Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası. АDNА-nın 90 illik yubilеyinə həsr еdilir

Transcript

1 M Ktabaa Aərbaca espubası Təhs Nar Aərbaca Dövət Neft Aadeası АDNА-ı 9 ubеə həsr еdr NЕFTQАZ MƏDƏN MАŞIN VƏ АVАDАNLIQLАININ АVTОMАTLАŞDIILMIŞ LАYIHƏLƏNDIMƏ SISTЕMI VƏ MÜHƏNDIS HЕSАBLАMА MЕTОDLАI (А tех ətəbər üçü dərs Аərbаcа еspubаsı Təhs Nаr 846 sаı 3.6. tаrх ər ə təsdq оuuşdur. B А K I -

2 M Ktabaa I.Ə.HƏBIBОV V.T.MƏMMƏDОV Neftqaədə aş və avadaqar avtoataşdrş ahəədrə sste və ühəds hesabaa etodar. Ba: ADNA- ətbəəs..- 84s. əçər:. Аərbаcа Dövət Nеft ааdеаsıı «Mаşıqаırа və аtеrааr еаı» аfеdrаsıı professoru t.е.d. S.H. Bаbаеv.. «Bаı еftədə аvаdаıqаrı» АSC- tех şöbəs üdr t.е.. А.Nəbеv. Dərsdə еftqаədə аşı və аvаdаıqаrıı аhəədrə оstrusааа və hеsаbааsı üçü üхtəf üsuаr və оаrı tətbq şəhr оuuşdur. Dərs tех а ətəbər bаааvr və аgstr pəərdə təhs аа təəbəər аsprаtаr еəcə də ühəds-аhə şər ə əşqu оа ütəхəsssər üçü fаdаı оа bər. I.Ə.HƏBIBОV V.T.MƏMMƏDОV

3 M Ktabaa 3 MÜNDƏICАT GIIŞ 5.Trbote düüər ahəədrə etodar.. Lаhəədrə və оstrusа оuа 6.. Fusoa ahəədrə 9.3.Teooj ahəədrə 9.4. ALS təatı forası və təsfatı.5. ALS tərb 4.6 Kostrutoru HM ə ş 6.7. Məhdudət şərtər.8.opta ahəədrə əsəəər hə 3 etodarı.9.fusaarı ass aa tədqq 3 etodarı.. Laqraj vuruğu etodu 4.. Varasa hesabı etodu 6.. Potraq asu prsp 7.3. Da proqraaşdıra etodu 8.4.Xətt proqraaşdıra 9.5. Qer ətt proqraaşdıra 3. ALS- əqsəd fusaar üçü eastət əərəs ətt asqar.. Məqsəd fusaar üçü f asıııqarıı 34 quruası.. Məqsəd fusaarıı üuəşş 36 təər.3. ALS- əsəəər hə etə üçü əqsəd 38 fusaarıı təər sste.4.məqsəd fusaarıı erdəşəərə hə 4.5. Məqsəd fusaarda qer-bərabər teperaturu əərə aıası 4.6. Kroeer və Lapas operatorarıı əqsəd

4 M Ktabaa 4 fusaarıı quruasıda tətbq 3. Teroeast gərg vəət 3.. Sdr oordat sstedə teroeast Sfer oordat sstedə teroeast Yerdəşə teroeast potesa Neft-qa avadağda teperatur a 58 təsr dəərədrəs 3.5. Kpədrcər teperatur adə aa 6 hədər hesabaa etodas Neftqaədə avadaqar ahəədr-əsdə oşarq və öçüər aa əərəər tətbq 4.. Oşarq və öçüər aa əərəsdə qas seçəs 4..Koso tr ostrusaar deforasaar odeəşdrəs 4.3. ast ostusas gərg deforasa əət odeəşdrəs 4.4. Sərt (ç deforasa uçu ostrusaarda gərg deforasa vəət odeəşdrəs 4.5. Kostrusaı üsus çəs əərə aaqa gərg deforasa vəət odeəşdrəs 4.6. Neft ədə avadaqar pədrc 74 teas odeəşdrəs 4.7. Asa deş east eeet hədəs 75 öçüər hesabaası 4.8. Kosetr deş pədrc hədəs 78 öçüər hesabaas 4.9. Kpədrcdə araa toua gərgər 79 tə Ədəbаt

5 M Ktabaa 5 Grş Mаşı və аvаdаıqаrı üаsr аhəədrə sstе - аvtоаtаşdırıış аhəədrə sstе (АLS övcud üsuudа əsаsı fərqdr. Bеə övcud аhəədrə üsuudа аhə prоsеs hər br ərhəəs sа а bаvəаstə ştrаı ə görüüdüüdə çох vахt ts və əhət təəb еdr. Bu bахıdа АLS üаsr hеsаbаа еtоdаrıа və hеsаbаа ехааsıа əsаsаdığı üçü аhəədrə prоsеs sürət və səərə həə əsаs vеrr. АLS «ЕhM və оustrutоr» dаоqu rеjdə аpаrıdığıdа аhəədrə аvtоаt dе аvtоаtаşdırış аhədrə аdаır. АLS - оptа hə ахtаrıır hаsı еtоdu tətbqdə аsıı оааrаq аvаdаığı еfət еаrаrıı хаrаtеrə еdə rа оdе-əqsəd fusааrı аrаdıır və əhduduq şərtər üəəəşdrr. Sоrа təf оuа аhəədrə еtоdu ə ЕhM-ə dах еdr və ö оptаhə tаpır. Təqd оuа dərs tədrs bаааvr və аgstr pəərdə təhs аа təəbəər аsprаtаr еəcə də ühəds-оstrutоrаr güdə şərdə stfаdə üçü fаdаı оа bər.

6 M Ktabaa 6. TİBOTXNİKİ DÜYÜNLƏİN LAYİHƏLƏNDİMƏ MTODLAI.. Lаhəədrə və оstrusа оuа Müasr dövrdə e-te tərəqq əsas stqaətərdə br aq təsərrüfatıı opüterəşdrəsdr. İsa svasasıı bütü şafı bou əə tətbq əsasə atera obetər üərdə ouşdur. Lahəədrə ssteərdə çertoj-ostrutor şər həc artdıqca sa əə də artır. XVIII əsrdə başaaraq ahəədrə sahəsdə sa bər üu tutuu hər 5 də br 95-c də başaaraq hər də br 97-c də hər 5 də br və 985-c də hər 3 də br dəfə artışdır. ALS - "avtoataşdırıış ahəədrə sste" ("Sapr" oada ahə şərdə opta ahə həə a oaq oa. Xüsusə Neft-qa ədə avadaıqarıı opta fora və öçüər tə etə üçü ALS- tətbq vacbdr. Hər hası br obet: ə ostrusa sste proqraıı aradıası ş - ahəədrə adaır. Burada əsas əsəə - atarıa ahə hə opta varatarıı dügü seçəsdr. Bu proses aşağıdaı etaparda barətdr: atarışı ahəədrə; ostrusaetə 3 stehsaatı təş (teooj 4 təcrübü üuəər haıraası 5 ü stehsaı əsəəs

7 M Ktabaa 7 Kostrusaoua proses çıışı te vastə və a e ostrusaı aradıası deədr. Beəə etapı (ərhəə aıraq aıdır: - Lahəədrə - obet (te sste və a ou eeetər arc cəhətdə təsvrdr; - Kostrusaoua - obet və a te sste ostrusası deədr. Deə ahəədrə ə ostrusaoua obet övüə görə fərqər əsəə: te vastəərdə - K -da stfadə etəə ou forasıı dəşdrədə barətdr - bu ahəədrədr. Ye te vastəər aradıasıı və ahəostrutor səədər -proses reaə ouası ostrusaoua deədr. Lahəədrə seçəs I a grş ə Q a çıışı və həç hədə (ə ahəədrə prosesdrsə a ostrusaoua prosesdrsə -da asıı oacaqdır. Te vastəər grş və çıışı I a və Q a ə araterə ouur. Lahəədrə proses ə о vat əhdudaaq oar əgər əqsəd övcud ostrusaı te vastəərdə stfadə etə osu. Əgər övcud ostrusa oasa oda ahəədrə ostrusaoua ə taaaaı e te vastəər aradıaıdır. Lahəədrə və ostrusaouaı faət qədər obetə aıraq oar: - te vastəər grş - I; - çıışı - O; - təsr prsp - D; - e ostrusa - K osu. Mütəf ahə-ostrutor proses odeər aaq:.verr grş ostrusaı təsr prsp və çıışı: I O D K

8 M Ktabaa 8.Çıış verb; atarıır: te vastə - e ostrusaı baası və təsr prsp grş: O I D K 3.Te vastə təsr prsp verb ostrusaı grş çıışı və e ostrusa atarıır: D I O K 4.Te vastə təsr prsp və ostrusa verr grş və çıış tə edr. DK I O 5.Verr grş və çıış te vastə təsr prsp və ostrusa atarıır: I O D K 6.Lahə vardır e ostrusa tə edr: I OD K 7.Kostrusa övcuddur ou təəşdrə: I OD K K 8. Te vastəər verb grş və çıışı tə etə: I D K O O D K I 9. Te vastəər ütəf ostrusaar verb e te vastə aradıası təəb ouur: K D I O K Beəə ahəədrə ostrusaetədə əsas oua fərqər ostrusaetədə ta ostrusa ostrutor səədər şər; buu da əsasıda aşıqaıra teoogasıı bütü təəbər göəəə e te vastəər stehsaı aparıır.

9 M Ktabaa 9.. Fusoa ahəədrə Fusoa ahəədrə obet quruası üçü tədqqat prosesər əaqə örər. Bu çət ş öhdəsdə ra odeər öə ə gər. Buu əsasıı ro aro və etasəvə ahəədrə təş edr. Burada əsəəər ahə hə dfferesa təər və cəbr təər öə ə hə edr. Fusoa ahəədrə əsas ra ode: Ψ V t t burada - rej da paraetrər; u - çıış araterstasıı vetoru; - darəetə vetoru; V - arc vetor; t vatdır. Xüsus ahə hə Koş forasıda beə aıa bər: t F( V t - da sste üçü - t götürüürsə oda trassedet təər hə stat təər həə gətrr: F ( V t Kostrutor ahəədrə əsas əsəəs fusoa ahəədrədə aıa prspa seər reaə etədr. Bu aa arı-arı detaarı aradıb düü üçü opoova aparıır. Buda sora ostrutor səədər tərtb ouur..3.teooj ahəədrə Teooj ahəədədə hər br pəstah teooj ərtə ürə ea eada eçr. 6-8% ş həc bua sərf ouur. Oa görə ALS- tətbq vacbdr.

10 M Ktabaa Teooj proses üçü opta ra odeer aşağıdaı götürüür: I. Teooj eçd üçü ra ode: A { a a... a } burada A-teooj eçd a a.. - dəgahda erə etrə hər br teooj əəat. II.Aət bouu ra ode: B b b... { } Burada V - teooj proses topusu teooj əəatardaı dəgahardır. b b... b b - III.Çoşaə teooj proses ra ode: V { v v... v }. V - çoşaə eaı topusudur. MB( q Optıaaşdıra earı b a oacaqdr. Ω Bua qoua əhdudət şərtər: MB( q MB( q ΩB Ω A MA( q Q ahə MB( q Q ahə burada M A ( q A teooj prosesdə avadaıqda aıa ra göəə: Ω A N - avadaığı qdarı. M B ( q B teooj prosesdə reoə oua avtoat ətt sste ra göəəs.

11 M Ktabaa Ω qdarıdır. B opoovadaı avadaığı cə.4. ALS təatı forası və təsfatı ALS ütəf cəhətərə görə təsf ouur. Təsfatı aparıası sste avtoataşdırıasıı ete səvəsdə ötrü və həç ALS stadartaşdırıası tpəşdrəs və ufasa etdrəs üçü şər. Obet ahəədrə tpə görə ALS əuat (ostrusa ou haıraası teooj proses obet tts te sste təş və s. arıır. Obet ürəəbdə asıı oaraq ALS sadə ALS-ə hası öüdə tərbdə obet ad ALS-a tərbdə 3 obet ürəəb ALS-a tərb 4 obetdə təş ouaa böüür. ALS ütəf səvəərdə aparıır. GKS(çertoj-ostrutor səədər görə ALS aşağı övərə böüür:. Kç avtoataşdırıış GKS 5% orta avtoataşdırıış 5 GKS 5% və üsə avtoataşdırıış GKS> 5 % ahəədrə. Yüsə avtoataşdırıış ALS opes tərbcə sıaq üuəs haıraasıı saəsdə araır. Atarıa sste hə dərəcəsə görə ALS böüür. Çev ALS-a (obet probe və ahəsə əaqə aparıır; əuatı üəə teooj prosesər arada ALS-a; ua ALS-a ço ürəəb obetər aradıasıa.

12 M Ktabaa ALS tətbq səərə araterə edə əsas rtera ou əhsudarığıdır. Bu əhsudarığa görə ALS -stadart br ərdə sste buradığı ahə səədər qdarıa görə böüür: ç ALS(Npd< 5 orta ( 5 <Npd< 6 3 üsə Npd> 6 əhsudarıqı ALS: ALS-ı quruuşu ALS-ı tərtb ouası QOST görə aparıır. ALS-ı övü Avtoataşdırıış ahəədrə vastəər avtoataşdırıa ahəədrə təatıı foraaşasıa görə qrupaşdıraq oar. I. ALS-ı te təatı - avtoataşdırııış ahəər aparaq üçü brbrə qarşııqı əaqəə və təsrdə oa te vastəərər topuğu əərdə tutuur. Te təat aşağıdaı qrupara böüür: Verəər şəə proqra vastəərə Verəər haıraası və da edəsə 3 Təsvrədrəs və səədədrəs 4 Lahə hə arvə 5 Verəər ötürüəs II. ALS-ı ra təatı öüdə ahə oua obet ra ode ahə erə etrə ərhəəər etod və aqortər əs etdrr. ALS-ı ra təatıı eeetər ço dərəcədə ütəfdr. La buarı arasıda varat eeetər də

13 M Ktabaa 3 vardır buarda da ütəf cür adda eft avadaıqarıı ALS-da geş stfadə ouur. Məsəə buara addr: fusaı odeər qurua prsp; estreu əsəəər hə estreuu atarıası; III. ALS-ı proqra təatı - aşıdaşııcıardaı verəər şəə üçü uversa proqraı şədə proqra səədər brəşdrr. Proqra təatı böüür: üu sste baa 3 tətbq (üsus proqraarıa IV.ALS-ı əuat - forasa təatıavtoataşdırıış ahəədrə həata eçrə üçü aı oa bütü vastəər brəşdrr. Bu vastəər ütəf daşııcıarda təqd oua br (aqt övhəərdə etdə se qedat cədvə və s.. Bu əuat arater əuatı ateraı ahə tp hə haqqıda eeetər paraetrər ahə hə araıq və so ətcəər haqqıda forasaarı öüdə saaır. Br söə ALS verəər üçü badır. V. ALS d təatı. Lahə ərhəəs və avtoataşdırıış ahə dər ərhəəər aaq üçü aı oa dər təqd edr. Bu dər Pasa Aqo- 69 Fortra P- Kotqo və s.-dr. VI. ALS-ı etod təatı - ALS-ı aparaq üçü səədərdr.

14 M Ktabaa 4 VI. ALS- təatı. Təatı - ALS böəər ş təşdr..5. ALS tərb ALS tərb hssəərdə br də at ssteərdr. Bu bütü ssteər (te vastəər proqra təatı və s. üsusətər əs etdrr və sərbəst ssteər araır. At ssteər ALS təatıa görə övə böüür: ahəedc və dətedc. Lahəedcərə ad oa at ssteərə aşağıdaı atssteər addr: (buar ahə ərhəəər və əəatarıı erə etrr. Maşıarı opoova edə atsste Lahə ığa vahd atsste 3 Detaarı ahəədrə atsste 4 Lahəədrə darəedc atsste 5 Teooj ahəədrə atsste Xdətedc atssteərə ahəedc atssteər şgörə qabət saaaq üçü şədr. Lahəədrə obet qraf təsvr üçü atsste Səədəşdrc atsste 3 Məuat atarışı atsste obetə ahəədrə üasbətə görə ahəədrə atssteər övə böüür: - Obet sste (obet qaraaa asıı oaa obet obet atsste varat atsste - Obet atssteə teooj ahəəşə atsste və ahəədrəcə ostrusa üçü daaı addəəşdrc atsste Atssteərə ahə əsəəər və əəatarı erə etrə atssteər dadr: - Maşı hssəər hesabaa atsste

15 M Ktabaa 5 - Kəsə rej hesabaa atsste - Te-qtsad göstərcər hesabaa atsste ALS əsas qurua prsp ALS ostrusası - e sstedr. ALS aradıcı ostrusadır. ALS erara sstedr. Yə ahə bütü ərhəəərə bütü səvəərdə opes aıaşdırıır. 3 ALS əuat raıaşdırıcı atsste topusudur. 4 ALS əuat təatı ALS əuat təatı öüdə br ço səədər - stadart ahə ərhəəər tp ahə hə tp eeetər və opet əuatarı ateraarı və aşıdaşııcı verəər bouu əhatə edə səədər topusudur. Tutduğu əqsəd ALS-ı dügü və te aparaqdır. Buda ötrü ALS addaşıa dügü əuatarı verəs vacbdr. ALS əuat təatıda əsas probe odur ahə ostrusasıda ş hə aparaq üçü ou əuatarı ədə etə aşıa şətə və ostutoru rahat qəbu edə bəcə tərdə çıış əuatı aıası aı osu. Oa görə də ALS üçü verəər -baa verəər aradıaıdır. Bu verəər: tədqqat ətcəər hesabat əuatarıdır. Verəər baasıı aradıasıda əsas ürəəb ş ahəədrə aqort aradıasıdır. Aqort aradıa dərəcəs aşıda reaə ouaa qədər aparıaıdır.

16 M Ktabaa 6.6 Kostrutoru HM ə ş Haırda eft avadaığı və aşıarıı avtoataşdırıış ahə etə proses ostrutoru HM-ı ə qarşııqı təsr tə etə başa düşüədr. Bu prosesdə ostrutor üçü erə etrəcə fusaarı HM-sı təsəvvür etə qer üüdür. Bu aa hə edəcə əsəəə ostrutor stfadə və estet araterstaarı HM-a aı əərə aıır. Tədqqatçı ostrutor və a ahəç HM-rı ə təsr əbəttə qoua əqsəddə HM-ə şəə haırığıda ou opüter savadıda və ou HM-da tetuaıq dərəcəsdə və başqa br sıra fatorarda asııdır. HM-ı ə şəə ıühəds ostrutor avtoataşdırıış ahəədrə proses erə etrərə aşağıdaı fusaarı həata eçrr. Lahə ıəqsəd və əsəəs üəəəşdrr. Obet ra bəə hədəs ode aradır; 3 Məsəə ostrutv hə etod və proqraıı şər. 4 Obet ahəədrə qadasıı paaşdırır. HM teet əərə aaqa hədəs ode opta rteraarıı verr. 5 İ haır proqraarı hesabaası varatarıı ətcəər qətədrr. 6 Hədəs odeər dəqqəşdrr oarı ra forada dəşdrr optu varat üçü paraetr aırır. 7 Lahə hə HM-ə şəş (te qtsad və estet üsusətər əərə aaqa ətcəərə qət verə həata eçrr.

17 M Ktabaa 7 ALS səərə oası ostrutoru HM şəə rejdə ço asııdır. I cür rej vardır: paet rej və daoq rej Paet rejdə ostrutor ahə ş ço te görə br a hə ətcəər atv görə br. Daoq rejdə sə ostrutor HM ə bütü ş prosesdə qarşııqı oaraq daoq rejdə our. ALS-ı proqra təatı ALS- proqra təatı öüdə - verəərə görə ahə aqort şəə hesabaa proses darəetə başağıc və araıq verəər saaağı təş edə proqraarıı əs etdrr. Proqra təatı üu və üsus proqraara böüür. Ad proqraar ahəədrə obetdə ço a asııdır. Buar əsasə üu təatı operatorara aıa r proqraar oub hesabaa şəbəəs aparaq üçü şədr və operaso ssteə dadr. Xüsus proqraar - ooret ahəədrə obet üçü aıış tətbq paet proqraarıdır. ALS-da opta ahəədrə əsəəər ALS opta ahəədrə deddə - eə ahəədrə başa düşüür bu aa təcə verəər erə etrəs de bu e aada qabaqcada qouuş qedat rteraarıa cavab vers. Müasr ahəədə opta vəfəs probeər tətqq a verr oarı hə səvəər aşar ets. Bütü buar şərt oaraq A B C D hərfər ə şarə ouur.

18 M Ktabaa 8 A səvəs > HM tea vastəər və bua uğu opta etodarda stfadə etədə ə aşısıı seçərə əsəə hə tapaqda barətdr. Məsəə və a üç varat üçü hesabat aparıır və aırda ə üasb ostrusa seçr. V səvəs burada opta ahəədrə əsəəs darə ouası ra odeərə təsvr ouur. Məsəə burada oaraq optaaşdıraı etodarıda br ə hə edrər (ə üsuu ə HM vastəərdə stfadə etədə. Bu aa sadə odeer və optaaşdıra etodarıda stfadə ouur bu da ahə opta qət aşağı saır. S səvəs bu tp əsəəərə HM tətbq etəə optaaşdırıa ahəədrə aparaq üçü ra odeər və optaaşdıraı etodarıı tətbq ouduğu addr. Bu C səvəsdə ahəədrə aparada daha ürəəb ssteər odeərdə aqortdə stfadə etəə a verr. D səvəs burada ALS çərçvəsdə opta ahəədrə aparağa a verə əsəəər dadr. ALS-da optaaşdıra əsəəər ahəədıə bütü ərhəəərdə aparaq oar. Beə eg ərhəəsdə optaaşdıra əsəəs gəəcə ostrusaı araterə ede paraetrər ə böü sada oarı opta qətər tapıası oa bər. Lahəədrə te ərhəəərdə optaaşdıra əsəəs daha dər əsəəər qouur: burada obet bütöv hada və a ou a-a düü və detaarıı paraetrər opta qətər təsr durur. Beəə ALS-da opta ahəədrə üuə aşağıdaı əsəəər hə ə bağıdır.

19 M Ktabaa 9 Avtoataşdırıış ahəədrə ərhəəər tədqq (opta qətərdə. Optaaşdra etodarıı seçəs və aşı aqortər şəəs. 3 Optaaşdra əsəəər hə etə üçü proqra təatıı aradıası. 4 Daoq sste şəəs və obet efət göstərcər opta qətər tərfı. 5 a odeər foraaşdırıası üçü daoq sste şəəs. 6 Opta ahəədrə ra odeər seçə qadaarı. Te ode opta ra ode ahəədrəs öüdə obet forasıı araterə edə efət şərat təıı edə rteraar arı-arı paraetrərə təəbər erə etrə fusaı aıasıı əs etdrr. a ode baıa ahə əsəəs üçü qoua əqsəd və oa uğıı optaaşdıra rteraarıı foraaşdırıası ə bağıdır. Məsəə: te obet opta ahə edə optaaşdıra əqsəd fusası aşağıdaıar qoua bər: Te obet u ütəs. Masu fadaı ş əsaı. 3 Mu öçüər. 4 Masu etbarıığı. 5 Еaı u aa dəər. 6 Mu aacaq sərf. 7 Masu ü qadırası. 8 Masu əhsudarığı. Hər br bu saıaara opta aıəədrə öüü optaaşdıra uğu gər(ütə öçüür və s..

20 M Ktabaa Optaaşdıra rters Q( əqsəd fusası ə araterə ouur. Bu te obet paraetrər qətər arasıda ra asıııqarı aır. Bəə ra obet ürəəb oada optaaşdıra rterası -də ço da oa bər. ea ahəədrə əsəəər ço retra optaaşa əsəəərdr. Opta ahəədrə brc ərhəəs şəədə əvvəcə obet optaaşdıra rters və a rteraarıı araterə edə paraetrər adıaşdıraq seçə aıdır və aırıcı optaaşdıra rters bu paraetrərdə fusoa asııığıı forası tə ouur. Sora te obet ou verə fusasıı erə etrə üçü aı oa şərtər paraetrərə qoua fusoa əhdudət tə edr..7. Məhdudət şərtər Te obet paraetrər topusuu p -öçüü fəa üçü ahəədrədə ə şarə edə. Buu erə böə oar: rea ahə arı fəası D-ı qer-rea ahə arı fəası. Burada rea ahə fəası öqtəər əəə gətrr hası te obet paraetr dsret və fusoa əhdudət təəbər ödəə ostrusadır. I. Paraetr əhdudət M t beə fadə ouur. ( burada - -c qət te obet paraetr; və paraetr uğu oaraq u və asu buraıa bə qətərdr.

21 M Ktabaa ( fadəs qoduğu əhdudətər topusu p-öçüü fəada paraapped ahəədrəs əəə gətrr. II. Dsret M əhdudət beə forada our. { j j... j } ( burada - te obet j - cu paraetrdr. j j j -c paraetr buraıa bə dsret qətərdr (. ( əhdudətdə əəə gəə fəa rea ahəs öçüüüüdə p-t öçüü arıfəa öçüsüü topusua eçr. Yə 3 öçüü fəada üstəvə eçr. ( əhdudət paraetr çouğua eçr: qətə a oarı fı ahətə görə (əs. ds çar ötürüəsdə dşər saı aı üsbət və ta ədəd oa bər və a DS (QOST sahə stadartarıı təəbə uğu qoua bər. Fusoa M 3 əhdudət ahə paraetrərə qouaraq oarı əaqəər şərt qətər üəə edr. Bu əhdudət beə br şədədr: g ( ; g ( ; g h ( < (3 Te obet opta ahəədrəsdə fusoa əhdudət aşağıdaı rteraar qoua bər: öhə; sərt; daaaqıq; obet erəşəcə fəaı həc əhdudaşdırıası; peretr; uu öürüüü. Bu şərtər aru oua te araterstaarı və qtsad göstərcər tə edr. Deə buraıa bə arıfəa D ahəədrəs fəa ahəədrəsdə öqtəər çouğuu (-(3 əhdudətər araterə edr.

22 M Ktabaa Beəə opta ahəədrə əsəəs beə darə ouur: ə * D hə var Q ( * Q( D (4 tapıış hə X* (əsəə hə bu hada opta adaacaq Q (* - sə optaıq rterasıı optu qət oacaq. Məqsəd fusaarı Metod bəə rteraarı üuəşdrədə S Q( λ Q ( (5 burada Q ( -c optaıq retrası λ - çə (ağırıq əsaı adaır. λ - ı qət - təcrüb; tua və a espert üsuu ə tə edr. Subetvç λ - ı tapıasıda əh bu üsuu cəhətdr. Oa görə çə fusaarı br eçəs tə edr buarda sora ə aıı hə üçü seçr. Bərabər opta rateraı ha üçü üuəşdrc vetor beə aıır: S * { Q ( ( J / Q ( * } Q( ϕ (6 * Q ( burada Q( -c optaaşdıra rteruaarı - c rteraı optaaşdıra oub əqsəd fusasıı Q ( Q ( hə ə əsəə hə br. Ə aşı opta hə tapaq üçü aşağıdaı rteraarda stfadə ouur.

23 M Ktabaa 3 * * T ( a( Q ( Q S (7 * Q ( burada - c opta rtera: Q( əqsəd fusası b - brc rteraı opoet qətərdr..8.opta ahəədrə əsəəər hə etodarı Opta ahəədrə ra ode hə üçü br ço etodar vardır: fusaarı ass aaə tədqq; Laqraj vurğu etodu; 3 varasa hesabı; 4 asu prsp; 5 da ahəədrə; 6 ətt ahəədrə; 7 qer ətt ahəədrə; 8 təsadüf atarış etodu..9. Fusaarı ass aa tədqq etodarı Bu dfferesa hesabı ə bağıdır. Məqsəd Q( fusasıı estreuarı ou övcuduq şərtdə tapıır. Bu hada optu hə * təər ssteə görə tapıır. Q... p ə əgər estreu öqtəsdə törəə ö şarəs üsbətdə də əfə dərsə oda Q(* əqsəd fusasıı asuu oacaq: (

24 M Ktabaa 4 Əgər şarə əfıdə üsbətə dəşrsə oda Q(* u qət aacaq. Əgər törəəs * öqtəsdə şarəs dəşrsə bu öqtədə əqsəd fusasıı estreuu odur. Əgər ( tə qer ətt osa hə HM tətbq ə aparıır. Bu hada qer ətt proqraaşada stfadə edr: ( ( Q / X D bu sadə əsəəər əhdudət qoada hə edr. f.. Laqraj vuruğu etodu Bu etod əvvə etoda sbətə daha ürəəb optaaşdıra əsəəər əhduduq şərtər hə edr. Bu etodu əğ budur: r dərəcədə qer aşar j - aqraj vuruğuu ou fusasıa da etədr: p F Q( λ ( X (... dəşə opta qət tapaq üçü p sada təər sste hə etə aıdır; F ;... jgj g ( ; j... p buarda aəu və λ tapıır. Laqraj etoduu tətbqə ad əsəəə baaq.

25 M Ktabaa 5 Verə paraeepped həc V-dr. Ou eə abc öçüər tapaq aıdır səth S a qətdə osu. Optaaşdıra rterası bu əsəə üçü: S ab ac bc a b və s paraetrərə qoua əhdudət şərt əsəə şərtə görə. abcv və a abc-v Laqraj etodua əsasə əqsəd fusaı tərtb edə. ə Q p F Q( λ ( F ab ac bc λ ( abc V əsasə bu fusaı şə beə oacaq: F a F a F a jgj b c λ bc a c λ bc b b λ bc abc V bu təər hə etsə V həc paraeepped opta öçüər tapaq our. a b c 3 λ 4 / V 3 V bu öçüərdə paraeepped Sb 3 V səth aıır.

26 M Ktabaa 6.. Varasa hesabı etodu Bu etod fusaı estreu qət tapaq üçü şədr: hası fusoaı estreuu hər hası br tervada təş ouur. Varasa hesabı ə əsəəər hə aşağıdaı fusoaa aaq oar. J f F[ ( V ( ]d Burada teqra atı fusa -da hə aşar və qer aşar asııdır. Çü hə ( fusası və ou I tərtb törəəs ( ştra edr. Məsəə qarşıda beə qouur: eə ( fusası tə et uarıdaı J teqraı asu və a u qətər as. Varasa hesabı etoduu əsas ahət oda barətdr fusoaı varasaarı aa edr. Fusoaı varasası deddə verə qət dəşəs ə fusoaı sosu çə qətdə dəşəs başa düşüür. Bu hada fusoaı a qət aası vacb şərt tapaq üçü ou I varasası bərabər oası şərt sə II varasasıı aa edəsdr. Məsəə: öqtə arasıdaı u uuuğu tə tapaı: Xətt uuuğu J estreuu vacb şərt F burada F [ ( ]. 5 [ ( ] d d.3 F d bu şərt er-laqraj şərt adaır. Buu tətbq etsə:

27 burada ə ətdr. M Ktabaa 7 cost d d.5 [ ( ]. 5 ( cost ə öqtə arasdaı ə qısa o dü.. Potraq asu prsp Bu dfferesa təər sste ə opta proses aaq etodudur. [ ( t ş] d ( t / dt f Burada... p ; (Z - dəşə vetor oub fəa oordatıı bdrr. (t - darə etə vetorudur. Masu prsp ə beə br əsəə ıə edrər. ə opta darəetə tə etə sste (t haıda (t haıa eçədə aşağıdaı uuaşa ödəs. J t bu başağıc şərtər dadə: t f [ ( t u( t t] ( t ( t S burada S - əqsəd çouğudur şərt beədr. u( t bütü t üçü burada - buraıa bə darəetə təş edr. Məsəə hə etə üçü qoşa vetor oa λ (t dəşə da edrər və bua Qato fusası da əave ouur. * dt

28 H M Ktabaa 8 [ ( t λ ( t ( t t] f[ ( t ( t t] λ ( t f( u t a prspə görə əgər * ( t - opta darəetədrsə * ( t - opta traetoradırsa oda eə və λ * ( t qoşa dəşə vetoru övcuddur о opta traetoraı tə ets: * * dλ ( t / dt H / λ ( t; * * dλ ( t / dt H / ( t; * * * bu aa u oada H ( u λ t a H ( u λ t.3. Da proqraaşdıra etodu Bu etod optaaşdıra əsəəər çərsdə ühü br etodarda br oub çoərhəə və çopə ssteər üçüdür. Proses ərhəəs deddə vahd br eeet böüşdürdüdə aaa görə və a fəaa görə о vəət araterə edə paraetrər topusua çevrs: əsəə detaı haıraasıda hər br teooj əəata ərhəə baa bər. Pə deddə vahd eeet br eçə tərb hssəərə böüərə oarı paraetrər topusu ə araterə ouasıdır. Məsəə avadaığ arı-arı düüər və a qovşaqarı çoərhəə və ço pə ssteər optaaşdıra addtv və utpatv fusaarıa arıır. Brc haa optaaşdıra bütü ərhəə və pə rteraarı cə götürüür. Aa II hada sə bu rteraarı * has götürüür. Addtvə sa oaraq proses dəər retrasıı göstərə oar. Mutpatvə sa aşıı f..ə-ı göstərə oar ə bütü düüər arı-arııqda

29 M Ktabaa 9 f..ə-ı has götürəə aşıı üu f..ə-ı tapa bər. Da proqraaşdıra etodu Bea prspə əsasaıb ə optaaşdıra eə üsusətə adr başağıc şərtərdə asıı oaaraq opta hədə brc hə opta qətərdə stfadə ouur. ra tə: və a f f [ Q ( u f ( ] a N u u ( { Q ( u f [ ] J} a ϕ ( N u u b ( - N ərhəə prosesər üçü optaaşdıra retrasıı asu qət; və I və II ərhəə üçü paraetrər vetoru. u- brc darəetə vetoru buraıa bə darəetə çouğu; Q ( u -ərhəəs opta rter qət; f N- ( - soucu ərhəədə N- ərhəəər üçü optaaşdıra retrasıı asu qət: ϕ - paraetr və də asıığıı bdrə hər hası br fusadır. Da proqraaşdıra etoduu ahət oda barətdr N-c ərhəə üçü proses başağıcda hə ardıcı oaraq ərhəə üç ərhəə və u.a. N-cu ərhəəə aparır. Bu hada əsəə opta hə tə aırıcı ərhəədə tə edrr. Buu uarıdaı təə əsasə hə edrər..4.xətt proqraaşdıra. Bu etoda optaaşdıra əsəəs hə etddə əqsəd fusası və əhduduq şərtər ətt oaıdır.

30 M Ktabaa 3 Xətt proqraaşdıra əsəəs aşağıdaı foraaşdıraq oar: əqsəd fusasıı a (asa qət qoua əhduduq şərtərdə tapaı əqsəd fusası Q( əhduduq şərtərdə: j j j j a a a j j rj j j j b b b e C j j j... ;... ;... e... ; burada s; а j а j а еj b b b е - verə həqq ədədər j optaaşdıra paraetrdr. Metodu əsas ahət spes-etodudur ə sou rəqə şədə terasa ə opta hə tapaqdır..5. Qer ətt proqraaşdıra Qer ətt proqraaşdıraı əsəəs beə fadə ouur: Q( əqsəd fusaı a (asa qətər " əhdudət şərtər dadə tapıır. g j ( j... g (... g e ( e... 3 hə fusaı öü hə də əhduduq şərtər qer əttdr. 3 ;

31 M Ktabaa 3 Qer ətt proqraaşdıra da ra odeərə optaaşdırada əhduduq şərtdə asıı oaraq qrupara böüür: şərts optaaşdıra. şərt optaaşdıra. I qrup əhduduq şərt oada optaaşdıra II qrup sə əhduduq şərt oa optaaşdıradır. aada şərts optaaşdıra ö övbəsdə erə böüür: törəə ştra edə və törəə ştra etəə.

32 M Ktabaa 3. ALS- MƏQSƏD FNKSIYALAI ÜÇÜN LASTIKLIYYƏT NƏZƏIYYƏSININ XƏTTI ASILILIQLAI Neft-ədə avdaıqarı avtoataşdırıış ahəədrəs ou ra proqra d və forasa təatarıı həata eçrəs ə bağıdır. ALS- ra təatı ou əqsəd fusaarıı quruası və a seçəs ə həata eçrr. Buu üçü əhdudət şərtər aıır və quruuş əqsəd fusaarı ə brdə ahə hə atarıır. Neft-edə avadaığıı əqsəd fusaarı ou şgörə qabət üəə edə efıət eararı tə edə fusaar və fusoaar götürüür. - avadaığı a çəs; - asu ügötürə qabət; - asu əhsudarıq; - üsə etbarııq; - deforasa hədd ütəasb-east həddə aıası; - bərabər gərg vəətdə şəə qabət və.a. eetar həc üçü gərgər üvaət təər aşağıdaı aıır(şə. (

33 M Ktabaa 33 s. ; ; ( burada х -eeetar həc (ubu üərdə araa gərgər baş opaetər; х - gərgər opoetər; - həc qüvvəər proesaarı; - toua gərgər topaaarı.

34 M Ktabaa 34 Bu hada ətt sb deforasaar аşаğıdаı ааq оаr: ϑ W ; ; (3 burada -proesa oarı ürə sb deforasaar; ϑw-uğu oaraq oarı ürə erdəşəərdr. Bu hada bucaq erdəşəs deforasası aşağıdaı hesabaa bər: W ϑ γ ϑ γ (4 W γ Nəərə aaq adr γ γ ; γ γ ; γ γ. ( təərə ( (3 və (4 təər sste əavə etəə 9 tə aış ouruq hası bu 5 əchuu tapağa a verr bua görə bu təərə əavə fı asıııqarı fadə edə təər quruaıdır... Məqsəd fusaar üçü f asıııqarıı quruası Məqsəd fusaar üçü f asıııqarı quraq üçü bə fı aaışara baaq. Buarda br sııaaıqdır. eetar ubda ( oa üuə sııaaıq şərt: ( ( ( (5

35 M Ktabaa 35 sosu çəər əərdə atsaq aarıq: (6 (6 şərt (3 ə brdə hə etddə beə çevrə bər: ϑ W (7 Sııaaıq (şərt qabət Puasso əsaı ə s əaqədr: ; (8 (8- (6-da erə asaq: (- (9 II f aaış üuəşş Hüq qauudur: ; ( burada -east oduu - gərgər tesv - üuəşş sb deforasası və -des deforasaı araa prsp göstərr. Sııaaıq şərtə tabe oa csər üçü Puasso əsaı 5 oda (8- fadəs beə aaq oar: j ; ; j ( Əgər br stqaətdə oa deforasaarı cəəsə oda üuəşş Hüq qauu fadəs aa bər:

36 M Ktabaa 36 j ( j ; j γ ; ; j ; ( G Hdrostat fusaı əərdə tutsaq: S ( (3 oda 3 S (4 Materaı ea araterstası sürüşədə oduuu əərdə tutsaq aarıq: G (5 ( 5 haı üçü G (6 3 oda (4 fadəs aşağıdaı şə aar: ( GS G burada G S ( (7 (8 (8 fadəs Üuəşş Hüq qauuu düsturudur... Məqsəd fusaarıı üuəşş təər Üuəşş şarəər da edə: gərg - ; deforasa- ;

37 M Ktabaa 37 erdəşə - ; oordat-. Buar üvaət tə aşağıdaı aağa a verr: j j ; j (9 oordatıa görə dferesaaaı des ə şarə etsə aarıq: j j ( Oda (9 fadəs əvəə aa bər: j j ( Oda (3 və (4 fadəər aşağıdaı aa bər: j ( j j ( Aşağıdaı şarəər qəbu edə: ; γ ; γ ; ; γ ; ; ϑ ; W (3 Oda üuəşş Hüq qauuu aşağıdaı aaq oar:

38 M Ktabaa 38 ( S G j j j δ (4 burada δ j -Kroeer svou δ j j ; δ j j qəbu edr. Bu hada sııaaıq şərt aşağıdaı our: (5 və a (6.3. ALS- əsəəər hə etə üçü əqsəd fusaarıı təər sste Gərgər ə əsəəər hə ; W ϑ (7 Ifadəər so və sağ tərəfər topasaq: W ϑ (8 W γ ϑ oduğuu əərə asaq aarıq: W ϑ γ (9 W u γ u ϑ γ (3

39 M Ktabaa 39 W γ γ γ (3 Bu təər Z görə dfferesaasaq və W oduğuu əərə asaq е ааdа əsəə təərdə deforasaarı Hüq qauuu öə ə aad etsə aarıq: ( GS (3 Məu tə əərə aaq ( SG GS ə S G (33 S G (34 Lapas operatoruda stfadə etsə aarıq: : ( ( ( ( (35 Oda (34 fadəs aşağıdaı çevrər: : S G (36 Yuarıda göstərə şarəəədə stfadə edb aıa 6 əsəə təər qısa oaq üçü br təə fadə etə oar:

40 M Ktabaa 4 GS δ (37 : j j j j j j (37 təər 6 əchu j bu atı təərdə tə etə oar. Burada oa S hdrostat təq (3 fadəsə görə tə etə oar. Oa görə də S- əchu hesab etə oa bu hada əchu δ j - opaetər uarıdaı düsturara taaə tə etə oar..4. Məqsəd fusaarıı erdəşəərə (deforasaara hə Hüqu üuəşş qauua əsasə aa bər G u δ (38 j ( j j js j tədə j - (38 təə əsasə dəşdrərə: j u j S j (39 G j şarəsə eçə oda aşağıdaı sste aa G bər: ( j u j S j j (4 Sııaaıq şərt u oduğuu əərə aaqa (35- aşağıdaı aa bər: S ; j (4 : j j j

41 M Ktabaa 4 Bu sste təərdə 4 əchu və S dadr. Çatışaa tə əsəə tə ə; taaaaq oar. Bua üvafq ta təər sste aşağıdaı oacaq: : s u : s ϑ : s W u ϑ W (4 Qed etə aıdır (4 təər sste erdəşəərdə sııa bə ateraar üçü aaq oa. : u j u.5. Məqsəd fusaarda qer-bərabər teperaturu əərə aıası j (43 Məudur eft avadaığıı əsər düüər teperatur rejdə şər. Bua görə teperaturu təsrdə həssəər ətt öçüər və həc geşər. Bu hada hssəər ətt öçüər teperaturuda geşəəs əqsəd fustaarıda əərə aaq üçü aşağıdaı fadəərdə stfadə edə:

42 M Ktabaa 4 Δ T α T T (44 burada: T-teperaturu dəşəs; a -ətt geşəə əsaıdır. Başağıc öçüsüü: Δ T -ə bösə teperatur deforasasıı aa bər: T α T T (45 Bu səbəbdə üu deforasa teperatur dəşəsdə deforasada barət oacaqdır: east və teperatur deforasasda - e T j j j (46 oda (45- əərdə tutsaq: e j j δ jαtt (47 Məudur Hüq qauu east deforasa e j üçü əvə edb aşağıdaı sste aarıq: T j e j j δ α T G j T [ δ ( S α T ] j j j T (48 Bə çevrəər erə etrsə aarıq оda T T( teperatur sahəs üçü erdəşə tə aşağıdaı aıa bər: u j S αtt 3α T ( j T j (49

43 M Ktabaa Kroeer və Lapas operatorarıı əqsəd fusaarıı quruasıda tətbq Məqsəd fusaarıda teperaturu gərgər da edəs üçü hərəət təərə hədəs f təər fadəərə də da etə aıdır: t u F t u F t u F ρ ρ ρ (5 (5 [ ] [ ] [ ] G G G ( ( ( (5

44 M Ktabaa 44 burada F F F -həc qüvvəər oar ( ürə uğu proesaarıdır. ρ - sııq (ostrusa ateraıı; t-aa üddət; -Puasso əsaı. və G- Yuqu I və II öv oduarıdır east və sürüşə oduarı: ( G Sürüşə deforasaarı tar şədə verə bə oar - fusaarıdır buar arasda üəə dfferesa asıııq övcuddur: (53 Əgər qəbu etsə : S (54 (5 - (54 fadəər qısa forada aşağıdaı də aaq oar

45 M Ktabaa 45 F ρ t (55 u u (56 G δ (57 Əgər oustrusaı T teperatura qədər qıdığıı qəbu etsə (sərbəst hada ou bədədə hər tərəfə bərabər stqaətərdə deforasaa uğraacaq: αt (58 Əgər ostrasaı (teperatur sahəsdə oa səth dgər br ostrusaı eeet ə görüşürsə oda bu ostrusa teperaturu təsrdə bərabər geşəə bəəcədr oa görə də st gərgər araır; ta deforasa: qüvvə (təq və teperaturda araır S αt G S αt G (59 S T α G G G G

46 M Ktabaa 46 Kroeer svouu tətbq etsə: ( δ δ oda (59 fadəs aşağıdaı forada aıa bər T S G δ α δ (6 həc geşəədə gərgər S səth aaq oar: T G S α 3 (6 Oda gərgər opaetər deforasaarı opaetərdə asıı oaraq aaq oar: ( T G S G δ α δ (6 erdəşəər üsus törəəər əərə asaq ( ( ( T G G F u Δ α ρ (63 burada u u u Δ Lapas operatoru adaır.

47 M Ktabaa TMOLASTIKI GƏGINLIKLI VƏZIYYƏT Neft-qa avadaıqarı ürəəb br ş şəratdə şər. Böü qüvvə təqə aaşı hə də üsə teperatur sahəs də övcuddur. Bu səbəbdə qüvvə-təq aərdə araa gərgərə teperatur gərgər də əavə ouur. Əbəttə bu teperatur gərgər əərə aaaq üü de. Bua görə də avadaığı bu və a dgər düüər şdə te çıağı dağıağı və eərə ta etəs haarı baş verr. Teperatur gərgər sste haıda əərə aaraq hesabaa etodasıı oaası təəbəər üçü br sıra çətər aradır. Bu əqsədə aıa etod ş əh buu arada qadırağa öə edəcə. Qed etə aıdır şdə verə br sıra əsəəər üəf tərəfıdə hə edş və arı-arıqda dərc edşdr.teroeast əərəsə görə brcs otro east cs üçü ç erdəşə və deforasaarda hərəət təər hədəs təər və Hüq qauua görə f təərə aıır. Buu üçü gərgər opoetər csdə eeetar həc götürüüş paraeepped a üüə dd təsr edə gərgər - dd üüə təsr edə gərgər - dd üüə təsr edə gərgər şarə edə. oarı ürə erdəşəər uğu oaraq - şarə edə. Oda hərəət təər hədəs üasbətər və f təər üçü uğu oaraq beə şədə aaq our:

48 M Ktabaa 48 t u F t u F t u F ρ ρ ρ ( ( [ ] [ ] [ ] G G G ( ( ( (3 burada F F F - uğu oaraq həc qüvvəərdr; p - sııq t - vat -Puasso əsaı G - Yuqu I və II dərəcə oduarı (eastət və sürüşə oduarı.

49 M Ktabaa 49 Hası sürüşə oduu ə eastət oduu arasıda aşağıdaı asıııq övcuddur: ( G Sürüşə deforasaarı tarı verə bə buar uğu oaraq erdəşəər fusaarıdır oar arasıda aşağıdaı dferesa üasbətər övcuddur: (4 Əgər qəbu etsə : S (5 ( ( və (3 təər qısa beə də aaq oar: t F ρ (6

50 M Ktabaa 5 G δ (7 (8 Əgər sərbəst vəətdə oa hər hası br cs (ostrusasıı T teperaturua qıdırsaq oda ou hər hası ç br eeet bütü stqaətərdə geşəəcə və teperatur deforasaarı aşağıdaı fadə oua bər αt Kostrusa qer-bərabər qıdırıdıqda və a ou br hssəs sərbəst geşəədə əhdud edşsə oda ostrusada teperatur gərgər araacaq. Bu hada ostrusada ( təər ə fadə oua gərg və deforasaara aaşı teperatur gərgər və deforasaarı cəəəcə. Beəə aırıq: α T G α T G ( α T G G G G (9

51 M Ktabaa 5 Kpoer svouu tətbq etsə: δ δ haı haı ( Oda ( təər aşağıdaı aa bər: Sδ αtδ ( G ( təər s gərgər ə həc geşəəsdə gərgər cəəəə aaq oar: S 3αT G ( Oda (-ə əsasə deforasa opoetərə görə gərgər opoetər aaq oar: S G δ αtδ G (3 Beəə aıır teperatur gərg - deforasa vəət örəə üçü doqqu gərgər opoetər atı deforasaı opoetər və üç erdəşə opoetər tə etə aı gər. Beə təər saı əu oaa paraetrər saıa bərabərdr. Hesabaaı dəqq oaaq üçü (4 təərdə stfadə edr. Qed edə ( ( və ( təər sadəəşdrə oar bu hada -u üsus törəəərdə Lapas operatoruda - Δ stfadə etəə aaq oar:

52 M Ktabaa 5 ( ( ( T G G F u Δ Δ α ρ (4 3.. Sdr oordat sstedə teroeast Sdr oordat sstedə ( T Ç Z teroeast aaq üçü Deart oordat sstedə aıa fadəər çevrsə oda e sadə fadəər aış oarıq. Beə bu sstedə çevrəv erdəşəər sıfra bərabər oar aa rada və obou stqaətdə erdəşə opoetər W ϕ - də asıı oaacaq və ; ϕ ϕ oda ( ( ( və (4-ü seçsə aarıq: ϕ ϕ ϕ ϕ ϕϕ ρ ρ t W F t F ; ( (5 burada W t W W ϕϕ (6 Beəə ətcədə aarıq:

53 M Ktabaa 53 T G S G δ α δ S ϕ ϕϕ (7 α ρ Δ ( ( T t G G F (8 burada Δ 3.. Sfer oordat sstedə teroeast Sfer oordat sste ( θ ϕ oordatarı ə araterə ouur. Oa görə bu ssteə görə çevrə aparsaq aarıq: θ ϕθ ϕ ( t θ ϕ Həç dgər paraetrər ϕ və θ bucaqarıda asıı de. Oa görə aaq oar: ( t F ρ ϕϕ (9 θθ ϕϕ Deforasaar:

54 M Ktabaa 54 θθ ϕϕ ( Gərgər: T G T G α α θθ ϕϕ ( Yerdəşə təər üçü aırıq: α ρ Δ ( ( ( ( T t G G F ( burada Δ Kəsəə tə aşağıdaı şədə aıa bər: ( ϕϕ ϕϕ 3.3. Yerdəşə teroeast potesa Teroeast əərəs tətbq etddə teroeast erdəşə potesaıda stfadə ouur. Bu da a verr həc və ətaət qüvvəər əərdə atıb aı teperatur sahəsdə araa deforasa və gərgər arasıda asıııqarı qurağa a verr. Oa

55 M Ktabaa 55 görə east üht üçü teperatur sahəs əərə adıqda aşağıdaıarı aaq oar. Gərg üçü: G δ αtδ Yerdəşə üçü: (4 ( ( αt Δ ( (5 Teroeast potesaı erdəşə ə fadə etsə aarıq: (6 Nəərə asaq ( Δ Δ Δ t ( Δ Δ (5 tə aşağıdaı çevrə: ( Δ ( Δ ( ( αt və a

56 burada M Ktabaa 56 ( ( ( αt ( Δ Δ αt Aaoj oaraq (4-də asaq aarıq (7 δ G T θθ [ Δ ( α ] (8 (7-də T- (8-də asaq aarıq: G Δ δ (9 Oda sdr oordat sstedə gərgər teroeast potesaa görə opoetər aşağıdaı şəə düşər: G Δ ϕϕ G Δ (3 G Δ G burada

57 M Ktabaa 57 Δ (3 Oda üstəv deforasa haı üçü gərgər opoetər Δ potesaıda asıı oaraq aşağıdaı aıar: ϕϕ r G G G (3 Əgər həc və səth qüvvəər əərə aasaq oda T teperaturda araa steçrə tə aşağıdaı oar: T t T α Δ (33 (6-da t-ə görə törəə asaq aarıq: t T t Δ α ( (34 (3 tədə t T - (33-də erıdə asaq aarıq: T t Δ Δ αα ( (35

58 M Ktabaa 58 Lapas operatoruu Δ şarəs (34-də atsaq aarıq: α αt (36 t Burada aırıq: α α Td t Δ α T (37 burada - başağıc tar haro fusa; ( t - başağıc teperatura uğu erdəşə potesaıdır Neft-qa avadağda teperatur a təsr dəərədrəs Paerər oturduasıı brc ərhəəs paerdə apaı bağı vəətdə oasıdır. Bu hada apadaı əsc apaı bağı qaasıı tə edr. Paer oturduasıı c ərhəəsdə sə east eeetər stsar əər səthə sııaraq çatdırıır paşaar sə paer quu dvarıda (stsar əərdə daaq etdrr buda sora üə dadə təq artıraraq əsc əsə bə vtər əsr və buua da apa açıır. Bu hada quu əhuu paer - üə daə çatdırıır. Beəə paer təcə təqər düşgüsüü təsrə de hə də eft və qaı teperaturaı təsrə əru qaır. Qed etə aıdır teperatur a east eeet-üə təasıda teperatur təsr əərə aaq vacbdr. Bu əqsədə Huq qauuda stfadə edə аşаğıdаı fаdə

59 M Ktabaa 59 ааq оаr. Burada θ - uğu oaraq rada və tagesa gərgər; θ - uğu oaraq rada tagesa və obou sb deforasaar; Е- pədrc eatət oduu; - re üçü Puasso əsaı; α - ateraı teperaturda ətt geşəə əsaı; Δt- teperatur düşgüsüdür. ( θ αδt θ ( θ αδt (38 ( Δt θ α Müəə aıaşa ə qəbu edə teperatur paer üəs bou sabt qaır. Dgər tərəfdə paer apaı açıq oduğu üçü üədə obou deforasa və gərg sıfra bərabər our ə: (39 Oda (37- üçücü tə aşağıdaı aıar: ( αδt θ (4 burada αδ ( θ (4 (4-ı (37- brc və c təərdə əərə asaq və sosu ç hədər aaqa aarıq:

60 M Ktabaa 6 (4 Nəərə asaq θ (4 və (4 (4-də dr r aa bər. d (43 dr θ (44 r (43 və (44 aşağıdaı üvaət tədə: p p θ (45 p p erdə asaq aarıq: ΔP( r rd Δth (46 α d burada Δ th - teperatur düşgüsüü hədd qət; ΔP - paerə təsr edə təq düşgüsüdür. Oda rada və tagesa sb deforasaar üçü aa bər: ΔP( r rd ( r r d rd (47 ΔP( r rd ( r θ d rd (48 (47 və (48 fadəər paer oturdua aı üçüdür. Paer sə buraıdıqda sora ou üəsdə teperatur düşgüsüdə (baaaraq obou deforasa paşa ea stsar əərdə daaq oasıa görə sıfra

61 M Ktabaa 6 bərabərdr araa obou gərg sıfra bərabər ouur. Bu ha üçü sərhəd şərt aşağıdaı aıa bər: ; ; Δt (49 Oda (49 şərtə üvafq üuəşş Huq qauu beə oar: [ r ( θ αδt] θ [ ( r αδt] [ ( ] (5 r θ αδt (5- üçücü tədə - tapıb brc və c təərdə erə asaq aarıq: r θ α θ ( θ r αδt (5-də aarıq: r ( ( θ ( ( [( ( Δt ] [ ( ] [( ] [( ] r θ θ r αδt αδt (5 (5 (53 Aaoj oaraq uarıdaı aaşa ə s r və %-ı (4a-daı fadəər (53-də aıb dferesa tə (49-u əərə aıb hə etsə oda obou gərg üçü aşağıdaı fadə aarıq:

62 M Ktabaa 6 ΔP( r rd αδt (54 d Bua üvafıq rada və tagesa deforasaar üçü aa bər: P r r Δ ( d r r ( αδt d r (55 P r r Δ ( d r ( αδt (56 d r Aıa (55 və (56 aat fadəər göstərr paerər east eeet-üə təasıda heç də «sadə» deforasaar de teperatur düşgüsüdə ürəəb deforasaar araır əbəttə buu qət p şərt üçü dəərədrədr Kpədrcər teperatur adə aa hədər hesabaa etodas Yuarıda qed edd east eeetər ağır quu şəratdə teperatur rejdə pədrə arataıdır. Bu cür rej oarda aa deforasaarı aradır. ast eeet arc P təqə üər bu sə oda da q təq aradır. P və q east həddər üəə edə re eeet ΔT teperatur təsrdə aa həddə qədər üəəs. Aaı şərt east eeetə görə asaq [59]: θ g K gt K g ep[æδt] K g Vp V f ; T T

63 M Ktabaa 63 QΔ M QS P ; q op V V p S Q f ( Δh ərs atıda qaa sahə qətdr; M q - sııa deforasası üçü qüvvə qasıdır. Oda q θ r r tədə aa bər: r K gt r c r- car radus (east eeetdə; r g east eeet da radusudur. * r P; ə r ( op ΔP * r ( op ΔP K gt g İc sərhəd şərt aaq: Oda q; ə r r p p * q op * q K gt op və a g * * op op K gt op g başağıc ada * op op K gt op g Kəsəı şərtə görə

64 M Ktabaa 64 və a du dr r u ; r du dt c r c r r~ r r t t u c( t t r ; r Oda c( t t g g r r g g g g g - paer üəs radusudur. Oda K op op burada op - təcrüb oa tapııb. QΔh M Q S gt ep[-ж ΔT ] V p V p Öçüsü şədə V p M QS P e ep[-ж ΔT ] Vop s Vp s Təcrübədə aıa ətcəərə görə dəərədrb P e 39 ( T K oduqda aa haı prat oaraq pəşə pour. gt

65 M Ktabaa NFTQAZMƏDƏN AVADANLIQLAININ LAYIHƏLƏNDIILMƏSINDƏ OXŞALIQ VƏ ÖLÇÜLƏIN ANALIZI NƏZƏİYYƏLƏİNİN TƏTBİQİ Neftqаədə avadaıqarıı avtoat ahəədrəsdə te-te ostrusaarı opta fora və öçüər araterə edə əqsəd fusaarı dferesa təər hə etə çətər ə rast gər. Bu hada espereta oda stfadə edr. speretər sə oşarıq və öçüər aa əərəər ə şərər. Bu əərə; π -əərəs ə də adadırıır. Oşarıq əərəs postuata əsasaıb: Oşarıq əət sbət oarı hası sstedə öçüdüüdə və öçü vahdərdə asıı de; F ha və foraı aa təər tədqq oua əətər öçü sste seçəsdə asıı de. Bu postuat əsasıda asıı oaa öçüər tə edr. Bu forada erə etrr: I L (uuuq T (aa M (ütə-əsas asıı oaa öçüər. II L T F (qüvvə. İ forada dəşəər vardır: saca üəəəşə efıətcə üəəəşə Oşarıq və öçüər aaə əsasə vahd dəşəər öçüsü quruur: V V at LT LT LT T [ V ] [ V ] [ S] L LT T T [ S] L T T LT LT LT LT T

66 M Ktabaa 66 deə postuatı şərt edr. Həç sabtər də e öçüər forasıa gətrə oar: qt h ; q 98 / sa LT T L Lh F ea paraetrər BS-də öçü vahdər əаvə -də verşdr. 4.. Oşarq və öçüər aa əərəsdə qas seçəs Öçüər öçüsü əətə gətrə ücü dəşə və sabtərə görə qas seçr. Büü üçü ostrusaı atur və ode üuəər haıraır və buarı ateraıı ea araterstaarı seçr: atur 3 G od 3 e G burada -uğu oaraq east oduu; G G - uğu oaraq sürüşə oduu; - Puasso əsaarıdır. Lahəədrə oşarıq əərəsə görə tə oua şərt Huq qauua görə ödəəs аşаğıdаı dr G G

67 M Ktabaa 67 Əgər atera qer ətt araterstaara adrsə oda Super posa prspərdə stfadə ouur. Super ahət oda barətdr qer ətt dəşəər və sabtər arı-arı tə edb oarı üu cə tə edrər:... G G G... G... ateraar üçü Bu şərtə əsasə qas paraetr seçr: V / V e et e et t - sürət üçü a / a - təc ω / ω e - te qer ətt assə P / P / təq qası P / P / - üü qüvvə qası və a P / P / - qüvvə qası P / P P / P - da qüvvə qası / - edəşə qası e / P / - daaq reasası qası 4.. Koso tr ostrusaar deforasaar odeəşdrəs π-teoredə stfadə edərə oso tr ostusaarı deforasasıı δ f ( b d P ν Şədə аа bər.

68 M Ktabaa 68 π - teoreə əsasə: ν δ P d b f. burda v Puasso əsaıdır. Natur ostrusası atera araterstaar ode ostrusas atera araterstaarıa götürüdüü uçu ν ν aa bər. Mode üçü sə aa bər: P P d b f δ π - teoreə əsasə ahəədrə qadasıa görə aırıq: P P d d δ δ -c və -c fadəər hədəs oşar oduğu üçü 3-cü fadəər f oşar oacaqdır: δ δ - burda aırıq δ δ və a δ δ δ δ

69 M Ktabaa 69 Deə oso ostusasıı deforasasıı tə etə üçü ode ostrusasıı deforasasıı öçüb buarı öçüər (uuuqarıı sbətə vuraq aıdır ast ostusas gərg deforasa vəət odeəşdrəs Materaarı east həddə gər deforasa vəətər üçü oarı ea araterstaarıda stfadə ouur: G 3 ν - east oduu - Yuq oduu G- sürüşə oduu v - Puasso oduu Huq hədd dadə east ostusaarıı ea gərg daqraı aşağıdaı dr. ast oduu ə sürüşə oduu arasıda əaqə düsturu beədr: G ( ν Metaar üçü: e... astoerər üçü ast ostrusaa P və P qüvvəər təsr etd təsvr edə; oda ostrusaarı öçüər arater öçüsü λ osu. öqəsdə araa gərg aşağıdaı asııq beə aıa bər: f ( λ p p ν π - teoreə əsasə öçüü əətər öçüsü əətərə çevrə bər:

70 M Ktabaa 7 ν λ P P f P Mqas şərt ödəəs ücü aşağıdaı fadəər aıaıdır: P P P P P P Stat hə ouaa ostrusa haı üçü e P P P P aıa bər Bu hada: aırıq Sərt (ç deforasa uçu ostrusaarda gərg deforasa vəət odeəşdrəs Neft ədə avadaıqarıı eə düüər vardır buarı övdəər ç deforasaara əru qaır ə bu cür ostrusaarı sərt ostrusa qəbu etə oar. Sərt ostrusaarı gərg vəət east ostrusaar üçü aıış şərtərdə stfadə etə oar Bu hada π - teoreə görə ahəədrə şərtərdə stfadə etddə ν ν ödəədr. Oda sərt ostrusa ( ν λ P P f π - teoreə əsasə öçüsü şədə aa bər: ν λ P P f P

71 M Ktabaa 7 Şərt ostrusaarda ç deforasa haı oduğu üçü P öçüsü əət öçüsü əətdə P asıı oa bə əı P f P Əgər atur və ode ostrusaar üçü hədəs oşarıq övcuddursa oda aa bər: X λ λ ν ν C p şarə edə oda P λ C p ν oşarıq e P p C p оаcаqdır. P Deforasaı λ ϕ ν aaq: e Superposa prsp tətbq edəcə arı-arı erdəşəər tə edb buarı cə hesabaaqa eu erdəşə tapaq oar: P λ ϕ ν e P λ ϕ ν e...

72 M Ktabaa Kostrusaı üsus çəs əərə aaqa gərg deforasa vəət odeəşdrəs Avadaqarıı düüərdə ağır çə hssəər ahəədrəsdə oarı üsus çəs əərə aaq aıdır. Buu təərə ostrusaı üsus çəs da etəə ədə edrər: [ ] p L q 3 3 γ öçüsü paraetrdə P P 3 3 γ γ e P P γ γ γ γ e P P 3 e e γ γ e e γ γ e e γ γ e γ γ γ - öçüsü paraetr gərg fusasıda asaq aarıq:

73 M Ktabaa 73 ( γ λ f π - teoreə əsasə: γ λ f λ γ f λ γ 3 f və a λ λ 3 f Hədəs oşarıq şərtə əsasə aa bər C C C γ λ λ λ γ γ γ Oda ta gərg: p t və a C P C p γ γ

74 M Ktabaa Neft ədə avadaqar pədrc teas odeəşdrəs π - teore tətbq etəə pədrc verə qüvvə tepdə öü-öüə pədrə effet üçü üəf tərəfıdə təf oua f ode aşağıdaı aıa bər: Δ Δ Δ Δ s b b p s p s P D S D S D V D D D h D V D V D Q f D h ; ; ; ; ; ; ; ; burada Δ Δ h h D h D h : burada -pədrc sb deforasasıdır. e p s s p s V h Q D V D Q D h Ψ Δ Δ ; - öçüsü eerjdr və a p c su e V h Q Δ ϕ öçüsü eerj ; : V V D V D V p - pədrc dodura əsaı. p p D V V D D δ - pədrc araboşuğu; D V 3 - öçüsü həcdr.

75 M Ktabaa 75 v B p p V V D V D V ϕ Δ : - əsə öçüsü həc S B B B B S S D S D S ϕ Δ Δ 3 3 : - əsə öçüsü səth Q ce ce su h Q D h D Q ϕ : - öçüsü qüvvə Δ Δ Δ S V su p ce su Q V P D V h Q f ϕ ϕ δ ; ; ; ; 3 3 və a Δ ; 3 h Q D h h Q f ce S V ce su δ ϕ ϕ Asa deş east eeet hədəs öçüər hesabaası ast eeet hədəs səht araterstası aşağıdaı paraetrə fadə ouur: şaba B s Ş Ş Ş Ψ burada ( r Ş π Kpədrc baş səhtərdə əsş daaq səht sahəs: Ş əs 4 4 c d d

76 M Ktabaa 76 ( ( s s c c c are are π π Ş a d d c b b s s b b b are b are S a π π Şə.. setr deş eeet S Ψ və V Ψ araterstaarıı hesabaa se

77 M Ktabaa 77 Kəsəər baş səhtdə çıarıa həc: V əs c d Z Y d Y Z burada ; Y d d Z Z Ya səht əs hssəs proesası ; Y d Z Z Oda: Ş əs d d Z d d d c c Z M V s ( ( [ ] ( [ ] 3 3 ( s s 3 c c d d are c are c d d M π a əs həc V a əs ( δ π π r pədrc sərbəst geşəə şərt Z şaba <V əs hüdürü Bu hada A V V V V a əs ± B V V V deş ±

78 M Ktabaa 78 V / - V əs- V a V Vdeş ± əs± həcər bərabər şərt: V a əs V əs - V deş ± Kəs a radusu r a əs Z oarsa оdа: 5π Z ( π b MZ πrdeşh ± burada M π rdeşh ± Z Z 5π ( π b 5π ( π b oda pədrc səth araterstası: π π rde ş Ş êÿñ Ψş Ş şaba < Ş êÿñ burada Ş şaba - şabaı sahəsdr Kosetr deş pədrc hədəs öçüər hesabaas Kpədrc (setr deş boş səhtdə əs səht sahəs fıraa cs hesabaa bər: r s π rêÿñ Ş daaq π π ( π rêÿñ π 4 Bu səht proesası: Ş π ( r π ( r ( r daaq [ ] êÿñ Oda öçüsü səht araterstası êÿñ êÿñ

79 M Ktabaa 79 Ψ s π ( r êÿñ π ( r π şab Br əs həc rêÿñ π rêÿñ Vdaaq π π ( π rêÿñ r π 4 Ya əs həc: rêÿñ π rêÿñ Va π π ( π rêÿñ rêÿñ π Üu həc: V V V π ( π r r êÿñ r êÿñ daaq a êÿñ êÿñ Kpədrc əs həcərə həc: Vêÿñ π h π ( π r Öçüsü əs həc aratersta: π h Ψ v [ π h π ( π r ] π h π ( π r êÿñ êÿñ rêÿñ êÿñ rêÿñ r êÿñ π ( π r h ( π r êÿñ êÿñ êÿñ rêÿñ rêÿñ 4.9. Kpədrcdə araa toua gərgər tə Kpədrc ə daaq şabası arasıda araa toua gərg fusasıı beə seçə oar: Z a h Kpədrc əs prof ( r ( h rêÿñ Sürtüə qüvvəs q π r ( dr oda rêÿñ ( h

80 M Ktabaa 8 h q π h dr r êÿñ h ( h Z ( h d [ rêÿñ ( h Z ] a h rêêÿ ( h h Z d du h u h r u s r s π q a π h Z êÿñ rêÿñ hrêÿñ rÿÿ h 4 3 a Qr q h [( r Q π [( r êÿñ r deş ] πr h ] 4 h r r êÿñ êÿñ êÿñ êÿñ rdeş 3 êÿñ h V re s or s q Q q h fr π h Z r êÿñ êÿñ 4 3 ñ ( rêÿñ Z h π ( π rb h r

81 M Ktabaa 8 Ə D Ə B İ YYAT. Керимов З.Г. Багиров С.А. Автоматизированное проектирование конструкций М (недра машиностроение 985..Büadov S.B. İsaıov S.Х. Məədov V.T. Mühəds qrafıası və çertoj ostrutor səədər avtoataşdırıasıa ad etod göstərş Baı АNKI Büadov S.B. İsaıov C.X. Məədov V.T. Dspe sf tsaıda ühəds qrafası və ahəədrə avtoataşdırıası. Dərs vəsat. Baı Aərb.S-u əşr Neft-ədə avadaıqarıı pədrcər opta fora və paraetrər seçə etodası. (Məədov V.T. Baı Aərb. Dövət Neft Şrət. Baı aşıqaıra avodu -c. 5.Məədov V.T. Neft-ədə avadaıqarıı heet düüər hesabaası s. 6.Məədov V.T. Neft-ədə avadaıqarıı ALS (ospet-üharə 99-5-c ər. 7. Мирзеджанзаде А.Х. Огибалов Керимов З.Г. Термо-вязко-упругость и пластичность в нефтепромысловой механике. М. Недра с. 8.Məədov V.T. Neft-ədə avadaığıı heret düüər east eeetər hesabaası və ahəədrəs əsasarı. Baı s. 9.Həbbоv I.Ə. C.Х.Isаıоv Məədоvа M.А. Kоpütеr qrаfаsı və оu ühəds аhə şərdə tətbq. Bаı: Mааrf 99.84s.

82 M Ktabaa 8 Təc Bucaq təc Bucaq surət İstdə geş.ət. Sııq at at F L T M L T T T T T Ц Ц 4 FL T 3 ML erj FL ML T MLT T ML T Te F İst eçrc T uuq FL Kütə L L ast oduu L FL T Qüvvə oet FL M Sahə oet L ML T Stat oet L 4 L 4 Ц Ətaət oet FLT ML Qüvvə pusu FT MLT Puasso əsaı F L T M L T Güc FLT 3 ML T Təq FL ML T İst eçrə L T Ц L T Ц (Gərg Xüsus çə (Səht 3 FL ML T st eçrə * Səth gərə FL MT Deforasa F L T M L T Gərg FL ML T Səht st eçrə L T Ц 3 MT Ц Əаvə

83 M Ktabaa 83 Səht gərə FL Teperatur Ö Ö MT Zaa üddət T T Xüsus ş LT Ц MLT Ц Burucu oet FL ML T Surət FT FT Da Oüü FL T Keat öüü L T İş FL 3 FL T L ML T T

84 M Ktabaa 84 Ibrаh Əbüfə оğu Nəbbоv Vаsf Tаıb оğu Məədоv NЕFTQАZ MƏDƏN MАŞIN VƏ АVАDАNLIQLАININ АVTОMАTLАŞDIILMIŞ LАYIHƏLƏNDIMƏ SISTЕMI VƏ MÜHƏNDIS HЕSАBLАMА MЕTОDLАI