Ftehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità

Ftehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità KUMMISSJONI NAZZJONALI PERSUNI B DIÛABILITÀ VerΩjoni façli biex taqra

Introduzzjoni Dan il-ktieb jg inek tifhem dak li hemm miktub fil-ftehim. Dan il-ktieb ma jg oddx minflok il-ftehim. Biex tkun taf eωatt x hemm miktub filftehim, trid tara d-dokument s i. Tkun tista tara wkoll liema pajjiωi ffirmaw il-ftehim. Id-dokument s i tista ibu mill-websajt tan-nazzjonijiet Uniti li jisimha enable: www.un.org/disabilities/ L-isem s i tal-ftehim hu Konvenzjoni tan-nazzjonijiet Uniti dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità Tista taqrah bil-malti mill-websajt tal-knpd: www.knpd.org Fl-a ar ta dan il-ktieb hemm lista ta dak kollu li ssib f dan il-ktieb stess.

1 Dan il-ftehim Dan il-ftehim jg id x g andhom jag mlu l-pajjiωi biex ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom l-istess drittijiet b al addie or. 2 Xi jfissru l-kliem Komunikazzjoni tfisser il-mod kif il-persuni jitkellmu jew jifhmu l-informazzjoni, per eωempju bil-kompjuters, bil-verωjoni façli biex taqra jew bil-braille.

Diskriminazzjoni tfisser li ma jkollokx l-istess çans b al addie or g ax per eωempju g andek diωabilità. Lingwa tfisser il-mod kif jitkellmu n-nies, anke bil-lingwa tas-sinjali. Midja tfisser il-gazzetti, u l-istazzjonijiet tar-radju u tat-television. Opportunitajiet Indaqs tfisser li jkollok l-istess çans li tag mel xi a a daqs addie or.

3 L-aktar punti importanti In-nies g andhom ikunu jistg u jag Ωlu huma g alihom infushom. Óadd ma g andu jkun iddiskriminat g ax ma jkollhux l-istess çans b al addie or. Il-persuni b diωabilità g andhom dritt li jkunu parti mis-soçjeta daqs addie or. Il-persuni b diωabilità g andhom ikunu rispettati g al dak li huma.

Kul add g andu jkollu opportunitajiet indaqs u jkollu l-istess çans daqs addie or. Kul add g andu jkollu aççess g all-istess affarijiet. In-nisa u l-ir iel g andhom ikollhom opportunitajiet indaqs. It-tfal b diωabilità g andhom ikunu rispettati waqt li qed jikbru.

4 Dak li g andhom jag mlu l-pajjiωi Il-pajjiΩi kollha g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità vera qed ikunu trattati b al addie or. Huma jaqblu li g andhom jag mlu dawn l-affarijiet: Jag mlu regoli u li ijiet biex il-persuni b diωabilità jkollhom id-drittijiet tag hom. Ibiddlu dawk il-li ijiet li mhumiex tajbin. Ikunu çerti li d-drittijiet tal-persuni b diωabilità fil-policies u fix-xog ol kollu li jag mlu huma daqs ta addie or.

Ma jag mlu xejn li jmur kontra dan il-ftehim. Ikunu çerti li l-gvern u l-awtoritajiet tal-gvern jag mlu dak li hemm f dan il-ftehim. Jag mlu minn kollox biex ma jkunx hemm diskriminazzjoni kontra l-persuni b diωabilità. Ikunu çerti li meta ssir xi a a din issir b mod li jista juωaha kul add jew tkun tista tinbidel malajr.

JuΩaw il-kompjuters u t-teknolo ija biex jg inu lill-persuni b diωabilità. Jag tu informazzjoni b mod aççessibbli lill-persuni b diωabilità dwar l-affarijiet li jistg u jg inuhom. Jag mlu ta ri dwar dan il-ftehim.

Il-pajjiΩi kollha jweg du li jag mlu dak kollu li jistg u biex il-persuni b diωabilità jkollhom opportunitajiet indaqs f affarjiet b ad-djar, l-edukazzjoni, ix-xog ol u s-sa a. Il-pajjiΩi kollha g andhom jisimg u lill-persuni b diωabilità meta jkunu qed jag mlu li ijiet jew policies odda. 5 Ilkoll Indaqs Il-pajjiΩi jaqblu li kul add huwa indaqs skond il-li i u li add m g andu jiddiskrimina kontra l-persuni b diωabilità.

6 In-nisa b diωabilità huma daqs addie or Il-pajjiΩi jaqblu li nisa u bniet li g andhom diωabilità huma trattati b mod mhux tajjeb. Il-pajjiΩi se ja dmu biex in-nisa u l-bniet li g andhom diωabilità ikollhom l-istess drittijiet u jg ixu l- ajja tag hom b al addie or. 10

7 It-tfal b diωabilità huma daqs addie or Il-pajjiΩi jaqblu li t-tfal b diωabilità g andhom l-istess drittijiet daqs tfal o ra u g andhom ikunu trattati l-istess b al addie or. L-aktar a a importanti hi li na sbu dwar dak li hu l-a jar g al kull tifel u tifla. Il-pajjiΩi jaqblu li t-tfal b diωabilità g andhom id-dritt li jitkellmu g alihom infushom dwar dak li jolqothom fil- ajja tag hom. Huma g andhom ikollhom l-g ajnuna biex jag mlu dan. 11

8 Informazzjoni dwar il-persuni b diωabilità Il-pajjiΩi jaqblu li ja dmu biex kul add ikun jaf li l-persuni b diωabilità g andhom l-istess drittijiet b al addie or. Huma jaqblu wkoll li ja dmu biex juru li l-persuni b diωabilità huma kapaçi daqs addie or. Il-pajjiΩi g andhom jag mlu dan billi: Jag mlu attivitajiet biex jibdlu l-mod kif in-nies ja sbu dwar il-persuni b diωabilità Juru lil kul add l-affarijiet li jistg u jag mlu l-persuni b diωabilità. 12

Jg allmu lit-tfal dwar id-drittijiet indaqs lill-persuni b diωabilità. Jg idu lil tal-midja biex jitkellmu tajjeb dwar il-persuni b diωabilità. Jg inu biex isiru attivitajiet biex in-nies isiru jafu aktar dwar il-persuni b diωabilità. 13

9 Aççessibilità Il-pajjiΩi jridu jkunu çerti li l-affarijiet ikunu aktar aççessibbli g all-persuni b diωabilità. Irid ikun hemm aççessibilità a jar g al bini pubbliku b al ma huma l-isptarijiet u l-iskejjel, u anke t-trasport. Irid ikun hemm aççessibilità a jar g all-informazzjoni, biex ikun jista jifimha kul add. Is-sinjali g andhom ikunu façli biex taqra u bil-braille. 14

Fil-bini pubbliku, g andu jkun hemm aktar gwidi u aktar interpreti tal-lingwa tas-sinjali. G andu jkun hemm kotba li jfehmuk dwar kif tista tuωa servizzi differenti. Min jag ti xi servizz g andu jg id kif se jaqdi lill-persuni b diωabilità. G andu jkun hemm ta ri dwar kif tag mel l-affarijiet aççessibbli. 15

Il-persuni b diωabilità g andhom ikunu jistg u juωaw il-kompjuters u t-teknolo ija dida. 10 Id-dritt g all- ajja Kul add g andu d-dritt li jg ix, anke l-persuni b diωabilità. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u jg ixu l- ajja tag hom b al addie or. 16

11 Emer enzi Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li jekk ikun hemm emer enza, il-persuni b diωabilità ikollhom min jie u siebhom. Per eωempju, jekk ikun hemm terremot. 12 Indaqs quddiem il-li i Il-persuni b diωabilità g andhom l-istess drittijiet quddiem il-li i b al addie or. Huma g andhom dritt g ar-rispett b al addie or. 17

Il-persuni b diωabilità g andhom dritt b al addie or li jiddeçiedu g alihom infushom fl-affarijiet importanti tal- ajja. Jekk persuna b diωabilità jkollha bωonn l-g ajnuna biex tiddeçiedi, g andu jkun hemm li i li tara li kollox isir kif suppost. Il-persuni b diωabilità g andhom drittijiet indaqs li: Ikollhom il-propjeta tag hom jew li xi add jag tihom propjeta. 18

Jiddeçiedu huma infushom dwar il-flus tag hom. Jissellfu l-flus b al addie or. Óadd ma je odilhom il-flus jew id-dar tag hom. 19

13 Il- ustizzja Il-persuni b diωabilità g andhom dritt b al addie or li jmorru l-qorti, jie du lil xi add il-qorti u jie du sehem f dak li jkun qed ji ri l-qorti. Il-persuni b diωabilità g andhom dritt g as-sapport li jkollhom bωonn fil-qorti Il-pajjiΩi g andhom jag mlu ta ri apposta g al min ja dem fil-qorti, g all-pulizija u g al min ja dem fil- abs dwar kif i ib ru ek ma persuni b diωabilità. 20

14 Li tkun liberu u safe Il-persuni b diωabilità g andhom dritt ikunu liberi u safe b al kull add. Il-persuni b diωabilità m g andhomx ikunu maqfula g ax g andhom diωabilità. Imma jistg u ji u maqfula b al addie or jekk jiksru l-li i. Jekk huma jkunu maqfula, huma g andhom ji u trattati kif jg id dan il-ftehim. Huma g andhom ukoll l-istess drittijiet b al kul add fil-li ijiet internazzjonali. 21

Fost dawn id-drittijiet hemm: Li jkollhom informazzjoni aççessibbli dwar id-drittijiet tag hom. Li jkollhom l-g ajnuna li g andhom bωonn jekk jitressqu l-qorti. Li jekk jixtiequ, il-kaω tag hom jer a jinstema, b al ta kul add. 22

15 L-ebda tortura jew trattament aωin Il-persuni b diωabilità m g andhomx ji u torturati jew trattati aωin. Ma g andux ikun hemm esperimenti fuq il-persuni b diωabilità jekk ma jaqblux mag hom. Dan ig odd l-aktar g al esperimenti mediçi, per eωempju meta jippruvaw mediçini odda. Il-pajjiΩi g andhom jag mlu dak kollu li jistg u biex ikunu çerti li dawn l-affarijiet ma jsirux. 23

16 L-ebda abbuωi Il-pajjiΩi g andhom jag mlu li ijiet u regoli biex ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkunu protetti minn vjolenza jew abbuω kemm fid-dar u anke barra. Il-pajjiΩi g andhom jippruvaw ukoll iwaqqfu milli jsir abbuω. Huma g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom is-sapport, l-informazzjoni u t-ta ri biex jindunaw meta qed ji u abbuωati. Huma g andhom ukoll jitg allmu kif jistg u jirrappurtaw xi abbuω. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li dawk li jag tu servizzi lill-persuni b diωabilità qed jag mlu xog olhom sew u li ma jag mlux abbuωi. 24

Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li persuni b diωabilità li sofrew xi abbuω ikollhom l-g ajnuna u sapport li g andhom bωonn biex ikunu safe u j ossuhom a jar. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li g andhom mod tajjeb kif jindunaw li hemm abbuω u biex jie du lil min qed jabbuωa l-qorti. Il-pajjiΩi g andhom ja sbu b mod speçjali dwar l-abbuω fuq in-nisa u tfal b diωabilità, g ax dawn ikunu abbuωati aktar mill-ir iel b diωabilità. 25

17 Il-persuni b diωabilità huma persuni l-ewwel Il-mo u l- isem tal-persuni b diωabilità huma tag hom infushom. G alhekk dawn g andhom ikunu rispettati b al ta kul add. 26

18 Meta tmur tg ix f post ie or Il-persuni b diωabilità g andhom dritt li: Jag Ωlu huma fejn ig ixu u li jmorru jg ixu x imkien ie or, b al kul add. Li jkunu çittadini ta pajjiω. Ma jistg ux ma jkunux çittadini g ax g andhom diωabilità. Li jkollhom passaport u l-id card b al kul add. Li jitilqu minn pajjiω, anke minn pajjiωhom stess It-tfal b diωabilità g andhom dritt li jkollhom isem minn meta jitwieldu, li jkunu çittadini ta pajjiω u, kemm jista jkun, li jkunu jafu l- enituri tag hom u li dawn jie du siebhom. 27

19 Il- ajja indipendenti b alha parti mill-komunità Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u jag Ωlu b al kul add fejn ig ixu u l-affarijiet li jag mlu fil-komunità tag hom. Il-persuni b diωabilità jistg u jag Ωlu: Fejn jg ixu, b al kul add. Ma min jg ixu, b al kul add. 28

Li ma jg ixux f post fejn ma jridux, per eωempju o dar kbira ma afna nies. Liema servizzi jkollhom, inkluω assistenza personali. Mill-istess tip ta servizzi li jag Ωel minnhom kul add u li jkollhom servizz tajjeb. 29

20 To ro mid-dar Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u jkunu indipendenti kemm jista jkun biex jo or u mid-dar. Huma g andhom id-dmir li: Jg inu lill-persuni b diωabilità biex jo or u. Jg inu lill-persuni b diωabilità jkollhom l-g ajnuna u apparat li g andhom bωonn biex jo or u. 30

Jkunu çerti li dawn l-affarijiet ma jkunux jiswew afna flus. Jag tu ta ri lill-persuni b diωabilità dwar kif jistg u jo or u. Jg idu lill-kumpaniji li jag mlu apparat speçjali g all-persuni b diωabilità biex ja sbu fil-bωonnijiet differenti kollha tal-persuni b diωabilità. 31

21 Tg id dak li tixtieq u aççess g all-informazzjoni Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom id-dritt b al kul add li jsibu l-informazzjoni li g andhom bωonn, jag tu informazzjoni u jg idu dak Ii jixtiequ. Dan jista jsir b dawn il-modi: Informazzjoni bil-mod li g andek bωonnha, per eωempju façli biex taqra. Jaraw li jkun hemm lingwi tas-sinjali, Braille u tipi o ra ta informazzjoni. 32

Tg id lis-servizzi li g andhom jag tu informazzjoni aççessibbli li jista jaqraha kul add. Tg id lil tal-midja li g andhom jag tu informazzjoni aççessibbli. Dan jg odd ukoll g all-internet. Tg in biex tintuωa l-lingwa tas-sinjali. 33

22 Privatezza Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt g al ajja privata tag hom. Óadd m g andu joqg od jinda lilhom. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li informazzjoni personali dwarhom tinωamm sigrieta b al ta kul add. 34

23 Rispett g ad-dar u l-familja Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom drittijiet indaqs biex jiωωew u, ikollhom familja u jkollhom relazzjonijiet ma addie or. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li: Il-persuni b diωabilità g andhom drittijiet indaqs li jiωωew u u jibdew familja, jekk iω-ωew persuni tal-koppja jkunu jridu hekk. Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt li jag Ωlu kemm ikollhom tfal u meta jkollhom it-tfal. Huma m g andhomx ji u sterilizzati kontra x-xewqa tag hom biex ma jkollhomx tfal. 35

Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt li jippjanaw il-familja tag hom u jkollhom l-informazzjoni li tg inhom jag mlu dan. Il-pajjiΩi g andhom jag tu g ajnuna lill-persuni b diωabilità biex irabbu t-tfal tag hom. It-tfal b diωabilità g andhom id-dritt li jibqg u mal-familja tag hom. Il-pajjiΩi g andhom jag tu sapport lit-tfal b diωabilità u l-familji tag hom. Id-drittijiet tat-tfal ji u l-ewwel u qabel kollox Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li add ma jifred it-tfal mill- enituri tag hom kontra qalbhom, lief jekk il-li i tg id li dan ikun a jar g at-tfal. Óadd m g andu jifred it-tfal mill- enituri tag hom g aliex il- enituri g andhom diωabilità. 36

24 L-edukazzjoni Il-persuni b diωabilità g andhom dritt g all-edukazzjoni. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità g andhom iç-çans li jmorru fl-istess skejjel b al kul add u li jibqg u jitg allmu anke meta jikbru. Jekk isir hekk: Il-persuni b diωabilità jkunu jistg u jiωviluppaw il- iliet u l-abbiltajiet tag hom u jie du posthom fid-dinja. 37

Il-persuni b diωabilità ma jit allewx barra minn xi tip ta edukazzjoni. Il-persuni b diωabilità g andhom imorru fl-iskejjel tal-istess post fejn joqog du ming ajr ma j allsu, b al kul add. Il-bΩonnijiet tal-persuni b diωabilità g andhom ji u mil uqa, sa fejn hu possibbli. Il-persuni b diωablità g andhom ikollhom is-sapport li g andhom bωonn biex jitg allmu. 38

Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt li jitg allmu l-braille jew mezz ie or ta komunikazzjoni, skond il-bωonn tag hom. In-nies g andhom jitg allmu l-lingwa tas-sinjali g ax din hi l-lingwa tal-persuni deaf. Tfal li huma deaf u g omja g andhom id-dritt li jitg allmu b mod tajjeb u bis-sapport li g andhom bωonn biex jitg allmu. L-g alliema g andhom ikunu jafu kif jg allmu lit-tfal b diωabilità. 39

Meta jsiru adulti, il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt g as-sapport li jkollhom bωonn biex ikomplu jitg allmu. 25 Is-sa a Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt li jkunu b sa ithom u li juωaw is-servizzi tas-sa a b al kul add. Dan jinkludi servizzi biex tippjana familja. Il-pajjiΩi g andhom jag mlu dawn l-affarijiet: Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u juωaw is-servizzi tas-sa a b al kul add. Ikunu çerti l-persuni b diωabilità jkollhom is-servizzi tas-sa a li g andhom bωonn min abba d-diωabilità tag hom. 40

Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u juωaw servizzi tas-sa a li qeg din qrib fejn ig ixu. Ikunu çerti li t-tobba u professjonisti mediçi o ra jag tu servizz tajjeb lill-persuni b diωabilità, kif jag tu lil kul add. Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità ma jkollhomx diskriminazzjoni g ax ma jkollhomx çans daqs addie or biex jixtru insurance tal- ajja jew tas-sa a. Ikunu çerti li add ma jg id li mhux se jag ti kura tas-sa a lil persuna g ax g andha diωabilità. 41

26 Servizzi li jg inuk biex tfieq u tkun a jar Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom ajja indipendenti u b sa itha sa kemm hu possibbli. Biex dan isir, huma g andhom jag tu sapport lillpersuni b diωabilità fis-sa a, ix-xog ol, l-edukazzjoni u s-servizzi soçjali. Il-pajjiΩi g andhom jaraw x inhuma l-bωonnijiet tal-persuni b diωabilità u dak li huma kapaçi jag mlu minn kmieni biex mill-bidu jkollhom is-sapport li g andhom bωonn. Is-servizzi g andhom ikunu qrib kemm jista jkun ta fejn ig ixu l-persuni b diωabilità. 42

L-istaff g andhom ikollhom ta ri dwar kif ja dmu mal-persuni b diωabilità. Il-pajjiΩi g andhom jaraw li hemm l-apparat differenti li jg in lill-persuni b diωabilità jg ixu a jar. 27 Ix-Xog ol Il-persuni b diωabilità g andhom dritt li ja dmu, b al kul add. 43

Il-pajjiΩi g andhom ja dmu aktar biex il-persuni b diωabilità jkollhom xog ol. Biex jag mlu dan, il-pajjiωi jridu: Jag mlu li ijiet li bis-sa a tag hom il-persuni b diωabilità jkunu trattati tajjeb fuq ix-xog ol u b alha persuni indaqs b al addie or. Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom drittijiet indaqs fixxog ol li jag mlu u anke fil-paga. Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom dritt b al addie or li jkunu f union, g aqda li taqbeω g ad-drittijiet tal- addiema. 44

Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom ta ri fuq il-post tax-xog ol jew biex isibu xog ol. Jg inu lill-persuni b diωabilità jfittxu xog ol, iωommu x-xog ol li g andhom, jew isibu xog ol a jar milli g andhom. Jg inu lill-persuni b diωabilità jibdew business g al rashom. Jag tu xog ol lill-persuni b diωabilità mal-gvern jew f postijiet b all-kunsilli lokali. 45

Jg inu lill-kumpaniji biex jag tu xog ol lill-persuni b diωabilità. Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom postijiet tajbin g alihom fejn jistg u ja dmu. Ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jkollhom iç-çans jippruvaw ix-xog ol. Jg inu lill-persuni b diωabilità jer g u jibdew ja dmu. 46

Ikunu çerti li add ma j ieg el lill-persuni b diωabilità ja dmu ming ajr paga. 28 Il-Kwalità tal-óajja Il-persuni b diωabilità g andhom dritt daqs kul add li jkollhom kwalità ta ajja tajba. Dan ig odd ukoll g all-familji tag hom. Kwalità ta ajja tajba tfisser li jkollhom ikel, wejje, dar u ilma nadif. Il-pajjiΩi jridu jkunu çerti li: Il-persuni b diωabilità g andhom is-servizzi u apparat li g andhom bωonn u li dawn ma jqumux afna flus. 47

Il-persuni b diωabilità jkollhom l-g ajnuna biex ikollhom kwalità ta ajja tajba. Dan ig odd b mod speçjali g an-nisa, tfal, u anzjani b diωabilità. Il-persuni b diωabilità li huma fqar ikollhom g ajnuna ming and il-gvern g all-ispejjeω li jag mlu min abba d-diωabilità. Il-persuni b diωabilità jkunu jistg u juωaw skemi tad-djar. Il-persuni b diωabilità jkollhom l-istess çans li jie du l-pensjoni ta meta jispiççaw mix-xog ol daqs kul add. 48

29 Il-Óajja Politika Il-persuni b diωabilità g andhom id-dritt li jie du sehem fil-politika, daqs kul add. Il-persuni b diωabilità g andhom dritt li jivvotaw. Il-mod kif jivvutaw g andu jkun façli biex tifhmu. Il-vot g andu jkun sigriet. Il-persuni b diωabilità g andhom dritt g all-g ajnuna biex jivvutaw jekk ikollhom bωonnha. 49

Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωablità jistg u jkunu parti minn g aqdiet mhux tal-gvern u partiti politiçi. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-persuni b diωabilità jistg u jkunu parti minn g aqdiet talpersuni b diωabilità. Il-persuni b diωabilità g andhom dritt jo or u b alha kandidati g all-elezzjonjiet tal-parlament u tal-kunsilli Lokali. 50

30 L-isport u d-divertiment Il-persuni b diωabilità g andhom dritt li jie du sehem f attivatijiet ta sport u ta divertiment daqs kul add. Il-pajjiΩi g andhom ja dmu biex ikunu çerti li: Affarijiet b ai kotba jkunu aççessibbli g al kul add. It-television, films u teatri jkunu aççessibbli g al kul add. 51

Il-persuni b diωabilità jkunu jistg u jmorru f postijiet b al ma huma l-muωewijiet. Il-persuni b diωabilità jkollhom iç-çans li jag mlu l-arti. Ir-regoli u l-li ijiet ma g andhomx jag mluha aktar diffiçli biex persuni b diωabilità jkollhom aççess g al affarijiet b al kotba u films. Il-kultura ta min hu deaf u kulturi o ra g andhom ji u rispettati. 52

Il-persuni b diωabilità g andhom ikollhom sapport biex jie du sehem f attivitajiet ta sport li huma g al kul add. Persuni b diωabilità huma kapaçi li jie du sehem fi sports ta diωabilità u attivitajiet o ra Postijiet fejn isir l-isport jew attivitajiet o ra ta divertiment g andhom ikunu aççessibbli g al kul add. Anke t-tfal b diωabilità g andhom dritt indaqs g all-isport u d-divertiment. 53

31 L-informazzjoni Il-pajjiΩi g andhom ji bru l-informazzjoni li g andhom bωonn biex jaraw li dak li hemm miktub f dan il-ftehim ikun qed isir. Informazzjoni personali g andha tibqa privata u sigrieta. Il-pajjiΩi g andhom ikunu çerti li l-informazzjoni li ji bru tkun aççessibbli g al kul add, ukoll g all-persuni b diωabilità. 54

32 Il-pajjiΩi ja dmu flimkien Il-pajjiΩi g andhom ja dmu flimkien biex ikunu çerti li dak li hemm miktub f dan il-ftehim isir. Huma g andhom jag mlu dawn l-affarijiet: Ikunu çerti li meta ja dmu flimkien, il-persuni b diωabilità jag tu s-sehem tag hom ukoll. Ikunu çerti li l-pajjiωi jg addu lil xulxin informazzjoni, esperjenzi u ta ri biex kul add ja dem bl-a jar mod. Ikunu çerti li l-pajjiωi ja dmu flimkien fuq riçerka u dak li jsiru jafu minn din ir-riçerka jg adduha lill-pajjiωi kollha. 55

33 Óidma biex dak li hemm f dan il-ftehim isir Il-pajjiΩi g andhom jag mlu dawn l-affarijiet: Ikun hemm post wie ed li xog olu jkun li jara li dak li hemm f dan il-ftehim qed isir. Jie du nota ta dak li qed isir biex ikunu jafu kemm fil-fatt dak li hemm f dan il-ftehim qed isir. Il-persuni b diωabilità g andhom jag tu sehem s i biex jaraw li dak li hemm fil-ftehim qed isir. 56

34 Kumitat dwar id-drittijiet tal-persuni b diωabilità Il-pajjiΩi membri tan-nazzjonijiet Uniti se jag Ωlu Kumitat Speçjali biex jara li l-pajjiωi kollha li da lu f dan il-ftehim qed ja dmu biex dak li hemm fih isir. Dan il-kumitat ikun parti min-nazzjonijiet Uniti. 35 Rapporti mill-pajjiωi li da lu f dan il-ftehim Kull pajjiω irid jikteb rapport dwar ix-xog ol li qed jag mel biex dak li hemm f dan il-ftehim isir. Huma jridu jag tu dan ir-rapport lill-kumitat Speçjali sa sentejn wara li jkunu da lu f dan il-ftehim. 57

Wara dawn is-sentejn, kull pajjiω irid jibg at rapport kull 4 snin. Il-pajjiΩi jridu wkoll jibag tu rapporti o ra li l-kumitat jitlobhom jag mlu. Il-Kumitat jiddeçiedi l-informazzjoni li g andhom jag tu l-pajjiωi fir-rapporti tag hom. Ir-rapporti jistg u jkunu wkoll dwar il-problemi li jiltaqg u mag hom il-persuni b diωabilità. 58

36 X isir mir-rapporti Il-Kumitat Speçjali jara r-rapporti u jitkellem mal-pajjiωi biex jag tihom ideat u pariri dwar dak li g andhom jag mlu. Il-pajjiΩi jistg u jsaqsu lill-kumitat g al aktar informazzjoni. Jekk rapport minn pajjiω ikun tard, il-kumitat jista jwissi lil dak il-pajjiω li fi Ωmien 3 xhur se ji i u jara x qed ji ri f dak il-pajjiω. Il-pajjiΩi kollha jkunu jistg u jaraw ir-rapporti tal-pajjiωi l-o ra. 59

Kull pajjiω irid ikun çert li l-pubbliku jista jara r-rapport tieg u u l-kummenti tal-kumitat. Il-Kumitat jibg at ir-rapport lil dipartimenti u g aqdiet differenti jekk ikollu bωonn parir jew g ajnuna. 37 Il-Kumitat Speçjali u l-pajjiωi ja dmu flimkien Kull pajjiω irid ja dem flimkien mal-kumitat u jg in lill-membri tal-kumitat meta jkollhom bωonn informazzjoni. 60

Il-Kumitat ser ja seb dwar kif g andu ja dem mal-pajjiωi biex jara li dan ja dem kif suppost 38 Kif il-kumitat Speçjali se ja dem ma g aqdiet o ra Hu importanti li l-pajjiωi kollha u l-g aqdiet ja dmu flimkien biex ix-xog ol li hemm fil-ftehim isir. Il-Kumitat jistieden dipartimenti u g aqdiet differenti biex jag tu pariri u informazzjoni dwar ix-xog ol tag hom. 61

Il-Kumitat jista jsaqsi g aqdiet tad-drittijiet tal-bniedem biex jiktbu rapporti dwar ix-xog ol tag hom li g andu x jaqsam ma dan il-ftehim. 39 Ir-rapport tal-kumitat Speçjali Il-Kumitat se jikteb rapport kull sentejn u jag tih lill-assemblea Ìenerali tan-nazzjonijiet Uniti u lill- Kunsill Ekonomiku u Soçjali. Dan ir-rapport ikun fih ideat minn pajjiωi differenti dwar dak li g andu jsir. 62

40 Laqg at g all-pajjiωi li da lu f dan il-ftehim Il-pajjiΩi li da lu f dan il-ftehim se jiltaqg u sikwit biex ja sbu dwar ix-xog ol li jrid isir min abba l-ftehim. L-ewwel laqg a trid issir mhux aktar tard minn 6 xhur minn meta jibda l-kumitat. Is-Segretarju Ìenerali tan-nazzjonijiet Uniti jirran a l-laqg at ta wara. 63

41 Fejn jinωammu r-rapporti u l-informazzjoni Is-Segretarju Ìenerali tan-nazzjonjiet Uniti jωomm ir-rapporti u l-informazzjoni kollha li g andhom x jaqsmu ma dan il-ftehim. 42 Kif ji i ffirmat dan il-ftehim 30 Mit-30 ta Marzu 2007 il quddiem, il-pajjiωi bdew jiffirmaw il-ftehim fl-uffiçini tan-nazzjonijiet Uniti fi New York. 64

43 Kunsens u approvazzjoni Il-pajjiΩi li jiffirmaw il-ftehim iridu jaraw meta se jid lu f dan il-ftehim. Il-pajjiΩi li g adhom ma ffirmawx jistg u jiddeçiedu li jag mlu dan. 44 Gruppi ta pajjiωi Hemm pajjiωi li ffirmaw il-ftehim b alha grupp wie ed, b all-pajjiωi tal-unjoni Ewropea. 65

Dawn l-gruppi wkoll jistg u jid lu f dan il-ftehim. Huma jkunu jistg u jitkellmu b alha grupp wie ed meta l-pajjiωi jiltaqg u biex jitkellmu dwar dan il-ftehim. 45 Meta jibda ja dem il-ftehim? Dan il-ftehim jibda ja dem 30 urnata wara li jkun hemm 20 pajjiω li da lu fih. 66

46 Il-pajjizi kif iωommu mal-ftehim Il-pajjiΩi jistg u jg idu li mhux se jiffirmaw parti mill-ftehim, lief g al dawk il-partijiet li huma importanti afna. 47 Tibdil lil dan il-ftehim Kull pajjiω jista jitlob li jkun hemm tibdiliet fil-ftehim. Huma jridu jiktbu lis-segretarju Ìenerali tan-nazzjonijiet Uniti li mbag ad jg id lill-pajjiωi l-o ra. Il-pajjiΩi mbag ad jiddeçiedu jekk ikun hemm bωonn li jag mlu laqg a biex jitkellmu dwar l-idea u jiftehmu jekk g andhomx isiru t-tibdiliet. 67

48 Jekk pajjiω ikun irid jo ro mill-ftehim PajjiΩ jista jikteb lis-segretarju Ìenerali tan-nazzzzjonijiet Uniti biex jo ro mill-ftehim. Dak ilpajjiω ma jibqax parti mill-ftehim sena wara li s-segretarju Ìenerali jkun irçieva l-ittra. 49 Informazzjoni aççessibbli Dan il-ftehim g andu jsir f verωjonijiet differenti biex ikun aççessibbli g all-persuni b diωabilità. Dan jinkludi l-verωjoni façli biex taqra, b al ma hi din. 68

50 Dan il-ftehim f lingwi differenti Dan il-ftehim se jkun ippublikat biç- ÇiniΩ, FranciΩ, G arbi, IngliΩ, Russu u Spanjol. Il-Ftehim jg odd indaqs f dawn il-lingwi. 69

70

Ftehim Ie or dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità VerΩjoni façli biex taqra 71

72

Introduzzjoni Dan il-ktieb hu l-verωjoni façli biex taqra tal-ftehim l-ie or. L-isem s i tal-ftehim hu Protocol Mhux Obbligatorju g all-konvenzjoni dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità. Dan il-ktieb jg inek tifhem dak li hemm miktub f dan il-ftehim ie or. Dan il-ktieb ma jg oddx minflok il-ftehim. Biex tkun taf eωatt x hemm miktub fil-ftehim, trid tara d-dokument s i. Tkun tista tara wkoll liema pajjiωi ffirmaw il-ftehim. Id-dokument s i tista ibu mill-websajt tan-nazzjonijiet Uniti li jisimha enable: www.un.org/disabilities/ Tista taqrah bil-malti mill-websajt tal-knpd: www.knpd.org 73

PajjiΩi li ffirmaw il-ftehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità jistg u jiffirmaw dan il-ftehim Ie or ukoll. Dan ikun ifisser li l-kumitat Speçjali jkun jista jara jekk hux qed jittrattaw il-persuni b diωabilità aωin. Dawn il-pajjiωi qablu li jag mlu dawn l-affarijiet: 1. Persuni b diωabilità - jew gruppi ta persuni b dizablità - jistg u jag mlu ilment quddiem il- Kumitat Speçjali jekk huma j ossu li d-drittijiet tag hom mhumiex im arsa kif hemm miktub fil-ftehim bejn il-pajjiωi. Il-Kumitat Speçjali jismu l-kumitat tad-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità. Ix-xog ol ta dan il-kumitat hu li jara x ara meta jkun hemm ilment. 74

Il-Kumitat ma jistax jisma ilmenti f pajjiωi li ma ffirmawx dan il-ftehim Ie or. 2. Kull min jag mel ilment irid jag ti ismu jew isem il-grupp tieg u. Il-Kumitat ma jistax jisma ilmenti li jmorru kontra dak li hemm miktub fil-ftehim bejn il-pajjiωi. Il-Kumitat ma jistax jisma ilmenti li jkun di à sema qabel. 75

Il-Kumitat lanqas jista jisma ilmenti li qed jarahom xi Kumitat ta xi ftehim ie or. Meta persuna b diωabilità jkollha ilment, tista tmur g and il-kumitat Speçjali: - jekk ma ssolvix il-problema bis-sistema li hemm f pajjiωha; - jekk din is-sistema ddum afna biex tg inha; - jekk ikun çar li s-sistema ta pajjiωha mhix se ta dem.? Il-Kumitat ma jistax jisma ilmenti fejn hu façli tinduna li ma hemm xejn fuq x hiex tista tag mel ilment, jew jekk ma jkollux biωωejjed informazzjoni. Il-Kumitat normalment ma jismax ilmenti dwar affarijiet li raw qabel ma l-pajjiω ikun da al f dan il-ftehim Ie or. 76

3. Meta jsir ilment, il-kumitat ikellem b mod privat lill-gvern tal-pajjiω minn fejn ikun ej l-ilment. Il-gvern ta dak il-pajjiω imbag ad ikollu 6 xhur çans biex jara l-kaω u jg id lill-kumitat x ja seb dwar l-ilment u x qed jag mel dwaru. 4. Jekk il-kaω ikun serju w ur enti, il-kumitat jista jsaqsi lill-gvern tal-pajjiω biex jag mel xi a a mill-ewwel biex ig in lill-persuna b diωabilità. Imma dan ma jfissirx li l-kumitat meta jara l-kaω fid-dettal dejjem se jaqbel mal-persuni b diωabilità li jkunu g amlu l-ilment. 77

5. Il-membri tal-kumitat jitkellmu dwar l-ilmenti b mod privat. Wara huma jg idu x ja sbu dwar il-kaω lill-gvern tal-pajjiω u lill-persuna li tkun g amlet l-ilment. 6. Il-Kumitat jista jara wkoll kaωijiet fejn persuni b diωabilità ew abbuωati jew trattati b mod aωin afna. Hu jista jag mel dan anke jekk add ma jkun g amel ilment, jekk ikun hemm biωωejjed informazzjoni dwar x ikun ara. Il-Kumitat isaqsi lill-gvern tal-pajjiω fejn ikun ara l-kaω biex ja dem mieg u u biex jg id hu x ja seb. Il-Kumitat imbag ad jie u deçiωjoni skond l-informazzjoni li jkollu u skond dak li jkun qal il-gvern talpajjiω. Il-Kumitat jista jsaqsi lil xi membri tieg u biex isiru jafu iωjed dwar dak li ara. Dawn il-membri mbag ad jibag tu rapport lill-kumitat dwar dak li ara. Din ig idulha inkjesta. 78

Il-membri tal-kumitat li jkunu qed jag mlu din l-inkjesta jistg u jωuru l-pajjiω fejn ikun sar l-ilment. Imma dan jistg u jag mluh biss jekk ilgvern tal-pajjiω jaqbel li jag mlu dan. Il-Kumitat imbag ad jara r-rapport ta l-inkjesta li jkunu kitbu l-membri, ig id lill-gvern tal-pajjiω x hemm firrapport, u ja seb dwar dak li g andu jsir biex is-sitwazzjoni tkun a jar. Il-gvern tal-pajjiω imbag ad ikollu 6 xhur biex ig id x ja seb dwar irrapport. Dan ix-xog ol ta l-inkjesta g andu jsir kollu b mod privat. Il-Kumitat g andu jipprova jara li l-gvern talpajjiω ja dem mieg u fix-xog ol kollu tieg u. 79

7. Il-pajjiΩi jridu jiktbu rapport sikwit dwar dak li qed jag mlu biex ikunu çerti li l-persuni b diωabilita g andhom l-istess drittijiet b al addie or. Meta ssir inkjesta, il-kumitat jista jsaqsi lill-pajjiωi biex jiktbu iωjed dwar ix-xog ol li g amlu wara din l-inkjesta fir-rapport tag hom. Meta ssir inkjesta, il-pajjiω dejjem ikollu 6 xhur çans ja seb dwar dak li se jag mel. Wara dawn is-6 xhur, il-kumitat jista jitlob lill-pajjiω jikteb rapport dwar x se jag mel biex l- affarijiet ikunu a jar. 8. Meta pajjiω jiffirma dan il-ftehim Ie or, hu jkun jista jg id li ma jaqbilx li l-kumitat jag mel inkjesta jew li jara sitwazzjonijiet serji filpajjiω tieg u. 80

9. Is-Segretarju Ìenerali tan- Nazzjonijiet Uniti jωomm l- informazzjoni u r-rapporti li g andhom x jaqsmu ma dan il-ftehim Ie or. 30 10. Il-pajjiΩi ilhom jistg u jiffirmaw dan il-ftehim Ie or mit-30 ta Marzu 2007. 11. Il-pajjiΩi jistg u jiffirmaw dan il-ftehim Ie or jekk huma jkunu ffirmaw il-ftehim bejn il-pajjiωi dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità. 12. Xi pajjiωi huma maqg uda flimkien, b all-pajjiωi tal-unjoni Ewropea. 81

Dawn il-gruppi ta pajjiωi wkoll jistg u jiffirmaw il-ftehim Ie or. Dawn il-gruppi jistg u wkoll jitkellmu meta l-pajjiωi jiltaqg u biex jitkellmu dwar il-ftehim. 13. Dan il-ftehim Ie or jibda ja dem 30 urnata wara li jkun hemm 10 pajjiω li da lu fih, sakemm il-ftehim bejn il-pajjiωi jkun di à beda ja dem. 14. Il-pajjiΩi jistg u jg idu li mhux se jiffirmaw parti mill-ftehim Ie or, lief g al dawk il-partijiet li huma importanti afna. 15. Kull pajjiω jista jitlob li jkun hemm tibdiliet fil-ftehim Ie or. Huma jridu jiktbu lis-segretarju Ìenerali li mbag ad ig id lill-pajjiωi l-o ra. 82

Il-pajjiΩi mbag ad jiddeçiedu jekk ikunx hemm bωonn li jag mlu laqg a biex jitkellmu dwar l-idea u jiftehmu jekk g andhomx isiru t-tibdiliet. 16. Kull pajjiω jista jo ro minn dan il-ftehim Ie or. Hu jag mel dan billi jikteb lis-segretarju Ìenerali. Dak il-pajjiω ma jibqax parti mill- Ftehim sena wara li s-segretarju Ìenerali jkun irçieva l-ittra. 17. Dan il-ftehim g andu jsir f verωjonijiet differenti biex ikun aççessibbli g all-persuni b diωabilità. Dan jinkludi l-verωjoni façli biex taqra, b al ma hi din. 18. Dan il-ftehim se jkun ippublikat biç-çiniω, FranciΩ, G arbi, IngliΩ, Russu u Spanjol. Il-Ftehim jg odd indaqs f dawn il-lingwi. 83

84

X fih dan il-ktieb Introduzzjoni 1 1. Dan il-ftehim 2? 2. Xi jfissru l-kliem 2 3. L-aktar punti importanti 4 4. Dak li g andhom jag mlu l-pajjiωi 6 5. Ilkoll indaqs 9 6. In-nisa b diωabilità huma daqs addie or 10 85

7. It-Tfal b diωabilità huma daqs addie or 11 8. Informazzjoni lill-persuni b diωabilità 12 9. Aççessibilità 14 10. Id-dritt g all- ajja 16 11. Emer enzi 17 12. Indaqs quddiem il-li i 17 86

13. Il- ustizzja 20 14. Li tkun liberu u safe 21 15. L-ebda tortura jew trattament aωin 23 16. L-ebda abbuωi 24 17. Il-persuni b diωabilità huma persuni l-ewwel 26 18. Meta tmur tg ix f post ie or 27 87

19. Il- ajja indipendenti fil-komunità 28 20. To ro mid-dar 30 21. Tg id dak li tixtieq u aççess g all-informazzjoni 32 22. Privatezza 34 23. Rispett g ad-dar u l-familja 35 24. L-edukazzjoni 37 88

25. Is-sa a 40 26. Servizzi li jg inuk biex tfiq a jar 42 27. Ix-xog ol 43 28. Il-kwalità tal- ajja 47 29. Il- ajja politika 49 30. L-isport u d-divertiment 51 89

31. L-informazzjoni 54 32. Il-pajjiΩi ja dmu flimkien 55 33. Óidma biex dak li hemm f dan il-ftehim isir 56 34. Kumitat dwar id-drittijiet tal-persuni b diωabilità 57 35. Rapporti mill-pajjiωi li ffirmaw il-ftehim 57 36. X isir mir-rapporti 59 90

37. Il-Kumitat Speçjali u l-pajjiωi ja dmu flimkien 60 38. Kif il-kumitat Speçjali se ja dem ma g aqdiet o ra 61 39. Ir-rapport tal-kumitat Speçjali 62 40. Laqg at g all-pajjiωi li ffirmaw il-ftehim 63 41. Fejn jinωammu r-rapporti u l-informazzjoni 64 42. Kif ji i ffirmat il-ftehim 64 91

43. Kunsens u approvazzjoni 65 44. Gruppi ta pajjiωi 65 45. Meta jibda ja dem il-ftehim? 66 46. Il-pajjiΩi kif iωommu mal-ftehim 67 47. Tibdil lil dan il-ftehim 67 48. Jekk pajjiω irid jo ro mill-ftehim 68 92

49. Informazzjoni aççessibbli 68 50. Il-Ftehim f lingwi differenti 69 Ftehim Ie or dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità Ftehim Ie or dwar id-drittijiet tal-persuni b DiΩabilità 71 VerΩjoni façli biex taqra 93

Nirringrazzjaw Dan il-ktieb inqaleb mill-ingliω g all-malti verωjoni façli biex taqra mill-kummissjoni Nazzjonali Persuni b DiΩabilità b konsultazzjoni mal-grupp Konsultattiv tal-persuni b diωabilità intellettwali. Il-verΩjoni bl-ingliω inkitbet bl-istampi minn Inspired Services Publishing Ltd. ISL366/07 f Novembru 2007 g ad-dipartiment tax-xog ol u Pensjonijiet tar-renju Unit. L-istampi huma mill-valuing People Clipart Collection u ma jistg ux jintuωaw ming ajr permess bilmiktub ming and l-inspired Services Publishing Ltd. www.inspiredservices.org.uk Wie ed jista jag mel kopji ta dan il-ktieb biex juωah hu jew hi biss jew g al xi dipartiment jew g aqda. 94

95

96

Dan il-ktieb jg inek tifhem dak li hemm miktub fil-ftehim. Dan il-ktieb ma jg oddx minflok il-ftehim. Biex tkun taf eωatt x hemm miktub fil-ftehim, trid tara d-dokument s i. Tista taqrah bil-malti mill-websajt tal-knpd: www.knpd.org KUMMISSJONI NAZZJONALI PERSUNI B DIÛABILITÀ Pubblikat g all-ewwel darba f Diçembru 2008 Il-Kummissjoni Nazzjonali Persuni b DiΩabilità (KNPD) Çentru Óidma Soçjali, Istitut Vincenzo Bugeia Triq Braille, Santa Venera, Malta Telefown: +356 2148 7789 Fax: +356 2148 4609 Textel: +356 2144 65396 Indirizz-e: helpdesk@knpd.org www.knpd.org Parti mill-flus g al dan il-ktieb ew mill-unjoni Ewropea. UNJONI EWROPEA Dak li hemm miktub f dan il-ktieb mhux bil-fors hu l-istess b al dak li ta seb il-kummissjoni Ewropea. Il-Kummissjoni Ewropea u dawk li ja dmu mag ha mhumiex responsabbli g all-mod kif in-nies juωaw l-informazzjoni li hemm f dan il-ktieb.