PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR PJAN GÓAL BIDU ÌDID NOVEMBRU 2007

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR I. INTRODUZZJONI Il- Pjan G al Bidu Ìdid li l-partit Laburista nieda fl-20 ta Lulju, 2007 ma jkunx s i jekk ma jg aqqadx mieg u wkoll Pjan ta Ûvilupp Re jonali g aω-ûona tal-port il-kbir. G alkemm pajjiωna nieqes minn afna riωorsi naturali li jgawdu pajjiωi irien tag na, in-natura tatna port li, fl-isfond tal-poωizzjoni strate ika tag na f nofs il-mediterran, kien g ajn ta id kbir sa mill-bidu ta l-istorja taç-çiviltà Maltija. Barra minn hekk, iω-ωona tal-port il-kbir ti bor fiha g add kbir ta monumenti storiçi li jag tuha valur kulturali u turistiku imprezzabbli. G all-iskop ta dan il-pjan, iω-ωona tal-port il-kbir ti bor fiha l-lokalitajiet kollha li jixirfu fuq il-ba ar li jg aqqadha u li nqasmet fuq ix-xaqlibiet tal-lvant u tal-punent. Il-lokalitajiet huma l-kalkara, il-birgu, Bormla, l-isla, il-marsa, il-furjana u l-belt Valletta fin-na a tal-lvant u Tal-Pietà, l-imsida, Ta Xbiex, il-gωira u Tas-Sliema fil-punent. Il-medda tal-ba ar fiω-ωona ta dan il-pjan, li hija terz ta l-area taω-ωona, tinfirex mill-forti Rikasoli, il-port il-kbir kollu, iddur madwar Sant Iermu lejn il-port ta Marsamxett, id-da liet ta Tal-Pietà, l-imsida, Ta Xbiex, il-gωira u tispiçça fil-ponta ta Tignè f Tas-Sliema. IL-PORTIJIET MALTIN FL-ISTORJA Il-Feniçi Il-portijiet kennija u l-qaliet naturali mifruxa madwar il-kosta Maltija, speçjalment il-port il-kbir, ibdu l-interess ta qawwiet barranin li riedu jkabbru l-kummerç jew it-territorji tag hom fil-mediterran. Sa mis-seklu tmienja Qabel Kristu, il-feniçi g arfu s-siwi strate iku tal-portijiet Maltin fil-qalba tar-rotot bil-ba ar. Sej u lil Malta b isem li tniωωel bl-ittri M- L-T li jfisser mog tija l-kenn u damu snin twal juωawha b ala baωi g at-tqassim tal-kummerç li kienu j addmu mil-lvant tal-mediterran sa portijiet o ra li kellhom fl-afrika ta Fuq, fi Sqallija, fi Spanja u f Napli. Jing ad li l-kappella ta Sant Anna li hemm f Sant An lu nbniet fuq maqdes li l-feniçi ddedikawh lil alla tag hom Astarte jew Axtoret, prova li dawn in-neguzjanti-ba ara kienu l-ewwel nies li bdew jag mlu l-kummerç mill-port il-kbir. Ir-Rumani u l-g arab Wara l-era Feniçja, il-mediterran inbidel f teatru ta taqbid bejn il-flotta Rumana u dik Karta iniωa, li maω-ωmien adu post il-feniçi f Malta, matul il-gwerer Puniçi fl-a ar mirbu a mir-rumani. Dawn g arfu s-siwi strate iku tal-portijiet Maltin, din id-darba g all- ti iet militari tag hom, u baqg u jωommu lil Malta g al mijiet ta snin. Fdalijiet arkeolo içi misjuba fiω-ωona tal-port il-kbir jixhdu li r-rumani kienu bnew u uωaw mollijiet fil-marsa u Kordin g all-irmi tal-flotot tag hom. Wara l-waqg a ta l-imperu Ruman, Malta g addiet ta t il- akma BiΩantina sakemm waslu l-g arab fis-sena 870. B ala fortizza militari l-kastell Sant An lu jaf il-bidu tieg u fis-seklu 9 fi Ωmien l-g arab. Imbag ad ew in-normanni u l-aragoniωi li wkoll allew il-marka tag hom fuq il-binja u l-iωvilupp taω-ωona tal-port il-kbir dejjem skond il- ti iet tag hom u ç-çirkustanzi ta dak inhar. L-Ordni ta San Ìwann Il-Port il-kbir re a kiseb u kabbar l-importanza tieg u b ala baωi navali militari matul il-268 sena li Malta damet ta t il- akma ta l-ordni ta San Ìwann. Mal-wasla tag hom fl-1530, il-kavallieri g aωlu lill-birgu b ala l-belt marittima ewlenija fejn ida lu x-xwieni u minn fejn bdew jamministraw il-gωira. Bnew bere u knejjes u sistema ta swar madwar Sant An lu sakemm l-attakki mill-flotta Torka, li la qu l-eqqel tag hom matul l-assedju ta l-1565, ag luhom isa u 2

d-difiωa tal-port il-kbir b bini ta belt dida fuq ix-xaqliba l-o ra ta biswit. Fl-1566 bdew il-bini tal-belt Valletta li maω-ωmien iet miωg uda bil- miel tal-bere, palazzi, Biblijoteka, l-isptar Sacra Infermeria u l-kon-katidral ta San Ìwann imωejjen b opri ta artisti b al Caravaggio u Mattia Preti. Fuq medda ta snin, il-kavallieri ta San Ìwann temmew id-difiωa s i a taω-ωona kollha tal-port il-kbir u l-kottonera b bini ta sistema ta fortifikazzjonijiet imdawrin bil-fossijiet li hija meqjusa b ala wa denija fid-dinja f dik li hija arkitettura militari. Il-Kavallieri allew ukoll warajhom tarzna Ωg ira fid-da la mag rufa b ala Da let ix-xwejni li iet Ωviluppata u mkabbra mal-mi ja ta l-ingliωi. Il-FrançiΩi u l-ingliωi Id-destin ta gωejjer strate içi b al Malta jqeg idhom dejjem fil-mira ta qawwiet militari u navali maqbuda fi gwerer bejniethom g as-supremazija u l-kontroll ta territorji u rotot tal-ba ar. Malta sabet ru ha f qag da b al din fl-1798 meta flotta ta bastimenti FrançiΩi ta t il-kmand tal-ìeneral Bonaparti da let fil-port il-kbir u adet lil Malta minn ta t idejn il-kavallieri ta San Ìwann. Sentejn wara kienet il-flotta IngliΩa, fi gwerra navali kontra l-flotta FrançiΩa, li da let minflokha wara li l-françiωi çedew u tat bidu g al storja twila 179 sena ta baωijiet militari u navali IngliΩi f Malta li mbag ad iet fi tmiemha fil-31 ta Marzu 1979. IT-TARZNARI FL-ISTORJA TAL-PORT IL-KBIR L-ewwel a a li g amlu l-ingliωi f Malta kienet li jie du pussess ta proprjetajiet ta l-ordni ta San Ìwann u privati fil-port il-kbir u jg adduhom lin-navy sabiex din tibda tiωviluppahom skond il- ti iet strate içi tag hom; l-ewwel biex jistabbilixxu stazzjon g all-provvisti tal-flotta IngliΩa u aktar tard g all-bini ta mollijiet u baçiri biex ikabbru l-façilitajiet ta irmi u jibnu tarzna g at-tiswijiet u l-manutenzjoni tal-bastimenti. Ix-xog ol fuq il-bini tal-moll tal-parlatorju tlesta fl-1826 u l-bini tal-baçir Numru 1 beda fl-1841, g axar snin wara li tpo iet l-ewwel ebla ta l-isptar Navali f Bighi. It-tarzna, flimkien mal-façilitajiet l-o ra fil-port il-kbir, baqg u ji u Ωviluppati u jikbru matul is-snin u fost il-pro etti l-kbar li twettqu mill-ingliωi nsibu l-bini taω-ωew breakwaters f alq il-port li nbdew fl-1900 u tlestew fl-1910. Matul dawn is-snin kollha bosta Maltin, l-aktar dawk li kienu jg ixu fiω-ωona tal-port il-kbir qalg u l-g ajxien tag hom b xog ol jew b kummerç marbut ma attivitajiet merkantili u navali. Óadmu b ala ba ara u barklori, u tg allmu s-snajja ta mastrudaxxa, ta kurdara kif ukoll ta l-insi ta drapp g all-qlug ma dum minn qoton imkabbar f Malta. MaΩ-Ωmien, addiema Maltin fit-tarzna u mas-servizzi IngliΩi speçjalizzaw fi snajja odda li Ωviluppaw ma l-avvanz fit-teknolo ija u okkupaw karigi klerikali g olja b ala impjegati çivili mas-servizzi. Neguzjanti Maltin addmu attività kummerçjali qawwija marbuta ma servizzi u bejg ta provvisti me tie a g all-bastimenti u dawk li jba ru fuqhom. Dan ix-xog ol u negozju kabbar hawn Malta dik li baqg et mag rufa b ala l-ekonomija ta fortizza (fortress economy). Ta min wie ed jg id li matul l-ewwel Gwerra Dinjija (1914-1918) fit-tarzna kien hemm ja dmu madwar 15,000 ru. Fi tmiem il-gwerra, dan l-g add niωel g al 7,000. L-importanza strate ika ta Malta b ala baωi militari IngliΩa po ietha fil-mira ta bit bla waqfien mill-ajru matul it-tieni Gwerra Dinjija li alliet erba u mwiet b g add kbir ta vittmi u tifrik fil-belt Valletta, fit-tlett ibliet tal-kottonera u madwarhom. F April ta l-1942 biss inqerdu jew arrbu sarat madwar 11,000 bini fosthom it-teatru Rjal. Minkejja l- bit u l-bumbardamenti mill-ajru ma jaqtg u xejn, it-tarzna baqg et ta dem bla heda ssewwi sarat fuq bastimenti tal-gwerrra u tal-merkanzija. 3

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR Ma tmiem il-gwerra fl-1945, l-importanza ta Malta b ala baωi navali bdiet tonqos. L-istess kif kien ara wara l-ewwel Gwerrra Dinjija, l-ammiraljat abbar li kien se jnaqqas in-nies mit-tarzna u ssensja 1,400 ru. Bejn is-snin 50 u 60 l-ingilterra bdiet proçess ta tnaqqis qawwi fil-baωijiet militari li kellha fil-mediterran u tat l-indipendenza lil bosta mill-kolonji li kellha, fosthom Malta. Dawn il-miωuri abu mag hom inkwiet kbir fost il- addiema li ntlaqtu bis-sensji u g all-general Workers Union li kienet t ares l-interess tag hom u nkwiet politiku bejn il-gvern Laburista ta dak iω-ωmien u l-gvern IngliΩ dwar il- ejjieni tat-tarzna u l- addiema Maltin mat-tliet servizzi. Il-Port il-kbir u t-tarzna raw tnaqqis kbir fix-xog ol bir-riωultat li bosta stabbilimenti fiω-ωona tal-port il-kbir kellhom jag lqu min abba nuqqas ta kummerç. Fl-1959 il-gvern IngliΩ iddeçieda li jg addi parti mit-tarzna lill-kumpanija privata C.H. Baileys biex tibda ssewwi vapuri kummerçjali bil- addiema jinqasmu ndaqs bejn Baileys u l-ammiraljat b 6,300 ru kull wie ed. Is-sensji ta addiema minn mas-servizzi IngliΩi komplew g addejjin bi pjan li mill-ammiraljat jitilqu 3,500 ru sa Marzu 1967. Fi Ωmien 20 sena, in-numru ta addiema Maltin, bejn pajωana u bl-uniformi, mas-servizzi IngliΩi niωel minn 21,540 fl-1949 g al 7,780 fl-1969. Il-Gvern IngliΩ xolja l-kuntratt ma Baileys fi Frar 1963 u t-tarzna g addiet f idejn il-gvern Malti li waqqaf il-malta Drydocks Corporation biex g all-ewwel darba x-xog ol fuq bastimenti kummerçjali fit-tarzna g adda f idejn l-awtoritajiet Maltin. PROÌETTI LI TWETTQU FIÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR Wara t-tieni Gwerra Dinjija gvernijiet Laburisti mill-ewwel adu sieb ir-rijabilitazzjoni u l-bini mill- did taω-ωona tal-port il-kbir. Fl-1947, il-gvern Laburista mmexxi minn Sir Paul Boffa beda pro ett kbir ta rikostruzzjoni tal-bini m arraf fil-kottonera bil-g an li dawk li kienu refu jati f ir ula u bliet madwar Malta matul il-gwerra u tilfu djarhom imorru lura u jsibu fejn joqog du f belt twelidhom u beda wkoll programm ta slum clearing bit-twaqqig tal-bini l-qadim fil-mandra tal-belt Valletta. Minflok inbnew appartamenti moderni mg ammra bil-kumditajiet kollha sanitarji li ma kinux jeωistu qabel. Dan il-programm ta bini ta akkomodazzjoni soçjali u pro etti o ra b al bini ta skejjel odda ta t gvernijiet Laburisti baqa g addej sa l-1958. It-tieni Gvern Laburista mmexxi mill-perit Duminku Mintoff, elett fl-1971, kompla bil-bini ta oqsma tad-djar mifruxa ma Malta kollha u beda jag ti importanza partikulari lill-iωvilupp taω-ωona tal-port il-kbir bi t ejjija g aω-ωmien meta Malta ma kellhiex tibqa tintuωa aktar b ala baωi militari. Il-Gvern Laburista ta dak iω-ωmien wasal fi ftehim mal-gvern IngliΩ sabiex i allas g al pro ett ta tindif ta qieg il-port il-kbir minn bombi u fdalijiet ta vapuri mg arrqa. Dan ix-xog ol kien me tie bi t ejjija g all-bini ta mollijiet odda u pro etti o ra fiω-ωona b all-grain Silo ta Kordin. Fis-snin sebg in inbena r-red China Dock ma sub biex jilqa fih it-tiswija ta super tankers kif ukoll bdiet tinbena l-marsa Shipyard. Xatt ir-riωq fil-birgu beda jintuωa b ala moll g all-irmi ta vapuri tal-passi ieri u cruise liners. Fuq ix-xaqliba l-o ra tal-port il-kbir, fil-belt Valletta sar l-akbar pro ett ta tibdil u rijabilitazzjoni f wie ed mill-isba monumenti storiçi li allew il-kavallieri ta San Ìwann. Is-Sacra Infermeria, jew kif kienet mag rufa, in-knights Hall, minn post Ωdingat u mitluq, inbidlet f Çentru Internazzjonali g all-konferenzi (Mediterranean Conference Centre) li ie inawgurat fi Frar 1979. Bejn l-1996 u 1998, l-a ar Gvern Laburista kompla bl-istess impenn biex jisfrutta l-potenzjal kbir g al Ωvilupp ekonomiku li toffri Ω-Ωona tal-port il-kbir. F dawn is-sentejn tnedew Ωew pro etti, wie ed biex issir yacht marina fix-xatt tal-birgu u l-ie or g all- olqien ta cruise liner terminal fix-xatt tal-belt u l-furjana. Tnieda wkoll il-pro ett Connections li kellu jg aqqad il-port il-kbir ma Marsamxett u l-bqija tad-da la ta Tas-Sliema b mog dija fil-ba ar. G al din in-na a, ew varati l-pro etti ta Ωvilupp turistiku f Tignè u Manoel Island. Fl-1997 il-gvern Laburista are development brief g al pro ett fiω-ωona tat-teatru Rjal, b finanzjament ma ru minn public private partnership li kien ji bor fih çentru kummerçjali, çentru kulturali u parke ta t l-art. Matul dawn is-sentejn, il-gvern Laburista oloq l-ewwel Ωoni pedonali fil-belt Valletta bl-g eluq g at-traffiku ta Triq Ûakkarija u Triq ir-repubblika li nksiet ukoll b pavimentar did. Fl-1998 il-gvern Laburista talab formalment lill-unesco biex il-fortifikazzjonijiet li jdawru Ω-Ωona tal-port il-kbir jiωdiedu mal-lista 4

tas-siti ta Patrimonju Dinji (World Heritage Sites) b al ma huma mniωωla di à l-belt Valletta nnifisha u t-tempji Neolitiçi f Malta u G awdex. Wara l-1998, din it-talba ma baqg etx ti i mbuttata u tidher li iet abbandunata u o rajn imwieg da iωda ma twettqu qatt. B xorti aωina, bil-maqlub ta l-impenn u l- idma ta gvernijiet Laburisti, il-belt Valletta u Ω-Ωona tal-port il-kbir ma ewx ittrattati kif jixirqilhom minn gvernijiet Nazzjonalisti. Bieb il-belt g adu fl-istess qag da kif inbena fis-snin sittin biex ifakkar l-indipendenza ta Malta minkejja l-weg diet li kellu ji i mωejjen jew mibni mill- did. Barra minn dan, kien Gvern Nazzjonalista ta l-istess Ωmien li ppermetta l-isfre ju fis-swar li jdawru l-belt bil-bini ta lukanda f nofshom. Il-qerda tad-da la tal-belt kompliet wara l-1987 bil-bini ta car park li suppost kellu jissaqqaf u jiωωejjen bi nien fuqu. Mill-1987 sal-lum, gvernijiet Nazzjonalisti ma wettqux il-bosta pjani u pro etti li abbru g ar-ri enerazzjoni tal-belt Valletta u l-port il-kbir. Fl-1995, Gvern Nazzjonalista abbar pjan ta 10 snin li, fost l-o rajn, kien ippro etta l-bini ta mina jew pont biex jg aqqad iω-ωew na at tal-port il-kbir, biex ikun hemm servizz ta trasport bil-ba ar bejn l-ibliet tal-kottonera, biex tinbena triq twila minn dejn ir-roundabout ta G ajn Dwieli sar-rikaωli, biex jinbena çentru amministrattiv did tal-gvern fil-furjana u façilitajiet g all-parke ta karozzi ta t l-art. Dan l-istess pjan li suppost twettaq kollu sa l-2005 kien ja seb ukoll biex ji u rijabilitati t-toroq u l-bankini tal-belt Valletta, biex il-familji kollha li joqog du fl-in awi ta Albert Town u l-power Station fil-marsa jing ataw akkomodazzjoni alternattiva, biex ti i Ωviluppata l-menqa fil-marsa u biex ti i eliminata l-problema tad-drena fl-istess Ωona. Fl-a ar 20 sena, gvernijiet Nazzjonalisti, wie ed wara l-ie or, wieg du g add ta pro etti kapitali kbar. Wieg du fost l-o rajn il-bini mill- did ta Bieb il-belt, l-iωvilupp fil-post fejn kien hemm it-teatru Rjal, il-bini mill- did tal-lift tal-barrakka ta Fuq, l-iωvilupp tal-baçir Numru 1 f Bormla, l-iωvilupp u r-rijabilitazzjoni tal-forti Sant Iermu, l-iωvilupp tal-venda f Bieb il-belt, il-bini ta lukanda fix-xatt tal-birgu, l-iωvilupp u r-restawr tal-maçina fl-isla u biex Forti Rikasoli fil-kalkara tinbidel f attrazzjoni turistika. Stqarrija g all-istampa ma ru a fis-26 t April, 2002 abbret li l-gvern Nazzjonalista kien approva l-pjan Lokali g all-port il-kbir im ejji mill-awtorità ta l-ippjanar. Dan il-pjan kien ji bor fih 237 policy li jittrattaw l-uωu ta l-art g all-10 snin li ejjin fl-in awi tal-belt, il-furjana, il-marsa, Kordin, il-birgu, l-isla, Bormla, il-kalkara, ir-rikaωli u l-in awi industrijali tal-madwar. B mod enerali l-policies li hemm fil-pjan ikopru l-oqsma ta l-akkomodazzjoni, il-wirt storiku, it-trasport, l-ambjent, il-façilitajiet soçjali, il-funzjoni tal-port il-kbir u l-iωvilupp ekonomiku. L-istqarrija kompliet tg id li g all-belt Valletta l-pjan ja seb biex isa a ir-rwol tag ha b ala belt kapitali, i e e ir-ri enerazzjoni ekonomika u jtejjeb l-ambjent urban. Ìew identifikati tliet lokalitajiet g all-iωvilupp mill- did: Bieb il-belt u Pjazza Óelsien; is-sit tat-teatru ta l-opra; Forti Sant Iermu u l-evans Buildings. Sal-lum g adu ma nbeda l-ebda wie ed minn dawn il-pro etti. ÇAQLIQ DEMOGRAFIKU It-tibdil li se fil-bixra ta l-attivitajiet kummerçjali fiω-ωona tal-port il-kbir wassal g al çaqliq demografiku qawwi. Fuq medda ta snin il-popolazzjoni f kull lokalità saret aktar anzjana u çkienet afna fl-g add, f çerti lokalitajiet b mod drammatiku. Fil-lokalitajiet li qed ji bor fih dan il-pjan, illum jg ixu 72,785 ru waqt li erbg in sena ilu, il-popolazzjoni kienet ta 97,795 persuna. Fl-1957 terz tal-popolazzjoni ta Malta kienet tg ix madwar il-port il-kbir waqt li llum il-perçentwali niωlel g al 20%. Ir-ra unijiet g al dawn iω-ωew sitwazzjonijiet huma bosta. Wara li tlestew il-pro etti ta rikostruzzjoni fis-snin amsin, il-postijiet tax-xog ol bdew jonqsu kif bdew jonqsu aktar tard 5

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR l-impjiegi mas-servizzi IngliΩi bil-proçess tar-run down fil-baωijiet militari. Dan il-qg ad wassal g al emigrazzjoni qawwija lejn l-awstralja, il-kanada, l-istati Uniti u l-ingilterra. Kien hemm ukoll nies mit-tlett Ibliet tal-kottonera li baqg u jg ixu fejn kienu refu jati matul il-gwerra u ma re g ux lura fejn kienu qabel. O rajn ar u mill-kottonera u krew appartamenti jew djar aktar moderni f housing estates odda mibnija madwar Malta. Dan iç-çaqliq demografiku a spinta dida bejn is-snin sebg in u tmenin meta l-gvern beda jag ti artijiet bi prezz issussidjat ta t home ownership schemes u self b img ax baxx mill-banek ajjar familji jibnu djarhom f Ωoni odda b al Pembroke, l-iklin u lokalitajiet o ra. Fi Ωminijiet eqreb lejna, familji bi d ul medju/g oli bdew jiççaqalqu lejn proprjetajiet aktar g aljin f Ωoni residenzjali odda b as-swieqi, Ó Attard, Óal Lija u Óal Balzan. Il-home ownership scheme t alliet tmut fuq ommha fil-bidu tas-snin disg in. In-nuqqas ta akkomodazzjoni b kera ra jonevoli fi proprjetà ta l-istat jew privata beda u g adu qed i ieg el koppji Ωg aωag jissellfu mill-banek biex jixtru d-djar tag hom li, afna drabi, ma jkunux fl-istess lokalità fejn kienu twieldu u trabbew. Min abba f dan iç-çaqliq dejjem g addej, fiω-ωona tal-port il-kbir, partikularment, g add kbir ta anzjani spiççaw wa edhom, il bog od minn uliedhom u qraba o rajn. L-istatistika turi illi fiω-ωona tal-port il-kbir hemm g add kbir ta djar battala abbandunati mis-sidien tag hom li minbarra li jkerrhu l-ambjent, mhux qed ji u rran ati biex jinkrew jew jinbieg u lill-familji li jixtiequ, kieku jistg u, jibqg u jg ixu fil-lokalitajiet tag hom. L-IÛVILUPP FIN-NAÓA TAL-PUNENT TAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR L-iΩvilupp fix-xaqliba tal-punent tal-port il-kbir g andu storja differenti afna minn dik tal-port innifsu u n-na a tal-lvant tieg u. Il-Kavallieri ta l-ordni ta San Ìwann iffukaw l-istrate ija ta difiωa kontra l-attakki Torok fuq il-bini ta swar madwar il-belt Valletta u l-kottonera biss. Il-Port ta Marsamxett u d-da liet ta Tas-Sliema, il-gωira, Ta Xbiex, Msida, u Tal-Pietà kienu diωabitati u mitluqin g al rie hom. Fl-1643, kwaωi mitt sena wara l-bini tal-belt Valletta, il-kavallieri bnew LaΩΩarett, sptar ta kwarantina g all-mard li jittie ed, fid-da la ta Ta Xbiex, l-ewwel bini li tellg u fin-na a tal-punent tal-port il-kbir. Meta nteb u bid-dg ufija fid-difiωa li kellhom fuq din in-na a qatg uha li jibnu wkoll Ωew fortizzi. Fl-1726 il-gran Mastru Manoel de Vilhena bena wa da fuq gωira li t ares lejn is-swar ta Marsamxett li l-ingliωi semmewha g alih: Manoel Island. L-o ra bdiet tinbena fl-1792 fil-ponta strate ika fid-da la tal-port ta Marsamxett u biswit Sant Iermu li ssemmiet g all-balliju de Tignè, in inier u benefattur li are somma flus g all-bini tag ha. Fl-1800 dawn iω-ωew fortizzi g addew f idejn l-ingliωi wara li s-suldati FrançiΩi assedjati fihom çedew. Il-Forti Tignè baqg et f idejn l-armata IngliΩa waqt li Manoel Island g addiet f idejn in-navy. L-IngliΩi komplew isa u d-difiωa ta din in-na a tal-port il-kbir bil-bini ta Fort Cambridge, ma enb il-forti Tignè, u s-sliema Point Battery, mag rufa b ala l-fortizza, li t-tnejn li kienu tlestew sa l-1876. Bil-maqlub ta dak li ara fil-port il-kbir u l-kottonera, Tas-Sliema u s-subborgi tag ha Ωviluppaw b ala Ωoni residenzjali u kummerçjali u mhux industrijali. F nofs is-seklu dsatax Tas-Sliema bdiet issir post g all-ville jatura g an-nies sinjuri mill-belt li bnew djar u vilel sbie b arkitettura Vittorjana faççata tal-ba ar. Sal-bidu tas-seklu 20 kienu Ωdiedu mag hom nies g onja minn ÓaΩ-Ûebbu, minn Óal Qormi u n awi o ra. Fl-1861 kien hemm 324 ru biss joqog du Tas-Sliema. Matul is-snin li Malta damet baωi tal-flotta tal-mediterran tan-navy IngliΩa kif ukoll wara t-tieni Gwerra, sakemm bdiet tonqos il-preωenza navali IngliΩa fil-mediterran, id-da liet ta Tas-Sliema, tal-gωira, LaΩΩarett u l-imsida kienu baωijiet permanenti ta frejgati, minesweepers, sottomarini, u bastimenti tal- aωna u tat-tiswija bl-ekwipa i tag hom stazzjonati g al perjodu twil jg ixu mal-familji tag hom f appartamenti mikrija f Tas-Sliema u fil-lokalitajiet ta madwarha. Il-preΩenza tal-bastimenti u n-nies tag hom fiω-ωona ta Tas-Sliema olqot attività kummerçjali qawwija li wasslet g all- olqien ta numru kbir ta postijiet tad-divertiment, wienet tax-xorb, ristoranti u teatri taç-çinema u alliet flus tajbin fil-lokalitajiet kollha li komplew ji bdu lejhom g add kbir ta residenti odda. Fl-1957 il-popolazzjoni ta Tas-Sliema la qet it-23,000 ru. 6

Wara l-g eluq tal-baωijiet militari fl-1979, Tas-Sliema u Ω-Ωona ta madwarha, kif huma mωejna bi promenade mill-isba matul xatt il-ba ar li jwassal minn San Ìiljan sa Tal-Pietà, raw Ωvilupp ekonomiku kontinwu, l-aktar fis-settur turistiku, bil-bini ta appartamenti aktar g oljin, lukandi, ristoranti u cafes, boutiques u çentri kummerçjali u yacht marina matul ix-xatt mill- enb tal-manoel Island sa l-imsida. Minkejja dan l-iωvilupp ekonomiku, il-popolazzjoni f Tas-Sliema u l-lokalitajiet f din in-na a taω-ωona tal-port il-kbir il-lokalitajiet kollha taω-ωona ta Tas-Sliema qieg da dejjem tonqos u qed issir aktar anzjana g ar-ra uni li koppji Ωg aωag ma jifil ux jixtru proprjetà fil-lokalitajiet fejn trabbew u ma jeωistux appartamenti b kera ra jonevoli. Skond l-a ar çensiment li sar fl-2005, il-popolazzjoni ta Tas-Sliema issa niωlet g al 13,242 ru. Problema o ra hi li minkejja li l-lokalitajiet kollha g andhom id-da liet tag hom fil-port ta Marsamxett, mhux kollha gawdew l-istess mill- id li alla l-iωvilupp li semmejna. Il-PORT IL-KBIR ILLUM Sa tletin sena ilu, il-port il-kbir kien mimli bastimenti tal-gwerra IngliΩi u o rajn minn flotot ta pajjiωi msie ba fin-nato. Illum il-port mimli cruise liners li de lin Malta b mod regolari. It-terminal tal-passi ieri fil-port jintuωa wkoll g as-servizz regolari bil-ba ar bejn Malta u Sqallija u joffri façilitajiet g al titjiriet bis-sea plane bejn Malta u G awdex. F Novembru 2001, il-viset, konsorzju privat b investiment Malti u barrani, iffirmaw kuntratt mal-gvern g all-bini ta Cruise Liner Terminal fix-xatt ta Laskri, mid-dwana sa l-im aωen ta Pintu u ng ata liçenzja u çens ta 65 sena biex i addem is-servizzi tal- arr ta passi ieri bil-ba ar fil-port il-kbir. Il-konsorzju a f idejh ir-restawr ta l-im aωen ta Pinto kif ukoll l-iωvilupp tal-façilitajiet ta divertment fuq il-moll tax-xatt tal-belt u l-furjana. Ir-rivoluzzjoni fil- arr tal-merkanzija bil-ba ar b container ships u l- sieb li Malta ssir çentru tat-trasbord fil-mediterran kienu r-ra unijiet ewlenin g all-pro ett tal-port Óieles mibdi mill-gvern Laburista tas-snin tmenin. G alkemm numru ta mollijiet fil-port il-kbir g adhom jintuωaw g all- att tal-containers u minn vapuri Roll on Roll off, il-biçça l-kbira ta l-immani jar tal-merkanzija u t-trasbord qed jin adem fil-port Óieles. Il-façilitajiet mollijiet u m aωen li fadal g al dan ix-xog ol fil-port il-kbir inkrew g al tletin sena lill-valletta Gateway Terminals Ltd, kumpanija privata bi s ab bejn interessi Maltin u o rajn minn Singapore. Il-Malta Shipyards, wa da mill-aktar tarznari armati g at-tiswija u manutenzjoni ta bastimenti kummerçjali ta kull daqs fil-mediterran, tokkupa l-istess façilitajiet li kellha t-tarzna ta Ωmien l-ammiraljat u t addem ma l-2000 ru (inkluωi 200 addiem barrani). Fl-2003 adet ir-responsabbiltà tat-tmexxija u l-façilitajiet tal-malta Shipbuilding fid-da la tal-marsa li qed jintuωaw g all-bini u l-manutenzjoni ta in enji tqal, bagi u apparat marittimu ie or. Il-Malta Shipyards t addem it-tank Cleaning Farm fil-ponta ta RikaΩli kif ukoll il-façilità fejn jissewwew il-jottijiet f Manoel Island. Xog ol ta tiswijiet u manutenzjoni ta vapuri iωg ar g adu jsir minn Ωew tarznari privati. Il-Bezzina Ship Repair Yard li tinsab f Xatt il-fa am, il-marsa, ilha mwaqqfa mill-1832. Din it-tarzna g andha l-akbar floating dock f Malta, g andha moll ta 140 metru u numru ta menqiet fejn tag mel tiswijiet u manutenzjoni ta braken, opri tas-sajd u jottijiet. Il-Bezzina Maritime Services Ltd, kumpanija o ra fl-istess grupp tag mel xog ol ta t ammil ta qieg il-ba ar u ta bini u manutenzjoni ta mollijiet u breakwaters. It-Tarzna l-o ra hija Cassar Ship Repair Ltd li tinsab ukoll il-marsa, f Xatt il-knisja. Din ukoll g andha floating dock u tag mel xog ol ta tiswijiet u manutenzjoni ta vapuri Ωg ar, xog ol ta dredging, kiri ta braken u rmi kif ukoll tag ti servizz lill-kumpaniji li jkunu qed ji bdu l-films f Malta. 7

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR Fl-istess da la ta Xatt il-knisja fil-marsa, hemm iç-çentru amministrattiv ta l-enemalta, ftit il bog od mill-power Station li g andha ting alaq sa l-2015. Façilitajiet o ra fil-port il-kbir huma s-silos tat-terminal tal-qmu ta Kordin fuq il-moll ta l-im aωen minn fejn jg abbu u j ottu t-trasbord taç-çereali minn silo li g andu spazju g all- aωna ta 86,000 tunnellata. PROÌETTI TA TIÌDID F PORTIJIET BARRANIN Il-Partit Laburista qed iniedi dan il-pjan ta Ûvilupp Re jonali g aω-ûona tal-port il-kbir g aliex jemmen bis-s i fil-potenzjal qawwi li din iω-ωona g andha g al tkabbir ekonomiku, olqien ta id, opportunitajiet odda ta impjiegi u kwalità ta ajja a jar lill-komunitajiet li jg ixu fiha. Il-Partit Laburista j oss li wasal iω-ωmien li Ω-Ωona tal-port il-kbir ter a ting ata nifs did. Ma nistg ux nibqg u niççaqalqu biss biex inla qu ma pajjiωi kompetituri tag na fil-mediterran. Irridu nvaraw pro etti li jag tuna vanta kompetittiv u jpo una f qag da li nilqg u sfidi odda fil- ejjieni. Kif ara f portijiet kbar b al dawk ta Londra, Liverpool u Sydney li g addew minn proçess ta bidla s i a bi pro etti odda, l-istess nistg u nag mlu f pajjiωna bi pjan serju ta Ωvilupp g aω-ωona tal-port il-kbir. Bliet f portijiet o ra fl-ewropa u madwar id-dinja g addew mill-istess tibdil fl-attivitajiet ekonomiçi u marittimi tradizzjonali li kellu impatt negattiv fuq il-qag da ekonomika u soçjali tan-nies tag hom iωda adu passi mill-ewwel sabiex iwelldu pjani ta ti did u ri enerazzjoni. Fl-Ingilterra, l-ewwel Londra u mbag ad Liverpool, bidlu Ωoni industrijali mitluqa u abbandunati f appartamenti, çentri kummerçjali, galleriji ta l-arti, ristoranti u postijiet ta divertiment. Bilbao fi Spanja u Genova fl-italja g addew mill-istess proçess ta bidla kif ara wkoll f Sydney l-awstralja. Ta min nag tu arsa afifa lejn dak li ara f u ud minn dawn il-bliet biex naraw ir-riωultati tajbin li allew il-pro etti ta ti did li addmu. Il-Port ta Londra - Docklands L-iΩvilupp taω-ωona mag rufa b ala Docklands n oloq lejn tmiem is-snin sittin u l-bidu tas-snin sebg in fl-istess Ωmien li bdew jing alqu t-tarznari ta Londra u beda l- arr tal-merkanωija bil-containers. B all-port tag na, il-port ta Londra ji bor fih g add ta kommunitajiet u partijiet minnu kienu proprjetà ta entitajiet statali b all-british Gas Corporation, il-british Rail u s-central Electricity Generating Board. Fl-1981, wara 10 snin ta studji, il-gvern IngliΩ waqqaf il-london Docklands Development Corporation sabiex tiωviluppa mill- did iω-ωona tal-port. Din il-korporazzjoni mill-ewwel allokat Ωona esklussiva g all-kumpaniji li t ajru jie du in-negozji tag hom hemm b inçentivi fiskali fosthom it-tne ija tat-taxxa fuq il-proprjetà. Din l-inizjattiva tat bidu g al Ωvilupp qawwi ta bini li ab mieg u kritika mir-residenti tal-komunitajiet g aliex assew li l-korporazzjoni kienet qed tiffavorixxi Ωvilupp ta lussu minflok tistimula l-bini ta djar bi prezzijiet li jista jla aq mag hom kul add. Sas-snin 90 iω-ωona ta Docklands kienet Ωviluppata b ta lita ta bini residenzjali u kummerçjali hekk li Canary Wharf sar it-tieni çentru finanzjarju ta Londra. Illum il-popolazzjoni taω-ωona rduppjat u huwa stmat li dan l-iωvilupp oloq aktar minn 120,000 impjieg did kemm ilu g addej. Din il-bidla ma setg etx tikseb dawn ir-riωultati ming ajr titjib fis-sistema tat-trasport. Bi pro ett li sewa 77 miljun lira sterlina, id-docklands Development Corporation g aqqdet iω-ωona maç-çentru finanzjarju ta Londra u bniet toroq odda u mini ta t l-art biex olqot xibka ta trasport mifruxa sa l-ajruporti ta madwar Londra. Inkludew ukoll pjan ta entrifikazzjoni. Bosta mill-mollijiet u l-im aωen il-qodma twaqqg u, o rajn ew restawrati u mibdula f appartamenti waqt li l-baçiri nbidlu f marinas jew çentri g all-isport fuq il-ba ar. Ir-ri enerazzjoni ta Docklands kellha wkoll effett poωittiv fuq il-lokalitajiet tal-qrib li, moqdijin b sistema ta trasport aktar 8

effiçjenti, adu r-ru, saru aktar attraenti u mfittxija minn residenti odda. Liverpool Fl-2004 Liverpool iet iddikjarata belt marittima merkantili fil-lista tal-patrimonju Dinji ta l-unesco. Din il-belt g adha kif intg aωlet ukoll b ala Kapitali Kulturali ta l-unjoni Ewropea fl-2008. Dawn ir-riωultati nkisbu bit-t addim ta pjan serju ta ri enerazzjoni wara 30 sena ta tnaqqir fix-xog ol marittimu li ab mieg u wkoll tnaqqis fil-popolazzjoni u faqar f belt li darba kienet sinjuruna. Sas-snin sebg in il-port ta Liverpool kien it-tieni wara dak ta Londra fix-xog ol tal-merkanzija bil-ba ar iωda b al portijiet o rajn safa vittma tat-tibdil li j ib mieg u l-progress. Bl-g eluq tat-tarznari bejn l-1977 u l-1990 intilfu 199,000 impjieg. L-istess b alma ara fil-kaω taω-ωona tal-port tag na, bejn l-1967 u l-1977 Liverpool tilef terz tal-popolazzjoni tieg u. Il-proçess ta ri enerazzjoni f Liverpoolbeda fl-1981, ji ifieri l-istess sena li beda l-pro ett tad-docklands f Londra. F dawn l-a ar 10 snin intefqu madwar 2.5 biljun Lira Sterlina minn fondi tal-gvern IngliΩ, mis-settur privat u mill-unjoni Ewropea, fi pro etti ta Ωvilupp f oqsma vitali g all- ajja tal-belt, b all-john Lennon Airport, il-princess Dock u l-queen Square Bus Station u sar Ωvilupp qawwi fis-settur turistiku. Xi kumpaniji privati investew bil-kbir fi pro etti ta bini residenzjali, kummerçjali u turistiçi. Huwa stmat li f Liverpool u fil-bqija tar-re jun kollu ta Merseyside f dawn l-a ar ames snin in olqu 30,000 impjieg did, l-akbar Ωieda fil-qasam tax-xog ol f dawn l-a ar g oxrin sena. Bejn l-1998 u s-sena 2002, l-ekonomija ta Liverpool kibret b 25.5%. Bl-g otja ta 8.7 miljun Lira sterlina ming and in-northwest Development Agency, agenωija pubblika iωda mhux dipartimentali, beda l-pro ett tal-mersey Waterfront Regional Park. Dan il-pro ett, li se jkun mifrux matul is-70 mil tax-xtajta madwar Liverpool jinsab fit-tielet sena tieg u u mistenni jdum g addej 15- il sena. Ji bor fih l-iωvilupp u t-ti did ta tarωnari, bini ta mollijiet odda Ro-Ro, estensjoni ta kanal vitali biex jg aqqad iω-ωew baçiri Stanley Dock ma Albert Dock u cruise liner terminal did li jifla jie u bastimenti ta 340 metru li g adu kif ie inawgurat fil-21 ta Settembru. Dan il-pro ett ta ri enerazzjoni jis aq bil-kbir fuq l-iωvilupp turistiku fir-re jun b olqien ta façilitajiet g all-golf, sport ta fuq il-ba ar u tkabbir ta marinas kif ukoll il-bini ta lukandi, ristoranti u swieq odda. Sydney Il-port ta Sydney huwa mdawwar b kosta twila 230 kilometru u jinsab fil-qalba ta belt fejn jg ixu madwar 4.5 miljun ru. L-aktar lokalitajiet storikament u kulturalment importanti matul il-kosta tal-port ta Sydney huma proprjetà tas-sydney Harbour Foreshore Authority, Awtorità tal-gvern responsabbli mir-restawr, manteniment u mmani jar ta Ωoni ta wirt nazzjonali. Din l-awtorita torganizza attivitajiet u programmi edukattivi komunitarji kif ukoll tag mel xog ol kapitali u inkarigata mit-tmexxija ta pro etti ta Ωvilupp bil-g an li to loq postijiet ippjanati fuq sostenibilità dejjiema li jilqg u l-aspirazzjonijiet tal-komunità, li jkunu rilevanti g all-infrastruttura lokali u li jo olqu bilanç ma l-interessi privati fl-iωvilupp. Fost il-pro etti m addma mis-sydney Harbour Foreshore Authority hemm dak ta Darling Island li nbeda bl-approvazzjoni ta master plan f April 2002 u mistenni jitlesta fl-2009. Dan il-pro ett se jinkludi r-rijabilitazzjoni ta mollijiet u m aωen qodma, u bini ta Ωoni residenzjali moderni u çentri kummerçjali kif ukoll Ωoni ta rikreazzjoni b al onna pubbliçi u mog dijiet twal matul ix-xatt. Fis-subborgi ta Pyrmont u Ultimo li jkopru Ωona li wkoll rat l-aqwa Ωmien tag ha b attivitajiet marittimi u li battew maω-ωmien, sar l-akbar pro ett ta ti did urban fl-awstralja. Fl-1992 il-popolazzjoni ta Pyrmont niωlet g al 3,200 resident. Sas-sena 2001 in-numru ta residenti tela g al kwaωi 12,000 ru. Dan it-tkabbir se wara programm ta ti did ta m aωen u mollijiet qodma mibdula f bini residenzjali u kummerçjali bi spazju partikulari ma luqa u allokati g al kumpaniji ta reklamar, disinn, muωika u televiωjoni. F dan l-iωvilupp ing atat attenzjoni speçjali g at-titjib fl-immani jar tat-traffiku bil-bini ta pontijiet odda, servizz a jar bil-laneç fuq il-ba ar biex jg aqqdu l-peniωola mal-port u servizz a jar tat-trasport pubbliku. Hawn ukoll sar Ωvilupp qawwi bi tkabbir ta Ωoni rikreattivi b al onna u passa i 9

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR m addra matul ix-xatt. Fi spazju ta 10 snin dawn l-ispazji kibru b erba darbiet: minn 77,000 metru kwadru fl-1994 telg u g al 258,000 metru kwadru fl-2004. Fl-istess kuntest ta Ωvilupp fil-port ta Sydney ma tistax ma tissemmiex is-sydney Opera House li f Ìunju 2007 idda let fil-lista tal-patrimonju Dinji ta l-unesco. Il-bini ta dan it-teatru, monument nazzjonali li kien ilu ma sub sa minn tmiem is-snin erbg in, ie varat fl-1955 u x-xog ol fuq pjanta tal-perit DaniΩ Jorn Utzon beda f Diçembru 1958. Il-pro ett kien stmat li se jiswa $7 miljuni u kellu jitlesta sas-26 ta Jannar 1963, iωda nqabad f kontroversji kbar biex spiçça inawgurat g axar snin wara, fl-20 ta Ottubru 1973 bl-ispiωa finali taqbeω l-istima ori inali b 1,400%. Ir-ra unijiet g al dan id-dewmien u nfiq Ωejjed kienu n-nuqqas ta kontroll u l-bdil kontinwu ta disinji u nies responsabbli mit-twettiq tal-pro ett. Jorn Utzon irriωenja mill- atra tieg u u abbanduna l-pro ett fi Frar 1966. Qatt ma mar jara l-opra li kien iddisinja lesta, iωda r-relazzjonijiet tieg u ma l-awtoritajiet Awstraljani ssewwew u fl-2004 iddisinja xi ideat odda g al pjan ta tisbi tat-teatru ta l-opra fi pro ett li kien stmat 64 miljun dollaru Awstraljan. Il-Partit Laburista jemmen li kif ara barra minn Malta, bi Pjan serju, iω-ωona tal-port il-kbir ter a tikseb il-prominenωa li dejjem kellha fil- ajja u fl-iωvilupp tal-pajjiω. Il-ba ar li jg aqqad flimkien il-komunitajiet taω-ωona tal-port il-kbir huwa l-element ewlieni u l-aktar importanti f dan il-proçess ta bidla. Din l-g aqda fiωika tista u g andha tissarraf fi pro etti ekonomiçi, kummerçjali, turistiçi, kulturali u soçjali li jistg u jitwettqu permezz tas-s ubija bejn is-settur pubbliku u dak privat. Il-Partit Laburista, waqt li jag raf l-identitajiet karatteristiçi u l-aspirazzjonijiet ta kull komunità individwali fiω-ωona tal-port il-kbir, jemmen bis-s i li d-diversità to loq is-siner ija me tie a g al baωi soda ta pjan olistiku mibni fuq parametri ekonomiçi, soçjali, infrastrutturali, kulturali, storiçi u komunitarji. MIRI EWLENIN GÓALL- PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR Fil-qafas tal- ti iet strate içi nazzjonali, dawn huma l-miri ewlenin li l-partit Laburista po a g at-t ejjija ta Pjan ta Ûvilupp Re jonali g aω-ûona tal-port il-kbir: - il-pjan irid b mod olistiku jfittex li jara kif se ji u valorizzati a jar, modernizzati, imtejba u mkabbra l-façilitajiet u r-riωorsi naturali, ekonomiçi, soçjali u storiçi taω-ωona tal-port il-kbir, biex tissa a fiω-ωona l- idma ekonomika produttiva u titjib il-kwalità tal- ajja tal-komunitajiet li jg ixu fiha: - fil-qasam ekonomiku: il-pjan irid jipproponi miωuri ta malajr u g at-tul li bihom fl-oqsma tradizzjonali ta idma (b al att ta merkanzija, bini u tiswija ta vapuri, u o rajn); f oqsma odda ta xog ol (b al Ωjarat ta cruise liners u ta jottijiet, u o rajn); u f firxa o ra ta idmiet produttivi, odda jew le, marbuta ma l-industrija, is-servizzi marittimi, it-turiωmu, il-kultura u l-iωvilupp soçjali, titkabbar idma ekonomika moderna fiω-ωona tal-port il-kbir, f rispett s i lejn il- arsien s i ta l-ambjent naturali tal-port u tal-wirt storiku tieg u; - fil-qasam soçjali: il-pjan irid jassigura li fil-miωuri proposti g at-ti did u g at-tis i tal- idma ekonomika fiω-ωona tal-port il-kbir, il-komunitajiet ta madwarha jsibu pro etti li b mod konkret, ikunu ma suba biex itejbu l-kwalità tal- ajja tag hom fl-immedjat u fuq medda itwal ta Ωmien; - fil-qasam infrastrutturali: il-pjan irid jipproponi miωuri li bihom skond kriterji xierqa ekonomiçi u soçjali, ji u mtejba, razzjonalizzati u modernizzati: it-trasport (bil-ba ar u fuq l-art) u komunikazzjoni o ra madwar iω-ωona; il-mollijiet u partijiet o ra mill-kosta (shoreline) taω-ωona, u l-uωu tag hom; il-bini industrijali u Ωoni li jmissu max-xifer tal-port (hinterland), u l-uωu tag hom; il-firxa ta akkomodazzjoni residenzjali u turistika; fatturi infrastrutturali o ra kruçjali g all-iωvilupp taω-ωona; 10

- fil-qasam amministrattiv: il-pjan irid jipproponi strutturi amministrattivi g al kif g andhom jitwettqu b mod ippjanat u effettiv, il-miωuri li jipproponi b parteçipazzjoni s iha tal-gvern çentrali; tal-kunsilli u l-awtoritajiet lokali taω-ωona; tas-settur privat li hu di à mda al fiω-ωona tal-port il-kbir, jew li jit ajjar jie u sehem fil- idmiet tag ha u ta rappreωentanti o ra tas-soçjetà çivili konçernati. Dan huwa Pjan li l-partit Laburista jemmen fih. Konvint mill-valuri ta Xog ol, Óarsien u Dinjita u b idma id f id mal-komunitajiet kollha taω-ωona tal-port il-kbir, mas-settur privat u ma organizzazzjonijiet volontarji, Gvern Laburista did iwettaq dan il-pjan kif imwieg ed. 11

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR II. KIF TÓEJJA L-PJAN Il-Pjan ta Ûvilupp Re jonali g aω-ûona tal-port il-kbir li qed ji i ppreωentat mill-partit Laburista huwa ma sub biex jikkonsolida l-istrutturi ta l-attivitajiet ekonomiçi, soçjali u kulturali li di à jeωistu fiω-ωona u barra minn hekk, qed jipproponi pjan s i ta ri enerazzjoni ma dum f parametri ekonomiçi, soçjali, infrastrutturali, kulturali, storiçi u komunitarji. Gvern Laburista jkun il-parteçipant ewlieni, iωda mhux il-wa dieni, fi pjan mifrux fuq numru ta snin u sostnut b investiment qawwi mis-settur privat u dak pubbliku. Il-Partit Laburista jemmen li Ωvilupp ekonomiku ta din ix-xorta jinfirex b mod poωittiv fuq il- ajja soçjali, kulturali u komunitarja u jwassal g al titjib sostanzjali fil-kwalità tal- ajja taç-çittadini li jg ixu fiω-ωona tal-port il-kbir. Fit-tfassil tal-pjan G al Bidu Ìdid ippubblikat f Lulju ta din is-sena, il-kelliema ewlenin u kelliema tal-grupp Parlamentari Laburista ejjew abbozzi ta pjani f g amla ta rapporti g all-oqsma differenti fil- ajja ekonomika, soçjali u kulturali ta pajjiωna. Imbag ad, dawn ew diskussi ma firxa wiesg a ta esperti, g aqdiet volontarji, amministraturi governattivi, familji u çittadini kif ukoll fi dan l-istrutturi tal-partit Laburista. InΩammu aktar minn 2000 sieg a ta laqg at ta konsultazzjoni ma aktar minn 300 g aqda f Malta u f G awdex. Il-Pjan ta Ûvilupp Re jonali g aω-ûona tal-port il-kbir offra sfida differenti u kien me tie li dan jit ejja b mod ie or. G aldaqstant, qabel ma tfassal dan il-pjan, il-partit Laburista mexxa proçess ta konsultazzjoni mal-lokalitajiet kollha li jinsabu fuq iω-ωew na at tal-port il-kbir: mill-kalkara sa Tas-Sliema. Dawn il-laqg at saru mal-kunsilli Lokali fiω-ωona tal-port il-kbir fl-uffiççji tag hom kif ukoll ma l-organizzazzjonijiet çivili stabbiliti f dawn il-lokalitajiet. Fil-Kavallier ta San Ìakbu saru Ωew laqg at separati g all-kaωini tal-baned u g aqdiet sportivi ta lokalitajiet mix-xaqlibiet tal-lvant u tal-punent tal-port il-kbir. Barra minn dan, il-partit Laburista Ωar u tkellem ma azjendi u entitajiet li joperaw fiω-ωona tal-port il-kbir. Saret ukoll laqg a f seduta kon unta mal-kumitati g ar-rijabilitazzjoni tal-belt u tal-kottonera. It-tmexxija tal-partit Laburista Ωaret dawn il-lokalitajiet biex tisma l-fehmiet, ix-xewqat u l-problemi taç-çittadini. Riedet tisma wkoll dak li kellhom xi jg idu operaturi kbar u Ωg ar li qed ja dmu, jew g andhom investiment fiω-ωona tal-port il-kbir. Il-Partit Laburista ried joffri pjan li jkun jirrifletti l-aspirazzjonijiet ta nies li jg ixu u ja dmu madwar il-port il-kbir u biex dan isir sewwa ma kellux jitfassal bejn erba itan, fil-mag luq u ristrett g al numru Ωg ir ta fehmiet. Matul il-proçess ta konsultazzjoni u mbag ad fit-t ejjija tal-pjan, flimkien ma membri ta l-amministrazzjoni tal-partit Laburista adu sehem Dr Alfred Sant, Mexxej Laburista, Dr Charles Mangion, Deputat Mexxej u Kelliem Ewlieni g all-affarijiet tal-parlament, tal-finanzi u ta l-affarijiet Ekonomiçi, Dr Michael Falzon, Deputat Mexxej g all-affarijiet tal-partit u l-perit Charles Buhagiar, Kelliem Ewlieni g ax-xog lijiet Pubbliçi, it-toroq u t-trasport Pubbliku u l-kostruzzjoni. Kelliema Ewlenin u Kelliema mill-grupp Parlamentari Laburista adu sehem f laqg at ma entitajiet u operaturi kummerçjali skond is-setturi li jaqg u ta t ir-responsabbiltajiet tag hom. Lista tal-laqg at li saru qed tidher f Appendiçi A g al dan ir-rapport. III. X SIBNA FIL-LAQGÓAT TA KONSULTAZZJONI Il-proçess ta konsultazzjoni kien ma sub biex il-partit Laburista jisma direttament minn fomm il-komunitajiet li jg ixu fiω-ωona tal-port il-kbir, kif ukoll ming and entitajiet li j addmu l-attività tag hom fiω-ωona, l-aspirazzjonijiet tag hom g al kwalità ta ajja a jar. Ried isir jaf il-problemi li jsibu fil- ajja jew fil- idma tag hom, kif ukoll x titjib jixtiequ jaraw fil-komunità u fir-re jun tal-port il-kbir li jg aqqadhom. Il-kummenti u l-punti li ar u minn dawn il-laqg at, ftit jew wisq, huma komuni g al-lokalitajiet kollha u jistg u jinqasmu f dawn is-setturi: 12

Soçjali Kull lokalità fiω-ωona tal-port il-kbir rat tnaqqis qawwi fil-popolazzjoni bejn l-1957 u l-a ar çensiment ta l-2005. F dan il-perjodu, l-akbar Ωew t ibliet fiω-ωona, il-belt Valletta u Tas-Sliema kellhom tnaqqis drammatiku ta 11,899 u 10,157 rispettivament. Il-popolazzjoni ta kull lokalità qed issir aktar anzjana. Dan qed ji ri g aliex koppji Ωg aωag, jew ma jsibux akkomodazzjoni fil-lokalitajiet tag hom jew g al ra unijiet differenti qed imorru joqog du bnadi o ra. Din is-sitwazzjoni wasslet biex dawn l-anzjani qed isibu ru hom jg ixu fi stat ta solitudini g alkemm hemm g aqdiet volontarji f bosta lokalitajiet li jorganizzawlhom attivitajiet soçjali u jωuruhom fi djarhom regularment. Il-kon estjoni tat-traffiku u n-nuqqas ta spazju g all-parke fil-lokalitajiet kollha qed jo olqu problemi g ar-residenti kif ukoll g an-negozji u stabbilimenti li joperaw fil-komunitajiet rispettivi. Minbarra li dawn iω-ωew problemi jωidu t-tin iω ta l-arja u jo olqu inkonvenjent ta sejjes, qed ikomplu jg arrqu l-qag da ta l-anzjani g aliex uliedhom jew qrabathom jaqtg u qalbhom iωuruhom ta sikwit min abba fil-problemi ta parke. Minn dawn il-konsultazzjonijiet are li f kull lokalità hemm numru kbir ta djar battala, u ud minnhom abbandunati fi stat aωin afna. Minbarra li jkerrhu l-ambjent dawn id-djar mhux qed ji u rran ati u jinkrew jew jinbieg u sabiex tittaffa l-problem ta nuqqas ta akkomodazzjoni f dawn il-lokalitajiet. U ud mil-lokalitajiet irrappurtaw tibdil g all-ag ar fil- ajja tar-residenti tag hom min abba ta lit did ta nies bi problemi ta abbuω tad-droga u kriminalità fil-komunitajiet tag hom. Dawn il-problemi u problemi soçjali ta familji b enitur wie ed qed i allu effett negattiv fuq il-livell ta l-edukazzjoni tat-tfal u Ω-Ωg aωag tal-komunitajiet milquta. IΩ-Ωg aωag fil-komunitajiet kollha m g andhomx il-façilitajiet sportivi u rikreattivi tant me tiega biex iωommu l bog od mill-vizzji. F bosta kaωi mhux qed ikollhom aççess g all-façilitajiet li g andhom l-iskejjel tal-gvern fil-lokalitajiet tag hom. Ekonomiçi L-g eluq tal-façilitajiet navali fit-tarzna u ç-çaqliq tat-trasbord u l- att tal-merkanzija mill-port il-kbir lejn il-port Óieles tellfu afna mill-prominenza li kellu dan ir-re jun fil- ajja tal-pajjiω. Il-bidla mill-qieg fl-attivitajiet kummerçjali fiω-ωona tal-port il-kbir li se et matul l-a ar erbg in sena laqtet l-aktar lill-komunitajiet li jinsabu fuq ix-xaqliba tal-lvant tal-port il-kbir, ji ifieri l-kottonera u l-marsa. L-iΩvilupp fil-qasam tat-turiωmu f din in-na a wasal afna Ωmien wara dak li kellha l-belt Valletta u x-xaqliba tal-punent, Tas-Sliema u l-in awi ta madwarha. Bosta mill-komunitajiet li jinsabu fil-lvant taω-ωona tal-port il-kbir jittamaw li x-xog ol did li qed jin oloq bin-negozju ta cruise liners, yacht marinas, ristoranti u attivitajiet turistiçi o rajn jitwassal ukoll sal-lokalitajiet tag hom sabiex jin olqu opportunitajiet odda ta xog ol. Kulturali u Storiçi Matul il-laqg at ta konsultazzjoni iet innutata ibda u rispett kbir miç-çittadini lejn il-wirt kulturali u storiku tal-komunitajiet tag hom. Hemm fehma s i a dwar il- tie a li dan il-wirt storiku jkun im ares u miωmum a jar sabiex jitgawda min-nies tal-lokal u ji i sfruttat bil-g aqal g al Ωvilupp turistiku. Sfortunatament swar u monumenti storiçi li huma okkupati mill-privat, mhux qed jinωammu bid-dinjità u l-galbu li jixirqilhom u m hemmx aççess g alihom mill-pubbliku. F dawn il-laqg at saru proposti g all-ftu ta muωewijiet ta l-istorja, snajja u idmiet tradizzjonali tal-lokalitajiet kif ukoll kien hemm talbiet sabiex il-komunitajiet, speçjalment iω-ωg aωag u t-tfal, ikollhom sehem akbar f attivitajiet kulturali 13

PJAN TA ÛVILUPP REÌJONALI GÓAÛ-ÛONA TAL-PORT IL-KBIR organizzati fuq skala nazzjonali fil-lokalitajiet tag hom. Komunikazzjoni u Trasport Il-kon estjoni tat-traffiku u n-nuqqas ta spazju g all-parke huma problemi komuni g al-lokalitajiet kollha fiω-ωona tal-port il-kbir. Hemm qbil enerali dwar il- tie a ta sistema ta trasport regulari bil-ba ar li jg aqqad iω-ωew na at tal-port il-kbir mill-kottonera sa Tas-Sliema u anki lil hinn. Kien hemm qbil ukoll dwar il-bωonn li jer a jin oloq servizz ta lift mix-xatt tal-belt. IL-QAGÓDA TAL-KOMUNITAJIET TAL-PORT IL-KBIR Mil-laqg at li saru mal-kunsilli Lokali u ma g aqdiet voluntarji u çivili tal-lokalitajiet fiω-ωona tal-port il-kbir ar u fiç-çar problemi partikulari f kull lokalità kif ukoll saru su erimenti dwar x titjib jixtiequ jaraw iç-çittadini fil-kwalità tal- ajja tal-komunitajiet tag hom. IL-LOKALITAJIET FIN-NAÓA TAL-LVANT Il-Kalkara Fil-Kalkara hemm potenzjal g al Ωvilupp ta natura turistika iωda dan irid isir b arsien s i tal-karatteristiçi partikulari tallokal. Biex ise kwalunkwe Ωvilupp qabel kollox jen tie u rimedji g al çerti problemi ambjentali li ilhom jolqtu aωin lir-residenti tal-lokal. Il-Bajja tar-rinella, li fis-sajf isservi ta sfog g an-nies tal-kalkara, titni es biω-ωjut li jo or u mill-vapuri li juωaw it-tank Cleaning Farm. Meta din il-problema tkun solvuta darba g al dejjem, il-bajja tkun tista tirran a ru ha u tissebba b all-bajjiet ta Bu ibba u ta San Ìor. Il-Forti Rikasoli ilha mitluqa fi stat ta abbandun g al bosta snin. Dan il-monument storiku je tie ji i restawrat u wara jkun jista jintuωa b ala muωew taç-çinema, industrija li ilha marbuta mal-lokal g al bosta snin. Problema o ra ambjentali fil-kalkara li tin ass l-aktar fil-misra ta quddiem il-knisja, ejja mis-sistema qadima tad-drena li jni es id-da la tal-bajja kollha kull darba li jiωbroffa. Minbarra dawn il-problemi ambjentali, fil-kalkara hemm sistema ta trasport pubbliku irregulari. Dan in-nuqqas li ej minn nuqqas ta osservanza mis-sewwieqa tal- inijiet stabbiliti, huwa inkonvenjent g an-nies tal-lokal u qed ifixkel lit-turisti li jkunu jridu jωuru l-forti Rinella fejn isiru re-enactments kuljum mill-fondazzjoni Wirt Artna. Il-bliet ta madwar il-portijiet g andhom na a minnhom t ares kollha lejn il-ba ar u miftu a bera g all-effetti tal-forzi tan-natura b al mew u rjie qawwija. Dawn l-elementi g andhom jitqiesu f kull pjan ta Ωvilupp u fil-kaω tal-kalkara hemm bωonn isiru tiswijiet regulari tal- sarat li jag mel il-ba ar fil-bokka tal-port il-kbir fin-na a tal-kalkara. Bl-g eluq tal-lukanda Jerma f Marsaskala, fin-nofs-in-nhar ta Malta m g adx hemm l-istess façilitajiet ta akkomodazzjoni g at-turisti b all-bqija tal-lokalitajiet l-o ra fiω-ωona tal-port il-kbir. Fid-dawl ta dan in-nuqqas, jistg u jing ataw inçentivi g al min ikun irid jakkomoda fid-dar tieg u turisti li jixtiequ jqattg u l-btajjel tag hom fl-ambjent ta 14

familja Maltija. Fil-Kalkara g ad baqa xi snajja qodma marittimi u jistg u jinfet u craft centre jew muωew Ωg ir li juri l- iliet u s-snajja tradizzjonali tal-ba ar b all-bini ta dg ajjes, xog ol tal- bula, eçç. Minbarra t-tkabbir tad-da la tal-kalkara g all-possibilità ta yacht marina hemm lok g all-irmi ta cruise liners u sar appell biex tinqata l-prattika li meta jid ol bastiment fin-na a tal-kottonera, il-passi ieri jittie du bil-coaches lejn il-belt biex jg addu mid-dwana. Il-Birgu L-iΩvilupp turistiku fix-xatt tal-birgu u l- wienet li fet u fl-a ar snin aktar il ewwa taw ajja dida lil-lokalità. Ma dan l-iωvilupp fe ew problemi kbar g ar-residenti biω-ωieda ta volum qawwi ta traffiku u n-nuqqas ta wisa g all-parke. In-nies tal-birgu m humiex kontra dan l-iωvilupp iωda jixtiequ soluzzjonijiet malajr u dejjiema g al dawn il-problemi u pproponew li l-aççess g aç-çentru tal-birgu jit alla g ar-residenti biss b al fil-kaω ta l-imdina, jew jinbena parke ta afna sulari bi spazju kbir biωωejjed g al min iωur il-post. Ir-residenti tal-birgu huma tal-fehma li g andha titkompla t-tieni faωi tal-yacht Marina (bejn il-birgu u l-kalkara) iωda ma jixtiqux jaraw aktar twaqqig ta bini storiku biex jag mel il-wisa g al appartamenti moderni. Il-problema tat-traffiku tittaffa sew jekk tin oloq sistema effiçjenti u regulari ta trasport bil-ba ar li tkun tg aqqad il-birgu u l-bqija tal-kottonera max-xatt tal-belt u x-xaqliba l-o ra lejn Tas-Sliema. Is-swar tal-birgu huma uniçi u attrazzjoni turistika kbira iωda mhux kollha aççessibbli g all-pubbliku (eω: Il-Posta ta Kastilja u l-kurdun ta San Alwi i) g aliex okkupati minn persuni privati. Minbarra Forti Sant An lu, il-palazz ta l-inkiωitur u s-swar ta madwar il-birgu, fl-oratorju ta San ÌuΩepp li jinsab qrib il-knisja ta San Lawrenz u mmexxi mis-soçjetà Soçjo-Kulturali tal-lokal, hemm g all-wiri wejje prezzjuzi u artistiçi ta Ωmien il-kavallieri, fosthom il-kappell u x-xabla ta La Vallette. Dan il-muωew jista ji i Ωviluppat flimkien maω-ωona ta madwaru. Mil-lat soçjali hemm bωonn ta façilitajiet sportivi bla las g at-tfal u Ω-Ωg aωag tal-birgu. Iç-Çentru Sportiv tal-kottonera huwa kkummerçjalizzat u l- enituri jsibu l-miωati li jintalbu g all-uωu ta dan iç-çentru g oljin wisq g all-mezzi tag hom. Fil-Birgu ji u organizzati bosta attivitajiet kulturali (b al re-enactments) fuq skala nazzjonali mill-gvern Çentrali u bix-xieraq li tfal tal-lokal g andhom jie du sehem f dawn l-attivitajiet. Bosta mit-tfal tal-birgu ftit li xejn jafu dwar l-istorja tal-lokal u hemm bωonn ta enfasi akbar fuq programm ta edukazzjoni çivika. Fil-laqg a li saret mal-kumitat g ar-rijabilitazzjoni tal-kottonera ntqal li Sant An lu mhux qed ji i utilizzat skond il-potenzjal kollu tieg u u saret proposta sabiex jinbena mill- did it-torri ta l-arlo fil-pjazza tal-birgu li kien karatteristika ewlenija ta dil-belt qadima. Bormla Il-qag da f Bormla f dak li huwa konservazzjoni u arsien tal-wirt storiku tixba afna lil dik tal-birgu iωda miω-ωew laqg at ta konsultazzjoni mal-kunsill Lokali u mas-soçjetà çivili ar u wkoll problemi ta bixra soçjali. Il-livell ta edukazzjoni tat-tfal ta Bormla niωel b mod drammatiku fl-a ar snin. Dan jista jkun ej jew minn assenteniωmu g oli li qed jit alla g addej bla raωan mill- enituri u mill-awtoritajiet jew min-nuqqas ta façilitajiet adegwati fl-iskola primarja li ma j ajru xejn lill-istudenti biex jistudjaw u jitg allmu. F Bormla da let degradazzjoni soçjali ma luqa mit-ta lit did fil-popolazzjoni tal-lokal. Tin ass tie a kbira ta social workers li ja dmu fil-lokal sabiex jidentifikaw u jippruvaw jg inu individwi milquta bi problemi soçjali differenti. Fl-istess 15