Željko M. Vuković Master zdravstvene njege UNIVERZITET ETSKA BOLNICA FOČA SIMPOZIJUM ZDRAVSTVENIH RADNIKA SRBIJE I KATEGORIJE SNAGOM REČI (SA MEĐUNARODNIM UČEŠĆEM), Zlatibor,26.10-30.10.2016 god STRES KOD ZDRAVSTVENIH RADNIKA NA RADNOM MJESTU - BURNOUT SINDROM
Herbert Freudenberger - 1974 - po prvi put opisan fenomen "burn out " stanje mentalne iscrpljenosti i gubitak motivacije "burnout" definiše kao: - Progresivni gubitak idealizma, energije, cilja i smisla vlasitog rada koji radnici doživljavaju kao rekakciju na hronični izvor stres na poslu - "Burnout" sindrom predstavlja specifično psihološko stanje koje je posledica intenzivnog, dugotrajnog i neumanjenog stresa na radnom mjestu.
Christina Maslach - 1976 - zaključila da kako emocionalno uzbuđenje na poslu, tako i način njegovog prevazilaženja, imaju značajne posledice na profesionalni identitet zaposlenih i na njihovo ponašanje na poslu "burn out" definiše : 1982 - sindrom koji sačinjavaju emocionalna iscrpljenost, depersonalizacija i smanjeno lično postignuće. - posledica je ozbiljnog neslaganja između prirode posla i prirode osobe koja posao obavlja"
Kada počnete sagorijevati, suočeni ste s ogromnim problemom. Sagorijevanje je puno više od stanja u kojem se jednostavno osjećate loše ili imate loš dan na poslu. To je hronično stanje neusklađenosti s poslom, a ono može predstavljati veliku krizu u vašem životu...
Tjelesni simptomi Emocionalni simptomi Bihervioralni simptomi Manifestacije sindroma sagorijevanja
Faze u razvoju sindroma sagorijevanja
PROFESIONALNI STRES Stresovi koje ljudi doživljavaju na poslu spadaju u kategoriju profesionalnih stresova. Profesionalni stres se manifestuje kao niz štetnih fizioloških, psiholoških i bihevioralnih reakcija zaposlene osobe na situacije u kojima zahtijevi na poslu nisu u skladu sa njihovim mogućnostima, sposobnostima i potrebama profesionalni stres ili stres na radnom mjestu jeste štetna reakcija organizma na štetne faktore sredine
Uzroci stresa na radu Personalnih faktori tipovi ličnosti, životno iskustvo, mehanizmi odbrane, strategija prevladavanja i demografske karakteristike. Interpersonalni faktori: socijalna ili fizička izolacija, loši odnosi sa nadređenima, međusobni sukobi, nedostatak socijalne podrške. Organizacioni faktori: vrsta posla, radno vrijeme, neuslađenost sadržaja posla, uvođenje novih tehnologija, konfliktnost profesionalnih uloga, strah od gubitka posla i loši fizički uslovi radne sredine.
CILJEVI ISTRAŽIVANJA 1. faktore značajne za nastanak sagorijevanja na poslu koji se tiču demografskih faktora: pol, dob, ukupna dužina radnog staža, bračni status i broj djece. 2. faktore značajne za nastanak sagorijevanja na poslu koji se odnose na karakteristike ličnosti radnika. 3. faktore značajne za nastanak sagorijevanja na poslu, koji se tiču radnog mjesta (odeljenja) rada. 4. učestalost sagorijevanja na poslu među zdravstvenim radnicima koji rade na hirurškom i internom odeljenju
CILJEVI ISTRAŽIVANJA 5. najčešće zdravstvene tegobe koje mogu biti аsocirаne sа sindromom izgаrаnjа kod zdravstvenih radnika. 6. postoje li značajne razlike između ispitanika koji rade na različitim odeljenjima u nivou sindroma profesionalnog izgaranja 7. da li je sindrom profesionalnog izgaranja na poslu učestaliji kod zdravstvenih radnika koji rade na hirurškom ili internom odeljenju i da li se sindrom izgaranja na poslu značajno češće javlja kod zdravstvenih radnika koji imaju visok nivo neuroticizma, otvorenosti ili ekstraverzije
METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Istraživanje je obavljeno kod zdravstvenih radnika koji rade u hiruškim i internističkim odeljenjima Univerzitetske bolnice Foča. Period maj do septembar 2015. godine. Kriterijum za uključivanje u studiju : ispitanici koji rade najmanje jednu godinu i neposredno su angažovani u njezi i liječenju pacijenata. Kriterijumi za isključivanje iz studije: ispitanici koji rade manje od jedne godine, ispitanici koji nisu uključeni u njezi i liječenju pacijenata.
METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA U ispitivanju je korišteno šest sledećih upitnika: 1. Sociodemografski upitnik; 2. Masleč inventar izgaranja (Maslach Burnout Inventory MBI); 3. Upitnik za mjerenje strukture ličnosti (Big Five - BFQ) 4. Upitnik suočavanja sa stresnim situacijama 5. Skala negativnih stresnih događaja 6. Skala opaženog stresa
REZULTATI ISTRAŽIVANJA Socio-demografske karakteristike ispitanika Pol ispitanika 20-39godina Starost ispitanika 40-60 godina Ukupno χ2 p Muškarci 18 (18) 15 (15) 33 (33) Žene 32 (32) 35 (35) 67 (67) 0,408 0,523 Ukupno 50 (50) 50 (50) 100 (100)
Podaci dobijeni anketom o bračnom stanju, prisustvu djece i unuka u odnosu na mjesto (odeljenje) rada ispitanika. Mjesto (odeljenje) rada ispitanika Tema Ponuđen odgovor Hirurško odeljenje Interno odeljenje Ukupno χ2 p Oženjen/Udata 25 (25) 33 (33) 58 (38) Bračno stanje Ne oženjen/ne udata 15 (15) 10 (10) 25 (25) Razveden 9 (9) 4 (4) 13 (13) 5,027 0.170 Udovac/Udovica 1 (1) 3 (3) 4 (4) Da li imate djece? Imam djecu 29 (29) 36 (36) 65 (65) Nemam djecu 21 (21) 14 (14) 35 (35) 2,154 0,142 Da li imate unuke? Imam unuke 3 (3) 3 (3) 6 (6) Nema unuke 47 (47) 47 (47) 94 (94) 1,256 0,521
Podaci dobijeni anketom o dužini radnog staža ispitanika, zaposlenosti članova porodice i školskoj spremi supružnika u odnosu na mjesto (odeljenje) rada ispitanika. Tema Ponuđen odgovor Mjesto (odeljenje) rada ispitanika Hirurško Interno odeljenje odeljenje Ukupno χ2 P Dužina radnog staža 1-10 godina 31 (31) 19 (19) 50 (50) 11-25 godina 7 (7) 10 (10) 17 (17) 5,864 0,043 26-40 godina 12 (12) 21 (21) 23 (23) Da li su Vam svi članovi porodice zaposleni? Jesu 43 (43) 36 (36) 79 (79) Nisu 7 (7) 14 (14) 21 (21) 2,954 0,086 Školska sprema supružnika u odnosu na ličnu stručnu spremu Ista 16 (16) 24 (24) 40 (40) Niža 3 (3) 4 (4) 7 (7) Viša 6 (6) 5 (5) 11 (11) 3,358 0,340
Podaci dobijeni anketom o mjesečnim primanjima supružnika u odnosu na lična prema mjestu (odeljenju) rada ispitanika. Tema Primanja supružnika u odnosu na lična primanja Ponuđen odgovor Ista Niža Viša Mjesto (odeljenje) rada spitanika Hirurško odeljenje Interno odeljenje Ukupno 16 (16) 17 (17) 33 (33) 6 (6) 6 (6) 12 (12) 3 (3) 10 (10) 13 (13) χ2 P 5,323 0,150 Prosječna mjesečna primanja u porodici < 500 KM 1 (1) 2 (2) 3 (3) 500-1000 KM 33 (33) 29 (29) 62 (62) > 1000 KM 16 (16) 19 (19) 35 (35) 0,849 0,654
Grafikon 1. Učestalost bavljenja sportom u ispitanika. 40% 35% 38% 30% Procenat (%) 25% 20% 15% 10% 5% 0% 6 % 6% Ne bavim se sportom 1% Svakog dana 13% 10% Nekoliko puta nedeljno 11% 15% Nekoliko puta mjesečno Muškarci Žene
Nivo izgaranja u tri subskale mjeren Maslash instrumentom među zdravstvenim radnicima različitog mjesta (odeljenja) na kojem rade. Tema Nivo izgaranja Mjesto (odeljenje) rada ispitanika Ukupno χ2 P Hirurško odeljenje Interno odeljenje Emocionalna iscrpljenost (Depresivno anksiozni sindrom) Nizak nivo 11 (11) 23 (23) 34 (34) Srednji nivo 18 (18) 18 (18) 36 (36) Visok nivo 21 (21) 9 (9) 30 (30) 9,035 0,011 Depersonalizacija (Nedostatak empatije) Nizak nivo 22 (22) 27 (27) 49 (49) Srednji nivo 7 (7) 17 (17) 24 (24) 13,010 0,001 Visok nivo 21 (21) 6 (6) 27 (27) Nizak nivo 49 (49) 39 (39) 88 (88) Lični uspjeh (dostignuće) Srednji nivo 1 (1) 4 (4) 5 (5) Visok nivo 0 (0) 7 (7) 7 (7) 9,936 0,007
Ukupan skor nivoa izgaranja dobijen Maslash instrumentom među zdravstvenim radnicima u odnosu na dužinu radnog staža ispitanika. Tema Nivo izgaranja Dužina radnog staža ispitanika 1-10 godina 11-25 godina 26 40 godina Ukupno Broj (%) χ2 P Sindrom izgaranja mjeren pomoću MBI skale Postoji sindrom izgaranja 2 (2) 4 (4) 18 (18) 24 (24) 10,469 0,005 Nema sindroma izgaranja 48 (48) 3 (13) 12 (12) 76 (76)
Ukupan skor nivoa izgaranja dobijen Maslash instrumentom među zdravstvenim radnicima u odnosu na mjesto (odjeljenje) rada. 50% 45% 45% Procenat (%) 40% 35% 30% 25% 20% 19% 31% Prisutan sindrom izgaranja 15% 10% 5% 5% Nema sindroma izgaranja 0% Hirurško odeljenje Interno odeljenje
NIVO OPAŽENOG STRESA zdravstvenih radnika koji rade na hirurškom i internom odeljenju, mjeren pomoću skale opaženog stresa. Tema Nivo opaženog stresa Mjesto (odeljenje) rada ispitanika Hirurško odeljenje Interno odeljenje Ukupno χ2 P Veoma nizak nivo 2 (2) 3 (3) 5 (5) Opaženi stress mjeren pomoću PSS skale Nizak nivo 13 (13) 8 (8) 21 (21) Srednji nivo 15 (15) 16 (16) 31 (31) 1,713 0,788 Visok nivo 14 (14) 17 (17) 31 (31) Veoma visok nivo 6 (6) 6 (6) 12 (12)
NIVO OPAŽENOG STRESA mjeren uz pomoć PSS skale u zdravstvenih radnika u odnosu na primanja u porodici na mjesečnom nivou u poslednja tri mjeseca. Tema Nivo opaženog stresa Primanja u porodici < 500 km 500-1000 km >1000 km Ukupno χ2 P Veoma nizak nivo 1 (1) 4 (4) 0 (0) 5 (5) Opaženi stress mjeren pomoću PSS skale Nizak nivo 0 (0) 14 (14) 7 (7) 21 (21) Srednji nivo 0 (0) 12 (12) 19 (19) 31 (31) Visok nivo 1 (1) 24 (24) 6 (6) 31 (31) 22,197 0,005 Veoma visok nivo 1 (1) 8 (8) 3 (3) 12 (12)
Rezultati dobijeni na SKALI STRESNIH ŽIVOTNIH DOGAĐAJA u cjelokupnom životu, do trenutka anketiranja. Tema Mjesto (odjeljenje) ispitanika Hiruško odjelejnje Interno odjeljenje Negativni stresni događaji 502 212
Aritmetičke sredine, standardne devijacije i značajnost razlika (t test) za četiri kategorije stresnih događaja u odnosu na broj stresnih događaja i indeks (intenzitet) stresnosti između grupa ispitanika tj. mjesto (odeljenje) rada. Kategorije stresnih događaja (Broj i indeks stresnih situacija) Mjesto (odeljenje) rada ispitanika t P Hirurško odeljenje Interno odeljenje M SD M SD Međuljudski konflikti 4,31 3,34 3,28 2,87 2,89 0,032 Indeks međuljudski konflikti 3,21 1,23 2,27 0,78 3,25 0,014 Egzistencijalni problemi 2,30 2,14 0,98 1,20 3,22 0,001 Indeks egzistencijalni problemi 2,70 0,85 2,09 0,54 1,88 0,048 Materijalni gubitak 2,06 0,86 1,98 0,91 1,83 0,201 Indeks materijalni 2,57 1,94 2,22 2,53 1,49 0,093 gubitak Ljudski gubitak 3,29 1,76 2,66 1,83 1,01 0,092 Indeks ljudski gubitak 3,19 2,69 2,53 2,50 2,01 0,198
Rezultati skale stilovi suočavanja sa stresnim situacijama Skale Hirurško odeljenje Mjesto (odeljenje) rada ispitanika Interno odeljenje t p M SD M SD 1. Pozitivna interpretacija 11,0 3,34 11,20 3,02 3,89 0,432 2. Aktivno suočavanje 11,3 2,23 11,7 2,78 3,22 0,115 3. Planiranje 15,0 2,14 14,7 2,20 3,22 0,554 4. Prihvaćanje 10,4 0,85 9,80 0,54 2,88 0,897 5. Obuzdavanje suočavanja 2,06 0,86 3,98 3,91 1,83 0,411 6.Pritiskivanje takmičarskih aktivnosti 8,57 3,94 8,22 3,53 2,49 0,802 7. Negiranje 10,2 3,76 6,3 3,85 4,89 0,042 8. Ponašajno izbjegavanje 13,3 2,69 7,43 2,50 2,23 0,012 9. Mentalno izbjegavanje 19,0 3,34 13,2 2,87 3,89 0,036 10. Socijalna podrška emocije 9,3 1,23 9,6 0,76 5,43 0,112 11.Socijalna podrška instrumentalno 2,30 12,0 0,98 11,8 4,22 0,613 12.Ventilisanje emocija 7,3 2,85 8,2 3,54 1,68 0,472 13. Humor 6,4 2,86 6,98 1,91 1,33 0,201 14. Alkohol 4,57 1,94 4,22 2,33 1,49 0,913 15. Religija 7,29 1,76 6,66 1,87 1,01 0,182 16. Fizička izolacija 12,19 2,69 7,53 2,50 2,37 0,003 17. Potiskivanje emocija 12,2 4,13 7,6 3,65 12,24 0,002
Aritmetičke sredine, standardne devijacije i značajnost razlika između prosječnih procjena korištenja tri primarna načina suočavanja sa grupama ispitanika koji rade na hirurškom i internom odeljenju. Mjesto (odeljenje) rada ispitanika t P Strategija Hirurško Odeljenje Interno Odeljenje M SD M SD Problemu usmjereno suočavanje 60,32 16,89 60,78 13,29 0,732 0,506 Emocijama sočavanje usmjereno 46,87 8,83 43,21 6,78 3,274 0,733 Suočavanje izbjegavanjem 86,30 15,14 58,21 1,20 9,223 0,001
Distribucija rezultata BIG FIVE upitnika među ispitanicima koji rade na hirurškom i internom odeljenju. Tema Nivo izgaranja Mjesto (odeljenje) radaispitanika-, Ukupno χ2 p Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Nizak nivo Umjeren nivo Visok nivo Nizak nivo Umjeren nivo Visok nivo Nizak nivo Umjeren nivo Hirurško odeljenje Interno odeljenje 20 (20) 18 (18) 38 (38) 8,036 0,021 31 (31) 15 (15) 46 (46) 13 (13) 3 (3) 16 (16) 12 (12) 13 (13) 25 (25) 14,010 0,502 24 (24) 26 (26) 50 (50) 15 (15) 10 (10) 25 (25) 8 (8) 7 (7) 15 (15) 9,243 0,032 44 (44) 16 (16) 60 (60) Visok nivo 13 (13) 12 (11) 25 (25)
Distribucija rezultata BIG FIVE upitnika među ispitanicima koji rade na hirurškom i internom odeljenju. Tema Nivo izgaranja Mjesto (odeljenje) radaispitanika- Ukupno χ2 p Hirurško odeljenje Interno odeljenje Nizak nivo 17 (17) 19 (19) 38 (38) Saradljivost Umjeren nivo 18 (18) 22 (22) 46 (46) 8,036 0,021 Visok nivo 11 (11) 13 (13) 16 (16) Nizak nivo 6 (6) 4 (13) 25 (25) Savjesnost Umjeren nivo 42 (42) 30 (26) 50 (50) 14,010 0,502 Visok nivo 11 (11) 13 (10) 25 (25)
Distribucija rezultata Big Five upitnika u odnosu na rezultate MBI skale. Tema Nivo izgaranja Mjesto (odeljenje) radaispitanika- Hirurško odeljenje Interno odeljenje Ukupno χ2 p Neuroticizam Ekstraverzija Otvorenost Nizak nivo Umjeren nivo Visok nivo Nizak nivo Umjeren nivo Visok nivo Nizak nivo Umjeren nivo 2 (2) 36 (36) 38 (38) 9 (9) 37 (37) 46 (46) 13 (13) 3 (3) 16 (16) 7 (7) 18 (18) 25 (25) 4 (4) 46 (46) 50 (50) 13 (13) 12 (12) 25 (25) 2 (2) 13 (13) 15 (15) 12 (12) 48 (48) 60 (60) 8,036 0,021 14,010 0,502 9,243 0,032 Visok nivo 10 (10) 15 (15) 25 (25)
Distribucija rezultata BIG 5 upitnika među zdravstvenim radnicima koji rade na hirurškom i internom odeljenju. Tema Nivo izgaranja Mjesto (odeljenje) radaispitanika- Hirurško odeljenje Interno odeljenje Ukupno χ2 p Nizak nivo 13 (13) 23 (23) 36(36) Saradljivost Umjeren nivo 6 (6) 34 (34) 40(40) 8,036 0,021 Visok nivo 4 (4) 20 (20) 24 (24) Nizak nivo 5 (5) 5(5) 10 (10) Savjesnost Umjeren nivo 5 (8) 66 (66) 72 (72) 14,010 0,502 Visok nivo 11 (11) 7 (7) 18 (18)
ZAKLJUČCI ISTRAŽIVANJA
1 Nastanak sindroma izgaranja kao reakcije na hronični profesionalni stres vezano je za karakteristike ličnosti. 2 Mjesto (odeljenje) rada ispitanika značajno utiče na nastanak stresa i sindroma izgaranja. 3 Ispitanici koji rade na hirurškom odeljenju imaju značajno viši nivo stresa u odnosu na ispitanike koji rade na internom odeljenju
4 Ispitanici koji rade na hirurškom odeljenju imaju značajno viši nivo profesionalnog sagorjevanja, kako u subskalama MBI skale (emocionalna iscrpljenost, depersonalizacija i lični uspjeh), tako i u ukupnom skoru u odnos na ispitanike koji rade na internom odeljenju. 5 Postojanje sindroma izgaranja na poslu značajno češće je kod ispitanika koji imaju visok nivo neuroticizma, otvorenosti ili esktraverzije kao bazičnu crtu ličnosti. 6 Osobe sa sindromom izgaranja češće obolijevaju od zdravstvenih tegoba, pri čemu značajnu ulogu imaju i karakteristike ličnosti.
Koraci za sprječavanje sagorijevanja uključuju: podjela aktivnosti na one koje iscrpljuju i tište, i one koje vraćaju energiju tehnika samoohrabrivanja: naći pozitivne stavove u životu koji dominiraju, postati svestan uzročnika stresa; postavljanje granice: profesionalni ciljevi moraju biti jasni, realni i ostvarivi njegovati međusobne odnose sa kolegama na poslu, međusobnu podršku koja pospešuje rad i umanjuje faktore koji doprinose javljanju sindroma sagorijevanja na radu tehnike relaksacije: pasivne (slušanje muzike, čitanje, spavanje) i aktivne (sve tehnike koje dovode organizam do opuštanja);
PREPORUKE 1. Prevencija sindroma izgaranja, prije svega, podrazumijeva da se ovaj roblem prepozna i uvaži. 2. Cilj strategija prevladavanja sindroma izgaranja je sprječavanje njegovog pojavljivanja i jačanje lične otpornosti. 3. Prevencija podrazumjeva da pojedinac ima naročite kapacite za samouvid, ili takvu okolinu koja će prepoznati simptome na vrijeme i adekvatno reagovati. 4. Poslodavci su obavezni da organizuju posao adaptirajući se na individualne potrebe radnika. Ipak, u našoj sredini to još uvijek nije dovoljno razvijena i prihvaćena praksa. 5. Ono što bi bilo poželjno je prije svega stvaranje prijatne atmosfere na poslu, pobrinuti se da posao bude dobro organizovan i raspoređen, da se poštuju tuđa mišljenja, pružaju informacije o obavljenom poslu, i slično.
UNIVERZITETSKA BOLNICA FOČA HVALA VAM NA PAŽNJI