13. Градежни малтери Припремање на малтерите

Transcript

1 13. Градежни малтери Под градежен малтер се подразбира материјал кој се добива со стврднување на хомогенизирана смеса од ситен агрегат и некое неорганско врзно средство, вода и додатоци. Малтерите се композити материјали кои спаѓаат во групата на вештачки камени материјали. Тие се едни од најстарите градежни материјали кои наоѓаат многу широка примена во градежништвото. Се употребуваат за: (1) ѕидање на сите ѕидови во камен, тули, блокови, разни видови на плочи од лесен и обичен бетон; (2) малтерисување на внатрешни и надворешни ѕидови во еден или повеќе слоеви; (3) изработка на подлоги и кошулки за подови; (4) како спојно средство при обложување на ѕидовите и подовите со керамички плочки; Во поново време се користат и како материјали за: (1) заливање на спојувањата, дилатациите на елементи од монтажни бетонски конструкции; (2) инектирање на шуплини и пукнатини во карпести маси, во тлото и во бетонските конструкции. (3) исполнување на каналите за каблите во преднапрегнатите конструкции. Во зависност од видот на полнилото - агрегатот малтерите се делат на: лесни малтери со волуменска маса во стврдната состојба до 1500kg/m 3 ; обични малтери со волуменска маса од kg/m 3. Во зависност од намената малтерите се делат на: (1) малтери за ѕидање; (2) малтери за малтерисување; (3) малтери за ињектирање; (4) декоративни малтери Припремање на малтерите Малтерските мешавини, како композитен материјал составен од врзиво, агрегат, вода и додатоци, може да се добијат на два начина: (1) со мешање на сите компоненти на градилиште, или (2) како суви малтери, сува мешавина од врзиво и додатоци која се припрема во фабрика, а на лице место, на градилиште, само се меша со пропишаната количина на вода. Сувите малтери се испорачуваат во вреќи под различни комерцијални имиња. Поради едноставноста на употребата во последно време имаат 258

2 поголема примена бидејќи обезбедуваат стандарден квалитет на стврднатиот малтер. Малтерите се припремаат рачно или машински во специјални мешалки каде со мешањето се обезбедува хомогенизирање на мешавината од составните компоненти. Хомогеноста се препознава по едноличноста на бојата, составот и пластичноста. Во практиката, при припремањето на малтерите во последно време се користи дозирање на компонентите според масата. Во прв ред тоа се однесува на врзивото и додатоците, адитивите. Температурата на водата за припремање на малтерите може да изнесува најмногу 80ºC, а на песокот најмногу до 40ºC. Времето на мешање се одредува врз основа на видот на малтерот и типот на мешалката. Кај обичните малтери мешањето трае 1,5 2,5 минути, кај лесните малтери тоа изнесува 2,5 3,5 минути Материјали за изработка на малтерските мешавини (1) Врзива При припремањето на малтерите од посебна важност е да се избере погодното врзиво. За таа цел обично се користи: (1) цемент; (2) вар; (3) гипс. Малтерите може да се припремаат со едно врзиво, т.н. прости малтери, или комбинација на повеќе врзива, најчесто две, и таквите мешавини се сложени малтери. Според врзивото секој од малтерите го носи и соодветното име: цементен малтер, варов малтер, гипсов малтер, продолжен малтер, или варцементен малтер или вар-гипсен малтер. Во цементните малтери се користи 10 20% од вкупното количество на цемент што се користи во градежништвото. (2) Агрегат Значајна компонента во составот на секој малтер е агрегатот, или полнилата. Затоа, при проектирањето на мешавините треба да се обрне посебно внимание на адекватниот избор на истиот, бидејќи со тоа ќе се влијае и на карактеристиките на малтерот. Во зависност од потеклото на полнилата можна е следната поделба: Неоргански полнила: природен песок, речен или мајдански, дробен песок, пуцоланска земја, експандирана глина-керамезит, разни врсти згура, летечка пепел, и др. Органски полнила: струготини од дрва, ситнеж од плута, гранули од експандиран полистирен (стиропор), и др. Најширока примена во градежништвото имаат малтерите за ѕидање и за малтерисување кои се припремаат со природен или дробен песок со соодветен гранулометриски состав. Гранулометрискиот состав го покажува меѓусебниот однос на одделни категории зрна во склоп на агрегатот. Гранулометрискиот состав се добива со постапката на просејување при што се користи одреден број сита, т.н. гарнитура со однапред определена големина на отворите d i (i=0,1,2... n), Сл (а). Големината на отворите на ситата се 259

3 намалуваат одејќи кон долу. Вкупната маса А (kg) на потполно сувиот агрегат се просејува со истурање од горе на ситото со максимална големина на отворот d n и потоа целата гарнитура се протресува при што доаѓа до просејување. После точно определено време на просејување, со мерење се утврдува масата на агрегатот a i што се задржала на одделните сита со дијаметар d i, т.н. делумен остаток во (kg) со чија помош може да се определи и кумулативниот (полниот) остаток на одделните сита O i. (а) (б) Сл Гранулометриски состав, (а) гарнитура на лабораториски сита просејување, (б) гранулометриска крива на просејуваниот агрегат На пример, кумулативниот остаток на ситото со отвор d i е еднаков на збирот на делумните остатоци на ситата што се над него, односно: O n i = k= i a k 100 (%) Процентуалната вредност на овој остаток за ситото d i во однос на вкупната маса А на просејуваниот агрегат е дефиниран со изразот: Oi 1 pi = 100 [%], pi = ak 100 A A При изборот на ситата максималниот отвор d n се бира така што низ него да минува целокупната количина А на агрегатот што значи дека делумниот остаток a n =0, т.е. процентот на минување на материјалот низ ова сито е Y n =100%. Тогаш процентот на минување на материјалот низ произволно сито со отвори d i е дефиниран со релацијата: n k= i (%) n Oi 1 Yi [%] = 100 pi[%] Yi ak 100 A A = = k= i Ако во еден правоаголен координатен систем на апцисната оска се нанесат отворите на ситата, односно големината на зрната на агрегатот d(mm), а на ординатната оска процентот на минување на материјалот низ одделните сита Y i (%) се добива гранулометриската крива на испитуваниот агрегат, Сл (б). (%) 260

4 Посебно треба да се нагласи дека методот на просејување може да се примени само на зрна со големина до 0,04-0,05 mm што претставува и граница до која ситата и практично може да се изработат. Во градежната практика најчесто се користат сита со квадратни отвори: плетени мрежи бушени отвори 0.063; 0.125; 0.25; 0.5; 1.0; 2.0; 4.0; 8; 16; 31.5; 63; 125; 300 mm (i 1) или di = 2 d1, каде d 1 е првиот отвор во низот. Според нашите стандарди, за малтерите за ѕидање се препорачува гранулометриската крива на избраниот природен или дробен агрегат да се наоѓа во шрафираното подрачје на соодветните d-y дијаграми прикажани на Сл Сл Подрачје на препорачани гранулометриски криви за природен и дробен агрегат за малтери за малтерисување Песокот за малтерисување на основниот слој може да има најкрупно зрно до 5 mm, додека максимално зрно за завршниот слој може да биде 3 mm. Агрегатот за малтерите за ѕидање и малтерисување треба да задоволи и некои услови во однос на содржина на штетни примеси, глинени компоненти и органски материи. На пример, во речниот песок смее да има најмногу 1% грутчиња од глина, во мајданскиот песок оваа граница е 1.5%. Исто така ограничено е и максималното присуство на честички што минуваат низ сито со отвори од 0.09mm и 0.02mm, и тоа: отвор: 0.09mm за песок за ѕидање 15% 5% за песок за малтерисување 10% 2% 0.02mm Ограничувањето на присуството на глинените и многу ситните честички во песокот е битно, бидејќи истите заради големата специфична површина на зрната бараат многу поголема количина вода во процесот на врзување што условува влошување на физичко-механичките карактеристики на малтерот. Од друга страна, ако овие ситни честички ги обвиткаат зрната на агрегатот се 261

5 намалува атхезијата со врзивото што исто така неповолно влијае на особините на малтерската мешавина. Во песокот за припремање на малтери постои ограничување на присуството на органските материи (до max 0.01%), на сулфатите, сулфидите, хлоридите, нитратот и нитритот, бидејќи тие во значајна мера може да го загрозат процесот на стврднување на врзивото. Карактеристично е да се напомене дека сувите малтерски смеси се мешаат со сув песок со влажност до 1%. (3) Вода Водата за припремање на малтерите не смее да содржи состојки кои може да влезат во хемиска реакција со врзивото. Со прописите е утврдено дека за оваа намена може да се користи вода со PH фактор најмалку 4,5. Водата за малтерите мора да одговара на условите за квалитет според стандардот МКС У. М Ова значи дека обичната вода за пиење може да се користи без претходни испитувања. Потребната количината на вода зависи од видот и количината на врзивото, од типот на агрегатот и неговиот гранулометриски состав. Се прават обиди аналитички да се дефинира оптималната количина на вода за припрема на малтерската мешавина. На пример, потребната количина на вода за цементен малтер може да се пресмета со помош на емпирискиот образец на Фере: Каде е: W=0,235C+0,23F+0,09M+0,03G W - потребна количина на вода; C - потребна количина на цемент; F - количина на ситен песок (0 0,5 mm); M - количина на песок со средна големина (0,5 2 mm); G - количина на крупен песок (2 5 mm). (3) Додатоци - адитиви Малтерите главно се користат во тенки слоеви кои се нанесуваат на подлогите без збивање. Обично, подлогите се од порозен материјал, (тули, лесен бетон и друго) кои многу брзо, капиларно извлекуваат определени количини вода од мешавините и на тој начин ја намалуваат нивната пластичност што директно влијае на обработливоста на малтерот и можноста за погодна вградливост. За таа цел при изработка на малтерите многу често се користат различни додатоци од неорганско и органско потекло, т.н. пластификатори кои и овозможуваат на смесата подолго време во себе да ја задржи водата, обезбедувајќи на тој начин соодветна пластичност во текот на целото време на работа со неа. Еден од најважните пластификатори на малтерите е варта која додадена во сложените малтери на база на цемент и гипс ( вар-цементен и вар-гипсов малтер) ја зголемува нивната обработливост и вградливост. Како пластификатор во цементниот малтер може да се употреби и згура, електрофилтерски пепел, камено брашно и друго. 262

6 Освен овие неоргански, постојат и органски пластификатори кои се применуваат во количини од неколку проценти во однос на масата на врзивото. Во зависност од намената и условите во кои ќе се вградува малтерската мешавина, можно е да се користат и други адитиви: додатоци за забавување на процесот на врзување; антифриз додатоци кои ја намалуваат температурата на смрзнување на мешавината што овозможува работа при ниски температури и до (-)10 ºC; додатоци за намалување на водопропустливоста Како додатоци во малтерот може да се употребуваат и различни бои, посебно при малтерисувањето на завршните видливи слоеви. Боите треба да бидат постојани, да не влегуваат во реакција со врзивото, и да не влијаат негативно на процесот на стврднување Видови на малтери Поделба според видот на врзивото (1) Варов малтер Се применува за ѕидање и внатршно малтерисување на ѕидови од тула, камен, разни блокови и друго. Се добива со мешање на хидратисаната вар (гасена вар), песок и вода. Во зависност од бараните својства на стврднатиот малтер волуменските односи меѓу вар:песок варира од 1:1 до 1:4. Количината на вода за припремање на малтерот е во функција од бараната конзистенција на мешавината што ќе обезбеди оптимална обработливост и вградливост. Ориентационо количините на материјалите потребни за припремање на 1m 3 варов малтер за различни волуменски односи на компонентите се презентирани во Табела13.1: Табела 13.1 Потребна количина на компонентите за 1m 3 варов малтер Материјал (m 3 ) 1:1 1:2 1:3 1:4 Врзиво-вар 0,55 0,4 0,31 0,256 Песок 0,55 0,8 0,93 1,024 Вода 0,14 0,16 0,18 0,20 За практични потреби, количината на негасена вар во kg за 1m 3 малтер со доволна точност ќе се определи ако вредностите за волуменската застапеност на гасената вар (варна каша со стандардна конзистенција) во горната табела се помножи со 450. Кога се проектира составот на варовиот малтер треба да води сметка дека специфичната маса на гасента вар е kg/m 3, додека волуменската маса на гасената вар во прав 263

7 во растресита состојба kg/m 3 во збиена состојба kg/m 3. Варовиот малтер има мала јакост, споро врзува и стврднувањето не е рамномерно по целата маса, не е отпорен на вода и под дејство на водата многу брзо пропаѓа. За да се подобри отпорноста на малтерот на вода се прави конбинација на вар-пуцолан или вар-пуцолан-песок, т.н. пуцолански малтер кој е многу постојан во влажни услови, во услови кога е изложен непосредно на дејство на вода, па дури и на морска вода. Размерот на мешање на компонентите хидратантна вар-пуцолан по масата на варта изнесува 1:3 до 1:4, а додека при мешавината хидратантна варпуцолан - песок е 1:2:9. (2) Цементен малтер Претставува комбинација на цемент, песок и вода. Волуменскиот размер на мешање цемент-песок се движи од 1:1 до 1:4, а вода се додава по потреба во зависност од проектираната конзистенција. Многу често, за различни видови ињектирање се користи мешавина само од цемент и вода со водоцементен фактор помеѓу 0,4 и 0,5. Цементниот малтер се употрбува за ѕидање и малтерисување на различни видови на ѕидови, за изработка на кошулки и подлоги за подови и хидроизолации, за ињектирање и друго. Тој е многу постојан и траен при нормални услови на експлоатација и има значително поголема механичка јакост од варовиот малтер. Волуменскиот однос на компонентите за припремање на 1m 3 цементен малтер се дадени во Табела Табела 13.2 Потребна количина на компонентите за 1m 3 цементен малтер Материјал (m 3 ) 1:1 1:2 1:3 1:4 (3) Гипсен малтер Цемент 0,665 0,45 0,336 0,268 Песок 0,665 0,9 1,008 1,023 Вода 0,43 0,4 0,35 0,33 Под гипсен малтер се подразбира или само мешавина гипс-вода, т.н. гипсена каша, или мешавина гипс - вода - агрегат. Ако се припрема мешавина само од гипс и вода тогаш гипсот се истура во водата, внимателно се меша, и вака припремената каша мора веднаш да се употреби заради тоа што гипсот многу брзо почнува да врзува. За оваа мешавина обично се користи 80% вода во однос на масата на гипсот. На мешавината гипс - вода може да се додаде песок, мермер во зрна или во прав, различни адитиви, бои и друго. 264

8 Гипсениот малтер се употребува за внатрешно малтерисување, не се употребува за надворешни работи бидејќи гипсот не е постојан во влажна средина. (4) Продолжен (вар - цементен) малтер Се добива со мешање на вар - цемент - песок - вода во соодветен волуменски однос: Цемент : вар : песок = 1 : 1 : 5, 1 : 2 : 5, 1 : 1 : 6, 1 : 2 : 6. Заради присуството на вар овој малтер има подобра обработливост од цементниот малтер. Се користи за ѕидање и малтерисување на внатрешни и надворешни ѕидови од различни материјалиразни видов. Количината на вода зависи од конзистенцијата на малтерот. За 1м 3 готов продолжен малтер во размер 1:1:5 и 1:2:6, потребно е соодветно: цемент 270 kg; вар 0,190 m 3 ; песок 0,950 m 3 ; вода 0,28 m 3, цемент 230 kg; вар 0,330 m 3 ; песок 0,820 m 3 ; вода 0,28 m 3. (5) Гипс - варов малтер Претставува мешавина на гипс, вар, песок и вода со ориентациони вредности на компонентите за стандардизирани односи на врзивата и агрегатот гипс : вар : песок, презентирани во Табела Се забележува дека гипсот се дозира во тежински однос а останатите компоненти во волумнски односи. Варта во овој состав е пластификатор. При припремањето на мешавината најпрво се мешаат варта, песокот и водата, а потоа на крајот, непосредно пред употребата се додава гипсот. Овој малтер не е погоден за малтерисување на надворешни ѕидови ниту пак за ѕидање на ѕидови изложени на влага. Табела 13.3 Потребна количина на компонентите за 1m 3 гипс-варов малтер Материјал 1:3:9 1:2:6 1:1:5 1:1,5:3 Гипс (kg) Варова каша (m 3 ) 0,300 0,300 0,190 0,370 Песок (m 3 ) 0,900 0,900 0,950 0,750 Вода (m 3 ) 0,250 0,200 0,250 0,

9 Поделба според намената (1) Малтери за малтерисување Главно се користат за внатрешно и надворешно малерисување. При релативна влажност на воздухот од 60% за внатрешно малтерисување се употребува варов малтер, гипсен малтер, вар-гипсен малтер и вар-пуцолански малтер. Според начинот на припремање малтерите за малтерисување се делат на: монолитни или водени малтери, суви малтери. Монолитниот малтер е слој на малтер што се нанесува на површината на некој друг материјал, внимателно израмнет и стврднат на самиот градежен објект. Сувиот малтер претставува тенки листови веќе претходно стврднат малтер кој за површината на ѕидот се прицврстува со помош на лепак или со метални котви. Според намената се делат на: обични, градежни малтери за обработка на надворешни и внатрешни ѕидови кои обично после стврднувањето се варосуваат или молерисуваат - се бојат; декоративни малтери кои содржат и боја, служат за обработка на надворешните и внатрешните ѕидни површини кои после стврднувањето не се бојат; специјални малтери - се употребуваат за хидроизолација, како заштита од рентгентско зрачење и друго. Според положбата на ѕидот се делат на: малтери за основен слој кој се нанесува како подлога непосредно на ѕидот, со најголемо зрно на агрегатот од 4мм; малтер за завршен слој, т.е. за фино малтерисување кој се нанесува преку основниот слој и обезбедува рамна и глатка површина, со најголемо зрно од од 2мм. (2) Малтери за ѕидање За ѕидање на ѕидови од камен и ѕидови од тули главно се користат воздушни, хидраулични и сложени малтери. Воздушните, т.е. варовите малтери имаат добра обработливост и моќ на прилепување на површината на каменот и тулата, и може да се употребуваат само во суви услови на врзување и стврднување. Хидрауличниот малтер (цементен малтер) се употребува за ѕидање на подземни конструкции или конструкции во вода. За камена ѕидарија, за камен со неправилен облик се користи песок со големина на зрната од 5 mm, а при плочи и камен со правилен геометриски облик до 2,5 mm. За да се зголеми 266

10 пластичноста на малтерот се додаваат адитиви, пластификатори, соединенија кои ја намалуваат потребната количина на вода и ја зголемуваат отпорноста на мраз. Сложените малтери, т.е. продолжниот малтер се користи при ѕидање во влажни услови при што содржината на цементот не смее да биде помала од 100 kg на 1 m 3 малтер. (3) Малтери за инјектирање. Составот на овие малтери зависи од повеќе фактори: предметот на инјектирање, геометриските карактеристики на просторот што се инјектира, начинот на инјектирање и друго. За инјектирање обично се користат мешавина на цемент и вода со или без додатоци на агрегат. Како агрегат се користи: кварцен песок, иситнет варовник, каменесто брашно, пуцолан и сл. Потребната количина на вода зависи од условите на флуидност на мешавината. Се додаваат адитиви за зголемување на отпорноста на мраз. Најчесто се користи за заптивање на спојници, канали за кабли во претходно-напрегнатите конструкции, за исполнување на пукнатини во бетонот, почвите и друго. (4) Малтери за специјална намена Во оваа група на малтери спаѓаат: декоративни малтери; малтери за хидроизолација; термоизолациони малтери; малтери за звучна заштита малтери за заштита од зрачење малтери за заштита од пожар малтери за санација, или т.н. репаратурни малтери Декоративни малтери Во оваа група на малтери од посебно значење се малтерите за обработка на фасади, т.н. фасадни малтери. Тоа се композитни материјали со најразличен состав. Главно, во минатото и денеска, како врзни средства во овие малтери се користи комбинација од градежна вар и цемент. Фасадните малтери се нанесуваат на ѕидови изведени од различни елементи за ѕидање или на бетонски ѕидови. Малтерисувањето се врши во слоеви, и тоа најмалку во 2 слоја, најчесто во три слоја, а во зависност од типот на фасадата можно е бројот на слоевите да биде и поголем. Првиот слој вообичаено се нафрлува на ѕидната површина во дебелина од 5мм и е познат под името шприц малтер. Тој по правило претставува течна мешавина на песок (обично 0/2мм) и цемент во размер 1:1 (се користи кг цемент за секој 1м 3 песок). Понекогаш, за да се намали впивањето на вода од страна на 267

11 подлогата зависно од материјалот од кој е изведен ѕидот, како врзиво во првиот слој се користи и мешавина од цемент и вар во однос 6:1 до 8:1. Вториот слој на малтерот за обработка на фасадите, вообичаено е продолжен малтер со поголема дебелина од см со различен однос на цемент:вар:песок: 1:1:5; 1:2:5; 1:1:6, 1:2:6 при што цементот е застапен со кг/м 3 малтер. Завршните слоеви на фасадните малтери треба да задоволат и одредени естетски барања и најчесто се приготвуваат како обоени и спаѓаат во категоријата на племенити малтери. Се користат мешавини со различити врсти на агрегат, така што бојата и големината на зрната ќе имаат пресудна улога во постигнувањето на бараниот визуелен изглед. Еден од таквите племенити малтери е т.н. терабона малтер, кој најчесто е компониран во следен состав: цемент:вар:агрегат=1:3:9 или цемент:вар:агрегат=2:3:9 при што може да се користи обичен или бел цемент; агрегат од мешавина на камено брашно, декоративна дробина и мали количини на шљунак со големина на зрната од 1мм; во смесата се додава евентуално и саканата боја. После нанесувањето на овој слој од малтер, додека е во свежа состојба се пристапува кон завршна обработка со цел да се оствари саканата рапавост. Ова се постигнува со примена на различни гладалки кои при гладењето на површината ги повлекуваат со себе и крупните зрна на агрегатот создавајќи бразди со што се добива и саканиот ефект на рапавост на фасадната површина. Во поново време како декоративни фасадни малтери се користат и полимер модифицирани цементни малтери, т.е. цементните малтери со додаток на полимери. Најчесто како додаток се применува водена дисперзија на поливинилацетат (ПВА). За постигнување на соодветни визуелни ефекти се применуваат различни видови агрегат и различни начини на завршна обработка. Ако овие малтери се негуваат на воздух, тогаш може да постигнат и 4 пати поголема јакост на свиткување, а преку 2 пати поголема јакост на притисок во споредба со истите малтери припремени без наведениот додаток. Исто така заради присуството на полимерот модифицираните малтери имаат помали волуменски деформации, не пукаат, многу малку впиваат вода така што се по отпорни на дејство на мраз и имаат многу поголема моќ на прилепување, адхезија на подлогата на која се нанесуваат. Освен овие класични малтерски мешавини, денеска широка примена имаат и фабрички припремени малтерски мешави, т.н суви фасадни малтери кои се јавуваат под различни трговски-маркетинг имиња. Најчесто тоа се тенкослојни малтери за завршна обработка кои влегуваат во склоп на специјални системи на фасади: ДЕМИТ, СТИРОТЕРМ, СТО, АДИНГТЕРМ, и др. Во групата на декоративни малтери може да се придружат и т.н. терацо мешавини со чија обработка се добива ефект на вештачки камен. Служат за обложување на подови, ѕидови, скалишни простори и др. Бараните ефекти се постигнуваат на тој начин што во цементниот малтер се додава декоративен агрегат со одредена големина на зрната и саканата боја. Се нанесува во слој од 2-3см на претходно обработена доволно рамна, најчесто бетонска површина. После стврднувањето на терацо малтерот, површината се бруси, т.е се глади со специјални машини и се мие така што се открива структурата на вештачкиот камен. Во зависност од големината на зрната на агрегатот, терацо 268

12 подот може да биде: ситнозрнест-со големина на зрна од 2мм; среднозрнест со агрегат од 3-4мм; крупнозрнест со зрна 5-6мм. Малтерската мешавина може да биде составена на различни начини. Подолу е даден пример на една од возможните рецептури за терацо под со количините на составните компоненти за 1м 2 површина и 1см дебелина на слојот: 8 кг бел цемент; 2кг камено брашно; 16кг декоративен камен-дробен мермер, гранит, и др.; 5кг вода; евентуално може да се додаде пигмент-150гр. Малтери за хидроизолација. За приготвување на овие малтери се употребува цемент од повисока класа, песок, вода и адитиви за зголемување на водонепропустливоста, т.н. хидрофоби. Песокот треба да е чист, гранулиран, со големина на зрната до 3мм, а присуството на зрната од 0,25мм треба да изнесува околу 20%. Размерот на мешање е цемент:песок=1:2 до 1:3. Дозирањето на адитивите е по маса на врзиото според пропишаните количини на производителот. За да се обезбеди потребната водонепропустливост, обично овие малтери се нанесуваат во неколку слоеви со вкупна дебелина од 3-4см на вертикални површини, а 3-5см на хоризонтални површини. Првиот слој по правило секогаш е шприц-малтер со дебелина од 0,5см. Потоа се нанесесуваат уште два слоја: еден слој од цементен малтер со однос цемент:песок=1:3 со дебелина од 1,5cm, и завршен слој со дебелина 0,5 cm со однос на цемент:песок од (1:1) (1:2). Заштитата од продирањето на водата може да се оствари со примена на полимер-модифицирани цементни малтери. Како полимери најчесто се користат полимерните латекси, од кои најширока примена има каучукот н база на бутадиенстирен. Дозирањето на полимерот е до 10% во однос на масата на цементот. Односот на мешање цемент:песок = (1:1) (1:3). Малтерот се нанесува со дебелина од 1,5-2,5 см на претходно припремена подлога која е премачкана со предпремачкувач (цементен малтер со зрна до 2мм, во размер 1:1 до 1:2) кој се подготвува со поголема количина на дисперзијата и вода која ќе обезбеди таква конзистенција за да може овој слој да се нанесува со тврда четка. Вообичаено, ваквите малтери се водени дисперзни системи кои се користат како готови фабрички производи, и затоа треба строго да се почитуваат упатствата за мешање и начинот на вградување кои ги пропичува производителот. Во поново време како хидроизолациони малтери се користат различни видови на полимерни малтери кои се нанесуваат во тенки слоеви, обично до d=6мм. Искуството покажало дека најдобра заштита се постигнува ако како полимерно врзиво се користи епокситна смола. Агрегатот треба да има максимално зрно со големина D=d/3mm, односно агрегат од кварцно брашно и кварцен песок со max зрно од 2мм. Малтерот се нанесува на цврсти и рамни подлоги (бетон, цементен малтер за израмнување) кои се премачкани со чист полимер-епокситна смола, за да се обезбеди подобра атхезија на малтерот и подлогата. За хидроизолациони малтери изложени на дејство на агресивна средина се користи сулфатно отпорен цемент или некој друг цемент отпорен на хемиски агресии. 269

13 Малтери за звучна изолација Како врзно средство во овие малтери се користи портланд цемент, вар, гипс и смеси со каустичен магнезит. Овие малтери, генерално припаѓаат во групата на лесни малтери со волуменска маса од kg/m 3. Како агрегат служи еднофрaкциски песок од згура, керамзит, перлит, вермикулит, експандиран полистирен, дробена тула и др., со големина на зрната од 2,5 5 mm, при што максимално зрно е 4-5mm, Малтерот за звучна изолација треба да има отворена порозност што се постигнува со правилен избор на врзното средство и гранулометрискиот состав на грегатот. Термоизолациони малтери Во склоп на системите за термоизолација се применуваат и малтери кои се изработуваат од лесни агрегати. Денаска, најчесто како агрегат се користат гранули од експандиран полистирен при што се добива EPS малтер (обичен или микроармиран), или песок од перлит за т.н. перлитен термоизолазиски малтер. За термоизолација на сендвич елементите се користи EPS малтерот, а перлитниот малтер се користи за малтерисување на ѕидни површини. Перлитниот малтер претставува мешавина од цемент и хидратантна вар, како врзиво, песок од перлит со зрна до 2мм, и вода. Многу често се додаваат и аеранти кои создаваат пори кои ја зголемуваат затворената порозност на малтерот и ја подобруваат неговата термоизолациска моќ. Овој малтер се нанесува на ѕидната површина во два слоја со вкупна дебелина од 4см. Подлогата од бетон или од керамички производи треба претходно да е наквасена со вода и потоа да се премачка со ретка мешавина од вар-цементно млеко. Подолу е презентирана една од рецептурита за припремање на 1m 3 перлитен малтер: цемент 100kg, песок од перлит 1m 3, хидратантна -гасена вар 130 kg, вода l, аерант 2,5l. Овој малтер во свежа состојба има волуменска маса од 600kg/m 3. Во сува, стврдната состојба ги има следните карактеристики: волуменска маса 350kg/m 3, јакост на притисок 0,59 MPa, коефициент на спроведување на топлина λ=0,08w/m 0 C. Ако со перлитниот малтер се малтерисуваат фасадни ѕидови, тогаш мора да биде заштитен со некој додатен малтерски слој. За ова може да се кристат и тенкослојните малтери кои се употребуваат за завршна обработка на фасадата во склоп на фасадните системи ДЕМИТ, СТИРОТЕРМ и др. Малтери за заштита од зрачење Овој тип на малтери спаѓаат во категоријата на т.н. тешки малтери кои се користат како материјали за заштита од радиоактивно зрачење. Посебно е значајна нивната примена при обработката на ѕидовите и плафоните на рентген-кабинетите, кога се нанесуваат во неколку слоеви во зависност од саканото ниво на заштита. Во составот на овие малтери освен цементот како врзно средство се применуваат и т.н. тешки агрегати, најчесто ситнозрнест 270

14 песок од барит со големина на зрната од 1-2мм, вода и одредени додатоци кои содржат лесни елементи: литиум, бор и др. Со примена на наведените адитиви се придонесува за подобрување на заштитните особини на стврднатиот малтер преку присуството на врзаната вода во цементниот камен, како и онаа која влегува во хемискоит состав на агрегатот и на додатоците. Размерот на малтерската мешавина од овој тип е во однос: цемент:песок =1:2.5 до 1:5, со тоа што во свежата мешавина се додаваат и адитви од типот на пластификатори и суперпластификатори со кои се обезбедува и соодветната обработливост. Волуменската маса на малтерот за заштита од зрачење најчесто се движи во границите од кг/м 3. Малтери за заштита од пожар Овие малтери се применуваат како облога на конструктивните елементи кои треба да се заштитат од делувањето на високите температури кои се развиваат при пожарите. Со повеќе испитување, а и од искуствата од веќе случени пожари, се дошло до констатација дека и со употребата на вообичаените малтери за малтерисување како варов, цементентен или продолжен малтер може да се обезбеди, во одредена мерка, зголемување на отпорноста на пожар особено ако се применети подебели слоеви на малтер. Меѓутоа многу подобри резултати се постигнуваат кога се користи алуминатен цемент. Најдобри резултати во однос на заштитата од пожар се постигнува со употреба на варов малтер во размер вар:кварцен песок=1:3 со додаток на 10% гипс. Многу ефикасна противпожарна заштита на конструктивните елементи се обезбедува со примена на гипсот, било како додаток во варовот малтер или применет во чисто гипсените малтери во однос: гипс:агрегат=1:0 до 1:3. Ако овие малтери се применуваат во тенки слоеви секогаш треба да се армираат со мрежа од жица-рабиц мрежа. Цементните малтери со полнила од лесен агрегат претставуваат, исто така ефикасна заштита од пожар. Вообичаено, како агрегат се користи содветно гранулирана згура од ложиштата на високите печки-шљака, дробена тула, песок или брашно од шамот, азбестни влакна или азбестно брашно, керамзит, перлит, вермикулит, и др. Денеска многу голема примена имаат готовите, фабрички припремени малтери на цементна основа во кои како полнило се применуваат азбестни влакна или азбестно брашно. Тие се користат за противпожарна заштита на челични конструкции и се нанесуваат со прскање на елементите. Малтери за санација - репаратурни малтери Репаратурните малтери најмногу се користат за санирање на површинските оштетувања на бетонските конструкции. Доколку ошетувањата се на мали длабочини, при прснатини од неколку милиметри до максимум од 10 мм, тогаш се применуваат епоксидни композити во вид на паста со полнило од камено брашно, и малтери во кои како агрегат се користи кварцен песок со големина на зрната од 1мм. Се препорачува овие материјали да не се користат локално, на мали површини, туку при санацијата да се опфати поголема површина која би била изложена на деструктивни оптоварувања. Најчесто, репаратурните 271

15 малтери се произведуваат фабрички при што во декларацијата се пропишани и условите на подготвување и техничките услови на примена, т.е начинот на вградување на истите. За санирање на подлабоки површински оштетувања на бетонските конструктивни елементи, најчесто се користат полимер-модифицираните цементни малтери со полнило од адекватно гранулиран кварцен песок со големина на зрната до 4мм. Во принцип, при примената на репаратурните малтери, посебно внимание се обрнува на обработката, т.е. припремата на површината што се санира со премачкување со претходни премази, т.н. прајмери неопходни за остварување на квалитетна врска помеѓу репаратурниот слој и основниот бетон. Составот на градежните малтери што се користат во објекти со голема важност треба претходно да се испита лабораториски, а својстата за време на нанесувањето и вградувањето треба постојано да се контролираат. За малтерите како и за бетонот треба да се приготви проект за малтерите кој ќе ги содржи неопходните податоци за нивниот состав, за технологијата на приготвување и нанесување, за условите на вградување и за контрола и оценка на својствата на градежните малтери Својства на малтерите Конзистенција (пластичност) на малтерите- МКС Б. Ц8 042 / 1981 Под конзистенција се подразбира степенот на поврзаност на компонентите од малтерската мешавина, кој влијае на големината на внатрешното триење во масата. Конзистенцијата е многу значајно својство на малтерите кое директно влијае на неговата обработливост. Обработливоста, всушност претставува способност на малтерската мешавина да се распостеле во тенок, хомоген слој преку одредена подлога. Бидејќи подлогите (на пример, тулите) не се никогаш идеално рамни конзистензијата на малтерот треба да овозможи што е можно порамномерна врска на малтерот со подлогата. Бидејќи јакоста и постојаноста на врската малтер-подлога во голема мерка зависи од остварената контактна површина, јасно е дека обработливоста на малтерот претставува многу значајна карактеристика. Конзистенцијата на малтерската мешавина зависи од видот, количината и гранулометрискиот состав на агрегатот, видот и количината на врзивото, количината на вода, евентуалното присуство на адитиви, постапката на подготвување и др. Доминантно влијание на ова својство има т.н. водоврзен фактор што претставува тежинскиот однос на врзивото и водата. Со оглед дека во најголем број случаи малтерските мешавини на подлогите се нанесуваат без интензивно збивање, конзистенцијата на мешавината може да биде и посува, т.е. може да се користат и мешавини со поголема вискозност. Конзистенцијата на малтерската мешавина може да се дефинира врз база на мерење на длабочината на продирање на стандарден метален конус кој влегува во состав на апаратурата покажана на Сл

16 Sl.13.3 Aparatura za odreduvawe na konzistencijata na malterite Оваа постапка, всушност претставува еден од можните начини за дефинирање на вискозноста на свежиот малтер и често се користи за рутински испитувања. Во зависност од вискозоста на малтерот, длабочините на продирање на конусот ќе бидат различни. На пример, за малтерот за ѕидање на ѕидови од полна тула се препорачува длабочината на продирање на конусот да изнесува 9-13cm, ако се ѕидаат ѕидови од шупливи тули и блокови од глина оваа вредност треба да изнесува 7-8cm, а ако ѕидот е од камен длабочината на продирање на конусот треба да изнесува 4-6 cm. Длабочината на продирање на конусот за малтерите за малтерисување во зависност од типот на слојот треба да ги задовили следните услови: основен слој: 8-10 cm завршен слој: 7-8 cm Доколку завршниот слој на малтерот се изведува со додаток на гипс, длабочината на продирање на конусот треба да биде нешто поголема 9-12 см. Според нашите стандарди, конзистенцијата (пластичноста) на малтерите се дефинира врз база на мерење на големината на распростирање d која се добива после потресување на примерокот на вибростол, Сл Оваа постапка во целост одговара на постапката која се применува при дефинирање на стандардната конзистенција на тестот за варта, МКС Б. Ц Sl Vibrostol 273

17 За малтерите за ѕидање, според стандардот МКС У. М2. 010, конзистенција на свежиот малтер мора да ги задоволи критериумите презентирани во Табела 13.4, кои се дадени за различни типови малтер. Табела 13.4 Конзистенција за малтери за ѕидање Вид на малтер Распростирање (мм) Пластичен малтер до 140 Пласточно-течен малтер Течен малтер преку 200 Критериумите на конзистенцијата на малтерите за малтерисување, во зависност од типот на слојот и големината на зрната на агрегатот, дефинирана преку распростирањето се презентирани во Табелата Табела 13.4 Мерки за распростирање на малтери за малтерисување вид на малтер распростирање (мм) најголемо зрно (мм) за основен слој за втор основен слој за завршен слој: без гипс со гипс Хомогеност- МКС У. М Под хомогеност се подразбира еднаквост на конзистенцијата и бојата по целата маса на малтерската мешавина. Ова својство се испитува на според стандардот МКС У. М8. 002, со кој се дефинираат методите за испитување на малтерите за ѕидање и за малтерисување. Малтерот се става во челичен калап со цилиндричен облик кој се состои од два прстена (1и 2) и сад со дно (3), Сл Овие елементи при налевањето на малтерската мешавина меѓусебно се споени со соодветни завртки. Мешавината излиена во калапот се изложува на пропишан режим на вибрирање со фрекфенција 3000 и амплитуда 0.35мм за време од 30 сек. Потоа, горниот прстен (1) со хоризонтално поместување се одвојува од долниот прстен (2), а долниот исто така со хоризонтално поместување се одделува од садот со дно (3). На овој начин се добиват две посебни количини на материјал, малтерска мешавина која му припаѓа на горниот прстен и малтерска мешавина која му припаѓа на садот со дното. Малтерската мешавина од горниот прстен и од садот со дното се истура во два посебни сада и рачно се меша 30 секунди. Така се добиваат 2 примерока од малтерот кои се испитуваат на вибростол. Разликата на распростирањето на малтерот од двата примерока во мм го покажува степенот на хомогеност на малтерот. 274

18 1 2 3 Сл Челичен калап за испитување на хомогеноста на малтерите Испитувањето се повторува два пати на по 2 примероци. Степенот на хомогеност се одредува како аритметичка срадина од два резултати со тоа што односот на резултатите добиени со две испитување (поголемата вредност на распростирање поделена со помалата) да не е поголем од 1,2. Ако не е задоволен овој критериум, тогаш испитувањето се повторува додека не се добие однос помал од 1,2. Условот за хомогеност на малтерската мешавина е од посебно значење за малтерите за малтерисување и токму затоа оваа особина е еден од пропишаните критериуми за квалитет Јакост на малтерите Јакостите на малтерите се одредуваат на три призматични примероци со димензии 4х4х16cm. Калапите во кои се изработуваат примероците се идентични на калапите за изработка на примероци од минералните врзива (цемент, вар, гипс). Доколку малтерот е доволно стврднат, примероците после 24 часа од моментот на изработка се вадат од калапите, а ако не може да се извадат без оштетувања, вадењето се одложува за наредните 24 часа. Примероците од варовиот малтер после вадењето од калапите се ставаат во просторија на температура od 20±2 о С и релативна влажност од 65±5% и се чуваат до испитувањето. Епруветите од продолжен малтер, до испитувањето се чуваат во влажен простор на температура од 20±2 о С и релативна влажност од %. Примероците од цементниот малтер, пак, после вадењето од калапот се потопуваат во вода со температура од 20±2 о С. Нивото на водата мора да биде најмалку 2cm над епруветите и остануваат потопени 28 дена. Водата мора да се менува секои 14 дена. Испитувањето на јакоста на затегнување при свиткување и на притисок се се вршат при старост на пробните тела од 28 дена. Најпрво се испитува јакоста на затегнување при свиткување f zs, и истата претставува средна вредност од измерената јакост на 3 примероци според диспозицијата прикажана на Сл Непосредно после испитувањето на јакоста на свиткување, секоја половина од призмите се испитува на притисок. Вкупно 6-те пробни тела се поставуваат меѓу две плочи со димензии 4х4cm, и се аплицира аксијална сила центрично на површината од 16cm 2, Сл

19 Сл Диспозиција за испитување на јакоста на свиткување Јакоста на притисок на испитуваниот малтер претставува средна вредност од 6-те одделни резултати. Доколку еден или два од шестте резултати отстапуваат повеќе од 10% од средната вредност, овие резултати се отфрлуваат, и тогаш јакоста на притисок е просечната вредност од преостанатите 4 или 5 резултати. Сл Испитување јакост на притисок Ако измерената вредност на јакоста на повеќе од две епрувети отстапува од просечната, испитувањето се повторува. Врз база на овие испитувања се дефинира т.н. марка на малтерот. Условите за поедини марки се дадени во Табела Јакоста на малтерот зависи од видот и количината на врзивото, од количината на вода, од видот, количината и гранулометрискиот состав на агрегатот, од начинот на приготвување, начинот на вградување, од карактеристиките на подлогите на кои се нанесува, од условите за стврднување, т.е. условите на околната средина и др. Заради тоа, во пракса при реални услови на експлоатација, треба да се посвети големо внимание на сите наведени фактори за да се добие малтер со одредени механички карактеристики Способност за задржување на вода Како што беше речено, конзистенцијата на малтерот треба да биде таква да овозможи добра обработливост и вградливост што ќе придонесе при нанесување на подлогата да се пополнат сите нерамнини (вдлабнатини, пукнатини и т.н.) што е основен услов да се оствари потребната рамномерност на врската малтер-подлога. 276

20 Табела 13.5 Услови за квалитет на одделни марки на малтер марка на малтерот М просечна вредност најмалку Јакост на примероците при старост од 28 дена f p (MPa) поединечна вредност најмалку просечна вредност најмалку f zs (MPa) поединечна вредност најмалку Покрај ова, составот на малтерските мешавини треба во потполност да ја исклучи можноста за појава на раслојување, издвојување на вода и сегрегација на честичките од врзивото и агрегатот, како и можноста за губиток на поголема количина вода после капиларното впивање од страна на подлогата. Доколку настапи било кој од овие случаи ќе дојде до осетно опаѓање на многу физичкомеханички карактеристики на стврднатиот малтер. Способноста за задржување на вода на одредена малтерска мешавина се испитува со споредување на јакоста на притисок на примероците изработени во метални калапи како во точка 3, со јакоста на примероците изработени на ист начин, но во калапи со дно од тули. Се смета дека свежиот малтер има задоволителна способност за задржување на водата ако јакоста на примероците изработени во калапи со дно од тули, во однос на јакостите на примероците припремени во калапи со метално дно, не се разликува повеќе од 15% Отпорност на дејство на мраз Отпорноста на малтерот на дејство на мраз во најголема мерка зависи од остварената компактност на стврднатиот малтер, т.е. од неговата структура, односот на врзивото и агрегатот, порозноста и др. На отпорност на мраз многу влијае и обработливоста на малтерската мешавина, бидејќи штетното дејство на мразот прво се појавува на местата каде заради несоодветна вградливост не е остварена потребната хомогеност на стврднатиот малтер (шуплини, пори, пукнатини). Отпорноста према дејството на мраз е посебно важна кај малтери кои се применуваат за малтерисување на површини изложени на атмосферски влијанија, бидејќи овие површини се дирекно изложени на влажнење и смрзнување. Отпорноста на материјалот на дејство на мраз се испитува на 6 примероци кои се изработуваат на ист начин како примероците за дефинирање на марката на малтерот. Три од овие примероци после 28 дена се потопуваат во вода и се држат до потполно заситување, а потоа наизменично во циклуси од по 4 часа се замрзнуваат на 20 о С и одмрзнуваат во вода на собна температура. Другите три примероци се чуваат на начин опишан во точка 3 и служат како еталони за 277

21 споредба. Се смета дека малтерот е отпорен на дејство на мраз ако после 25 циклуси на замрзнување и одмрзнување неговата јакост не се намали за повеќе од 20%, а масата не се намали за повеќе од 2% Атхезија на малтерот за подлоги Атхезијата на малтерот за подлогата зависи од видот на подлогата (камен, тула), конзистенцијата на малтерот, рамноста, порозноста и влажноста на подлогата, начинот на нанесување, т.е. вградување на малтерот и др. Испитување на атхезијата на малтерот за камен најчесто се врши на мали примероци од камен со димензии 50 х 50 х 20мм. Една страна на примерокот со површина 50 х 50мм се обработена така што во целост одговара на површината на каменот во реални услови. Овој примерок претходно се потопува во вода, па се става во посебен калап, Сл. 13.8, во кој е овозможено и да се изврши збивање на малтерот. После вградувањето на малтерот во овој калап и после пропишаното чување на добиениот примерок во влажна средина се пристапува кон оптоварување на примерокот со аксијална сила на затегнување Р. Sl Primerok za ispituvawe na athezijata malter-kamen Кај ова испитување можни се следните три случаи: примерокот се крши преку каменот, што значи дека јакоста на затегнување на каменот е помала и од јакоста на малтерот и од атхезијата малтер-камен, примерокот се крши преку малтерот, што значи дека јакоста на самиот малтер е помала од јакоста на каменот, а исто така помала и од атхезијата малтер-камен, примерокот се крши по контактот помеѓу малтерот и каменот, што значи дека атхезијата малтер-камен е помала и од јакоста на каменот и од јакоста на малтерот. Оваа атхезија може да се дефинира со помош на изразот: P f at = A gr at 278

22 каде Pgr е сила на лом (гранична вредност на силата P), а A at е површина на контактот малтер-камен. Атхезијата на малтерот за различни подлоги, а тоа значи и за подлоги од камен, може да се добие по пат на испитувања чија диспозиција е покажана на Сл Sl Op{ta dispozicija za ispituvawe na athezija pome u malter i podloga Како што се гледа, преку малтерисаната подлога се лепи некој крут елемент со призматична или цилиндрична форма со позната површина на основата. Кога врската помеѓу овој елемент и малтерот ќе се стврдне, малтерот околу елементот ќе се засече, така да под влијание на силата на затегнување Р напрегања трпи само површината на малтерот еднаква на површината на основата на залепениот елемент. И во овој случај атхезијата f at се добива со горенаведениот образец Останати поважни својства на малтерот Малтерите кои се применуваат за малтерисување на надворешни површини мораат да бидат во доволна мерка пропусливи за воздух, меѓутоа истовремено мора да бидат и водоодбивни. Овие својства се постигнуваат со оптимално дозирање на агрегатот, врзното средство и водата, при што при подготвувањето на малтерските мешавини се користат и различни адитиви (хидрофоби). За малтери кои се применуваат за внатрешни малтерисувања, се поставува и услов малтерисаната површина да биде погодна за нанесување на бои и тапети. Овој услов исто така се остварува со примена на погодни мешавини, на пример, со примена на мешавини со поситен агрегат и со поголема количина на врзно средство, т.н. глет-маса. Малтерите за обработка на површини под земја треба што е можно помалку да пропуштаат вода, и мора да бидат добри подлоги за нанесување на различни видови хидроизолации. Водонепропустливоста на малтерите се остварува со употреба на цементни малтери подготвени со поголема количина цемент, како и со користење на соодветни адитиви (заптивачи, хидрофоби). 279

23 14. Градежно стакло Стаклото е цврст аморфно изотропен материјал кој се добива со стврднување на оладените силикатни раствори. Стаклото е пронајдено во Египет и Месопотамија години пред нашата ера. Во I век пред нашата ера тоа е пренесено од Египет во Италија, од каде се распространува низ целата Римска Империја. Хемиската постојаност, проѕирноста, малата спроводливост на топлина, доволната механичка јакост, како и возможноста за потполна механизација и автоматизација на производниот процес дозволуваат стаклото да се користи таму каде што не би можел да се употреби ниту еден друг градежен материјал. Денеска, освен за застаклување на прозорските окна, стаклото се користи и како конструктивен материјал, термоизолационен материјал, звучноизолационен материјал, материјал за изработка на детаљи за украсување на фасада, како и за материјал за покривање и друго. Денеска, во модерната технологија за добивање на нови материјали, како што се композитните материјали, во матрицата на композитот се вметнуваат стаклени влакна и се добива материал со подобри карактеристики од оние на составните елементи на композитот Основни суровини Основна суровина за добивање на стаклото е кварцниот песок кој се топи на многу висока температура од ºC. После топењето тој се претвора во стаклена маса. Главно, при производството на градежното стакло, освен кварцниот песок (SiO 2 ) кој е застапен со %, најчесто 70 75%, се употребуваат и други суровини како што се: карбонатите: натриум карбонат (сода Na 2 CO 3 ), калиум карбонат (поташ K 2 CO 3 ), калциум карбонат, варовник (CaCO 3 ) или доломит (со 8 13 %), и оксидите на: олово (PbO), алуминиум (Al 2 O 3 ), цинк (ZnO) Освен овие, може да се употребат и други додатоци, како што е на пример, боракс (Na 2 B 4 O 3 ), миниум (Pb 3 O 4 ), во зависност од видот на стаклото и саканите особини: зголемена проѕирност, јакост, сјај и др. При ова, карбонатите го олеснуваат процесот на топењето, т.е. имаат функција на топители. Покрај главните суровини на стаклената маса се додаваат и помошни суровини за боење (кобалтов и манганов оксид и др.), за бистрење (натриум сулфат, шалитра) и средства за одземање на проѕирноста (калаен оксид и др.). 280