Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm

Il-Bibbja Editorjal f idejna Rivista Biblika li to ro kull xahrejn mill-kummissarjat ta' L-Art Imqaddsa tal-provinçja Fran iskana Maltija Imwaqqfa fl-1955 Computer Setting: Ìwann Abela ofm Serje Ìdida Vol 23 Nru 127 Jannar - Frar 2002 Editorjal...193 L-Evan elju skond San Luqa 195 Il-Mirakli fir-raba Van elu...201 Il-Parabbola tal-festa tat-tie...205 Ittra mill-ìetsemani..207 Persuna i Nisa...209 Is-Salmi...212 Litur ija tal-kelma...213 Ittra dwar l-art Imqaddsa...222 Il-Ba ar il-mejjet...223 Editorjal ta Marcello Ghirlando ofm G ajn g al g ajn sinna g al sinna Áajn al ajn u sinna al sinna. U hekk ikompli ç- çiklu vizzjuz tal- lied imdemmi fl-art Imqaddsa. Minn jum al ie or tistenna min ser ipattiha al min. U kollox bittixrid tad-demm. Kemm demm! Kemm niket u biki ta' qsim il-qalb li qed jinstema' mid-djar tal-popolazzjonijiet li j ammru fl-art Imqaddsa. B al donnu li qabel ma ji ix m arraf kollox, add mhu ser ikun kuntent. Áajn al ajn u sinna b'sinna. Fejn huma dawk li jridu l-paçi? Fejn huma dawk li jemmnu fin-non-vjolenza? Fejn huma l-moderati li nisslu l- ewwel trattat ta' paçi li kien ie ffirmat f'oslo? Fejn huma dawk li jemmnu fid-diplomazija tad-djalogu u l-ftehim? Qisu min jemmen fl-armi biss andu jedd jitkellem u jiddeçiedi. Kul add i ajjat 'Paçi, Paçi!' u l-paçi b al donnha ma trid tasal qatt! Il- arsa ta na ma tistax tinqala' mill- rajjiet li jaslulna kuljum mill-art Imqaddsa. Ìrajjiet ta' demm, rajjiet ta' niket, rajjiet ta' imwiet, ta' disperazzjoni. Áajn al ajn u sinna al sinna. Kompetizzjoni al min se jwe a l-aktar, al min l-aktar ser i oss is-sejf tad-dulur jaqsamlu mo u u qalbu. Imma l- arsa ta na l-insara tibqa' tikkontempla b'tama kontra kull tama lis-sultan tal-paçi. Lil dak is-sultan tal- Paçi li wkoll demmu ie mxerred. Demmu mxerred b'fidwa al kotra. Demmu mxerred biex i ib is-sliem bejn is-sema u l-art, demmu mxerred biex i ib is-sliem fost ilbnedmin. U t-talba ssir karba ierga mill-qalb. 'Mulej, a ti d- don tal-paçi lill-popli li j ixu fl-art Imqaddsa. A ti qawwa u le en lil dawk kollha li jemmnu fil- biberija, filma fra, fil- ustizzja, fin-non-vjolenza. Qajjem il-profeti tie ek anke f'dan iω-ωmien, a j abbru s-sliem, a jift u l- im u, irattbu l-qlub u jwasslu t-tama f dawn il-jiem taddlam. A tina d-don tal-paçi!' F'din il- ar a, l-ewwel as-sena 2002, P. Guido Schembri OFM ikompli jikkumenta l-van elu ta' San Luqa, filwaqt li P. Marco Adinolfi OFM ja tina artiklu fuq il-mirakli jew is-sinjali li nsibu fil-van elu ta' San Ìwann. It-tifsira tal-kelma li tinstema fil-litur ija tmexxina matul il-ódud rar-randan saç-çelebrazzjoni ta' l-áid il-kbir u l- dud li ji u wara, filwaqt li nkomplu niflu ftit min kienu l-persuna i nisa tal-bibbja. Infakkar lil min adu ma eddidx l-abbonament tie u al matul din is-sena biex ja mlu kemm jista' jkun malajr. Infakkrukom li r-rivista ta na tiddependi kompletament mill-abbonamenti ta kom. Il-Mulej ja tikom is-sliem! L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 193

Il-Bibbja f idejna Moskeja f NaΩaret? Il-Bibbja Editorjal f idejna Hawn isfel tidher il-kitba offensiva g all-insara, miktuba bl-g arbi li tg id Alla ma g andux Iben u mwa la fuq ajt ma enb il-bini illegali talmoskeja f NaΩaret. Nhar id-19 ta Jannar il-kabinet ta IΩrael ivvota kwaωi unanimament biex iwaqqaf ix-xog ol illegali tal-bini talmoskeja Shihab ed-din f NaΩaret. Dan wara li quddiem dak li kien qed ji ri g al Ωmien twil kien hemm skiet assolut. Kellha ting ata deçiωjoni minn kummissjoni fi Ωmien mistax il-jum, a a li s issa g adha ma saritx. Il-Kustodju ta l-art Imqaddsa tenna li a na l-fran iskani ta l-art Imqaddsa, arriesa tal-imkejjen Qaddisa, kuntenti b din id-deçiωjoni li waslet wara g add kbir ta stqarrijiet u pressjoni mis-santa Sede u mexxejja reli juωi fl-art Imqaddsa. Huwa tenna wkoll li l- patrijiet huma konxji li l- bini tal-moskeja ab protesti mill-insara tad-dinja kollha. Ittama tieg u hi li l-kummissjoni l- dida tag ti udizzju responsabbli quddiem is-sentimenti li fe ew quddiem din il- rajja. Huwa tenna li l-misilmin Ωgur ma jkunux kuntenti jekk xi add jo lom li jibni knisja quddiem il-kaaba f Mekka u lanqas il-lhud jekk xi add jo lom li jibni knisja quddiem il-óajt tal-lvant ( ajt tal-bikkejja) f Ìerusalem. Quddiem dan ilprinçipju ta reçiproçità l-insara jitolbu li s-sentimenti reli juωi tag hom ji u wkoll rispettati. Il-Fran iskani qed jitamaw li l- art li kellha ssir pjazza ter a fil-fatt ti i kkunsidrata. Huma jtennu li jaqblu mal-binja ta çentru ekumeniku (imma mhux ta 700 metru kwadru). Il-Fran iskani dejjem insistew li anke Moskeja çkejkna se tkun ta xkiel g all-g ixien fis-sliem f din il-belt (ara l-inçidenti li se ew fl-1999. Il-Fran iskani mhumiex kontra l-bini ta mkejjen ta kult imma kontra li bini b al dan jitla proprju quddiem il-baωilka tal-annunzjazzjoni, l- aktar imkien qaddis g all-insara tad-dinja kollha u fejn bdiet isse il-milja tas-salvazzjoni u l-misteri tal-fidi tag na. Din id-deçiωjoni iet milqug a tajjeb u mxandra mill-mezzi kollha tax-xandir. Interessanti imma r-reazzjoni tal-viçi sindku ta NaΩaret Salman Abu Ahmed (wie ed mill-im u wara l-bini ta din il-moskeja illegali id-deçiωjoni tal-gvern hija persekuzzjoni tal-misilmin u l-gvern u l-mexxejja tal-knejjes g ad iridu j allsu l-konsegwenzi g al dak li jista ji ri. Nafu kif g andna ni ieldu! 194 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Guido Schembri ofm L-Evan elju skond San Luqa It-twelid u ç-çirkonçiωjoni ta' Ìwanni (1,57-66) Din is-silta turi l-fer mhux biss tal- enituri imma wkoll tal- irien u l-qraba billi l-isteriltà kienet meqjusa b ala g ajb kbir. Fit-tmien jum saret iç-çirkonçiωjoni littifel u l-g otja ta' l-isem skond id-drawwa lhudija. Lill-bniet kien jing ata l-isem biss f'jum mag Ωul mill- enituri f'medda ta xahar, imma mhux wara. EliΩabbetta qablet li l-isem ikun Ìwanni ( anin hu l- Mulej ) kif kien qal l-an lu lil missieru, u kif kiteb il-missier qabel ma n allu lsienu. Ma' l-g otja ta' l-isem, Ûakkarija, li kien qed jippreωenta fil-persuna tieg u t-testment il-qadim, beda jitkellem g ax issa beda Ω- Ωmien tal-grazzja. Ix-xnieg a nxterdet ma' l- n awi u n-nies assew biωa' u stag ib g ax fehmu li dik il- rajja u t-tifel bassru wejje misterjuωi li kellhom ise u fil- ejjieni. L-g anja ta' Ûakkarija (1,67-80) B all- Magnificat dan l- innu, imsejja Benedictus mill-ewwel kelma tieg u fittraduzzjoni latina, hu ta' forma poetika lhudija u ma fih xejn li j ieg el li l-awtentiçà tieg u tkun dubjuωa. Lissnu fl-aramajk Ûakkarija u g addihulna fil-grieg San Luqa. L-innu fih Ωew taqsimiet: l-ewwel taqsima hi ta' xejra individwali u nazzjonali g ax fiha Ûakkarija jfa ar lil Alla g al dak li g amel mieg u u mal-poplu tieg u; it-tieni taqsima tmiss lil ibnu Ìwanni u l-missjoni ta' l-istess ibnu g all- id tal-poplu. Is-silta titkellem fuq: iω- Ωjara ta' Alla lil poplu, Ωjara ta' fidwa f'dar David; din iω- Ωjara kienet imweg da millprofeti; hi Ωjara li te les millg edewwa (g andna nifmu g edewwa spiritwali); hi Ωjara li turi niena u tfakkar fil-weg diet li kien g amel Alla; hi Ωjara li tfakkar fil-patt li Alla kien g amel ma' Abraham. L-g an tal- elsien millg edewwa hu li naqdu lil Alla a jar fil-qdusija; Ìwanni xandar li l-g an tas-salvazzjoni hi l-ma fra tad-dnubiet li te tie l-indiema. Alla Ωar il-poplu permess tax-"xemx tielg a", titlu sinagogali mog ti lill-messija; skop ie or taω-ωjara hu li jdawwal u jag ti s-sliem. Is-silta tag laq bi Ìwanni jikber fid-deωert sakemm beda l-missjoni tieg u quddiem il-poplu. It-twelid ta' Ìesu (2,1-7) Ìesù twieled fi Ωmien Çesare Awgustu, l-ewwel imperatur ta' Ruma li saltan mis-sena 29 qabel Kristu sas-sena 14 wara Kristu. Kien Ωmien iç-çensiment li sar fis-sena 6 QK. Mela kif jista jkun li Ìesù twieled fi Ωmien dan iç-çensiment? G andna niftakru li hemm ta wida fid-data tat-twelid ta Ìesù. It-ta wida tad-data ejja mill-fatt li kien sar Ωball fil-komputazzjoni tas-snin meta bdew jg oddu s-snin minn U.C. ( Ab Urbe Roma Condita ji ifieri, mit-twaqqif ta' Ruma) g al A.D. ( Anno Domini ji ifieri fis-sena tal-, Mulej); Ωball ta sitt snin. Luqa jg id li ç-çensiment sar meta Kirinu kien gvernatur tas- Sirja. Issa mill-ktieb ta' l-atti (Atti 5,37) nafu li fi Ωmien Kirinu kien sar çensiment fissena 6 wara Kristu meta Ìesù kien à kiber sewwa. G alhekk afna studjuωi ja sbu li Kirinu kien darbtejn L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 195

gvernatur tas-sirja, li ta tu saru Ωew çensimenti u li Ìesù twieled fi Ωmien l- ewwel çensiment. B al addie or, ÌuΩeppi mar jinkiteb u mieg u a lil Marija aktarx g ax kienet waslet biex tag ti d-dawl lil binha. Ma nkitibx f'naωaret g ax l-lhud kienu obbligati jinkitbu fil-post minn fejn ikunu mnisslin. G alhekk nistg u na sbu wkoll li Marija kienet hi wkoll imnissla minn Betlehem u minn dar David. Betlehem (Id-dar tal- obω) kienet ra al Ωg ir fuq it-triq li tie u minn Ìerusalemm g all-e ittu madwar 80 mil 'l isfel minn NaΩaret. F'dan iç-çensiment g andna naraw ukoll l-id ta' Alla g ax ta l-okkaωjoni li sse il-profezija ta' Mikea li l-messija jkun Betlemita. Luqa jg id li Marija "wildet l-ewwel iben tag ha, fisqietu u medditu f'maxtura, g ax ma kienx hemm post g alihom fil-lukanda." "Lewwel iben" ma jfissirx li Marija kellha tfal iktar. L- ewwel iben, jew ilprimo enitu, hu terminu legali li jfisser "il-werriet talfamilja" u kien jintuωa, kif Luqa juωah hawn, ukoll jekk ma jkunx hemm tfal iωjed, min abba l-li ijiet dwar ilwirt tal-li i moωajka li ew elaborati iktar mill- udajiωmu. Ìesù twieled f'maxtura g ax ÌuΩeppi ma sabx post fil-lukanda adatt g al martu fil-qag da li kienet tinsab fiha. Il-lukanda kienet tkun kamra kwadra li fiha kienu jsibu kenn ir iel, nisa u mir. Il-Bibbja f idejna Ir-Rg ajja (12,8-21) Fil-pjanura bejn Betlehem u l-ba ar il-mejjet il-klima hi kennija afna anke fix-xhur kes in. Mat-twelid ta' Ìesù xi rg ajja kienu hemm jindukraw il-mer liet. Biex inng a ma ji ux misruqa, kienu jitqassmu fi gruppi ta' g assa matul il-lejl skond iddrawwa tas-suldati Rumani li kienu jqassmu l-lejl f'erba' g ases: mis-sitta saddisg a, mid-disg a sa nofs il-lejl, minn nofs il-lejl sat-tlieta, u mit-tlieta sas-sitta. Lil dawn in-nies, mag dudin fi Ωmien Ìesù mal-midinbin u l-pubblikani, iet mog tija l-ewwel a bar tat-twelid tal-messija. Il- "glorja tal-mulej" (il-preωenza ta' Alla) iddiet madwarhom u l-an lu tahom l-a bar ta' fer, mhux biss g alihom imma "g all-poplu kollu", skond il-verωjoni sirijaka, "liddinja kollha". Qalilhom li twieled il-messija. Lil din ittarbija l-an lu taha tliet titli: Messija (il-mibg ut mistenni), Salvatur (titlu li fit-testment il- Qadim kien jing ata biss lil Alla), u Mulej (titlu ie or mog ti lil Alla). L-an lu tahom ukoll sinjal li dak li qal kien minnu: "tarbija mfisqija u minduda f maxtura. Ma' l-a bar ta' l-an lu dehru qtajja ta' an li jfa ru lil Allla u jg idu "Glorja lil Alla fl-g ola tas-smewwiet u sliem fl-art lill-bnedmin li jog bu lilu, jew ta' rieda tajba". Il-kelma griega "eudokias" fil- enitiv (ta' rieda tajba) tista tittie ed jew marbuta mas-su ett: "nies ta' rieda tajba"; jew f'tifsir o ettiv: "nies li fuqhom hemm ir-rieda tajba ta' Alla, jew li jog bu lil Alla. IΩ- Ωew modi ta' traduzzjoni huma tajbin. 196 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja f idejna Ir-rg ajja bla ma ddubitaw xejn mill-a bar, marru Betlehem, taw qima lit-tarbija u qalu bid-dehra li kellhom lil ÌuΩeppi u lil Marija. L-effett ta' l-a bar li taw kien doppju: f'marija li baqg et tg oωω f'qalbha dak li ara; fir-rg ajja li marru jsebb u u jfa ru lil Alla g al dak li raw u semg u. Wara tmint ijiem saret iççirkonçiωjoni u l-g otja ta' l- isem lil Ìesù li a' kien tah l- an lu qabel ma tnissel. Il-preΩentazzjoni fittempju (2,22-40) Skond il-ktieb tal-levitiku (12,2.4) wara erbg in jum mit twelid tat-tifel (wara tmenin jum jekk tkun tifla) kienet issir il-purifikazzjoni ta' l- omm. Kienet toffri aruf g as-sagrifiççju tal- ruq lill- Mulej u beççun ta' amiema jew gamiema g as-sagrifiççju tal-purifikazzjoni. L- Evan elista jinnota l-faqar tas-sagra familja permezz tas-sagrifiççju li kien offert. Luqa jg id li l-purifikazzjoni ma kinitx g allomm biss g ax juωa "tag hom". Tag hom ta min? It-tifel ma kienx ji i purifikat. Jekk ikun ilprimo enitu kien ji i ppreωentat, jew ikkonsagrat lill-mulej fit-tempju. Óafna studjuωi jifhmu li meta Luqa uωa l-pronom "tag hom" fehem Marija u ÌuΩeppi g ax kien l-obbligu tal-missierijiet li jie du lil marthom g at-tisfija u lill-primo enitu biex ikun ippreωentat. F dan il-kaω, il-missier kien ji i purifikat dwar l-obbligu li jie u lil martu g all-purifikazzjoni. Il-preΩentazzjoni ta' Ìesù saret meta Xmun, ra el imseddaq fil-qdusija, kien fittempju. Dan kien jistenna "ilfara ta' IΩrael", ji ifieri l- mi ja tal-messija. Kien saçerdot? Il-Protoevan elju jg id li kien. L-evan elju apokrifu ta' Nikodemu jg id li kien il-qassis il-kbir. P.Lagrange jg id li probabilment kien bin il-famuω Hillel u missier Gamaljel, Ωew mg allmin kbar Lhud. Il-qdusija ta' dan ir-ra el tidher mill-fatt li Alla nebb u li jkun fit-tempju meta Marija u ÌuΩeppi adu lil Ìesù biex jippreωentawh, mill-fatt li l- Ispirtu s-santu nebb u li ma kienx se jmut qabel ma jara l-messija, u mill-profezija li g amel dwar il- ejjieni tattifel u ta' l-omm. Meta a lil Ìesù f idejh, Xmun bierek lil Alla u nfexx f'innu ta' tif ir u radd il- ajr. Fl-innu u fil-vrus ta' wara hemm dawn il-profeziji: 1. Ìesù ieb is-salvazzjoni g all-popli kollha, mhux g al IΩrael biss; 2. Ìesù ikun id-dawl tal- nus, jew tal-pagani kif abbar Isaija (42,6; 46,13; 49,6); 3. li jkun il-glorja tal-poplu ta' IΩrael; 4. li afna Lhud ma kinux se jilqg uh, imma o rajn ji eddu; 5. li sejf g ad jinfed ru Marija; 6. li jkun mag ruf min jemmen jew le fil-messija. Wara l-profeziji ta' Xmun, Luqa jitkellem fuq Anna (" niena" jew "Grazzja") l- profetissa (2,36ss.). Din kienet bint Fanwel u mit-tribù ta' Aser. Kienet xi a; wara xbubitha g amlet 7 snin miωωeww a, imbag ad romlot. Hawn il-grieg hu dubjuω; l-ori inal jista' jfisser li Anna kienet ilha armla 84 sena, jew li issa (meta Ìesù ie ppreωentat fit-tempju) kellha 84 sena kif aktarx li g andna nifhmu. "Ma kienet titwarrab qatt mit-tempju...". afna kummentaturi jifhmu li l-kelma ib hekk, ji ifieri li kienet tkun spiss fit-tempju. O rajn ja sbu li kienet tg ammar f'wa da mill-kmamar li kien hemm fil- enb tat-tempju, kif ieli ara. Meta rat lil Ìesù, bdiet tiωωi ajr u tfa ar lil Alla u titkellem fuq it-tarbija. L-a ar Ωew versi (39-40) jag lqu l-istorja ta' l- ewwel 12-il sena taç-çokon ta' Ìesù. Luqa ma j ib xejn dwar il-ma i, Erodi u l- innoçenti u l- arba fl-e ittu li hemm f'san Mattew. Jg id biss li Ìesù baqa' jikber u jissa a, mimli bil-g erf; dan imiss lin-natura tieg u umana. Il-milja tal-g erf hawn tfisser l-g erf li bih kienu mωejnin l-g orrief Lhud, u hawn Luqa j ejji t- L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 197

triq g ar-rakkont li ej fuq Ìesù u l-g orrief fit-tempju. "Il-grazzja ta' Alla kienet fuqu" tmiss lin-natura divina tieg u. Ìesù fit-tempju (2,41-52) L-ir iel, barra l-morda, l- anzjani u l-iskjavi, kienu jmorru jqimu l' Alla f' erusalemm fil-festi tal-pellegrina (l-g id il-kbir, l-g id il- amsin u l-festa tat-tined). In-nisa u s-subien ta' ta t ittnax-il sena ma kinux obbligati. Meta t-tifel jag laq ittnax-il sena, il- enituri kienu je duh fit-tempju fejn kien isirlu b al eωami dwar it-talb li jkollu jg id u wejje o ra biex meta jkollu tlettax ikun obbligat g all-osservanza tal-li i. ÌuΩeppi u Marija adu lil Ìesù u milli jidher damu Ìerusalemm is-sebat ijiem tal-festa; kienu obbligati li jdumu jumejn biss imma mhux anqas. Huma u sejrin lura lejn NaΩaret, billi l-ir iel ma kinux jimxu man-nisa fittriq, wara jum mixi ndunaw li Ìesù baqa' fil-belt. Marru lura u sabuh jisma' u jistaqsi lill-g orrief fil-pjazza tat- Tempju fost l-istag ib ta' kull min semg u. Kif rawh il- enituri nstamtu, u Marija staqsiet lil Binha l-g aliex g amlilhom hekk. L-ewwel parti tattwe iba ta' Ìesù, "g aliex kontu qeg din tfittxuni?", turi l-indipendenza vokazzjonali (b ala Messija) tieg u; ittieni parti tag ti tifsir lillewwel parti u tg id li huma suppost kienu jafu l-g aliex, ji ifieri li jag mel ir-rieda tal- Missier li bag tu. Imma huma ma fehmuhx. G aliex ma fehmuhx? G ax il-misteru tal-persuna divina tieg u Il-Bibbja f idejna ma setg ux jifhmuha perfettament f'daqqa. Kull azzjoni ta' Ìesù kienet tag ti dawl did lill-persuna u l-missjoni tieg u. G alhekk Luqa jkompli jfisser li "ommu kienet tg oωω f'qalbha (timmedita fuq) dawn il- wejje ". Minkejja l-kobor tal-misteru tieg u, Ìesù g ex snin twal fi dan is-sagra familja f'naωaret jobdi lil ÌuΩeppi u lil Marija waqt li jikber filg erf, fis-snin u fil-grazzja kif a' qal Luqa fil-vers 40. IT-TIENI TAQSIMA Il-bidu tal- ajja pubblika ta Ìesù (3,1-4,13) It-tielet kapitlu jista' jinqasam f'ωew taqsimiet: a: il-ministeru ta' Ìwanni li jservi b ala t ejjija g al dak ta' Ìesù; b: l-arblu tar-razza ta' Ìesù skond il- isem. Il-ministeru tal-battista (3,1-22) Dan il-ministeru hu a' m abbar fil-kap. 1, vers 80. Luqa jibda biex iqieg ed dan il-ministeru fl-isfond storiku ta' dak iω-ωmien, kif kienu jag mlu l-istoriçi Griegi, u jag ti dawn id-dettalji storiçi: * Ìwanni beda jippriedka fis-sena 15 ta' Tiberju, it-tieni imperatur ta' Ruma; mela beda jippriedka fis-sena 781-782 U.C. (mill-waqfien ta Ruma) meta Ìesù kellu ftit iktar minn 30 sena. * Il-gvernatur tal-lhudija kien Ponzju Pilatu li ggverna bejn is-sena 26 u 36 WK. Ta tu kellu wkoll l-idumija u s-samarija, waqt li Erodi Antipa (4 QK - 39 WK) kien jiggverna l-galilija u l-perea, u uh Filippu (4 QK - 34 WK) l-iturija u t-trakonija, fil-lvant 198 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja f idejna tal- ordan; dawn it-tnejn kienu wlied Erodi l-kbir u Etnarki. Lisanja kien jiggverna f'abileni xi 25 km. 'l fuq minn Damasku; dan ma kienx mill-familja Erodjana. L-uffiççju tal-qassis il-kbir kien f'idejn Anna u Kajfa (irra el ta' bintu). Wara din id-ida la storika Luqa jg id li l-missjoni tal-battista kienet li jag mel çerimonja ta' tisfija biex tqanqal l-indiema g allma fra tad-dnubiet kif bassar Isaija. Hawn Luqa j ib kliem il-profeta u jag ti importanza li "il-bnedmin kollha jaraw is-salvazzjoni ta' Alla", l-universalità tassalvazzjoni li hu s-su ett ewlieni ta' l-evan elju ta' Luqa. Il-vrus 7-9 huma b al ta' Mattew 3,7-10 ming ajr ma jsemmi lill-fariωej u s- Sadduçej. Fil-vrus ta' wara 10-14 hemm li Ìwanni ppriedka lil-lhud l-indiema tal-qalb u mhux atti esterni ta' ndiema, lill-midinbin l- onestà billi jkunu usti fil- bir tat-taxxi, u lis-suldati pagani biex ma jisirqu lil add u jikkuntentaw bilpaga li kellhom. Fil-vrus 15-18 jistqarr li hu inqas mill-messija. Li wie ed i oll il-qfieli tal-qorq (il-qorq tal-lhud kien b al tar-rumani bil-qfieli mdawwrin mal-qasba tassieq) kien xog ol ta' l-iskjavi. Il-versi 19-20 j ibu informazzjoni dwar Erodi Antipa li a l-mara ta' uh Filippu b'martu u xe et lil Ìwanni fil- abs min abba ç-çanfira li g amillu. Din it-taqsima tag laq bil-mag mudija ta' Ìesù minn Ìwanni. Fil-vers 21 Luqa j ib g all-ewwel darba li Ìesù kien jitlob, u li x in tg ammed saret dehra li fiha l-ispirtu s-santu deher fis-sura ta' amiema u nstema' l-le en tal-missier jg id li Ìesù hu Ibnu. Dan ta bidu lill-missjoni messjanika ta' Ìesù. Din il-mag mudija ta Ìwanni ma kienitx sagramentali u Ìesù adha biex jag ti l-eωempju u jqaddes l- ilma tal-mag mudija tag na. L-arblu tar-razza ta' Ìesù (3,22-38) Il-lista ta' l-antenati ta' Ìesù kemm f'luqa kif ukoll f'mattew g andha valur apolo etiku u kateketiku; tinsab biss fiω-ωew Evan elisti li semmejna u kull wie ed jimxi bil-metodu tieg u. Mattew ried jg allem li Ìesù hu mnissel minn Abraham u g alhekk hu l-messija mwieg ed lill-patrijarki; Luqa ried jis aq li Ìesù hu s-salvatur tal-bnedmin kollha u g alhekk itawwal il-lista ta' l- antenati sa Adam, ir-ras ta' l-umanà midinba. Luqa, b al Mattew, ieb din il-lista g ax g al-lhud l- arblu tar-razza kiene a a importanti afna g all-identità ta' kull bniedem. Meta jinqraw iω-ωew listi, dik ta' Mattew u ta' Luqa, jinstab nuqqas ta' qbil, imma dan ma jo loqx diffikultà storika jekk jing ata kas tad-differenza tal-fonti li bihom inqdew l-evan elisti u l-g an teolo iku tag hom. Xi studjuωi jg idu li Luqa j ib l- antenati tal-madonna u Luqa ta' San ÌuΩepp; imma aktarx li Ω-Ωew Evan elisti j ibu l-antenati ta' San ÌuΩepp, kif g idna, minn fonti diversi. L-ikbar diffikultà li hemm fil-lista hi dwar San ÌuΩepp: Luqa jg id li ÌuΩeppi kien bin G eli waqt li Mattew jg id li kien bin Ìakobb. Fost id-diversi opinjonijiet li jfittxu jsolvu d-diffikultà l-a jar wa da tidher dik li tg id li ÌuΩeppi kellu Ωew missirijiet: wie ed naturali u l- ie or legali. Fi kliem iktar afif: omm San ÌuΩepp iωωew et lil G eli li miet ming ajr ma alla tfal; imbag ad min abba l-li i tal-levirat (Dewt 25,5-6) Ìakobb, u G eli, a l-armla b'martu u minn dan iω-ωwie twieled San ÌuΩepp. Mela Luqa j ib il-missier legali ta' ÌuΩeppi, Mattew dak reali, jew naturali. It-ti rib ta Ìesù fiddeωert (4,1-13) Il-mag mudija minn Ìwanni nidiet il-ministeru messjaniku ta' Ìesù. Ir- L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 199

Il-Bibbja f idejna rakkont li ej dwar it-ti rib juri xi kwalità ta' messjaniωmu hu dak ta' Ìesù: jekk iwieg edx dak li twieg ed id-dinja, jew jitlobx mill-bniedem ça da assoluta. Din il- rajja j ibuha wkoll Mattew u Marku, imma l- ordni tat-tliet tentazzjonijiet hu differenti. Luqa jg id li meta Ìesù re a lura mill-ìordan kien me ud mill-ispirtu fiddeωert u kien im arrab mixxitan g al erbg in jum. Il-post tradizzjonali tat-ti rib hu ebel Qarantal ftit 'il bog od minn Ìeriko. Aktarx li x-xitan deher lil Ìesù f'sura ta' bniedem u adem fuq il-fantasija tieg u; il-bdil tal-post aktarx li sar fil-mo ta' Ìesù. It-tentazzjoni tikkonsisti filli kien propost lil Ìesù li jinqeda bis-setg a tieg u ta' Messija bi skop egoistiku (jissodisfa lill-bniedem bilvanità u l-ambizzjoni taddinja)" (J.Leal). Imma Ìesù wera li l-missjoni tieg u kienet g all-qadi ta' Alla u tas- Saltna tieg u li hi ta' natura spiritwali. It-ti rib ta' Ìesù jixba lil dak li g adda minnu l-poplu tar-rabta l-qadima u ta' dak li minnu ng addu minnu a na. L-Ispirtu li a lil Ìesù fiddeωert hu l-ispirtu s-santu. "Ma kiel xejn" ifisser sawm assolut. L-erbg in jum ifakkru fl-erbg in jum ta' IΩrael fid-deωert. Ix-xitan hu persuna, Satana (Luqa j ib l-artiklu, mela mhux sieb aωin biss). It-tentazzjoni tal- ebel biex jinbidel f' obω tmiss lil dak kollu li jmiss kull sodisfazzjon materjali tal-bniedem. It-twe iba ta' Ìesù hi li g andna nafdaw fil-providenza ta' Alla. It-tieni tentazzjoni tmiss il-kilba g all-qawwa u l- glorja; Ìesù g allem l-umiltà u t-telqa f'alla. It-tielet tentazzjoni talpinnaklu tat-tempju fejn ir- Rabbini kienu qed jistennew li l-messija juri lilu nnifsu hemm b'miraklu hi dik li l- bniedem irid jara biex jemmen; Ìesù g allem il- tie a tal-fidi u li mberkin huma dawk li ma jarawx u jemmnu. Luqa jg id li x-xitan telaq minn dejn Ìesù "sa ma wasal il-waqt", kliem li jfisser iω-ωmien tal-passjoni li fih Ìesù g adda mill-ikbar ti rib u qal lill-missier: "Tkun mag mula r-rieda tieg ek. 200 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja f idejna Kitba ta Marco Adinolfi ofm Il-Mirakli fir-raba Van elu San Ìwann ja ti mportanza kbira lill-mirakli ta' Ìesù fil-van elu tie u. Isej ilhom sinjali u emejjel. Fl-ewwel konkluωjoni tal- Van elu juri li hu abarhom u rrakkuntahom biex ikabbar il-fidi f'ìesù b ala Messija u b ala l-iben ta' Alla. "Hemm afna sinjali o ra li Ìesù amel quddiem id-dixxipli tie u u li m'humiex imniωωla f'dan il-ktieb. IΩda dawn inkitbu sabiex intom temmnu li Ìesù hu l-messija l-iben ta' Alla, u biex, bit-twemmin ta kom ikollkom il- ajja f'ismu" (Ìw 20, 30-31). Ir-rakkonti tal-mirakli Seb a huma l-mirakli li jirrakkonta San Ìwann, mirakli li jid lu fil-kategoriji ma rufa mill-evan elisti sinottiçi, Mattew, Marku u Luqa. 1. Il-fejqan (il-benefiçjarju huwa marid) ta' bin uffiçjal tas-sultan (4, 46-54). 2. Ìesù jsalva l-appostli mill-ba ar qawwi (benfiçjarji huma persuni f'periklu) u jimxi fuq il-ba ar (6, 16-21). 3. Doni mo tija (il-benefiçjarji huma persuni fi bωonn): l-ilma mibdul f'inbid (2, 1-11) u l- obω mkattar (6, 1-15). 4. Il-qawmien ta' LaΩΩru (ilbenefiçjarju huwa mejjet) (11, 1-44). 5. Ìesù jille ittima (l-antagonisti huma l-iskribi u l- FariΩej) u jfejjaq il-marid f'betzata (5, 2-18) u l- g ama minn twelidu (9, 1-41). Fl-istudji tal-mirakli fil- Van elu ta' San Ìwann, eneralment ma jitqies ittmin miraklu, dak tas-sajda mirakuluωa (21, 1-14). Jinsab fl-epilogu tal-van elu u huwa simbolu tal-missjoni universali ta' appostli. Ir-rakkonti tal-mirakli f'san Ìwann u fis- Sinottiçi Meta nqie du flimkien u nipparagunaw il-mirakli kif ji u rakkuntati f'san Ìwann u fis-sinottiçi nindunaw li hemm konver enωi u diver enωi. Fil-konver enωi ninnutaw li nsibu l-istess kategoriji talmirakli. Il-fejqan ta' iben l-uffiçjal tas-sultan (Ìw 4, 46-54) ifakkarna fil-fejqan ta' bin iççenturjun (Mt 8, 5-13; Lq 7, 1-10), li se et f'kafarnahum ukoll. Il-mixi ta' Ìesù fuq l-ilma ta' l-áadira (Ìw 6, 16-21) hija rakkuntata wkoll f'mk 6, 45-52 u f'mat 16, 23-33. F'dawn is-siltiet Ìesù jsalva lill-appostli mill- arqa filwaqt li f'san Ìwann din il- rajja hija manifestazzjoni tad-divinità ta' Ìesù. Id-don tat-tkattir tal- obω (Ìw 6, 1-15) hija parallela at-tliet siltiet li nsibu f'mk 6, 30-44, Mt 14, 13-21 u Lq 9, 10-17. Áall-qawmien ta' LaΩΩru (Ìw 11, 1-44) insibu jiel filqawmien ta' bin Ìajru (Mk 5, 22-24; 35-43; Mt 9, 18-19.23-26; Lq 8, 41-42. 49-56) u taω-ωa Ωu ta' Najn (Lq 7, 11-17). Ìesù juri l-qawwa tie u billi jfejjaq il-marid f'betzata (Ìw 5, 2-28) u l-g ama minn twelidu (Ìw 9, 1-41). Is- SInottiçi jitkellmu mill-fejqan tal-ma tub f'kafarnahum (Mk 2, 1-12 u paralleli) u dik ta' diversi omja, l-g ama ta' Betsajda (Mk 8, 22-26), l- g ama ta' Ìeriko (Mk 10, 46-52; Lq 18, 35-43; Mt 20, 29-34 jitkellem minn Ωew t omja) u ta' Ωew omja f'mt 9, 27-32). Imma minn dawn is-siltiet me uda missiltiet Sinottiçi huwa biss irrakkont tal-fejqan talma tub ta' Kafarnahum li huwa ppreωentat b ala konferma tal-qawwa ta' Ìesù. Jibqa' biss il-miraklu-don ta' l-ilma mibdul f'inbid (Ìw L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 201

2, 1-11) li m andux rakkont korrispondenti fil-van eli Sinottiçi. Minbarra t-tipolo ija, irrakkonti tal-mirakli f'san Ìwann andhom diversi punti o ra ta' kuntatt malmirakli fis-sinottiçi u dan anke aliex fir-raba' Van elu kollu ir-rakkonti tal-mirakli huma l- uniçi xeni ta' ajja li minnhom wie ed jista' jislet il- esti u l- kliem ta' Ìesù. F'Kana tal-galilija ras ilmejda jist a eb bl-inbid tajjeb li minnu - min ajr ma kien jaf - kien hemm sitt arar tal- a ar mimlija. F'Ìerusalem kienu afna l- morda madwar il-menq a ta' Betzata. F'Betanja LaΩΩru kien di a' fi stat ta' dekomposizzjoni, imma jo ro aj, marbut fil-faxex. Ìesù jara l-marid mix ut ma' l-art (5, 6), jara l-folla Il-Bibbja f idejna kbira riesqa lejh, folla li kellha l- u (6, 5), jara l-g ama minn twelidu (9, 1). Jidliklu ajnejh bit-tajn ma mul mill-bωieq tie u (9, 6-7). Jifra bil-mewt ta' Lazzru aliex il-qawmien tie u kellu jsa ah il-fidi tad-dixxipli tie u (11, 15). Jitnikket binnuqqas ta' fidi tal-lhud li kienu jemmnu li kellu s-set a jfejjaq imma mhux iqajjem mill-mewt. U jibki min abba l-mewt ta' abibu u n-niket ta' o t LaΩΩru (11, 33-38). Ta' mportanza wkoll huma d-diver enzi bejn irrakkonti tal-mirakli fil- Van elu ta' San Ìwann u dawk fil-van eli Sinottiçi. Is-sobrjetà tar-rakkonti tar-raba' Van elu tinjora per eωempju d-dettalji tal- Van eli l-o ra rigward r- reazzjonijiet ta' dawk li kienu o ett tal-miraklu jew talfolla ta' madwar. B'hekk Pietru, wara s-sajda mirakoluωa (Lq 5, 8) u s-samaritan wara li ie mfejjaq mill- diem (Lq 8, 5) jinxte tu arrkubtejhom quddiem Ìesù. L-ista ib jimla l- qlub tad-dixxipli wara li Ìesù jikkalma t-tempesta (Lq 8, 25) kif ukoll il-qlub tal- enituri li jaraw lil binthom ter a' tie u l- ajja (Mk 5, 41), kif ukoll il-qlub tan-nies li raw ilfejqan tal-ma tub f'kafarnahum (Mk 2, 12). Ilmara m aw a tigglorifika lil Alla (Lq 13, 13); l-istess l- g ama ta' Ìeriko li jie u d- dawl (Lq 18, 43) u l-folla li tara liω-ω aωu ta' Najn li jer a' jie u l- ajja (Lq 7, 16). B'Ωew eççezzjonijiet (Ìw 2, 3; 11, 3.22) Ìwanni ma jitkellem qatt mill-intervent ta' interçessuri biex isir ilmiraklu, b alma jsir al omm il-mara ta' Pietru (Mk 1, 30), all-imxajtan mbikkem (Mt 12, 22), all-qaddej taççenturjun (Lq 7, 3-5). Fir-raba' Van elu ma nsibu l-ebda aççenn alleωorçiωmi ta' Ìesù. Is- Sinottiçi, min-na a l-o ra, jitkellmu fuq it-tkeççija taxxjaten (Mk 1, 32.34.39; Lq 4, 41; 6, 18); Mk 1 23-38 jitkellem fit-tul fuq il- elsien ta' imxajtan f'kafarnahum u 5, 1-20 fuq il- elsien ta' l- imxajtan f'ìerasa; Mt 9, 32-34 jitkellem mit-tkeççija ta' l- ispirtu mbikkem u 12, 22 ta' l-ispirtu g ama u mbikkem. Il-Vokabularju li juωa San Ìwann Semeia - Sinjali Il-kelma semeia, sinjali, li tinstab 17-il darba fil- Van elu ta' San Ìwann, talludi eneralment allmirakli li ja mel Ìesù; 202 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja f idejna tikkwalifika b'mod konkret ilbidla ta' l-ilma f'inbid (2, 11), il-fejqan ta' bin l-uffiçjal tassultan (4, 54) u ta' l-g ama mit-twelid (9, 16), it-tkattir tal- obω (6, 14) u l-qawmien ta' LaΩΩru (12, 8). Hija kelma li nsibu espressa mill-pinna ta' l- evan elista (2, 11.23; 4, 54; 6, 2.14; 12, 18-37), jew imqie da fuq fomm Ìesù (4, 48 u 6, 26) jew fuq fomm il-lhud: Nikodemu (3, 2), il- FariΩej (9, 16), il-qassis il-kbir u l-fariωej (11, 47), il-folla (6, 30; 7, 31; 10, 41). Xi kultant il-kelma sinjal andha sens negattiv. Fissens li din tista' tfisser miraklu ma mul bi kmand b ala prova u garanzija ta' kredibilità. Dan jitolbuh l-awtoritajiet tat-tempju f'ìerusalem wara li Ìesù ikeççi l- bejjie a mit-tempju: "X'sinjal se turina li inti tista' ta mel dan?" (2, 18). u l- folol qrib l-áadira j idulu "X'sinjal se ta mel biex a na narawh u nemmnuk?" (6, 30). Il-kelma sinjal hija sinonima al ' a a straordinarja', li tissuponi li Ìesù andu qawwa imma li ma twassalz al fidi, b al fil-kaω talmembri tas-sinedriju li jiddeçiedu li joqtlu lil Ìesù, jew twassal al fidi inkompleta, b al dak tan-nies ta' Ìerusalem li kienu jemmnu meta kienu jaraw is-sinjali li kien ja mel. Imma Ìesù ma kienx jafda fihom (2, 23-24); jew dik ta' Nikodemu li jistqarr " ax add ma jista' ja mel sinjali li qie ed ta mel int jekk ma jkunx Alla mie u" (3, 2). F'sens poωittiv semeion/is-sinjal huwa azzjoni ta' l- a eb li twassal al fidi s i a fil-messija Ìesù Iben ta' Alla. Hi azzjoni li fil-fatt turi di à l-glorja tal- Mulej - sinjal tal-glorja s i a tal-mulej fil-áid tie u - espressjoni tar-rejaltà ta' Ìesù b ala l-mib ut mill- Missier u dak li jirrivela min hu l-missier li mie u ja dem f'intimità filjali. Wara l-miraklu tat-tie ta' Kana l- evan elista jistqarr: "B'hekk Ìesù amel l-ewwel sinjal tie u f'kana tal-galilija, wera l-glorja tie u u d- dixxipli emmnu fih" (2, 11). U jikkonkludi l-van elu tie u billi jistqarr: "is-sinjali inkitbu biex intom temmnu li Ìesù huwa l-kristu, l-iben ta' ALla" (20, 31). Is-sinjali/semeia ta' San Ìwann huma simili massemeia - kif tiddeskrivihom is-lxx - ma mula minn Alla permezz ta' Mosè fl-e ittu. B'hekk il- atar li jinbidel f'serp u jdej li ssir al mument im iddma huma sinjali li kellhom jakkreditaw lil Mosè b ala l-mib ut ta' Alla (EΩ 4, 8). Il-pjagi ta' l- E ittu huma sinjali li l- Farawni jiç ad li ja ti kaωhom (EΩ 11, 9-10), kif il- Lhud ma jemmnux f'ya weh li elishom bil-qawwa milljasar ta' l-e ittu: "Kemm ser idumu biex jemmnu fija wara s-sinjali kollha li amilt f'nofshom?" (Num 14, 11). Huwa l-kumment li ja mel Ìwanni f'12, 37: "Minkejja li amel tant sinjali quddiemhom, huma ma emmnux fih". Aktar minn dawk tas- Sinottiçi, il-mirakli tar-raba' Van elu andhom tifsira simbolika qawwija, huma alhekk sinjali. Dan ma' jfissirx li ma se ewx jew tonqos fihom il-materjalità: l-ilma f'kana verament ie mibdul f'inbid, il-marid ta' Betzata u l-g ama mit-twelid irçevew verament il-fejqan. Wie ed irid jiftakar li s- sinjal huwa a a li tfakkarna f'xi a a o ra: fil-fatt ilmirakli f'san Ìwann huma realtà li jindikaw il- idma ta' Ìesù l-iben ta' Alla ma mul bniedem li juri min hu. Per eωempju, meta ja ti d-dawl lill-g ama Ìesù juri li huwa dak li ja ti d-dawl, il- ajja spiritwali. Huwa dak li ja ti l- ajja ta' dejjem meta iqajjem lil LaΩΩru mill-mewt. Minn dan il-lat is-sinjali tar-raba' Van elu jfakkruna fl-azzjonijiet simboliçi tal-profeti, azzjonijiet xi ftit strambi li kellhom qawwa dinamika. Per eωempju, meta Ìeremija ikisser il-borma tal-fu ar quddiem il-poplu u s-saçerdoti, mhux biss i abbar (Ìer 19) il-kastig divin imminenti li kien ej fuq IΩrael, imma b'çertu mod jurih fil-preωent. F'San Ìwann, bil-qawwa ta' L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 203

eskatolo ija realizzata, issinjali juru l-glorja divina, glorja li hija di à preωenti u operanti f'ìesù Kristu u glorja li fis-sie a ta' Ìesù u ma' l- oti ta' l-ispirtu s- Santu tidher u topra min ajr il-bωonn tas-sinjali viωibbli tal-mirakli. Hemm affinità bejn issinjali f'san Ìwann u s- sagramenti. Áal min jemmen, fil-fatt, it-tnejn huma sinjali sensibbli u effikaçi talfidwa. Is-sinjali ta' Ìwanni jirrivelaw il-preωenza ta' Alla f'ìesù Kristu, is-sagramenti jirrivelaw il-preωenza ta' Ìesù Kristu fil-knisja. erga/ emejjel Spiss, fir-raba' Van elu, il-kelma er a tindika l- mirakli ta' Ìesù. Fis-sinottiçi din il-kelma tintuωa darbtejn biss (Mt 11, 2 u Lq 24, 19). Fit-traduzzjoni griega tal- Bibbja, is-lxx, erga hija kelma li tiddeskrivi l- emejjel qawwija ta' Alla li huma preωenti fl-istorja tassalvazzjoni, ibda mill- olqien (Ìen 2, 2) sa l-eωodu (Sal 66, 5). U f'dan il-kuntest salvifiku li Ìesù ilaqqam l- emejjel tal-missier u tie u: "Missieri adu ja dem sa issa: mela na dem jien ukoll" (5, 17). Din il- idma turi li Ìesù huwa l-mib ut tal-missier: "Áax l- emejjel li tani l- Missier biex intemmhom, ji ifieri dawn l-istess emejjel li jien qie ed na mel, jixhdu alija li kien il-missier li ba atni" (5, 36).. B'hekk Ìesù jwettaq l- emejjel tal-missier (10, 37), fl-isem talmissier (10, 25). Mhijiex siner ija sempliçi bejn l-iben u l-missier: " ax il- wejje li ja mel il-missier, ja milhom l-iben ukoll, b alu" (5, 19). Imma alardarba "jiena fil-missier u l-missier fija" (10, 38) insibu ru na f'azzjoni wa da, dik tal-missier permezz ta' l- Iben. "Il-Missier li j ammar fija qie ed ja mel l-opri tie u" (14, 10). X'relazzjoni hemm bejn semeia u erga? IΩ-Ωew termini li jiddeskrivu l-mirakli huma espressjoni ta' l-azzjoni salvifika ta' Alla, kif inhi deskritta fl-antik Testment. Il-kelma ergon' emejjel tiddeskrivi il-ministeru pubbliku ta' Ìesù. Skond Schnakenburg, ilkelma erga/ emejjel andha timbru aktar messjaniku aliex tintuωa biex tiddeskrivi il-missjoni ta' l- Iben skond ix-xhieda tal- Missier. Semeia/sinjali andha valur aktar kristolo iku ax turi lil dawk li jemmnu l-glorja ta' Ìesù, il- Verb ma mul bniedem li ja dem fuq l-art. Skond Brown, erga/ emejjel hija kelma li turi aktar il-prospettiva divina ta' dak li kien qed isir. Hu alhekk li Ìesù japplika din Il-Bibbja f idejna il-kelma all-mirakli. B'semeia/sinjali wie ed jara aktar il-prospettiva umana, psikolo ika; hu alhekk li huma l-kontemporanji ta' Ìesù li jinqdew b'dan it-terminu biex jiddeskrivu l- mirakli tie u. Mis-seb a mirakli ta' dan il-van elu tidher çara l- figura ta' Ìesù, l- arus divin (l-inbid ta' Kana) li andu l- ajja fih innifsu u ja tiha lil min irid (5, 21.25): bin l-uffiçjal tas-sultan u l- marid ta' Betzata); juri min hu (Jiena Hu 6, 20: jimxi fuq l-ilma), il- obω tal- ajja (6,35 it-tkattir tal- obω), id-dawl tad-dinja (9, 5 l-g ama minn twelidu), il-qawmien u l- ajja (11, 25: LaΩΩru). Áal min jemmen Kristu huwa preωenti dejjem (jimxi fuq l-ilma) u j ejji abbundanza ta' ikel (tkattir tal- obω) u xorb bnin (l-inbid ta' Kana). J addih mill-mewt all- ajja vera (LaΩΩru) u ja tih il-fejqan (bin l-uffiçjal tas-sultan) biex ikun jista' jara (l-g ama minn twelidu) u jimxi (il-marid). 204 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Kitba ta Clementina Mazzucco Il-Parabbola tal-festa tat-tieg Ìesù re a` qabad ikellimhom bil-parabboli u qalilhom: "Is-Saltna tassmewwiet tixba lil wie ed sultan li amel festa tattie ta ibnu. U ba at all-mistednin mal-qaddejja tie u biex ji u allfesta; imma dawk ma ridux ji u. U re a` ba at qaddejja o ra, u qallhom: 'Áidu lill-mistednin: Ara, ilmejda tie i lesta; il-barrin u l- o iela msemmna di a' maqtula u kollox lest; ejjew all-festa.' IΩda dawk ma tawx kaω; min mar l- alqa, min annegozju tie u, u l-bqija qabdu lill-qaddejja tas-sultan, Ωebil uhom u qatluhom. Is-sultan inkorla afna, u ba at is-suldati tie u, qered lil dawk ilqattiela, u arqilhom il-belt ta hom. Mba ad qal lill-qaddejja tie u, 'Il-festa m ejjija, imma lil dawk ma kienx ta' min jistedinhom aliha. Mela morru f'salib it-toroq u sejj u all-festa lil kull min issibu.' Dawk ilqaddejja ar u fit-triqat u abru lil kull min sabu, Ωiena u tajba, u s-sala mtliet bin-nies all-mejda. Mela jid ol is-sultan alli jara min kien hemm fuq ilmejda, u hemmhekk lema wie ed li ma kienx liebes all-festa tat-tie ; u qallu, 'Óabib, dan kif d alt hawn u m'intix liebes all-festa? Dak tbikkem. Mba ad issultan qal lil dawk li kienu qe din iservu, 'Orbtulu ri lejh u jdejh u waddbuh 'il barra fid-dlam; hemmhekk ikun hemm il-biki u t- t aωωiω tas-snien! Áax afna huma l-imsej in, imma ftit il-ma Ωulin!" (Mt 22, 1-14) Wie ed minn dawk li kienu mie u all-mejda, meta sem u j id dan, qallu: "Hieni min jiekol il- obω fis-saltna ta' Alla!" IΩda hu wie eb: "Wie ed ra el amel pranzu kbir u stieden lil afna nies. Meta sar il- in all-ikel, ba at lill-qaddej tie u and ilmistednin biex j dulhom, 'Ejjew, ax a lest kollox.' Imma lkoll xorta wa da bdew isibu xi skuωa. L- ewwel wie ed qallu 'Xtrajt alqa, u je tie li mmur naraha; nitolbok ta dirni.' Ie or qallu, Xtrajt ames Ωwie barrin, u sejjer nara x'ja tu; nitolbok ta dirni.' Ie or qallu, 'IΩΩewwi t, alhekk ma nistax ni i.' Il-qaddej ra a' lura and sidu u qallu kollox, Is-sinjur, b'korla fuqu, qal lill-qaddej tie u, "Óaffef, o ro fil-pjazez u t-triqat tal-belt, u da al hawn il-foqra u l-ma tuba u l- omja u z-zopop.' Il-qaddej imba ad qallu, 'Sar kif ordnajt int, sinjur, u ad hemm il-wisa'. O ro filmo dijiet u fl- elieqi,' qal is-sid lill-qaddej, 'u ie el in-nies tid ol, alli dari timtela. Áax kif n idilkom jien, ebda wie ed minn dawk li kienu mistiedna ma jduq l-ikel tie i.' Il-parabbola tal-festa tat-tie ta tina eωempju çar talkarattru aj u dejjem attwalizzabbli tal-parabboli. F'din il-parabbola, b al f' afna o rajn, andna eωempju ta' kif it-ta lim ta' Ìesù ie mifhum fid-diversi komunitajiet insara talbidu, kif jidher çar firrakkont ta ha li nsibu f'mt 22, 1-14, Lq 14, 15-24 u anke fil-van elu Apokrifu ta' Tumas (n.64). Il-konfront bejn iω-ωew rakkonti kif insibuhom fl- L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 205

Evan elji SInottiçi j inuna nsibu n-nukleju fundamentali tal-parabbola ta' Ìesù, li kienet titkellem fuq sinjur li kien organizza ikla u ba at l-inviti. Imma proprju fil-jum tal-festa, meta kollox kien oddu lest, ilmistiedna, li ew im e a biex ji u, irrifjutaw kollha li ji u, min al a a u min al o ra. Is-sinjur inkorla u ba at jistieden lil kull min kien barra fit-triq biex il-festa ssir u l-postijiet kollha jkunu okkupati. L-ikla, fit-tradizzjoni profetika, hija sinjal trasparenti tal-fidwa definittiva u tas- Saltna messjanika. Ilparabbola tinsisti fuq l- ur enza ta' l-istedina u alhekk talludi al missjoni ta' Ìesù b ala l-istedina u l-okkaωjoni deçiωiva biex wie ed jilqa' l-istedina ta' Alla biex jid ol fil-fidwa. L-iskop tal-parabbola kien li jiddenunçja proprju lil dawk li ew mistiedna imma li rrifjutaw li ji u u jifhmu l- importanza tal-mument. Lil dawn issir it-theddida ta' eskluωjoni dejjiema, b'vanta all-o rajn li ji u mal-ewwel u ma jsibux skuωi biex jid lu all-ikla tal-festa. Il-kuntest tal-parabbola wie ed jista' jsibha fl-argumenti li Ìesù kellu ma dik il-parti tal-poplu ta' IΩrael, FariΩej u mhux, li kienu jafu li kienu d-destinatarji talfidwa sa mill-bidu nett, imma li j ibu ru hom b'tali mod ostili all-bxara t- tajba li jwassal Ìesù - u b'hekk jift u t-triq allpubblikani, il-midinbin u l- pagani - il-kategoriji soçjali emar inati taω-ωmien. Dawn il-lhud - li huma d- destinatarji tal-parabbola - huma mqanqla biex jeωaminaw l-atte jament ta hom mill-ottika ta' Alla u ta' Ìesù, il-mib ut tie u. Kemm il-verωjoni ta' San Mattew kif ukoll dik ta' San Luqa jda lu fir-rakkont proprju ta hom xi tibdiliet li j inuhom japplikaw irrakkont all-insara talkomunità ta' Ωmienhom filwaqt li jipprovdulhom eωempji u pariri siewja. Fost it-tibdiliet, ta' interess partikulari hija dik ta' Mattew, li jda al firrakkont il-vrus li jiddeskrivu kif min ie min ajr il-libsa tat-tie. Din l-integrazzjoni andha l-iskop biex tfakkar lil kul add li add ma jista' jilludi ru u li huwa di a' salv ax wie eb as-sej a ta' Alla jew ax m ammed: je tie Il-Bibbja f idejna li wie ed i ib ru u f'konformità mal-fidi (li s-sinjal ta ha hija l-libsa tat-tie ) u jkun lest, f'kull mument biex ikun i udikat fuq l- azzjonijiet tie u, bil- arfien li " afna huma l- imsej in imma ftit ilma Ωulin". San Luqa huwa partikulari fl-iskuωi li jippreωentaw l-ewwel mistednin: min ax xtara alqa, min ax xtara l-barrin u min ax iωωewwe. Jist u jkun motivi le ittimi imma l- messa tal-parabbola ifakkarna li quddiem issej a ta' Alla u l-mixja wara Ìesù kollox jitqie ed f'dawl ie or. Alla jie u l- ewwel post. Luqa jinsisti li dawk li jid lu al festa ikunu fqar, omja, ma tuba...skond l-istess ta lim ta' Ìesù li kien insista li wie ed andu jistieden lil dawk li ma jist ux ipattu lura (14, 12-14). Il-Van elu apokrifu ta' Tumas jipproçedi b'mod simili al dak ta' San Luqa: jiççentra ir-rakkont fuq illista ta' l-iskuωi li jsiru erb a ax inaqqas l- skuωa ta' dak li ΩΩewwe u jiωviluppa l-iskuωa relativa all-kummerç u r- relazzjonijiet soçjali. 206 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Biex Il-Bibbja Mill- rajjiet nifhmu f idejna a jar ta l-art il-kelma Imqaddsa ta Alla Kitba ta Giorgio Colombini ofm Ittra mill-ìetsemani REALTÀ U ÓOLM FL-EREMITAÌÌ TAL-ÌETSEMANI Qed niktiblek wara afna u qed nipproponilek li t arraf lill-qarrejja tarrivista bl-ittra tie i. Irrid niωgura lill-qarrejja lil l-eremita fil-ìnien tal-ìetsemani adu addej bil- ajja tie u u qed infittxu li nikkwalifikaw dejjem isservizz ta na biex ikompli joffri spazju al min jxtieq ji i jitlob Ìerusalem. N idlek il-veru li aktar ma j addi Ω-Ωmien, aktar ninduna kemm huwa wtieq isservizz li ja ti dan l-eremita fil-ìetsemani, eremita li tist ajlu b ala tkomplija tas-santwarju aωiω tal-ìetsemani, is- Santwarju tat-talba ta' Ìesù. Is-sena 2000 intemmet bil- lied hawnhekk fl-art Imqaddsa, lied imdemmi li adu sejjer sal- urnata tallum. Hawnhekk, fil-ìetsemani, hawn paçi kbira; anke jekk huma inqas, xorta bqajna nilq u lil min xtaq ji i biex joq od hawn u jitlob. Dan iω- Ωmien tana opportunità biex niççaraw a jar l-iskop u l-karatteristiçi ta' l-eremita. Ta' utilità kbira kienet preωenza ta' persuna konsagrata lill-mulej li baq et hawnhekk dejjem preωenti fl-animazzjoni tal- ajja ta' kuljum u dejjem disponibbli li t in lil kull min ji i hawn biex jitlob. Nixtieq ner a' ntenni li l- iskop ewlieni ta' l-eremita hu li j in lil kull min ji i, dejjem b'rispett al mixja spiritwali ta hom, biex ja mlu dak li Ìesù talab fil-ìetsemani: "Ibq u mie i, ishru mie i, itolbu biex ma tid lux fit-ti rib." B' arsitna fuq dak li qal u amel Ìesù fil-ìetsemani, dan huwa dak li andu jikkaraterizza l- ermita tal-ìetsemani: talb fis-solitudni, li wie ed joq od wa du ma Ìesù f'atte jament ta' smi all-kelma ta' Alla biex wie ed jifhem ir-rieda tie u. It-talb fis-solitudni fil- Ìetsemani huwa m ejjun mill-fatt li ma teωistix kçina komuni; kull mistieden i ejji l-ikel tie u fl-eremita tie u li andu dawn il-façilitajiet. L- esperjenza ta' dawn is-snin fl-eremita i tikkonferma it-tajjeb tal-proposta li ssir biex ikun hemm xi mumenti ta' talb flimkien. Il-quddiesa, l-adorazzjoni ewkaristika, it-talb ta' l-áasar u mument ta' talb qabel ilmistrie. Il-mumenti ta' talb flimken mhumiex ta' bilfors; huma dejjem aktar numeruωi n-nies li j addu Ωmien ta' talb jew irtir f'solitudni totali; meta jridu jiltaq u mal-gwida spiritwali ta hom u jer u lura all-eremita ta hom. Inizjattiva li kkarratterizzat iç-çelebrazzjoni tal- Ìublew fl-eremita tal- Ìetsemani u huwa ttamat li din titkompla, kienet l- organizzazzjoni ta' im at ta' irtiri al gruppi ta' bejn axar u mistax-il persuna. Kien hemm almenu erb a gruppi li amlu din l-esperjenza u hemm ipprogrammat irtir ta' skola al-lectio DIvina mmexxija minn P. Francesco Rossi De Gasperi. F'dawn il- im at ta' iritiri ndunajna li vera- L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 207

ment hawn grazzja speçjali hawnhekk fil-ìetsemani. Il-persuni li ew addew Ωmien twil fir-riflessjoni u fil-talb fil- nien tal-ìetsemani, quddiem il-belt il- Qaddisa ta' Ìerusalem. Hija Belt, huwa post, li tassew iqanqal ar-riflessjoni u at-talb fuq il-misteri kbar tal-fidwa li se ew hawnhekk. Il-Ìnien tal-ìetsemani u l-eremita tie u kienu wkoll okkaωjoni ibex nift u qalbna al utna l-insara l-o ra ta' Ìerusalem, persuni ejjin mill-knejjes tal- Lvant. Fil-Ìetsemani Ìesù ex fih innifsu d-dramm kollu tal-passjoni, Passjoni milqu a fi spirtu ta' ubbidjenza u m abba, all-fidwa ta' kul add u b'mod partikulari f' ie l- aqda ta' dawk kollha li jemmnu fih. U alhekk, sa mill-bidu tal- idma ta' l- eremita tal-ìetsemani, a na rajna preωenti hawnhekk utna ejjin mill- Knejjes l-o ra. Ma nist ux ma nsemmux lil Abuna Bakhoum, monaku Koptu-Ortodoss li kien i obb iqatta' sie at twal ta' talb fil- nien. Anke dan il-fatt inna biex nifhmu li ma tistax titlob ma Ìesù hawnhekk u fl-istess in ma tifta x qalbek alla wa ejjin mill-knejjes l- o ra, u b'hekk ilqajna Insara Ortodossi u Protestanti u sa ansitra Lhud. Twieldet ix-xewqa li nitolbu flimkien. FIs-26 ta' Mejju tas-sena l-o ra ltqajna aktar minn mitt ru, kollha ejjin middiversi Knejjes preωenti fl- Art Imqaddsa, u flimkien tlabna fil-ìnien tal-ìetsemani. Ftit ilu kellna grupp ta' tletin persuna li riedu fi spirtu ta' talb hawnhekk ifakkru ir-ru ekumenika tal-beatu Ìwanni XXIII. Ma hom in aqdu s- Sorijiet Protestanti ta' Grandchamp. Naturalment l-ewwel skop ta na huwa li no olqu ambjent at-talb u n inu lil kull min ji i jitlob hawn fil-ìetsemani. Imma n oss li huwa wkoll id-dmir ta na li inkompli nilq u lil kul add hawnhekk, fi spirtu ta' talb u djalogu. Jien ili hawn tmintax-il sena. Il-Ìetsemani abbejtu. Qrib il- nien hemm il- BaΩilka ta' l-agunija fejn il- Mulej beda l-áid tie u; qe din f'ri lejn l-áolja taω-ûebbu mnejn tela' l- Mulej fis-sema; quddiemna andna l-belt il- Qaddisa... Spiss, waqt xi çelebrazzjoni fil- nien, sibt fuq Mill- rajjiet ta Il-Bibbja l-art Imqaddsa f idejna dak li nsejja lu 'Il-Miseru ta' Ìerusalem'. Fhimt kemm huma mportanti is- Santwarji b ala postijiet ta' grazzja. Imma fhimt ukoll li huma postijiet privile jati jekk inqisuhom fi dan is- Santwarju kbir ta' Ìerusalem, is-santwarju ta' l-art Imqaddsa kollha. Hija art li aωel Alla biex iwettaq fiha l-istorja tal-fidwa; storja li ssib il-qofol ta ha fil-belt ta' Ìerusalem, mis- Sultan David sa Ìesù, BIn David l jwettaq il-fidwa hawnhekk u hawnhekk jimla lill-knisja bl-ispirtu s- Santu biex ta ti xhieda tie u sa l-ib ad trufijiet ta' l-art. Hija art li qanqlet fija im abba all-kelma ta' Alla, Kelma li sostnietni matul dawn it-tmintax-il sena ta' xo ol fil-ìetsemani. Hawnhekk ippruvajt n addi lill-o rajn dak stess li l-mulej o bu ja tini. Hawnhekk ippruvajt n ix jien stess, u no loq ilkundizzjonijiet me tie a biex addie or ja mel l- istess, il-grazzja ta' dan ilpost qaddis. Ólomt li nara dan il-post im ares sewwa fejn kul add jista' jitpaxxa bl-ambjenti kollha tal-ìetsemani. U hekk se. U ta' dan kollu nrodd ajr lil Alla li mexxieni f'din l-avventura fl-art Imqaddsa. Inrodd ajr lis-superjuri tie i li nkorra ewni u anke lill- bieb kollha, benefatturi u volontarji li enuna inwettaq il- olma tie i. Na laq billi nuri t-tama tie i li jkun hawn aktar min jo lom biex tant spazji fl-art Imqaddsa ji u ttrasformati aktar biex i inu lil dawk li ji u jiltaq u mal- Kelma ta' Alla li ssawwret f'din l-art. 208 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla Kultura Biblika Persuna i Nisa fil-bibbja ÌAGÓEL Isem li jfisser 'mo Ωa tal-muntanja'. F'teptipa t' ajn, Ìa el, il-mara ta' Óeber il-keni, elset lill-iωrael mill- adu, minn Sisera. Dan ara fi Ωmien meta Deborah kienet qie da tissielet biex te les lil poplu ta ha mill-mo qrija ta' Ìabin, is-sultan ta' ÓaΩor. Deborah kienet e et lil Barak biex ji bor armata kbira biex te odha kontra Ìabin u abbret li 'b'id ta' mara se jbi il-mulej lil Sisera' (Im 4. 9). Minkejja s- superjorità ta' l-armata tal-kmandant Sisera, kienet l-armata Lhudija li kissret linnies ta' Sisera dejn ixxmara Kison. Kien Sisera biss li arab u talab kenn fittinda ta' Ìa el li laq etu u sqietu l- alib. Malli raqad, qabdet martell b'idha u sammret kunnjard o rasu. Malajr saret l-eroijna talmument. Fl- anja ta' Deborah Ìa el hija mfa ra b ala 'mbierka fost in-nisa Ìa el, il-mara ta' Óeber il-keni,, fost in-nisa ta' l- erejjex imbierka' (Im 5, 24). ÌEÛABEL ÌeΩabel kienet prinçipessa Feniçja, mara ambizzjuza, li adet sehem attiv fil- ajja tar-ra el ta ha, is-sultan Ahab ta' IΩrael. Baq et tinfluwenza l- ajja politika ta' IΩrael anke wara l-mewt ta' Ωew ha, fi Ωmien is-saltna ta' wliedha A aωija u Ìe oram. ÌeΩabel kienet bint Etbaal, Sultan ta' Sidon. IΩ-Ωwie ta ha kien se biex tissa a il- biberija politika bejn IΩrael u l- Feniçja. Wara li ΩΩewwe lil ÌeΩabel, A az ken addotta l-kult lejn l-alla Baal. G alkemm kienet a a komuni li l-mara barranija ta' sultan tibqa' tqim lil allat ta ha, ÌeΩabel e et u mexxiet afna l-kult ta ha u saret adu tal-fidi ta' IΩrael. Mit-teΩor irjali hija ajjxet 450 profeta ta' Baal u 400 profeta ta' l-alla Asera. Hija aditha bl-a rax kontra l-profeti ta' Ya weh, qatlet afna minnhom u a let lil mija jista bew minnha. Il-Mulej kkastiga lil IΩrael all-a ir tas-sultana permezz tan-nixfa, nixfa li waqfet wara li l-profeta Elija sfida lil profeti ta' Baal fuq l- Áolja tal-karmelu. L-isfida wriet lin-nies li Alla ta' Elija kien Alla wie ed u veru. Imma meta ÌeΩabel sem et li Elija kien qatel ilprofeti ta' Baal hija alfet li toqtol lilu: 'Dan ja mluli l- allat u iωjed minn hekk, jekk ada b alissa ma nkunx amilt minn ajtek kulma sar mill- ajja ta' kull wie ed minnhom' (1 Slat 19, 2). Ilprofeta, beω an, arab lejn il-lhudija. ÌeΩabel kienet tqis isset a tal-monarkija b ala assoluta. L-istorja ta' Nabot u l- alqa tad-dwieli tie u hija eωempju çar ta' dan. Meta Nabot ça ad it-talba tas-sultan biex jixtri l- alqa tad-dwieli tie u, ÌeΩabel inda let fin-nofs u qalet lis-sultan: Issa int tridha ta' sultan fuq IΩrael? Qum, u xi a a ta' l-ikel, u tie u r-ru. Jiena na tihielek l- alqa tad-dwieli ta' Nabot, il-ìeωra eli" (1 Slat 21, 7). U amlet b'tali mod li Nabot ikun mixli b'im ieba blasfema, ji i m a ar. Hija adet il-proprjetà tal-mejjet u tatha lis-sultan. Elija, f'isem Alla, wassal dan ilmessa lis-sultan A ab: 'Fuq is-swar ta' ÌeΩra el lil ÌeΩabel ad jikluha l-klieb' (1 Slat 21, 23). U t-tmiem ta ha kien tassew ikra. Kien Ìe u, kmandant ta' eωerçtu li mexxa ribelljoni kontra l- familja rjali. Qatel lil Ìehoram, bin ÌeΩabel. Meta sem et bl-a bar, ÌeΩabel 'Ωejjnet ajnejha bl-ik al, u Ωejjnet rasha' (2 Slat 9, 30), biex turi li kienet persuna rjali u ar et fit-tieqa tinbex lil Ìe u. Ìe u ordna lil ewnuki ta ha biex jix tuha mit-tieqa al isfel u alla lil isimha hemmhekk biex L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 209

jiekluha l-klieb. Aktar tard huwa ordna li tindifen, ax kienet bint sultan, imma kull ma kien fadal min isimha kien rasha, ri lejha u l-palmi ta' idejha. L-awturi ta' l-antik Testment eneralment tef u l- tija fuq ÌeΩabel all-idolatrija li kienu pprattikaw Ωew ha u wliedha. Jista' jkun li kienu qed jinqdew bil-figura ta' ÌeΩabel b ala sinjal talperikli tal-kult Kan anew. Sekli wara isimha kellu jintrabat ma' dak ta' figura jew il-kunçett ta' seduttriçi min ajr mist ija. ÌWANNA Ìwanna, mart ÓuΩa, prokuratur ta' Erodi, kienet wa da min-nisa li Ìesù 'kien fejjaqhom mill-ispirti l- Ωiena u l-mard' (Lq 8, 2) u li mba ad kienu jakkumpanjawh u kienu jaqduhom minn idhom. Ma' Ìwanna jissemmew Marija ta' Magdala, Susanna u ' afna o rajn'. Ìwanna kienet ukoll wa da min-nisa li mxiet ma' Ìesù fl-a ar vja tie u mill-galilija al Ìerusalem, u wara l-passjoni tie u, kienet preωenti ad-difna tie u. Hija marret mannisa l-o ra lejn il-qabar biex tidlek il- isem mejjet tie u, qabar li nstab vojt. Huwa San Luqa biss li jsemmi lil Ìwanna. Set et kienet wa da mill- ejjun tie u fil-kitba tal-van elu. ÌOKEBED Isem li possibilment ifisser, 'Ya weh huwa glorja'. Ìokebed twieldet meta l- Lhud kienu i ammru fl- E ittu. Hija ΩΩew et lil Amram u saret omm ta' tlieta: Mosè, Aaron u Mirjam. Hija l-omm li biet lil binha f'qoffa tal-papiru midluka bil-qatran 'u qe ditha qalb is-simar f'xatt ix-xmara Nil' (EΩ 2, 3). Kienet imba ad bint il-far un, im e a minn Mirjam, li allset lil Ìokebed biex tie u sieb ittifel sakemm jinfatam. Mosè intba at fil-palazz irjali fejn trabba minn bint il- Far un. ÌUDITTA Isem li jfisser 'mara Lhudija'. Ìuditta hija l-protagonista tal-ktieb ta' Ìuditta. Dan il-ktieb huwa rakkont minsu minn rajjiet storiçi u folkloristiçi u millfantasija ta' awtur tat-tieni jew l-ewwel seklu qabel Kristu. Ósiebu kien li jqawwi qalb il-poplu li kien addej minn xi kriωi serja b al dik ta' Ωmien il-makkabin. L- awtur ried juri lill-poplu li, ji ri x'ji ri, Alla ad isalvahom imqar b'mezzi l- aktar d ajfa, b al mara sempliçi. Hu jurihom li Alla jinqeda bil- Ωiena biex jikkastiga l-lhud al dnubiethom, imma malli jindmu jsalvahom u jikkastiga l-persekuturi ta hom. Il-Bibbja f idejna L-istorja hija ambjentata fiω-ωmien meta l-lhud kienu ew lura mill-eωilju. Ìuditta hija minn Betulja, mill- oljiet tal-lhudija. Meta tid ol fl-istorja, Betulja hija ta t assedju, parti mill-kampanja militari mmexxija minn Oloferne kontra l-popli tal-lvant Nofsani li kienu ça du l- ajnuna lil Nabukodonosor fil-gwerra tie u kontra l-medi. Meta Oloferne wasal qrib l-artijiet tal-lhud, A jor ja tih parir biex ma je odhiex kontra l- Lhud aliex ma kienux dinbu kontra Alla ta hom u Hu kien alhekk ser jiddefendihom. Imma Oloferne wie eb kollu suppervja: 'Min hu Alla, lief Nabukodonosor?' (Ìdt 6, 2). Huwa alhekk keçça lil A jor u ba atu Betulja u beda jo noq din il-belt billi ne ielha l-provvista ta' l- ilma. Il-poplu ta' Betulja beda jaqta' qalbu tant li UΩΩija, il-kap, stqarr li jekk fi Ωmien amest ijiem Alla ma kienx ser juri niena lil Betulja, il-belt kellha ççedi lil Oloferne. Hawnhekk tid ol Ìuditta li te odha kontra l- kapijiet tal-belt li kienu qed i arrbu lil Alla. Manasse, ir-ra el ta' Ìuditta, kien miet aktar minn tliet snin qabel minn xemxata. Huwa kien alla fidda, deheb, ilsiera u propjetà lil martu. Ma rufa al mielha kienet rispettata min abba d- devozzjoni ta ha lejn Alla. Áalhekk il-parir ta ha ttie ed mill-kapijiet. Hi qaltilhom li kellha to ro millbelt mal-qaddejja ta ha ax 'il-mulej ikun eles lil IΩrael permezz ta' idejja' (Ìdt 8, 33). Hi ejjiet ru ha bit-talb. Libset sabi u mo nija bil- 210 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Biex Il-Bibbja nifhmu f idejna a jar il-kelma ta Alla provvisti marret lejn l-eωerçtu ta' l-assirja u talbet lis-suldati biex tkellem lil Oloferne. Issbu ija ta ha sa ret lilleωerçtu! Hija u die la fittinda ta' Oloferne amlet ta' bir-ru ha li kienet tqim lil Nabukodonosr u qalet lill- eneral li n-nies ta' Betulja kienu ser jidinbu ax kienu ser jieklu ikel u xorb ipprojbit. Offriet li toq od fil-kamp. Kull lejl, al tlett ijiem, kienet tinωel lejn l- ajn ta' l-ilma biex titlob biex tifhem fejn il- Lhud kienu dinbu u fejn kienu l-aktar d ajfa. Fir-raba' jum Oloferne stieden lil Ìuditta al festa. Fit-tard baq u we idhom fit-tinda. Oloferne kien siker sewwa. Bit-talba, 'A tini l- forza, Mulej, Alla ta' IΩrael, f'din is-sie a. U mba ad tatu b'kemm kellha sa a daqqtejn sewwa f' onqu, u qat atlu rasu barra' (Ìdt 13, 7-8). Ìuditta marret lura lejn Betulja, uriet ras Oloferne lillkapijiet u Ωgurathom li ma kienx waqqa ha fil- ajb. Ordnatilhom biex idendlu ras Oloferne fuq is-swar u li jo or u all-gwerra kontra l-assiri, li malli ndunaw li Oloferne kien mejjet, tferrxu. A jor emmen fil-qawwa ta' Alla ta' IΩrael u n aqad mal-poplu ta' IΩrael. Fit-tletin jum ta' gwerra li ew wara, il-qassis il-kbir Ìojakim ie minn Ìerusalem biex jifra lil Ìuditta. Ìiet miqjuma min-nisa ta' IΩrael, mo tija l-affarijiet ta' Oloferne u wara innu ta' radd il- ajr, marret Ìerusalem u ofriet it-tinda ta' Oloferne, il-kurtina talkamra tar-rqad tie u u offriet kollox lil Alla b ala a a qaddisa. Lura f'betulja Ìuditta qatt ma re et iωωew et. Kibret afna fil- ie u xjie et f'dar Ωew ha u la qet il-mija u ames snin. Meta mietet bkieha l-poplu kollu ta' IΩrael al sebat ijiem. ÓAGAR L-isem Óagar ifissr ' arba, emigrazzjoni, itterraq'. Ìaladarba Sarah ma kenitx tat wlied lil Abraham, hija tat l-ilsiera e izzjana Óagar lir-ra el ta ha biex hi tkun tista' tnissillu t-tfal. Imma meta Óagar nisslet, dan qanqal il- ira fil-qalb ta' Sarah (Ìen 16,4). Abraham ma nda alx bejn in-nisa u Sarah bdiet ta mel il- ajja diffiçli lil Óagar, tant li din arbet fiddeωert. Hemmhekk, qrib nixxie a, deher an lu li e i ha tmur lura lejn dar Abraham. Kellha twelled iben bl-isem ta' Ismael, 'Alla sema' 'u minnu kellu jo ro nisel kbir (Ìen 16, 1-2). Óagar re et lura u 14- il sena wara t-twelid ta' Ismael, Sarah nisslet u welldet lil IΩakk. Fil-festa li saret biex tiççelebra l-mument li fih IΩakk infatam mnn ommu, Sarah rat lil Ismael jil ab ma IΩakk. Bil-biΩa' li Ismael kien ser ikollu sehem mill-wirt b al IΩakk, Sarah e et lil Abraham biex ikeççi lill-ilsiera. Abraham amel dan biss wara li Alla Ωgurah li din it-tkeççija kellha tkun all-qadi tal-pjan divin, u dan il- aliex in-nisel prinçipali ta' Abraham kellu jkun minn IΩakk. Mib uta fid-deωert bi ftit obω u ilma biex issostni lilha nnifisha u lil binha, Óagar malajr indunat li kienu ser imutu bil- atx u alhekk qie det lil binha ta t si ra biex ma tarahx imut. Imma filwaqt li binha beka an lu tal-mulej sejja lil Óagar u qalilha li Ismael kellu jsalva biex minnu jo ro ens kbir. Meta fet et ajnejha sabet bir mnejn tell et l-ilma al binha. Meta kiber sabitlu mara e iωωjana alih. L-istorja ta' Óagar intuωat b ala allegorija mill-appostlu Pawlu fil-ìdid Testment. Fiddehra ta' l-ilsiera Óagar u ta' binha mwieled skond il- isem, huwa lema irrestrizzjonijiet tal-patt ilqadim; l-insara, b al IΩakk, huma wlied il-we da...ulied il-mara ielsa (ara: Gal 4, 23. 28. 31). HANNAH/ANNA Anna huwa isem li jfisser 'grazzja'. Anna kienet l- ewwel mara ta' Elkana, ra el mill- oljiet ta' Efrajm. Anna qal et it-ta jir tat-tieni mara ta' Elkana, Pennina, min abba l-fatt li ma kellhiex tfal. Minkejja l-fatt li r-ra el kemm-il darba pprova jsabbarha (1 Sam 1, 8), Anna kienet immortifikata min abba l-isterilità ta ha. Hija kienet tibki u ssum fiddwejjaq ta ha. Fl-a ar, waqt wie ed mill-pellegrinag i li l-familja ta ha (jissokta f pa na 223) L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 211

SALM 37 Il-premju u l-kastig Il-Bibbja Is-Salmi f idejna La ta dabx min abba l- Ωiena, la t irx al dawk li ja mlu d-deni; ax b all- axix malajr jitbielu, u b an-nibbieta malajr jinxfu. Afda fil-mulej, u a mel it-tajjeb; ammar fl-art, u t ix b'mo ok mistrie ; qie ed fil-mulej l- axqa tie ek, u ja tik dak li tixtieq qalbek. Er i fil-mulej it-triq tie ek, afda fih, u ja mel hu. Hu juri b ad-dawl is-sewwa tie ek, u d-dritt tie ek b an-nofsinhar. Serra rasek fil-mulej u ttama fih; tinkeddx min abba f'min jirnexxi u f'min jimxi bil- Ωunija. Óallik mill-korla u la tirrabjax; tinkedd xejn ax deni jiswielek. Áax il- Ωiena jitqaççtu 'l barra; min jittama fil-mulej jikseb l-art. Ftit ie or, u l- aωin ma jkunx aktar; ad t ares fejn kien u ma ssibux. Imma l- wejdin ad jirtu l-art, u bi sliem kotran jit axxqu. Jonsob il- aωin all-bniedem ust, u j aωωaω snienu kontra tie u, imma l-mulej bil- aωin jid aq, ax jara li wasal Ωmienu. Jisiltu s-sejf il- Ωiena, u ji bdu l-ark ta hom, biex joqtlu l-imsejken u l-fqajjar, u joqtlu 'l min jimxi sewwa. Imma sejfhom jinfdilhom qalbhom, u l-ark ta hom jitkisser. A jar il-ftit li andu l- ust mill- id kotran tal- Ωiena, ax dir ajn il- aωin jitkissru; imma l-mulej iωomm il- usti. Fi sieb il-mulej il- ajja tat-tajbin, u wirthom jibqa' al dejjem. Ma jitfixklux f'sie a aωina, u jixb u fi Ωmien il- u. Imma l- Ωiena ad jintilfu; l- edewwa tal-mulej jintemmu b al miel ir-raba' u j ibu kif j ib id-du an. Jissellef il- aωin u ma jroddx; imma l- ust i enn u ja ti. Dawk li l-mulej ibierek jiksbu l-art; imma dawk li hu jis et jitqaççtu 'l barra. Il- Mulej isa a il-mixi tal-bniedem, iwettqu u jit axxaq bi triqtu. Jekk jaqa', ma jmurx al tulu fl-art, ax il-mulej iωommlu idu. Kont Ωa Ωu, u issa xje t, u qatt ma rajt il- ust minsi, jew uliedu jittallbu obωhom. Dejjem i enn u jislef bil-qalb, u wliedu j ixu bil-barka. Tbie ed mill- aωen u a mel it-tajjeb, biex tibqa' t ammar al dejjem. Áax il-mulej i obb is-sewwa, u ma jitlaqx it-twajbin tie u; hu j arishom al dejjem, imma wlied il- Ωiena jeqridhom. Il- usti jirtu l-art, u j ammru fiha al dejjem. Minn fomm il- ust jo ro kliem il- erf, u lsienu j id is-sewwa. Il-li i ta' Alla tie u al qalbu, ma jitfixkilx fil-mixi tie u. Il- aωin j asses all- ust, u jfittex li jne ilu ajtu. Imma l-mulej ma jitilqux f'idejh, ma j allihx jaqa' ta t il- aqq tie u. Ittama fil-mulej u ares triqtu, hu jerf ek biex tikseb l-art; mba ad tara l- Ωiena meqruda. Jien rajt wie ed aωin jitkabbar jinfirex qisu çedru tal-libanu. R ajt addejt, u ma rajtux; fittixtu, u ma sibtux. Óares lejn min hu tajjeb, ara l-bniedem sewwa; ax ulied i alli min i obb issliem. Imma l-midinbin flimkien jinqerdu; ulied il- Ωiena jitqaççtu 'l barra. Is-salvazzjoni tal- usti mill-mulej; hu l-kenn ta hom fi Ωmien l- aw. Il-Mulej j inhom u je lishom mill- Ωiena, isalvahom ax fih jistkennu. Is-salmista jikteb u jitlob b'dan is-salm alfabetiku biex ig allem li l- aωin b all- axix malajr jidbiel u li t-tajbin g ad jirtu l-art u bi sliem kotran jitg axxqu. Huwa salm li jg allimna nitg allmu nafdaw fil-mulej, anke jekk spiss ng ixu f'ambjent li b al donnu jeωalta min jag mel il- aωen. Huwa salm li j ejjina ghall-ispirtu tat-tag lim ta' Ìesù: Henjin il-foqra fl-ispirtu, g ax tag hom hija s-saltna tas-smewwiet...henjin l-imnikkta, g ax huma jkunu mfarr a. 212 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Kelma t Alla G alina llum ÓDUD TA MARZU - APRIL (Sena A) Il-litur ija tal-kelma u t-tifsir tag ha Jikteb P. Marcello Ghirlando ofm L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 213

It-Tielet Óadd tar-randan Ilma jaqta l-g atx Il-Kelma t Alla g alina llum Il-Kelma t Alla g alina llum Qari I: A tina ilma x'nixorbu (EΩ 17, 3-7). Qari li jippreωentalna s-simboliωmu ta' l-ilma, marbut mattalba tal-poplu li jitlob dan iddon lil Alla permezz ta' Mosè. L-ilma, li al bniedem tal- Bibbja huwa l- ajja. Ilma li jixxennaq alih biex ikollu l- ajja. L-ilma li jnaddaf u jsaffi, l-ilma li ja ti l- ajja finnixfa tad-deωert. L-ilma ja ti l- ajja lill-art, fejn hemm ilmewt tan-nixfa, bis-sa a ta' l-ilma, tinbet il- ajja. Din irrealtà tremenda li l-bniedem jixxennaq aliha, issir fil- Bibbja sinjal ta' dak kollu li jixxennaq alih il-bniedem fil- ajja: lil Alla nnifsu. Hu l- ilma ta' Alla li ja ti l- ajja. Ìesù kellu jistqarr: ' Min andu l- atx ji i andi, a jixrob kull min jemmen fija' (Ìw 7, 37). Qari II: L-im abba ssawbet fina permezz ta' l-ispirtu mo ti lilna (Rum 5, 1-2.5-8). San Pawl i anni l-kobor u s- sbu ja tal-fidwa tal-bniedem. Il-bniedem, li ja mel esperjenza tal- aωen, jaf li ma jistax jifdi lilu nnifsu, jipprova kemm jipprova. Hu biss permezz tal-fidi li jda al lil Kristu f' ajtu. Kristu j ares lejn il-bniedem; ma jqisx ilmiωerja tie u. Ja ti lilu nnifsu fil-mewt biex ikun jista' jifdi lill-bniedem mill- aωen tie u. B'hekk l-im abba ta' Alla mhux biss uriet ru ha, imma b all-ilma aj issawwbet fuq il-bniedem biex ta tih il- ajja. B'hekk biss tikber it-tama fil-qalb talbniedem midneb. B'hekk jibda l-qawwiem al kull min jemmen all- ajja divina maq uda ma' Kristu Ìesù. Van elu: Áajn ta' ilma li jnixxi sal- ajja ta' dejjem (Ìw 4, 5-42). F'din is-silta s-samaritana ssir espressjoni tal-bniedem li andu l- atx al Alla, tal-bniedem li jixtieq iqim lil Alla fl-ispirtu u l-verità. U dan f' aqda ma' Kristu u mal-kelma tie u li ji u rrivelati ftit ftit lil kull min jifta qalbu all-ikbar rivelazzjoni ta' Alla: Ìesù Kristu. L-ilma aj i ji i offrut lis-samaritan mhuwiex l-ilma prezzjuz talbir ta' Ìakobb. Huwa l-ilma li jaqta' kull atx, li jsir ajn ta' ilma li jwassal sal- ajja ta' dejjem. Huwa l- ilma li jo ro mill- enb minfud ta' Kristu (Ìw 19, 34), sinjal tal-ma mudija u tal- Kelma li tifdi lil bniedem. L-ilma Jekk hemm elelment naturali li fl-art Imqaddsa jiswa mitqlu deheb huwa l-ilma. Il-kontroll tal-g ejun prinçipali fit-tramuntana tal-pajjiω (Dan u Banjas) huma element ta konflitt bejn IΩrael u s-sirja: l-ilma jfisser ajja, prosperità u fuq kull a a o ra ta viωjoni g all- ejjieni. Ir-Raba Óadd tar-randan Id-Dawl ta ajjitna Qari I: David ikkonsagrat sultan ta' Israel (1 Sam 16, 1b.6-7.10-13). Qari li jippreωentalna l-konsagrazzjoni ta' David b ala sultan. Dan il-qari kien jintuωa 214 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Mill-mewt il- ajja Tid ol imbajja lejn kmajra mudlama mixg ula biddawl inemnen ta xemg at u lampieri. Quddiemek iddehra ta r ama kies a, mikula bil-bews u l-idejn taleluf u eluf li hawn niωlu jfakkru l-akbar rajja: minn hawn are rebbie fuq ilmewt Kristu Ìesù u hawn addan lilna fit-t addina ta Missierna tas-sema. fil-bidu tal-knisja fil-litur ija tal-ma mudija u kienet tfakkar lil kull min jemmen li huwa wkoll jie u sehem filkonsagrazzjoni rjali, saçerdotali u profetika ta' Kristu l- Mulej. Áal darb'o ra, skond il-lo ika ta' Alla, Samwel ja Ωel lill-iω ar mill-a wa biex ikun sultan fuq IΩrael. Alla ja Ωel dak li huwa d ajjef fid-dinja biex i awwad lill-qawwija (ara: I Kor 1, 28). Qari II: Qum mill-imwiet, a jiddi fuqek Kristu (Ef 5, 8-14). Qari ie or li jfakkarna fil- Litur ija tal-ma mudija. Il-Ma mudija fl-ewwel sekli kienet ti marbuta afna mas-simboliωmu taddawl. Hu alhekk li f'din l- ittra nsibu d-diskors fuq ilkunçetti tad-dlam u taddawl. In-nisrani, bis-sa a ta' Kristu, adda middlam tal- aωen ad-dawl did ta' l-áid u b'hekk jista' j ix u jopra fid-dawl, fit-tjieba, fil- ustizzja u filverità. Huwa Kristu Ìesù d-dawl veru li jdawwal lil kull bniedem u dawk kollha li jemmnu fih isir huma wkoll dawl u wlied iddawl. Van elu: Mort, in silt, u ejt nara (Ìw 9, 1-41). Ìesù jfejjaq lill- ama mittwelid fil-festa ta' l-áerejjex, festa li kienet tfakkar il-mixja fid-deωert tal-poplu ta' IΩrael. Matul din il-festa kien jittella' l-ilma mill-menq a ta' Siloe biex biha ji i msawwa l-altar waqt festa ta' dawl li kienet issir fil axija. Fil-fatt huma l- ilma u d-dawl l-elementi materjali ta' dan is-sinjal. Ìesù Messija li jifta ajnejn il- omja, juri ru u b ala d-dawl tad-dinja u jib at lill- ama f'siloe, fejn l-ilma spiss kien ji i ppreωentat b ala sinjal ta' l-intervent divin u fejn l-isem stess Siloe, 'il-mib ut', ifakkarna fil- idma tal-messija. Kien alhekk li anke dan il-qari kien jintuωa all-katekeωi talma -mudija. L- ama jsir sinjal ta' dak li jo ro middlam ad-dawl bis-sa a tat-twemmin fi Kristu, twemmin li jikber ftit ftit. Hu alhekk li l- ama ji i ppreωentat jara l-ewwel f'ìesù il-bniedem, imba ad il- Messija, imba ad il-profeta u fl-a ar b ala dak li ej minn Alla. Hu f'dal -mument li jinωel arrkubbtejh u jqimu b ala Bin il-bniedem u Mulej. Il-Óames Óadd tar-randan Il-qawmien tag na Qari I: Inqie ed ru i fikom, u ter u tie du l- ajja (EΩ 37, 12-14). Din is-silta tippreωentalna t- tema tal-qawmien. EΩekjel jippreωenta xena drammatika li tfakkarna fil- olqien bil-qawwa ta' l-ispirtu ta' Alla. L-Ispirtu ta' Alla ja ti ajja dida il- adam niexef u jsir sinjal ta' olqien did all-poplu fl-eωilju. Ixxena ta' l- adam niexef hija x-xena li tesprimi s- sitwazzjoni tal-bniedem midneb u ribelli al Alla. Huwa biss l-ispirtu ta' Alla li ja mel mill-umanità olqien did, umanità li bl- L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 215

Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum istess sa a ta' l-ispirtu ta raf lil Alla u l-mib ut tie u. Qari II: L-Ispirtu ta' Dak li qajjem lil Ìesù mill-imwiet i ammar fikom (Rum 8, 8-11). Din is-silta hija parti mill-innu teolo iku lill-ispirtu li nsibu fil-kapitlu tmienja ta' l-ittra lir-rumani, Spirtu li jissawwab fil-bniedem mifdi bil-qawwa tal-grazzja u talfidi. Fil- isem mejjet min abba d-dnub i addi l- Ispirtu li huwa ajja, il-bniedem jin eles u mill-esperjenza tal-mewt i addi allesperjenza tal- ajja. Din issilta tfakkar fil-qawmien li kull min jemmen ja mel esperjenza fil-ma mudija f aqda mal-qawmien ta' Kristu, espressjoni tal-qawmien s i all-glorja ta' Alla fl-a ar taω-ωminijiet. Van elu: Jiena hu l-qawmien u l- ajja (Ìw 11, 1-45). Xena drammatika li San Ìwann jambjenta f'betanja, ftit il-barra minn Ìerusalem. Fl-ewwel parti ta' din ix-xena nsibu dak id-djalogu sabi bejn Ìesù ma' Marta, djalogu li jitlaq mill-kelma ta' l- Im allem 'Óuk iqum'. Djalogu li jasal fil-quççata tie u bir-rivelazzjoni straordinarja ta' Ìesù, 'Jiena hu l- qawmien u l- ajja!' u bittwe iba mqanqla ta' fidi, 'Inti l-messija, l-iben ta' Alla, dak li andu ji i fid-dinja!' Fittieni parti jse is-sinjal: Ìesù, li ji i muri ja mel esperjenza tad-dieqa talmewt, jaffronta l-qabar ta' abibu, l-istess mewt. Jitlob, irodd ajr lil Alla aliex kien sema' t-talba tie u u kien ser juri ru u lil bnedmin, biex id-dinja temmen. Drammatiku huwa l-kmand li jo ro minn qie qalb Ìesù: 'LaΩΩru, o ro!' Hija l-kelma li kull min jemmen jisma' huwa u iere mill-fonti talma mudija. Huwa l-istess kmand li kull min jemmen ad jisma' fl-a ar taω- Ωminijiet. Hija l-kelma li lilna, bnedmin dg ajfa, timliena bil-kura quddiem l-istess ajja, f mixjietna lejn Alla. Óadd il-palm (A) Imbierek min ej... Da la solenni ta Ìesù f Ìerusalem Qari I: Ma bejtx wiççi mitta jir (IΩ 50, 4-7). Il-Ìim a Mqaddsa tifta b'silta mill-isba mill- Áanjiet tal-qaddej li jbati li nsibu fil-ktieb tal-profeta IΩaija. Din is-silta t ejjina biex illum nisim u r-rakkont tal-passjoni ta' Sidna Ìesù Kristu. IΩaija kien anna l- missjoni tal-qaddej ta' Alla. Il-Qaddej kellu joffri lilu nnifsu b ala vittma all-bnedmin, bi tbatijietu u bl-offerta ta' ajtu. Minkejja t-tmiem tra iku ta' dan il-qaddej, Alla jilqa' t-tbatijiet u l-offerta tie u, ma jitilqux wa du u ja tih ir-reb a a arija. Dan kollu se fil-missjoni, fil-passjoni, il-mewt u l-qawmien ta' Sidna Ìesù Kristu. Qari II: Kristu çekken lilu nnifsu u alhekk Alla ollieh (Fil 2, 6-11). Minn fuq l-g olja Ftit l bog od minn Ìerusalem ra al iemed: Betanja. Betanja (ritratt isfel) kienet tinsab ma enb it-triq li minn Ìeriko kienet titla lejn Ìerusalem u li minnha, spiss, Ìesù kien jg addi mad-dixxipli tieg u hu u sejjer lejn Ìerusalem. Minn Betanja g al Betfa e (fuq ilquççata tal-g olja taω-ûebbu - ritratt fuq) minn fejn Ìesù riekeb fuq felu, jitlaq biex jid ol Ìerusalem. 216 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum F'din is-sitla San Pawl jippreωenta innu Kristolo iku mill-isba u j anni l-misteru s i ta' Kristu. Kristu çekken lilu nnifsu fl-inkarnazzjoni, flubbidjenza totali li dehret fittbatija u l-mewt tie u fuq issalib imqaddes. Kien proprju min abba din l-ubbidjenza s i a li Alla ollieh u Ωejnu bl-isem li hu fuq kull isem u amlu l-mulej tal- olqien u tal-bnedmin. Van elu: Il-Passjoni ta' Sidna Ìesù Kristu (Lq 22, 14-23, 56). Din is-sena l-knisja tippreωentalna l-passjoni ta' Sidna Ìesù Kristu skond San Mattew. L-a har Çena tiççelebra il-misteru tal-presenza kontinwa ta' Ìesù f'nofs ilpoplu tie u. It-talba mdemma fil-ìetsemani tfakkarna li Ìesù huwa mudell ta' kull min jitlob, ta' kull min ifittex ir-rieda ta' Alla. Fl-arrest ta' Ìesù il-mulej juri l-qawwa tal-ma fraquddiem is- Sinedriju Ìesù juri minn hu: 'Áad taraw lil Bin il- Bniedem bilqie da fuq illemin tal-missier ej...'. Iddikjarazzjoni tal-messjanicità tie u, tad-divinità tie u iqanqlu r-rifjut ta' IΩrael u d- d ufija ta' l-appostlu Pietru. Il-kundanna tie u u l-mewt tie u fuq is-salib juru li Ìesù huwa tassew sultan. Ìesù jibqa' l-ikbar u l-isba espressjoni tal-im abba ta' Alla l-missier. Huwa tassew is-sultan li jie u fuqu d-dnubiet tad-dinja. Fil-mewt kiefra fuq is-salib, fost iω-ωebli ta' kul add, Ìesù juri li huwa l-feddej, il-messija mwieg ed. U n-nies set et tistqarr quddiem il-mewt tie u, 'Dan kien tassew l- Iben ta' Alla!' L-GÓID IL-KBIR (A) Kristu qam millmewt - Hallelujah Dehrilhom wara l-qawmien Ûgur li d-dehra ta qabar vojt mhix dehra li ssa rek. Aktar w aktar jekk f dak ilqabar ikunu sakkru lil xi add li t obb. Hekk asbet Marija ta Magdala u çert li hekk asset Marija ommu. Imma dak il-qabar kiesa infeta biex radd g all- ajja lil Sid il- ajja li resaq imqajjem mill-imwiet quddiem Marija ta Magdala u (g aliex le) quddiem l-omm li nisslitu: Marija ta NaΩaret. Qari I: Alla qajmu fit-tielet jum (Atti 10, 34a. 37-43). Áandna t-t abbira tal- Kerygma, ji ifieri l- rajja prinçipali u l-misteru çentrali tal- ajja tal-mulej. Huwa ie maqtul, miet fuq issalib, imma Alla qajjmu mill-imwiet fit-tielet jum. Dan huwa l-punt çentrali tal-fidi u ta' l-eωistenza nisranija. Din it-t abbira ta mel parti mid-diskors li Pietru ja mel fid-dar ta' Kornelju u fakkarna li l- fidwa iet offruta anke lillpagani, mela lil kul add. Pietru alhekk ifakkar lissemmie a tie u kif Ìesù ie kkonsagrat fl-ispirtu s- Santu u adda ja mel il- id lil kul add. Il-misteru çentrali mba ad hija l- rajja tal-mewt u l-qawmien tie u. Wara l-qawmien deher lill-appostli, kiel u xorob ma hom. U dan imliehom bil-qawwa biex ixandru din il- rajja talfidwa, biex kullmin jemmen fil-qawmien tal-mulej minn bejn l-imwiet jirçievi l- ma fra tad-dnubiet u b hekk isalva. Qari II: Kristu huwa l-áid ta na (1 Kor 5, 6-8). L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 217

San Pawl ifakkar lill-korintin li Kristu huwa l-áid ta na. Ìie ssagrifikat alina. Kull min jiççelebra l-áid tie u ji edded fi Kristu u jirçievi ajja dida, il- ajja dida tal-mulej irxuxtat. Il-parteçipazzjoni reali u eωistenzjali tan-nisrani fil-mewt u l-qawmien ta' Kristu tibdlu b'mod radikali. Fi Kristu Rxoxt, kull min jemmen fih, huwa olqien did. Van elu: Ra u emmen (Ìw 20, 1-9). Marija ta' Magdala, kmieni mas-seb tmur iωωur ilqabar tal-mulej. Imma ssib il- ebla mne ija mill-qabar u tmur t abbar dak li kienet rat lil Pietru: 'Óadu l-mulej mill-qabar u ma nafux fejn qie duh.' Dan juri l- im abba qawwija li kellha al Ìesù imma wkoll l- imperfezzjoni tal-fidi ta ha u ta' l-appostli f'dak ilmument preçiω: 'Kienu adhom ma fehmux l- Iskrittura li kellu jqum minn bejn l-imwiet.' Anke l-appostli kellhom ja mlu mixja ta' fidi biex jaslu jemmnu filqawmien ta' Ìesù Kristu minn bejn l-imwiet. Kellhom jaslu all-maturità tal-fidi mmexxija mill-ispirtu s- Santu. Huwa Ìwanni li 'ra u emmen': ra fil-qabar vojt u fil-faxex mitwija s-sinjal li kellu jwasslu biex ja raf filfidi l-verità ta' qawmien ta' Ìesù Kristu minn bejn l- imwiet. It-tieni Óadd ta l-g id (A) Il-Paçi mag kom Qari I: Dawk kollha li kienu jemmnu kienu lkoll flimkien u kellhom kollox flimkien bejniethom (Atti 2, 42-47). Áandna silta mill-atti li fiha San Luqa jiddeskrivi f'sommarju l- ajja ta' l-ewwel insara. Il-komunità l- dida maq uda fit-twemmin fi Kristu Mislub u rxuxtat hija msejsa fuq it-ta lim ta' l- apposli u wkoll fuq il-fidi li tikber bis-sa a tal-predikazzjoni. Hija fidi li tqanqal l- aqda ta' bejn l-a wa, aqda espressa f'relazzjonijiet familjari. Hija aqda li tie u l- ajja bis-sa a talqsim tal- obω, ta' l- Ewkaristija, b ala s-sinjal viωibbli ta' l-im abba u tattwemmin. Dan kollu f' ajja intensa u ntima ta' talb u tif ir li huma sinjal ta' l-ispirtu li qed iqanqal dan il- olqien did. Qari II: Tana twelid did li jwassalna al tama ajja bil-qawmien ta' Ìesù Kristu mill-imwiet (1 Piet 1, 3-9). L-Ewwel Ittra ta' Pietru ta ti jiel ta' katekeωi tal- Ma mudija li ti i ntrodotta minn dan l-innu. Huwa innu li jg anni l-fer ta' kull min jemmen al wirt mo ti lilu bis-sa a tal-ma mudija. Wirt ta' ajja dida li twassal all-fidwa s i a sakemm il- Mulej jer a' ji i fil-glorja tie u. Il-qawmien u l-glorja ja tu ajja lit-tama ta' kull min jemmen, ta' kull min i obb u jemmen fi Kristu, anke jekk ma rahx. Van elu: Tmint ijiem wara, ie Ìesù (Ìw 20, 19-31) San Ìwann jippreωentalna Ωew dehriet tal-mulej irxoxt: wa da dakinhar ta' Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Kienu mi bura flimkien F Ìerusalem, fuq Sijon, baqg u mi bura min abba l-festa ta l-g id. Fil-kmajra li fiha qasam mag hom il- ÓobΩ: hemm kienu mi bura, imbeωωa wara l- rajjiet tas-salib u hemm Ìesù ie f nofshom itenni: is-sliem mag hkom. 218 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum Iltaqa mag hom fit-triq B ala Lhud osservanti d- dixxipli ta G emmaws (rirtatti hawn isfel) telg u Ìerusalem u minn re g u lura lejn djarhom imnikkta. Imma fit-triq in-niket inbidel f fer s i g ax mexa mag hom il-mulej li fet ilhom g ajnejhom, fehemhom l-iskrittura u Qasam mag hom il-óobω. l-áid fil axija u l-o ra tmint ijiem wara, dejjem il- Óadd, li fiha jwettaq il-fidi ta' Tumas. Fl-ewwel dehra Ìesù jittrasmetti l-istess qawwa tie u li ja fer iddnubiet bil-qawwa ta' l- Ispirtu s-santu li ja tihom billi jonfo fuqhom. Fit-tieni Ìesù ifa ar il-grazzja tattwemmin, twemmin ibbaωat fuq is-smi tal-kelma ta' Alla. DIn is-silta ta laq b'konkluωjoni enerali all- Van elu kollu. Áaliex kiteb l-evan elista? Jispjega hu nnifsu fl-g eluq: 'Hemm afna sinjali o ra li Ìesù amel quddiem id-dixxipli tie u u li m'humiex imniωωla f'dan il-ktieb. IΩda dawn inkitbu biex intom temmnu li Ìesù hu l-messija Bin Alla, u biex bit-twemmin ta kom ikollkom il- ajja f'ismu.' It-tielet Óadd ta l-g id (A) Ibqa mag na Mulej Qari I: Ma setax ikun li Ìesù jinωamm fl-irbit talmewt (Atti 2, 14.2-28). Dan it-test huwa parti middiskors li Pietru ja mel dakinhar ta' Pentekoste. Iççentru tad-diskors huwa t- t abbira tal-mewt u l-qawmien ta' Kristu. Dan kollu ji i mibni fuq is-salm 16 li jitqie ed fuq fomm il-mulej Mislub u Rxoxtat: 'Áax inti ma titlaqx fl-imwiet lil ru i, u ma t allix il-qaddis tie ek jara t-ta sir. Int arraftni t- triq tal- ajja, timlieni bil-fer meta nkun quddiemek'. Hu alhekk, skond Pietru, li David abbar minn qabel irreb a fuq il-mewt tal- Messija. Il-qawmien ta' Kristu alhekk ji i ambjentat flistorja u fit-tama biblika, filpjan divin ta' fidwa allbnedmin kollha. Qari II: Kontu mifdija biddemm aωiω ta' Kristu, b al aruf bla teb a (1 Piet 1, 17-21). Pietru jkompli bil-katekeωi tal- Ma mudija, esperjenza li titnissel fil-áid ta' Kristu, prinçipju u ajn tal-fidwa li te les lill-bniedem. Kull min jemmen ie kkonsagrat biddemm aωiω ta' Kristu. Bissa a ta' demmu ie me lus minn ajja bla sens u direzzjoni. Hu alhekk li b'responsabilità u mpenn irid jimxi fit-triq tal-fidi fuq din l-art. Van elu: Áarfuh fil-qsim tal- obω (Lq 21, 13-35). San Luqa ja tina silta tremendament sabi a. L-isfond tar-rakkont hija l-litur ija, issmi tal-kelma u l-qsim tal- obω, li permezz ta hom kull min jemmen ja mel esperjenza tal-preωenza tal- Mulej irxoxt fil- ajja tie u. Flewwel xena andna Ωew dixxipli li fit-triq jitkellmu u jit addtu fuq dak kollu li kien ara. Kienu kollha dieqa, espressjoni ta' min ma jafx fejn hu sejjer f' ajja vojta u bla sens. Huwa Kristu li jimxi mal-bnedmin, Kristu rxoxt, li jista' ja ti l-fer u d-direzzjoni. Fit-tieni xena d-dixxipli jistqarru dak kollu li kienu jafu fuq Ìesù. Kollox kienu jafu...kienet biss tonqos il-fidi li dak Ìesù kien qam tassew minn bejn l-imwiet. Huwa Ìesù, fit-tielet xena, li L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 219

jdawwal il- ajja tie u bil- Kelma ta' Alla. Hija biss din il-kelma li turi fil-verità s-sens tal-misteru ta' Kristu. Hija kelma li t e e il-qalb taddixxipli. Fl-a ar xena, iddixxipli ja arfu lil Ìesù filqsim tal- obω. Titwieled ilfidi, fidi li trid ti i mxandra lil kul add. Ir-raba Óadd tal-g id (A) Ir-Rag aj it-tajjeb Il-Kelma t Alla Il-Bibbja g alina f idejna llum Qari I: Alla lil Ìesù amlu Mulej u Kristu (Atti 2, 14a. 36-41). Silta o ra me udha middiskors ta' Pietru nhar Penetekoste. Kristu gglorifikat u mo ti kull qawwa fis-sema u fl-art mill-missier huwa ç-çentru tas-silta. Quddiem ir-rivelazzjoni ta' Alla fi Kristu add ma jista' jibqa' newtrali. Il-bniedem alhekk isaqsi x' andu ja mel. Pietru jipproponi mixja ta' konverωjoni, mixja li timplika fiha erb a elementi importanti li jo or u minn din is-silta: l-indiema, il-ma mudija, il-ma fra tad-dnubiet u l- oti ta' l- Ispirtu s-santu. Qari II: Intom er ajtu dortu lejn ir-ra aj u l-áassies ta' rwie kom (1 Piet 2, 20b-25). F'dan il-kapitlu nsibu innu çkejken mibni fuq tliet eωempji bibliçi: il- aruf ta' l-áid, il-qaddej Sofferenti u l-bhima espijatorja tallitur ija ta' l-espijazzjoni. Hija l-kontemplazzjoni tal- Kristu li jbati u ji i gglorifikat li tqanqal fin-nisrani mpenn ta' ajja. It-tbatija tan-nisrani tie u sens fittbatija ta' Kristu, tbatija li ssalva u tigglorifika. Van elu: Il-bieb tan-n a huwa jien Ìw 10, 1-10). F'dan il-kapitlu 10 tal- Van elu, San Ìwann jippreωenta lil Kristu b ala r- ra aj it-tajjeb. Dan flisfond ta' l-imma ini biblika tar-rag aj, tant komuni fl- Antik Testment. Ìesù juri li huwa r-ra aj it-tajjeb, mhuwiex ir-ra aj mikri li jie u sieb biss tie u nnifsu. Hu i addi mill-bieb ax andu relazzjoni ta' intimità man-n a, jafhom personalment u jaf imexxihom lejn il-mer at tal- ajja. Ìesù juri wkoll li huwa l-bieb tan-n a : minnu j addu n-n a biex jiltaq u ma' Alla fittalb u fl-intimità. G alhekk Ìesù huwa alhekk it- Tempju l- did, il-mezz biex il-bniedem jasal and Alla. Il-Óames Óadd tal-g id (A) Triq, Sewwa, Óajja Mill-g uda r-reb a L-eku naqqax o qalbi l-le en li are minn fommu!! Ilkelma sej itli w il-le en da al f widnejja. Damdmet o mo - i sakemm fta tilha bera u niωωlet g eruqha fil-qieg ta qalbi w minn hemm welldet il- ajja fil-milja tag ha Óri t idejja w addantha ma qalbi b im abba tal- enn, bennintha b al tarbija, tba nant quddiemha g ax hemm ilma t ilqawwa, is-sa a, il-fer w ittama. Óassejt id-dmug i elben w ilsieni we el bla lissen kelm o ra g ajr fis-skiet, ilkelmiet:ìarrabtni w reb-ba tni fit-taqbida tal- ajja! (mid-dramm im arrbin ) Qari I: ÁaΩlu sebat ir iel mimlijin bl-ispirtu s-santu biex i inu fit-tqassim tal- obω u ta' l-ikel (Atti 6, 1-7). Din is-silta turi xi ftit l-isfidi li kienet tiltaqa' ma hom il- Knisja ta' Ìerusalem filbidu. Jibdew l-ewwel 220 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Il-Bibbja Il-Kelma f idejna t Alla g alina llum tenzjonijiet u kriωijiet li ji u solvuti bit-talb u biddeçiωjonijiet ta' l-appostli. Ji u ma Ωula sebat ir iel biex i inu fit-tqassim tal- obω u ta' l-ikel. Dan ifakkarna li l-knisja tibqa' komunità ta' bnedmin li jridu jaffrontaw id-d ufija ta hom u t-tensjonijiet u l- kriωijiet li jinqal u. Il-fidi toffri mod ta' kif dan kollu ji i affrontat, fi spirtu ta' talb u karità. Qari II: Intom ens ma tur, saçerdozju regali (1 Piet 2, 4-9). Kristu huwa l-pedament li jorbot il-bini kollu tal- Knisja, ta' dawk kollha li jemmnu. B'hekk il-knisja hija mibnija minn ebel aj; huma t-tempju l- did, il- isem ta' Kristu. Il-kult issa huwa spiritwali. Innisrani jqim u jitlob fl-ispirtu l-verità, bil- sieb, bilkliem u bil- emil kollu tie u. Bis-sa a ta' Kristu. Van elu: Jiena huwa it-triq, is-sewwa w il-óajja (Ìw 14, 1-12). Silta mid-diskors li Ìesù ja mel waqt l-a ar çena. Diskors ta' l- a eb fejn Ìesù jinsisti fuq l-intimità li hemm bejnu u bejn il- Missier imma joffri wkoll din l-istess intimità lid-dixxipli tie u. Ìesù juri li huwa t-triq, il-verità u l-óajja. Bis-sa a ta' l-intimità tie u mal-missier, Hu jista' jkun it-triq, il-medjatur personali tal-fidwa; dan bissa a tar-rivelazzjoni divina, il-verità, rivelazzjoni li twassal all- ajja ma' Alla, li Ìesù di à andu. Dan kollu huwa possibli bis-sa a tal-komunjoni intima li hemm bejn il- Missier u -Iben: 'Jiena fil- Missier u l-missier huwa fija'. ABBONAMENTI Ir-Rivista L-Art Imqaddsa tiddependi afna fuq l-g ajnuna tag kom. Matul dawn is-snin ta ajja, li issa qabωu l- amsa u erg in sena, dejjem g amilna minn kollox sabiex tkun rivista li tg in lill-insara Maltin mhux biss jiskopru s-sbu ija tal-kelma t Alla imma wkoll isa u l-g arfien tal-art li fiha dehret l-im abba t Alla. In e uk biex i edded l-abbonament tieg ek. G ax ma t ajjarx o rajn? Jew g ax ma tabbonax lil xi add li t obb? Huwa rigal mill-isba li jasal id-dar bil-posta! L-Art Imqaddsa hija rivista unika fil-gωejjer Maltin. Ejjew flimkien inkabbru t-tixrid tag ha! L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 221

Tag rif Eminenza Mons. Ignace Moussa Daoud, Prefett Kongr. Knejjes Orjentali Ittra dwar l-art Imqaddsa Eççellenza Reverendissima. Nixtieq nikteb lilek u lil utna kollha fi Kristu li ja mlu parti minn din il- Komunità ekkleωjali biex in e i kom tkomplu ta arfu s-sens tal-karità ekkleωjali li t aqqadna lkoll fi Kristu favur il-komunità nisranija ta' l-art Imqaddsa. Il-Knisja ta' Ìerusalem minn dejjem kienet al qalb is-solleçitudni tas-santa Sede u tad-dinja nisranija kollha. Il-premura speçjali tal-qdusija Tie u il-papa all-art tal-mulej u l-knejjes ta' dik ir-re juni dehret dan l- a ar f'kungress organizzat fuq it-tema, 'Il-futur ta' l- Insara fl-art Imqaddsa'. Membri autorevoli tal-kurja Rumana, flimkien ma' l- Ordinarji tar-re jun, flimkien ma rappreωentanti ta' l- Isqfijiet mid-dinja, irriflettew, ta t il-presidenza tal-qdusija Tie u l-papa Ìwanni Pawlu II, fuq is-sitwazzjoni tal- Knisja fl-art Imqaddsa. Is-sitwazzjoni mwie ra fil-lvant Nofsani, min ajr passi konkreti lejn it-twettiq tal-paçi bejn il-partijiet, huwa periklu gravi u kostanti li jhedded mhux biss ittrankwillità u s-sigurtà talpopli li j ixu hemm u taddinja, imma anke l-valuri eωieω ta' l-umanità. L-Art Imqaddsa andha valur bla qjies. Dan arfuh tajjeb il-miljuni ta' pellegrini li kull sena jmorru jωuru l-postijiet Qaddisa. Fit-talb u fil-konfront mal-van elu viωibbli li jidher fix-xenarji u fil- ebel, imorru lura lejn il-komunitajiet ta hom mo nija b'esperjenza unika u rripetibbli. Ìerusalem jist oqqilha post privile jat fil-qalb ta' kull min jemmen, biex il-pellegrina iwassal biex ja ti l-frott tie u. Imma din hija l-art fejn qrib is-santwarji u l-postijiet Qaddisa hemm t ix Knisja ajja, komunità ta' dawk li jemmnu fi Kristu, insara taddiversi riti li jixhdu addiversità tal-knisja tal-bidu. Hija komunità li matul issekli arrbet provi u taqlib kbir. Dan l-a ar hija komunità li dd ajjfet afna min abba l-fenomenu ta' l- emigrazzjoni. Hija komunità li ma tistax tkun auto-suffiçjenti; hija fi bωonn ta' l- im abba u l- ajnuna ta na, kemm dik morali kif ukoll dik materjali. Niftakar b'mod partikulari fl-istruttura edukattiva u skolasitika mmexxija mid-diversi Knejjes Kattoliçi ta' l-art Imqaddsa. L- ajnuna mo tija lit-tfal, lill-anzjani, lill-morda, lin-nies b'diωabilità, liω-ω aωa li jfittxu x- xo ol li jippermettilhom jittamaw f'futur a jar. Dan kollu jista' jitkompla bl- ajnuna li l-knejjes ja tu bil- abra favur l-art Imqaddsa. Hija abra li l- iskop ta ha huwa li tesprimi u t in ir-rabta ta' m abba li dawk kollha li jemmnu andhom all-art tal-mulej. Il-Knisja ta' l-art Imqaddsa tista' t ix bilqawwa tas-solidarjetà talkomunitajiet Insara kollha. Ìesù nnifsu stqarr lil 'kull min ja ti mqar tazza ilma friska lil wie ed minn dawn iω-ω ar aliex huwa dixxiplu tie i ma jibqax min ajr il- las tie u' (Mt 10, 42). Huwa kliem li joq od tajjeb all-insara ta' l-art Imqaddsa. Huma Ω- Ω ar li rridu nilq u, l-a wa fil-bωonn li rridu n inu, huma u jistennew il-paçi vera u sliem mixtieq. U aliex il-komunità kattolika ta' l-art Imqaddsa tista' tkompli l-missjoni ta ha fiω- Ωmien hu neçessarju li l- insara tad-dinja kollha jkunu eneruωi u jwasslu lil dik il- Knisja l-im abba tat-talb ta hom, il- e a tal- sieb ta hom u s-sinjal konkret tas-solidarjetà ta hom. Lilek u lill-kollaboraturi tie i, partikularment issaçerdoti, u r-reli juωi li jwettqu l- abra favur l-art Imqaddsa, tmur il-gratitudni tie i maq uda ma' dik tal- Knejjes li j ixu fl-art tal- Mulej, Knisja mpenjata li tixhed, jum wara l-ie or, b'kura u perseveranza, ilvan elu tal-qawmien u l- paçi. Áoddni dejjem tie ek Igance Moussa Kard. Daoud Patrijarka Emeritu ta' Antjokja tas-siri, Prefett Antonio Maria Vegliò Segretarju. 222 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002

Biex Tag rif nifhmu a jar il-kelma ta Alla Persuna i nisa fil-bibbja (jaqbad minn pa na 211) kienu ja mlu lejn is- Santwarju ta' Silo, amlet we da lil Alla li jekk ikollha tifel kienet tikkonsagrah kollu kemm hu lill-mulej al dejjem. Meta Eli ra lil Anna titlob bil-qalb fis-santwarju, hu aseb li kienet fis-sakra. Imma meta wrietu li kienet qie da tifta qalbha quddiem il-mulej, Eli berikha u talab lil Alla jisma t-talba ta ha. Anna marret lura d-dar u meta wasal iω-ωmien welldet lil Samwel. Meta t- tifel kien infatam abitu f'silo u tatu lil Eli biex ikun fis-servizz tal-mulej. L-innu ta' radd-il ajr ta' Anna li nsibu f' 1 Sam 2, 1-10 huwa innu li j ejjina biex nifhmu l-innu ta' radd-il ajr li tkanta Marija fiω-ωjara ta ha lil EliΩabetta (Lq 1, 46-55). Kull sena Anna kienet titla' lejn Silo biex iωωur lil Samwel, kienet toffri sagrifiççju u ta tih mantar biex jilbes. Anna kella tlett subien u Ωew t ibniet o ra. ERODJA (HERODIADA) Erodja kienet in-neputija ta' Erodi l-kbir u o t Erodi Agrippa I. Erodja ΩΩew et lil zijuha Erodi Filippu u minnu kellha tifla, Salome. Hija mba ad telqet lir-ra el biex iωωew et lil uh Erodi Antipa. DIn l- aqda iet ikkundannata minn Ìwanni l-battista (Mt 14, 4). Mimlija kontra l-battista min abba din il-kundanna, Erodja fittxet li toqtol lil Ìwanni. Imma Erodi Antipa beωa' minn nies. Ix-xewqa ta ha temmitha bil-qawwa ta' we da rresponsabbli li amel Erodi Antipa li ssa ar al wara Ω-Ωifna ta' Salome, kif naqraw fil- Van eli. Erodja e et lil Antipas imur Ruma biex jikseb privile i daqs kemm kellu uh, Agrippa I. Imma minflok l- Imperatur Kalligula ne a lil Erodi Antipas mit-tron u eωiljah fi Franza fis-sena 39 WK. Erodja aωlet li tin aqad mie u f'dan l- eωilju. ÓULDAH Óuldah kienet mart Sallum li kien jie u sieb l- ilbies tas-sultan Ìosija. Hija l-unika profetessa msemmija fil-perijodu monarkiku. Is-sultan kien ifittex il-pariri ta ha, b'mod partikulari meta ie misjub il-ktieb tal- Li i fit-tempju. Óuldah stqarret : Dan i id il-mulej: Arawni, se n ib il- sara fuq dan il-post, u fuq kull min j ammar fih... ax huma telquni biex arqu nçens lillallat o ra...' (2 Slat 22, 16-17). Hi abbret li s-sultan kellu jmut fis-sliem. Ìosija fil-fatt miet fil-gwerra, imma l-bqija tal-profezija ta' Óuldah se et. Áoxrin sena wara Ìerusalem arfet mill-babiloniωi. KETURA Isem li jfisser 'inçens'. Wara l-mewt ta' Sarah, Abraham a lil Ketura b ala martu. 1 Kronaki 1, 32 i id li hi kienet konkubina tie u, u dan biex ja milha çara li IΩakk biss kellu jitqies b ala l-werriet le ittimu ta' Abraham. Ketura kella sitt subien, subien li l-istoriku Lhudi ÌuΩeppi Flavju jiddeskrivi b ala r iel kurra uzi u mo nija bil- erf. Dawn kienu: Ûimran, Ìoksan, Medan, Midjan, Isbak u Suwa. Abraham tahom xi rigali qrib mewtu u meta kien adu aj ba athom 'il bo od minn ibnu IΩakk lejn il-lvant, fl-art tal-lvant (ara: Ìen 25, 6). Permezz ta' dawn l-ulied Abraham ji i marbut ma' dawk it-tribujiet Áarab li ma kienux ew inkluωi fost in-nisel ta' Óagar. In-nisel ta' Midjan huma msemmija spiss fl- Antik Testment. B ala bieb fl-istorja ta' Mosè, imma aktar spiss b ala edewwa. L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002 223

Informazzjoni. Il-Ba ar il-mejjet Il-Bibbja f idejna Tag rif Skond miωuri me uda bis-satellita, il-ba ar il- Mejjet, il-post l-aktar baxx fid-dinja huwa dejjem nieωel. L-A enωija Spazjali Ewropea (Esa) amlet survey fuq l-ba ar il-mejjet bejn is-snin 1992 u 1999 u identifikat dawk iω-ωoni li kienu dejjem nieωla. Ir-rati ta' nωul issa ew miωurati akkuratament all-ewwel darba. Tipikament l-art hija dejjem nieωla fir-re jun kollu b'2 çentimetri kull sena. Issa hemm data li juru li çerti re junijiet neωlin sa 6 çentimetri kull sena. Fil-perijodu ta' osservazzjoni, il-livell tal-ba ar il- Mejjet innifsu nieωel b'sitt metri, kif jixhed il-blat ta' madwar il-ba ar. Ir-re jun tal-ba ar ilmejjet hija l-punt l-aktar baxx fid-dinja. Hija ma luqa mill-katina ta' oljiet ta' Moab fuq ilpunent u bil-katina ta' l- oljiet ta' Edom fi Lvant. Il-Ba ar il-mejjet jimtela mix-xmara Ìordan imma m' andux fejn jiωvoga. Huwa parti llum mill-fruntiera bejn IΩrael u l-ìordanja. L-Áarab isej ulu Ba r Lut. Hemm diversi ejjun li jinωlu min-na a tal-lvant. Ilma frisk li malajr jinxef bil-qawwa tas-s ana tremenda li hemm. Il-livell oli ta' l- imlu a joqtol kull ajja. Fis-seklu oxrin, il-livell ta' l-ilma tal-ba ar il-mejjet baqa' nieωel minn 390 metru ta t il-livell tal- Mediterran fl-1930 al 413 metru fl-1999. Huwa ma ruf li anke l-art ta' madwar hija nieωla. Dan kollu peress li l- ilma tal-ba ar il-mejjet dejjem nieωel, il-blat jixxotta u jkollu inqas forza li jωomm il-blat ta' fuqu. 224 L-ART IMQADDSA Jannar - Frar 2002