ma jispiççaw qatt. Kul add igerger u jg id, Kemm se ndumu hawn? Óa a tal-g a eb imma kwaωi kollha jitkellmu bil-malti. Waqqaft wie ed u tlabtu jg idli kemm kien ilu hemm jistenna biex imur il- Ìenna. Kieku ma tantx ili hawn jien we ibni. Mela kemm ilek? er ajt staqsejtu. Ómistax-il miljun sena, qalli. Veru ma tantx ilek hawn, g idtlu b ton sarkastiku, imm g ala qed iddumu daqshekk? staqsejtu, meta tqis li hemm dak il-quddies u dak it-talb kollu l- in kollu g addej g all-erwie tal- Purgatorju? G andek tkun taf, kompla jispjegali, li, hawnhekk, kwaωi kollha Maltin. Il-grazzji li jag mlu tajjeb g alina, normalment, huma dawk li ji u mit-talb u mill-quddies tal-pajjiω minn fejn ikunu gejjin dawk li qeg din hawnhekk; fil-kaω tag na, it-talb tal-maltin. F Malta, dawk li jmorru l-quddies, rari jkunu jafu x inhuma jag mlu. Min ja seb fuq il-football, min fil-libsa li se jag mel u min jissindika lil dawk ta madwaru. Talb b al dak ma jiswa xejn. G alhekk imwa lin hawn a na! 14 Imm g aliex kollha Maltin? staqsejt. G ax f Malta g andna l-vanta jew l-iωvanta, sejja lu li trid, tal-qrar. Kul add jag mel li jrid u jidneb kemm jifla imbag ad imur iqerr. Il-Maltin i obbuh afna l-qrar g ax il-qrar ja fer id-dnubiet imma l-indiema imperfetta t allik espost li, wara, trid tag mel tajjeb g all-iωbalji li tkun g amilt. G alhekk indumu miljuni ta snin hawn! Daqs dawk dnubiet oxnin u daqs dawk taxxi li qatt ma jit allsu! Mhux bilfors? Imm allura m hawnx naqra television biex forsi dderri xi ftit? staqsejt. Le xejn; nixtiequ kieku imma l-kastig tag na jikkonsisti f li nistg u biss ingergru kemm nifil u sa ma ni u mnaddfin g al kollox minn tijietna kollha. Bejni u bejn ru i g idt li, g all-inqas, hawnhekk hawn o ettiv; hawn xi a a lejn xhiex timmira, dik li, sa fl-a ar, tmur il-ìenna. Imma, wara li kkunsidrajt li jien kont di à ddeçidejt li l-ìenna ma tg oddx g alija, ikkonkludejt li lanqas il- Purgatorju ma jinteressani. G alhekk, ir ejtilha lejn it-tielet alternattiva, il-limbu. Il-Limbu Jg idu li l-kelma Limbu ejja mill-kelma lembut. Biex nasal g all-limbu, tie li nid ol o katusa naqra oxna u mmejla b al pendil biex ikollha l-qlib alli kollox ikun jista jiωωerωaq l isfel; katusa b al dawk li jwasslu Ω-Ωejt mhux ma dum minn pajjiω g all-ie or; kul add fuq xulxin ippakkjat b as-sardin, wie ed fuq l-ie or. Fit-tarf tal-katusa, hemm valve kul add jistennih jinfeta biex, xi darba, kul add jiωωerωaq lejn il-ìenna. Staqsejt meta se jinfeta il-valve. Wie ed we ibni li dan jinfeta meta Kristu jer a ji i fid-dinja; jista jkun g ada u jista jkun xi amsin miljun sen o ra. Óadd ma jaf! M hawn gost ta xejn hawn, sibt jien. Xi add ie or g arrafni li posti mhux hemm g ax, biex tkun hemm, trid tkun mitt qabel ma tg ammidt. Mhi problema ta xejn, taftu filkelma; arani sejjer l hemm! Wara kollox, dawk li hawn hawnhekk, kollha g all-ìenna, fejn kul add iççassat. L-a ar alternattiva li kien fadalli kienet l-infern. U tlaqtilha lejn l-infern, ftit imbeωωa. L-Infern L-unika esperjenza tal-infern li kelli f ajti kienet Pjazza Infern, f Birkirkara stess. Niftakarha meta kont Ωg ir free for all. Jg idu li din il-pjazza laqqmuha hekk g ax hemmhekk kienu ja dmu l- ig ifogu. Niftakar ukoll fi Sqaq il-fatati, ewwa l-óamrun. Imma jien xtaqt inωur l-infern b dispoωizzjoni o ettiva. L-Infern jidher li jixba lid-dinja imma kollox huwa mg addas f kaos enormi; qisu Aleppo fis- Sirja. Ma jidhirx li l-infern hu a mar bin-nirien ma kullimkien, kif ipinguh, jew fejn kul add jg um fiω-ωejt jag li bix-xjaten jg oddsuk l isfel bil-furkettun. Dak l-infern tan-nirien u x-xjaten nafuh lit-tili kapolavuri li allewlna l-pitturi tal- Medjuevu. Dak kien Ωmien meta l-inkwiωitur, ta bniedem twajjeb li kien, kien jog xa ja raq in-nisa ajjin g ax kien jittimbrahom b ala s a ar; wisq probabbli, g ax ma jkunux tawh wiçç! Le, dan mhux l-infern tal-inkwizitur. L-Anzjani Llum

Imma fl-infern la hemm bieb u lanqas familji. Óruq hemm imma ta kwalità o ra. M hemmx minuta kwiet. Kul add g al rasu kontra kul add u kul add kontra tieg ek. Il- in kollu trid toqg od b seba g ajnejn. Apparti l-midimbin, l-aktar li triq toqg od attent hu g ax-xjaten. Dawn ikunu mo bijin biex, kull in u kull mument, ituk gambetta; b al wardens! Anki x-xjaten ukoll tag rafhom mill-beritta b faxxa bil-kaxxi suwed u bojod. Huwa veru li hemm kollox fl-infern; ristoranti, football, television imma dawn qeg din hemm biex ikomplu ja arquk. PereΩempju, wie ed ikun qed jara log ba football u, kif ikunu se jiskurjaw, ix-xitan jitfilek it-television. Football i alluk tara biss dawk il-partijiet meta kul add ikun qed iqassam il-ballun lura; appuntu biex ja arquk! Jew tmur tiekol u, hekk kif tkun se tie u l-ewwel gidma, issib wirdiena ajja fil-mozzarella. Dan, apparti r-ri a qawwija ta drana kontinwu li jiskula minn kullimkien. U ta sibx li se j alluk tie u xi nag sa, g ax m g andekx çans. Kif tkun se tmur g ajnejk bik, jigi x-xitan-warden u ja sdek. Imma, g all-inqas, hemm xi skop fl-infern; dik li tipprova ssib xi ftit trankwillità minn in g allie or, g alkemm ming ajr ebda suççess. Xejn mhu ambjent sabi! Fil-Ìenna ççassati u fl-infern indannati! Tistrie u sserra g al dejjem Meta bdejt naqta qalbi g all- ejjieni suret in-nies, ew f idejja studji ta xjenzati, filosofi u prattikanti tan-naturopatija jew, a jar, dawk li jippriedkaw li teωisti soluzzjoni g al kollox permezz tan-natura. Dawn jg idu li l-a jar tmiem huwa dak naturali, ji ifieri li kollox imut u jsir irmied u jistrie g al dejjem. Tidher li din hi l-a jar g aωla. Toqg od tg id, mhux daqshekk im ienen dawk li jonfqu tmint elef euro biex jixtru qabar fejn isibu l-mistrie ta dejjem ming ajr lanqas biss ikunu jafu! Il-veru l-a jar g aωla! X inhu moda u x m g adux kitba ta Carmen Dimech minn ÓaΩ-Ûebbu U ÌieΩu ÌieΩ! kienet tg id in-nanna LuΩar meta kienet tara d-dinja li kienet taf hi tinqaleb ta ta t fuq. U Ω-Ωmien jg addi imma dawn l-affarijiet jibqg u jirrepetu ru hom. Óa ntikom ftit eωempji u malajr tindunaw x irrid ng id. Illum, ilbes jeans imqatta u mtaqqab minn kullimkien u, hi x inhi l-okkaωjoni, tkun liebes l-a ar moda. Kos hux, g andek tg id! Dari, meta kienet titqattag lna xi biçça wejje, kienu jaraw kif jag mlu biex isalvawha billi jag mlulha xi roqg a mill-istess drapp biex, kemm jista jkun, ma tidhirx imqatta u llum, jixtru qalziet imqatta apposta. U jekk ma jkunx imqatta kif iriduh huma, hemm ix-xafra u malajr i ibuh xniexel. X jidhirlek man? Jew iksi ismek bit-tattoos u, inqas ma t alli ilda ver ni, iktar tkun tidher cool u tal-life. B al qabel ukoll! Dari, jekk, alla ares qatt, kienet titwielidlek xi tarbija b xi nitfa ta tebg a f isimha, tg idx kemm konna ninkwietaw u naraw x se nag mlu biex, jekk jista jkun, inne uhielha! U llum, iktar ma jtebbg u u j amm u isimhom b kull lewn imma inabbli, iktar a jar. Hawn xi w ud jistg u lanqas jilbsu wejje jekk iridu, g ax kullimkien mg otti! Illum, taqqab kull fejn ifettillek u dendel l-imsielet u wa al il- oloq u l-buttuni u mhux ma widnejk biss imma max-xag ar t g ajnejk, ma mnie rek, ma xuftejk, ma lsienek, ma sidrek, maω-ωokra, u ma fejn trid u iktar tkun tidher li inti macho. Dari, meta kien ikollna tifla, ma ng idilkomx kemm konna ndumu na sbuha biex intaqqbulha widnejha g all-imsielet g ax, meta konna nisimg uha tibki, konna naqsmu qalbna. U bil aqq, meta to ro filg axija, ara ma to ro x qabel il- dax ta billejl ta g ax inkella ma tkunx tista ssebba u tid ol lura d-dar meta l-fidili l-o ra, normalment, ikunu er in g axxog ol. Meta niftakar li, sa ftit tas-snin ilu, meta wliedna kienu jo or u u jdumu xi ftit barra aktar milli jmisshom, konna naqilbu rasna g ax min jaf ralhomx xi a a, ja asra! U ÌieΩu ÌieΩ! ner a ng id. U xi ng idu g all-modi odda li de lin fl-arkitettura? Il- adid tal-gallariji, issa, qed jag mluh b linji oriωωontali flok vertikali. Tassew li min are b din l-ideja aqqu Ìie ir-repubblika! Jidher li m g andux tfal Ωg ar! Kul add jaf kemm il-gallarijiet huma attrazzjoni affaxxinanti g attfal çkejknin. Façli jaljenawk, jo or u fil-gallarija u jiskopru dan is-sellun ta Ìakobb u jibqg u sejrin dritt il-ìenna! Imma, la din hija l-a ar moda, xi trid tag mel? U modi eççellenti o rajn b al dawn issib kemm trid imma, issa, a jar ng idilkom x m g adux moda. PereΩempju, irkeb karozza tallinja u ejja ng idu, g as-sa a tal-argument, li l-passi ieri jkunu kollha Maltin. Ma nafx kemm jirnexxielek issib imqar persuna wa da li trodd issalib meta jibda l-vja ; g ax m g adhiex moda! Jew tmur tiekol f restaurant mal-familja, ji i l-waiter bl-ikel u ma tara lil add jg id talba çkejkna ta radd-il ajr lil Alla g all-ikel li pprovdielna, g ax min jarana ja sibna strambi! U anki tkun miexi fittriq u tg addi minn quddiem knisja; kemm ta seb li g adek tara min jag mel reverenza? Ara ma jfettillekx; g ax ja sbuk se taqa u dik m g adhiex iktar moda lanqas! U o ra, kemm naraw riklami ta settijiet tal-g amara fuq it-television? Il- miel tag hom, hux veru? Imm g iduli, qatt rajtu xi kwadru sabi tal-madonna jew tal-qalb ta Ìesù jew tas-sagra Familja il fuq mit-tistiera tas-sodda? U mur int, ma tarax! Dik m g adhiex moda; li ma mmorrux noffendu s-sentimenti ta dawk li g andhom xi twemmin differenti minn tag na! Kif inqalbet id-dinja hux fi ftit taω-ωmien! U a na, irridu jew ma rridux, ikollna nitgerrbu mag ha biex nimxu mal-moda, mhux hekk? Afli sewwa kienet tg id in-nanna LuΩar! U ÌieΩu ÌieΩ! Lulju - Settembru 2017 15

Ma tantx fihom x tag Ωel! kitba ta Vincent Piccinino Sas-sena 1610, Marikarm u Ìamri kienu baqg u jing ataw l-impressjoni li l-knisja çkejkna li kienu jmorru fiha kienet fiç-çentru tar-ra al; li r-ra al tag hom kien iç-çentru ta Malta; li Malta qeg da finnofs eωatt tal-mediterran; li l-mediterran huwa ç-çentru tad-dinja u li d-dinja hija ç-çentru tal-univers u kollox idur mag ha u madwarha. U, g alhekk, meta Marikarm u Ìamri kienu jmorru l-knisja, kienu jfittxu li jpo u sewwasew fin-nofs tal-korsija. Imma fl-1610, Galileo Galilei ivvinta t-teleskopju u, f daqqa wa da, id-dinja ta Marikarm u Ìamri, tista tg id li nqalbet ta ta t fuq. Il-bniedem ipponta t-teleskopju l fuq, beda jittawwal lil hinn mill-kampnar u mill-koppla tal-knisja tar-ra al u, g all-ewwel darba, beda jinteba u jirrealiωωa li d-dinja mhi xejn lief traba l-aktar çkejkna f univers vast ta trab infinit. Imma forsi l-aktar a a li sabu iebsa biex jaççettaw Marikarm u Ìamri kienet l-idea dida li d-dinja ddur max-xemx u mhux ix-xemx iddur mad-dinja, kif kienu ja sbuha qabel. Damu j aqquha Ωmien twil imma, sadattant, Marikarm u Ìamri ddeçidew li, sakemm l-affarijiet jiççaraw xi ftit, fil-knisja jibdew ipo u ta t in-navi! Pero fil-fatt, Marikarm u Ìamri qajla kellhom çans li, xi darba, jer g u jersqu lura lejn in-nofs. Ixxjenza kibret u l-bniedem malajr induna li x-xemx hija biss wa da minn biljuni ta stilel fil-galassja tag na u li din il-galassja hija biss wa da minn biljuni ta galassi o ra fil-vojt vast ta univers infinit. U l-bniedem ma damx wisq biex beda jistaqsi, Possibbli ma jeωistux kreaturi o rajn liefna? Possibbli li a na biss neωistu f dan l-univers hekk kbir? It-twe iba tal-astronomi matematiçi kienet façli. Fl-univers hemm biljuni ta biljuni, ta biljuni, ta biljuni ta stilel. Jekk wie ed fil-mija biss minnhom g andhom xi pjaneti jduru mag hom, l-g add ta pjaneti fl-univers xorta wa da jla aq g al biljuni ta biljuni, ta biljuni. Jekk wie ed fil-mija biss minn dawn il-pjaneti kollha huma kapaçi jsostnu l- ajja, allura xorta jibqa biljuni ta biljuni ta pjaneti li jista jkollhom xi forma ta ajja fuqhom. U, jekk wie ed filmija biss minn dawn g andhom ajja inteli enti, xorta tibqa l-possibilità li ajja inteli enti teωisti wkoll fuq biljuni ta pjaneti o ra fl-univers. Aktar ma Ωdied it-tag lim u aktar ma kibret it-teknolo ija, il-bniedem beda jie u dejjem aktar inizzjattivi ambizzjuωi biex jiωgura li Marikarm u Ìamri qatt aktar ma ter a tikbrilhom rashom u jaωωardaw jer g u jibdew ipo u fiç-çentru tal-knisja ta nofs ir-ra al! Ir-razzjonal kien sempliçi. Jekk jeωistu kreaturi intelli enti o rajn xi mkien ie or fl-ispazju, dawn bilfors li jag mlu xi sejjes. Allura nbnew g add ta radju-antenni kbar u dixxijiet enormi biex jissemmg u is-smewwiet g al xi sinjal li jista jkun ej mill-profondità tal-ispazju. O rajn, aktar avventuruωi, assew li, minflok inkunu reattivi u noqg odu nistennew il-bajtra taqa f alqna, g andna nkunu proattivi u nkunu a na stess li nibg atu sinjali fl-ispazju bit-tama li jirçevihom xi add u jwe ibna lura. U fl-1985 hekk sar! Il-problema, naturalment, hija l-enormità taddistanzi spazjali. Fl-istess Ωmien, kien ikkalkulat li, jekk teωisti ajja intelli enti o ra fuq xi wa da millpjaneti, madwar çerta stilla li hija, relattivament, qrib tag na, il-messa i li bdew jintbag tu flispazju fl-1985, jie du madwar amsa u g oxrin elf sena biex jaslu fejn g andhom jaslu. U, jekk xi add jirçevihom u jindenja ru u jwe ibna, ir-risposta li jibg at suppost li tie u xi amsa u g oxrin elf sena o ra biex tasal lura fid-dinja tag na. Óamsin elf sena b kollox u, f amsin elf sena, jistg u ji ru emel xorti! Infatti, fis-sena 2193, asterojda kbira daqs ilmuntanja Everest abtet mad-dinja u l-ebda Bruce Willis jew Steven Seagall ma seta jωommha. L-impatt ta din il- abta kien kbir daqslikieku miljuni ta bombi nuklejari adu kollha f salt f post wie ed. Minbarra terremoti kbar fil-pajjiωi kollha tad-dinja, riefnu ja raq nar xtered ma kullimkien u araq kulma sab quddiemu. Dak li ma qerdux in-nar kaxkru l-ba ar. Tsunami fl-oçejani kollha olqu mew g oli tletin metru li baqa die el il ewwa fuq l-art u kines kollox. U dan kien g adu biss il-bidu. Fl-ispluΩjoni inizzjali, miljuni ta tunellati ta blat jaqbad tar lejn is-sema u, meta tilef il-momentum tieg u, il-gravità tad-dinja re g et ibditu lejha u, fuq kullimkien, bdiet nieωla xita tan-nar li qabbdet u arqet kull fejn waqg et. G al xhur s a, s ab iswed l-aktar mag qud g atta s-sema b tali mod li, f afna partijiet tad-dinja, id-dawl tax-xemx ma setax jippenetra bir-riωultat li l-ve etazzjoni kompliet tonqos drastikament. 16 L-Anzjani Llum

Il- ajja fin-natura hija b al katina b sens ta bilanç perfett; tkisser olqa wa da u l-katina kollha taf tisfaxxa u tikkrolla. Jonqos id-dawl taxxemx, tonqos il-fotosintesi; tonqos il-ve etazzjoni, jonqos l-ossi enu li tant hu me tie g all- ajja. Tonqos il-ve etazzjoni, jonqsu l- lejqiet kollha li jiddependu fuqha u l-annimali l-o ra, inkluω ilbniedem, isibu inqas frott, axix u la am x jieklu. B allikieku dan mhux biωωejjed, is-s ab sfiq li g atta r-ra i tax-xemx g al Ωmien twil tant baxxa t-temperatura li d-dinja da let f era glaçjali o ra li damet ta kimha g al madwar g axart elef sena. Matul dan iω-ωmien, il-biçça l-kbira taddinja saret deωert tas-sil. B ala riωultat ta dawn il-katakliωmi kollha, tista tg id li l- ajja fuq wiçç id-dinja kwaωi nqerdet g al kollox. Kienu biss ftit eluf dawk in-nies li rnexxielhom je ilsuha u dawn kienu mxerrdin fi rqajja Ωg ar fl-amerika Latina, fl-afrika t isfel, fl-awstralja u fi New Zealand kif ukoll fuq xi gωejjer fl-oçejan Paçifiku u fl-oçejan Indjan. Imma, fid-dinja, xejn mhu g al dejjem. Bil-mod il-mod, is-sil beda jin all u jirtira l fuq u l isfel lejn in-north u s-south Poles. IΩ-Ωerrieg a li kienet ilha ppriservata ta t is-sil g al eluf kbar ta snin re g et i erminat mill- did u, ftit ftit, l-art re g et inksiet bil-foresti. L-annimali kotru u re g u bdew jg umu fl-ilma, jilg abu fl-art u qalb il-frieg i tassi ar u anki jtiru fl-ajru. Il-ftit bnedmin nomadi li kien baqa g amlu l-kura, qasmu l-artijiet, ferrqu l-ib ra u, fi ftit kliem, naqra naqra, re g u bdew jag mlu kullimkien qisu tag hom. Mid-dinja ta qabel ma kien g ad fadal xejn imma, biω-ωmien, il-bniedem re a skopra s-sena tal-agrikoltura, intasab ja dem l-art u re a beda jg ix ajja semi primittiva. Ìo ra al çkejken, f nofs nitfa ta gωira, fiç-çentru tal-ba ar tan-nofs, in-nies kienu mi burin g attalb u g as-sagrifiçji fil-maqdes li, b ebel gantesk, kienu bnew lill-allat eωattament f nofs ir-ra al. Marikarm u Ìamri tal-futur hemm qeg din ukoll; bilqieg da fl-art, sewwasew f nofs il-maqdes. Issa kienu g addew xi amsin elf sena minn meta d-dinja kif nafuha llum inqerdet kwaωi g al kollox. Óamsin elf sena huma biωωejjed biex il-messa i li l-bniedem, fl-arroganza kbira tieg u, kien immira lejn il-profondità tal-ispazju fl-1985 jil qu jaslu fid-destinazzjoni tag hom, ji u nterçettati u t-twe iba ssib triqitha fid-dinja. Kieku Marikarm u Ìamri kienu kapaçi jiddeçifraw ir-risposta li waslet lura mill-ba vast tal-ispazju, kien jindunaw li l-messa kien jg id: The creature you are calling is not in a position to respond. Please, try later! APPELL Nirringrazzjaw lil dawn is-sinjuri li semg u l-appell tag na u g o obhom jag mlu donazzjoni lill-kunsill Nazzjonali tal-anzjani biex jg inuna nkopru ftit l-ispejjeω u biex inkomplu mexjin il quddiem fuq dan il-pro ett fejjiedi g all-anzjani tag na: G aqda Pensjonanti Telemalta/Maltacom/GO - 50.00 Is-Sinjura Rita Sciberras (ÓaΩ-Ûebbu ) - 10.00 L-Editur Il-Kunsill Nazzjonali tal-anzjani jippubblika din ir-rivista L-Anzjani Llum kull 3 xhur. Din ir-rivista mill-anzjani g all-anzjani g andha çirkulaωωjoni ta 2,500, titqassam ukoll lis-segretarjat g ad- Drittijiet ta Persuni b DiΩabilità u Anzjanità Attiva, Kunsilli Lokali kollha, G aqdiet Affiljati mal- Kunsill, Djar tal-anzjani kollha (tal-gvern, tal-privat u tal-knisja), kif ukoll anzjani individwali li huma abbonati. Din ir-rivista hija ta interess u informazzjoni g all-anzjani fejn ninkura uhom ikunu aktar attivi, fiωikament u mentalment. G aldaqstant napprezzaw afna li tag tuna donazzjoni biex in ibulkom messa promozzjonali f din ir-rivista, biex dan l-iskop fejjiedi jkun jista jitkompla. Grazzi bil-quddiem Lista ta Donazzjonijiet g all-promozzjoni (Daqs A4 - kulur wie ed iswed) Pa na s i a 200, Nofs pa na 125, u kwart ta pa na 80 (Daqs A4 Pa na bil-kulur f pa na 2, pa na 19, jew il-pa na ta wara pa na 20) Pa na s i a 250, Nofs pa na 150, u kwart ta pa na 100 Dawn il-prezzijiet huma g al pubblikazzjoni wa da, jekk tkun trid tirreklama aktar minn darba l-prezzijiet jiωdidu skont g al kemm-il darba. G al aktar informazzjoni kkuntatjawna fuq in-numru tat-telefown 2124 3860 jew e-mail: kna@onvol.net Lulju - Settembru 2017 17

TISLIBA Nru.83 Minn Albert Howard Madiona Mimdudin: Weqfin: 1. Isem ta pajjiω Ewropew (6) 5. Ringiela; Kju (6) 10. Kalkolu ta dewmien binhar u bil-lejl (3) 12. Ma baqax fuq (5) 14. EntuΩjaΩma; Qanqal (5) 15. Mhux ra al (4) 16. L-inizjali ta Sir Thomas Malory (1.1.) 17. BINDA (Anagramma) (5) 19. Jista jkun wie ed tar-razza! (5) 22. Xarba mag mula mil-larin?! (8) 24. Il-kolla tilfet in-nota vokali (3) 25. Flus li kienu jintuωaw fl-ewropa (6) 28. Din ta prezz baxx (5) 31. Kiesa (5) 33. Vanta materjali; Qlig (7) 35. Brikkun; MallizzjuΩ (5) 37. Robert Arrigo (1.1.) 38. Mara li wirtet it-tron ta Renju (6) 39. G amla ta kus tal- ie jew xaqquf bil-widna g all-ilma jew xorb (5) 2. 800 gramm (5) 3. Ìenb; Xaqliba (4) 4. Bhima (7) 6. Aktar aωin (5) 7. Biddel kemm-il darba tabib (6) 8. G asfur tal-g ana li jidher f Marzu/l- arifa (6) 9. Aktar minn sunnara wa da (6) 11. Dak li jien qed inkellem (3) 13. Paçpaç; Çarlatan (7) 18. Kunjom Malti (4) 20. Primo enitura; Twieled l-ewwel (7) 21. Post; Spazju (3) 23. Loppju; Anestetiku (9) 26. Imbor a; Mela sax-xifer(6) 27. Nemnem; petpet (6) 29. Issibhom fil-knejjes (6) 30. Dawn issibhom g and ir-referijiet (6) 32. Ilbies tal-isport (3) 34. Ikkopja; g amel b al (5) 36. Lejn il-wara; Aktar antik (3) Premju: It-tislibiet tajbin li nirçievu bil-posta, sal-ewwel xahar minn meta jo ro il-fuljett, jittellg u bil-polza biex jing ata premju ta 10. Il-Premju g at-tisliba numru 86 intreba mis-sur A. Attard minn San Ìiljan Prosit! Soluzzjoni tat-tisliba tal- ar a numru 86 Mimdudin: 1 ungla, 5 astuωi, 10 lea, 12 titlu, 14 arbli, 15 krib, 16 aa, 17 arana, 19 krema, 22 allegrat, 24 sib, 25 tenent, 28 rtiri, 31 sewwa, 33 çensinu, 35 timla, 37 er, 38 tromba u 39 gaffa. Weqfin: 2 uniti, 3 gala, 4 alabama, 6 sitta, 7 ingrat, 8 fekkek, 9 stilel, 11 era, 13 uragani, 18 babe, 20 esegwit, 21 min, 23 garanzija, 26 tantar, 27 paçpaç, 29 inutli, 30 asfalt, 32 arm, 34 isqof u 36 lea. Emi Bingo Sheets Tel: 2122 8138 Mob: 9987 0603 18 L-Anzjani Llum

LAQGÓA TA KORTESIJA FIL-PALAZZ TA SAN ANTON MAL-E.T. MARIE-LOUISE COLEIRO PRECA, PRESIDENT TA MALTA Din il-laq a ta Kortesija mal-e.t. Marie-Louise Coleiro Preca, President tà Malta, saret nhar it-tlieta, 30 ta Mejju 2017 ewwa l-palazz ta San Anton li, g aliha, attendew afna mill-membri tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani mexxijin mill- President tal-kunsill, Anthony Mulè Stagno. Ìejna milqug a f wa da mill-btie i sbie tal-palazz fejn kull wie ed u wa da minna ntroduça ru u, anki minn abba l-fatt li xi w ud mill-membri huma odda fil-kunsill. Il-President tal-kunsill offra çekk b risq il-malta Community Chest Fund li l-e.t. laqg et bi pjaçir kbir u rringrazzjatna mill-qalb tal- sieb entili li wrejna f din l-okkaωjoni. Kienet laqg a kordjali afna li fiha l-president tal-kunsill tkellem dwar pro etti li l-kunsill g andu f mo u u li jixtieq iwettaq fil- ejjieni b risq l-anzjani kollha Maltin u G awdxin. L-E.T. l-president ta Malta qalet li, fejn ikun hemm bωonn, hija tkun lesta toffri l-g ajnuna kollha tag ha. Il-President uriet ukoll id-dispoωizzjoni tag ha li laqg at b al dawn isiru b mod aktar regolari, ng idu a na, kull tliet xhur, biex b hekk inkunu nistg u inkomplu na dmu dejjem iωjed flimkien u kif jixraq g all- id tal-anzjani kollha kemm huma. IL-KUNSILL NAZZJONALI TAL-ANZJANI JAWGURA LILL-ONOREVOLI DR JOSEPH MUSCAT, PRIM MINISTRU TA MALTA Il-President, flimkien mall-membri kollha tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani, jawguraw lill-onorevoli Dott. Joseph Muscat g all- atra tieg u mill- did b ala Prim Ministru ta Malta. F din l-okkaωjoni ta fer, nixtiequ nuru r-rispett u s-solidarjetà tag na mieg u u mal-gvern tieg u u, fl-istess waqt, noffrulu s-servizzi tag na biex inkomplu na dmu flimkien g all- id u l-prosperità tal-anzjani kollha Maltin u G awdxin. Lulju - Settembru 2017 19

Illum, ewwa Ruma, insibu l fuq minn elfejn funtana; aktar minn kull belt o ra fid-dinja. Tista tg id li, f kull pjazza, insibu wa da u ieli anki aktar. Dawn ivarjaw minn funtani monumentali u grandjuωi sa sempliçi vaska li timtela bl-ilma li g andhom minn Ωmien il-bidu tal-papiet sas-seklu g oxrin. Imma l-istorja tal-funtani ewwa Ruma tibda, sa ansitra, anki minn Ωmien ir-rumani. Sextus Julius Frontinus, il-gwardjan tal-ilma, jg idilna li, fis-sena 98 WK, Ruma kellha disa akkwedotti jissuplixxu l-ilma lill-belt u dawn kienu jaslu sa disa u tletin funtana monumentali u sa ames mija u wie ed u disg in funtani o rajn pubbliçi. U dan, ming ajr ma tg odd l-ilma pprovdut lill-imperatur u lill-villel u l-banjijiet pubbliçi. Ilfuntani kienu jie du l-ilma minn Ωew akkwedotti separati biex, f kaω li jieqaf wie ed, ikun hemm l-ie or li jag mel tajjeb g alih. Ji ifieri r-rumani di a kienu jafu bis-sistema tal-back-up. Dawn il-funtani kellhom l-iskop li jsebb u l-pjazez imma, barra minn hekk, kellhom ukoll l-iskop aktar importanti li jwasslu l-ilma lill-poplu. Meta waqa l-imperu Ruman, l-akkwedotti u l-funtani ew abbandunati u l-biçça l-kbira minnhom spiççaw im arrfin sa ma, fis-seklu erbatax, il-papa Nikola V ddeçieda li jer a jag tihom il- ajja u, g alhekk, beda bir-restawr tal-akkwedotti. Ried ukoll jag mel b ar-rumani u jpo i funtana kull fejn ikun imwassal l-ilma. Dan ix-xog ol tkompla mill-papiet ta warajh u l-bini ta funtani odda baqa sejjer anki sas-seklu g oxrin. Wa da mill-iktar funtani antiki hija dik ta Piazza Santa Maria in Trastevere. Din kienet a teωisti fis-seklu VIII WK imma dik li hemm illum kienet iddisinjata minn Bramante b xi tibdiliet minn Bernini u, wara, minn Carlo Fontana. Il-funtana g anda g amla ta vaska fuq pedestal u tnixxi l-ilma minn erba luq g al o vaska ikbar imωejna b erba arzelliet. Dan id-disinn serva ta mudell g al bosta funtani o rajn f Ruma u, wara, anki madwar id-dinja. Wa da mill-ewwel funtani monumentali ta Ruma hija dik li hemm fi Piazza San Bernardo, fil-kwartier Quirinale. Din il-funtana kienet mibnija ma ajt ta palazz u mag rufa b ala Fontana dell Aqua Felice. Kienet imsemmija hekk g all-papa Sistu V (imwieled Felice Peretti) li rieda timbena fejn jasal l-ilma li qabel kien imsejja Aqua Alessandrina. Imma, wara li rrestawra l-akkwedott, il-papa riedu msemmi g alih. Din il-funtana ieli nisimg u min jirreferi g aliha wkoll b ala l-funtana tal-mosè min abba l-figura çentrali li fiha. Jing ad li l-iskultur ta din l-istatwa pprova jimita l-istil ta Mikelan elo u, meta sar il-kxif tag ha, dan l-iskultur mar qalb il-folla biex jisma l-kummenti tan-nies. Tant kien hemm da k u kritika g allguffa ni ta din l-istatwa li jing ad li l-iskultur ta attakk f qalbu u nbaram hemmhekk stess. Funtana xi ftit stramba hija dik mag rufa b ala La Barcaccia, jew id-dg ajsa l-kerha. Din qeg da fi Piazza di Spagna, ta t il-famuω tara ta Trinità dei Monti. Din adet isimha min abba li hi forma ta dg ajsa qisha qed teg req, mimlija ilma li jnixxi mill-pruwa u millpoppa. Din inbniet minn Pietro Bernini aktarx bl-g ajnuna ta ibnu Gian Lorenzo u tlestiet fl-1627. Il-forma tag ha tfakkarna meta, fl- 1598, ix-xmara Tevere faret bil-kbir tant li tellg et dg ajsa anki sa din il-pjazza. Ûew funtani Ωg ar li g andhom xi a a komuni li tag tihom çerta fama huma l-fontana del Babbuino (il-funtana tax-xadin) li tinsab fittriq li adet isimha minnha, Via del Babbuino, u l-fontana del Facchino (il-funtana tal-fakkin) li tinsab o Via Lata, mal- enb tal-banco di Roma. L-ewwel wa da tie u isimha mill-figura ta satir nofsu mindud fuq blata li fiha Ωew g ejjun qed inixxu l-ilma g al o vaska rettangolari. Imma l-figura tas-satir tant hi kerha li adet l-isem ta xadin. L-o ra tirrappreωenta bust ta ra el qed i orr bettija li fiha g ajn qed tnixxi l-ilma. Dawn iω-ωew funtani huma tnejn mis-sitt statwi Rumani imsej in Statue Parlanti, jew statwi jitkellmu. L-ewwel wa da minn dawn l-istatwi kienet dik imsej a Pasquino li qeg da fil-pjazza msemmija proprju g al din l-istatwa. Din kienet tpo iet hemm fis-sena 1501 u, ftit wara, bdew jidhru kitbiet satiriçi mdendlin ma g onqha. Dawn il-kitbiet kienu jitpo ew fis-satra tal-lejl u kienu fil-biçça l-kbira minnhom kritika ta nies potenti, sa ansitra anki ta Papiet. Ma setg ax jonqos li l-awtoritajiet jippruvaw jo onqu din il-kritika u, sa ansitra, bdew i allu l-g assa ma din l-istatwa lejl u nhar filwaqt li ar u anki l-piena tal-mewt g al min jinqabad iwa al xi messa. Imma, b alma ji ri ta spiss, il-poplu ma riedx jaf u bdew jidhru messa i ma statwi o rajn. Kif di a g edna, l-istatwi hekk imsej in parlanti kienu sitta b kollox u tnejn minnhom kienu Ω-Ωew funtani li semmejna. Forsi dan kien l-ewwel Bulettin Board fl-istorja u Pasquino alla wkoll il-marka tieg u fuq il-letteratura g ax in olqot kelma dida kemm fil-vokabularju Malti, paskwinata, fit-taljan, pasquinata, fl-ingliω, pasquinade u anki fil-françiω, pasquinade, li kollha jfissru l-istess, ji ifieri, kritika satirika, ftit u xejn arxa, g al xi add, speçjalment f poωizzjoni ta awtorità. Jissokta... Ruma Il-Funtani (l-ewwel parti) kitba ta Anthony Mule Stagno President tal-kunsill Nazzjonali tal-anzjani 20 L-Anzjani Llum