ΣΠΙΝΟΖΑ ΗΘΙΚΗ. Mετάφραση ΕΎΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΝΤΑΡΑΚΗΣ. Eισαγωγή ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎ'ΛΟΎ' Εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ

Transcript

1 ΣΠΙΝΟΖΑ ΗΘΙΚΗ Mετάφραση ΕΎΑΓΓΕΛΟΣ ΒΑΝΤΑΡΑΚΗΣ Eισαγωγή ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΡΗΓΟΡΟΠΟΎ'ΛΟΎ' Εκδόσεις ΕΚΚΡΕΜΕΣ

2 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 Αναδημοσίευση απο pernoampariza.files.wordpress.c om/ ΜΕΡΟΣ V. Περί της Δύναμης του Νου, ήτοι περί της ανθρώπινης Ελευθερίας

3 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Περνά) τελικά στο έτερο μέρος της Ηθικής το οποίο είναι για τον τρόπο ήτοι την οδό που οδηγεί στην Ελευθερία. Σε τούτο λοιπόν θα διεξέλθω τη δύναμη του λόγου δείχνοντας τι μπορεί να κάνει ο ίδιος λόγος επί των συναισθηματικών επηρειών, και έπειτα τι είναι η Ελευθερία ήτοι η ευδαιμονία του Πνεύματος, από όπου θα δούμε πόσο δυνατότερος είναι ο σοφός από τον αδαή. Με ποιον τρόπο όμως και μέσω ποιας οδού πρέπει να τελειοποιηθεί ο νους, και έπειτα με ποια τέχνη πρέπει να φροντίσουμε το Σώμα ώστε να μπορεί να επιτελεί ορθά τη λειτουργία του, αυτά δεν ανήκουν σε τούτο το έργο' το δεύτερο πράγματι αφορά την Ιατρική ενώ το πρώτο τη Λογική. Εδώ λοιπόν, όπως είπα, θα διεξέλθω τη δύναμη του Πνεύματος ήτοι του λόγου και θα δείξω προπαντός πόσο και ποιο κράτος έχει επί των συναισθηματικών επηρειών έτσι ώστε να τις καταστείλει και να τις μετριάσει. Διότι εμείς αποδείξαμε ήδη παραπάνω ότι δεν έχουμε απόλυτο κράτος επί αυτών. Οι Στωικοί ωστόσο νόμισαν ότι οι συναισθηματικές επήρειες εξαρτώνται απόλυτα από τη βούλησή μας και ότι μπορούμε να επικρατή- 457

4 Η ΘΙΚ Η σουμε απόλυτα πάνω τους. Από την εμπειρία ωστόσο που β οουσε, ι και οχι ι β ασει Ι των αρχων Ι τους, αναγκαστη καν να ομολογήσουν ότι δεν απαιτείται μικρή ε Ι ξάσκηση και ζήλος για να τις καταστείλουμε και να τις μετριάσουμε πράγμα που προσπάθησε να το δείξει κάποιος με το παράδειγμα (αν θυμάμαι καλά) των δύο σκυλιών, ενός κατοικίδιου και ενός κυνηγετικού επειδή ή εξάσκηση μπόρεσε τελικά να κάνει το κατοικίδιο να εθιστεί στο κυνήγι και το κυνηγετικό αντιθέτως να απέχει από την καταδίωξη των λαγών. Ο Καρτέσιος ευνοεί ουκ ολίγο αυτή τη γνώμη. Διότι υποστηρίζει ότι η Ψυχή [Anima] ήτοι το Πνεύμα ενώνεται κυρίως με ένα ορισμένο μέρος του εγκεφάλου, δηλαδή τον λεγόμενο κωνοειδή αδενίσκο, με τη βοήθεια του οποίου το Πνεύμα αισθάνεται τα εξωτερικά αντικείμενα και όλες τις κινήσεις που διεγείρονται στο Σώμα, και που το Πνεύμα, θέλοντας και μόνο, μπορεί να τον κινήσει με ποικίλους τρόπους. Υποστηρίζει ότι ο αδενίσκος αυτός ταλαντεύεται στο μέσον του εγκεφάλου έτσι ώστε να μπορεί να κινηθεί με την παραμικρή κίνηση των ψυχικών πνοών. Υποστηρίζει έπειτα ότι ο αδένας αυτός ταλαντεύεται τόσο ποικιλότροπα στο μέσον του εγκεφάλου όσο ποικιλότροπα προσκρούουν οι ψυχικές πνοές σε αυτόν, και επιπλέον ότι αποτυπώνονται σε αυτόν τόσα ποικίλα ίχνη όσα ποικίλα εξωτερικά αντικείμενα προωθούν οι ίδιες οι ψυχικές πνοές πρ ος αυτόν, από όπου προκύπτει ότι αν ο αδένας ταλαντευτεί αργότερα από βούληση της Ψυ χής [Anima], η οποία τον κινεί με διαφορετικούς τρόπους, με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο που ταλαντεύτηκε

5 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ κάποτε από πνοές ταραγμένες με τον τάδε ή τον δείνα τρόπο, τότε ο ίδιος ο αδένας θα προωθήσει και θα καθορίσει τις ίδιες τις ψυχικές πνοές με τον ίδιο τρόπο που είχαν απωθηθεί προηγουμένως από παρόμοια ταλάντευση του αδενίσκου. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι κάθε βούληση του Πνεύματος είναι ενωμένη φύσει με κάποια συγκεκριμένη κίνηση του αδένα. Π. χ., αν έχει Ι t Ι Ι Ι κανεις τη ου ηση να κοιταςει ενα μακρινο αντικειμενο, αυτή η βούληση θα κάνει την κόρη να διασταλείαλλά αν σκεφτεί μόνο να διαστείλει την κόρη, δεν λ Ι Ι Ι β l Ι Ι ωφε ει σε τιποτα να εχει τη ου λ ηση αυτου του πραγματος επειδή η φύση δεν συνέζευξε την κίνηση του αδένα, η οποία εξυπηρετεί την ώθηση των πνοών προς το Οπτικό νεύρο με τρόπο κατάλληλο για τη διαστολή ή τη συστολή της κόρης, με τη βούληση να τη διαστείλουμε ή να τη συστείλουμε' αλλά μονάχα με τη βούληση να κοιτάξουμε μακρινά ή κοντινά αντικείμενα. Τέλος, υποστηρίζει ότι αν και κάθε κίνηση του αδενίσκου αυτού φαίνεται να είναι συνδεδεμένη εκ φύσεως με μια ξεχωριστή σκέψη μας από το ξεκίνημα της ζωής μας, ωστόσο μπορούν μέσω της έξης να συζε-ιr χθούν με άλλες, πράγμα που προσπαθεί να τεκμηριώσει στο ρθρo 50 του μέρους 1 των Παθών Τ'Yjς Ψυx. ς. Από όπου συμπεραίνει ότι δεν υπάρχει Ψυχή [Anima] τόσο καχεκτική που να μην μπορεί, όταν διευθύνεται καλά, να αποκτήσει απόλυτη εξουσία επί των Παθών Δ Ι Ι Ι της. ιοτι τα Πα l θ η, οπως τα ορι l ζ ει, ειναι αντι λ 'Yj lψ εις 'Yj Ι αισθ ματα συγκιν σεις Τ'Yjς Ψυx. ς [Anima] που αναφέρονται ει3ικά σε αυτ ν και που -ΣΗΜΕΙΩΣΤΕ - παράγονται, σuντ'yjρούνται και εν3υναμώνονται μέσω κά- Ι β l λ 459

6 ΗΘΙΚ Η ποιας κ vησ'y)ς των πνοών (βλ. το άρθρο 27 του μέρους 1 των Παθών Τ'Υ)ς Ψυx ς). Μα εφόσον μπορούμε να συζεύξουμε όποια βούληση θέλουμε με οποιαδήποτε κίνηση του αδένα και συνεπώς των πνοών' και ο καθορισμός της βούλησης εξαρτάται από μόνη την εξουσία μας' αν λοιπόν καθορίσουμε τη βούλησή μας με βέβ αιες και στερεες ' κρισεις, " συμφωνα με τις οποιες, θ ε- ' λουμε να διευθύνουμε τις ενέργειες της ζωής μας, και συζεύξουμε τις κρίσεις αυτές με τις κινήσεις των παθ(f)ν που θέλουμε να έχουμε, θα αποκτήσουμε απόλυτο κράτος επί των Παθών μας. Αυτή είναι η γνώμη ε κείνου του επιφανέστατου ί1νδρα (όσο εικάζω από τα λεγόμενά του), γνώμη που εγώ μετά βίας θα πίστευα ότι πρ οφέρθηκε από τέτοιο ί1νδρα αν αυτή ήταν λιγότερο οξυδερκής. Σίγουρα, δεν μπορώ να απορήσω αρκετά για το ότι ένας Φιλόσοφος άνδρας που υποστήριξε στέρεα πως δεν θα συνήγε τίποτα παρά μόνο από αυτονόητες αρχές και πως δεν θα βεβαίωνε τίποτα παρά μόνο ό, τι θα αντιλαμβανόταν σαφώς και διακριnvς, και που επέπληξε τόσες φορές τους Σχολαστικούς για το ότι θέλησαν να εξηγήσουν ασαφή πράγματα μέσω απόκρυφων ποιοτήτων, υιοθέτησε μια Υπόθεση πιο απόκρυφη από κάθε απόκρυφη ποιότητα. Τι εννοεί, ερωτώ, με τις λέξεις ένωση Πνεύματος και Σώματος; Ποιο σαφές και διακριτό εννόημα έχει, λέω, για μια σκέψη ενωμένη στενότατα με κάποιο πολλοστημόριο ποσότητας; Θα ήθελα ασφαλώς να είχε εξηγήσει αυτή την ένωση μέσω του εγγυτάτου αι τίου της. Αλλά συνέλαβε το Πνεύμα ως τόσο διακριτό από το Σώμα ώστε δεν θα μπορούσε να προσ-

7 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜ ΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ διορίσει κανένα ενικό αίτω ούτε για αυτή την ένωση ούτε για το ίδω το Πνεύμα αλλά του ήταν αναγκαίο να ανατρέξει στο αίτιο ολόκληρου του Σύμπαντος, τουτέστιν στον Θεό. Έπειτα, πολύ θα ήθελα να ξέρω πόσους βαθμούς κίνησης μπορεί το Πνεύμα να προσδώσει σε αυτό τον κωνοειδή αδενίσκο και με πόση ισχύ μπορεί να τον κρατήσει ταλαντευόμενο. Διότι αγνο(» αν ο αδένας αυτός περιάγεται από το Πνεύμα ταχύτεl β δ Ι 1 1 ρα η ρα υτερα απο ο, τι απο Ι τις ψυχικες Ι πνοες Ι και αν οι κινήσεις των Παθών, τις οποίες συζεύξαμε στενά με στέρεες κρίσεις, δεν μπορούν να αποσυζευχθούν και πάλι από αυτές από σωματικά αίτια, από όπου θα έπετο ότι ακόμα κι αν είχε το Πνεύμα την πρόθεση να αντιμετωπίσει τους κινδύνους και συνέζευξε αυτή την απόφαση με κινήσεις τόλμης, ωστόσο στη θέα του κινδύνου ο αδένας θα ταλαντευόταν έτσι ώστε το Πνεύμα να μην ιιιπορεί να σκεφτεί παρά τη φυγή. και ασφαλ(vς, όταν δεν υπάρχει καμιά σχέση της βούλησης με την κίνηση δεν υπάρχει επίσης καμιά σύγκριση ανάμεσα στη δύναμη ήτοι την ισχύ του Πνεύματος και του Σώματος και συνεπώς η ισχύς του δεύτερου δεν μπορεί διόλου να καθοριστεί από την ισχύ ι Π θ ι ι του πρωτου. ροσ εσε πως ουτε αυτος Ι ο α δενας Ι β ρισκεται τοποθετημένος στο μέσον του εγκεφάλου έτσι ι ώστε να μπορεί να περιάγεται τόσο εύκολα και με τόσους τρόπους, ούτε όλα τα νεύρα φτάνου11 μέχρι τις κοιλότητες του εγκεφάλου. Τέλος παραλείπω όλα όσα καταφάσκει για τη βούληση και την ελευθερία της, εφόσον έδειξα υπερεπαρκώς ότι είναι ψευδή. Επειδή λοιπόν η δύναμη του Πνεύματος, όπως έδειξα παρα-

8 Η ΘΙΚ Η πάνω, ορίζεται με μόνη τη διάνοια, θα καθορίσουμε τα ιάματα των συναισθηματικών επηρειών που, πιστεύω, όλοι μεν τα βιώνουν αλλά δεν τα τηρούν επιμελώς ούτε τα βλέπουν διακριτώς, με μόνη τη γνώση του Πνεύματος, και από αυτήν θα συναγάγουμε όλα εκείνα που αφορούν την ευδαιμονία του Πνεύματος. ΑΞΙΩλΙΑΤΑ 1. Αν στο Ι8ω υποκειμενο 8 εγεpθoυν 8uo αντιθετες ενεpγε ες,, αναγκα α ' θ α πpεπε " να γ νε μ α μετα β ο λ Ί) ' Ί), κα στ ς ουο " Ί) σε μ α, μονο " μεx.p να πα ' ψ ουν να ε να, αντιθετες. 2. Η 8υναμΊ) ενός αποτελέσματος opιζετα με ΤΊ) 8uναμΊ) του α τιoυ του καθόσον Ί) ουσια του αποτελέσματος ε Ί)γε τα ι Ί) ι op 'ζ ετα με ΤΊ)ν oυσ α " του α τωυ του. Αυτό το ΑξΙωμα καταφαινετα βάσε ΤΊ)ς Π ρότασί)ς 7 του μέρους 3. ΠΡΟΤΑΣΗ 1 Καταπ(vς τακτοποιούνται και συναρθρώνονται Ο/, σκέψεις και οι ιδέες των πραγμάτων στο Πνεύμα, έτσι τακτοποιούνται και συναρθρώνονται, μέχρι κεραίας, οι επηρεασμοί του σώματος ήτοι Ο/, εικόνες των πραγμάτων στο Σ(Vμα. ΑΠΟΔΕΙΞ Η Η τάξί) κα Ί) συν8εσί) των 8εών εινα Ι8 α (κατά την Πρ ότ. 7 του μέρ. 2) με ΤΊ)ν τάξί) κα ΤΊ) συν8εσί) των πραγματων,, κα ταναπα ' λ ν, Ί) τα Ί) ' ζ κα Ί) συνοεσί) ' των πραγμάτων εινα Ι8 α (κατά τα Πορ. των Πρ οτ. 6 και 7

9 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΎ'ΝΑΜ ΗΣ ΤΟΎ' ΝΟΎ' του μέρ. 2) με την τάξίj κα ΤΊJ σύνόεσίj των όεών. Οπόι 1 1:: ι Ι ι τε, οπως ΊJ τα ΊJ κα ΊJ συνoεσίj των ωεων γ νετα στο Πνεύμα σύμφωνα με ΤΊJν τάξίj κα ΤΊJ συνάρθρωσίj των επίjρεασμών του Σώματος (κατά την Πρ ότ. 18 του μέρ. 2), έτσ, τανάπαλ ν (κατά την Πρ ότ. 2 του μέρ. 3), ΊJ τάξίj και ΊJ σύνόεσίj των επίjρεασμών του Σώματος γ νεται καταπώς τακτοποιούνται και συναρθρώνονται οι σκέψεις και οι ιόέες των πραγμάτων στο Πνεύμα. ο.ε.δ. ΠΡΟΤΑΣΗ 2 Αν απομακρύνουμε μια συγκίνηση της ψυχής ήτοι μια συναισθηματική επήρεια από τη σκέψη του εξωτεριι ι ι ι ι κου αιτιου και, τη συ ζ ευ Ιξ ουμε με α λλ ες σκεψεις, τοτε η Αγάπη ή το Μίσος προς το εξωτερικό αίτιο, καθώς και οι αμφιθυμίες που προέρχονται από αυτά, θα καταστραφούν. ΛΠΟΔΕΙΞΗ Αυτό πράγματι που συνιστά ΤΊJ μoρφ ΤΊJς Α γάπίjς του M σoυς ε ναι Χαρά ΛύΠΊj συνoόευόμενίj από ΤΊJν ιόέα ενός εξωτερικού αιτ oυ (κατά τους Ορ. 6 και 7 των συναισθ. Επηρ.), αν λοιπόν αρθε αυτ ΊJ ιόέα, θα αρθε συγχρόνως ΊJ μoρφ ΤΊJς Α γάπίjς του M σoυς ως εκ τούτου αυτές οι συναωθίjματικές ε ρειες, και όποιες προέρχονται από αυτές, θα καταστραφούν. ο.ε.δ. ΠΡΟ ΤΑΣΗ 3 Μια συναισθηματική επήρεια που είναι πάθος παύει να είναι πάθος μόλις σχηματίσουμε μια σαφή και διακριτή ιδέα αυτής.

10 Η ΘΙΚ Η ΑΠΟΔΕΙΞΗ Μια συναισθηματικ επ pεια που είναι πάθος είναι συγκεχυμένη ιόέα (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.). Έτσι αν σχηματίσουμε μια σαφ και όιακpιτ ιόέα αυτ ς της συναωθηματικ ς ε pειας, η ιόέα τούτη όεν θα όιακρίνεται από την ίόια τη συναωθηματικ ε pεια, καθόσον αναφέρεται μόνο στο Π νεύμα, παρά μόνο μέσω του λόγου (κατά την Πρ ότ. 21 του μέρ. 2 μαζί με το Σχόλ. της)' ως εκ τούτου (κατά την Πρ ότ. 3 του μέρ. 3) η συναισ θ ηματικη " επηρεια θ α πα ' Ψ ει να ειναι, πα 'θ ος. ο.ε.δ. ΠΟΡΙΣλ<Ι Α Μια συναισθηματικ επ pεια λοιπόν είναι τόσο περισ-, σοτερο στην ε oυσια ζ ' μας, και το Π νευμα ' πασχει " απο αυτ ν λιγότερο, όσο πω γνωστ είναι σε μας. ΠΡΟ ΤΑΣ Η 4 Δεν υπάρχει επηρεασμός του Σώματος για τον οποίο να μην μπορούμε να σχηματίσουμε κάποιο σαφές και διακρι τό εννόημα. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Όσα είναι κοινά σε όλα όεν μπορούν να συλληφθούν παρά ταιριαστά (κατά την Πρ ότ. 38 του μέρ. 2), ως εκ τούτου (κατά την Πρ ότ. 12 και το Λήμ. 2 που βρίσκεται μετά το Σχόλ. της Πρ ότ. 13 του μέρ. 2) όεν υπάρχει επηρεασμός του Σώματος για τον οποίο να μην μ πορούμε να σχηματίσουμε κάποω σαφές και όιακριτό εννόημα. ο.ε.δ.

11 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΎ'ΝΑΜ ΗΣ ΤΟΎ' ΝΟΎ' ΠΟΡΙΣΜΑ Από εόώ έπετα ότ όεν υπάρxε συνα σθηματω{ ε ρε α γ α την oπo α να μην μπορούμε να σxηματ σoυμε κάποιο σαφές κα ό ακρ τό εννόημα. Δ ότ μ α συνα σθηματ κ ε ρε α ε να μ α όέα ενός επηρεασμού του Σώματος (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.) κα γ α το λόγο αυτό (κατά την προηγ. Πρ ότ.) πρέπε να ενέxε κάποιο σαφές κα ό ακρ τό εννό'υ)μα. ΣΧΟΛΙΟ Εφόσον όεν υπάρxε τ πoτα από το oπo o να μην έπετα κάποιο αποτέλεσμα (κατά την Πρ ότ. 36 του μέρ. 1) κα ό,τ έπετα από μ α όέα που ε να μέσα μας ταφ αστ το νοούμε σαφώς κα ό ακρ τώς (κατά την Πρ ότ. 40 ι 2) ι Ι Ι Ι Ι 1::' του μερ.. απο εοω επετα oτ κα θ ενας ' εxε την ε oυσ α να νoε σαφώς κα ό ακρ τώς, αν όx απόλυτα τουλάx στoν εν μέρε, τον εαυτό του κα τ ς συνα σθηματ κές του επ ρε ες, κα συνεπώς να καταφέρε ώστε να πάσxε από αυτές λ γότερo. Σε αυτό το πράγμα λo πόν πρέπε να επ όoθoύμε κυρ ως πρoκε μένoυ να γνωρ σουμε ό ακρ τώς, όσο ε να όυνατόν, καθεμ ά συνα σθηματ κ επ ρε α, έτσ ώστε το Π νεύμα να καθoρ ζ ι ι Ι Ι ι ετα απο συναω θ ηματ κη επηρε α να σκεπτετα εκε λ β' Ι Ι ι να που αντ αμ ανετα σαφως κα o ακρ τως κα απο τα oπo α κανoπo ε τα πλ ρως κα ως εκ τούτου ώστε I ι ι θ 'ζ Ι η ω α η συνα σ ηματ κη επηρε α να o αxωρ ετα απο 'ψ 1::' ι ι ι τη σκε η του ε ωτερ κoυ πραγματος κα να συ ζ ευγνυελ η θ ε ς ι σκε 'ψ ε ς απο Ι οπου Ι πρoκυπτε Ι oτ Ι ox ι τα με α Ι ι Α Ι Μ Ι ι μονο καταστρεφoντα η γαπη, το Ι σoς, κτ λ. ( κατα

12 ΗΘΙΚΗ την Πρ ότ. 2 τούτου), αλλά αόυνατούν να έχουν υπερβολ' YJ και οι opε εις ' 'C YJτοι ' οι Ε πι θ υμιες ' που προερχονται, συνυ) 'θ ως απο " τετοιες συναισ θ YJματαες " επyjpειες ( κατα ι την Πρ ότ. 61 του μέρ. 4). Διότι πρέπει να σyjμειωθεί πρωτιστως, οτι, YJ ope YJ, ' ζ μεσω ' ΤYJς οποιας ' λ" εγεται τοσο ότι ο άνθρωπος ενεργεί όσο και όη πάσχει, είναι μία και YJ αυτyj. ' Π.χ., οταν ' oει αμε ''!: οτι ' YJ αν θ ρωπινυ) ' φυσυ), ει, ναι φτιαγμενυ), ετσι " ωστε κα θ' ενας να ορεγεται, να ζ ουν οι υπόλοιποι σύμφωνα με ΤΥ) όα του ιόωσυγκρασία (βλ. το Πόρο της Πρ ότ. 31 του μέρ. 3) αυτ μεν YJ όρεξyj, στον άνθρωπο που όεν καθοόyjγείται από τον λόγο, είναι ένα πάθος που καλείται Φιλοόοξία και όεν όιαφωνεί πολύ με ΤYJν ΈπαΡσYJ και αντιθέτως, στον άνθρωπο που ζει βάσει των υπαγορεύσεων του λόγου είναι μια ενεργεια " YJΤΟΙ μια αρετυ), που ονομα 'ζ εται Ε υσε 'β εια (βλ. το Σ χόλ. 1 της Πρ ότ. 37 του μέρ. 4 και την Απόδ. 2 της ίδιας Πρ ότ.). Και με αυτό τον τρόπο όλες οι ορέζ YJΤΟΙ ' οι Ε πι θ υμιες ' ειναι, πα ' θ YJ μοναχα ' κα θ οσον ' εις προερχονται, απο " αταφιαστες ωεες, και προσεγγι 'ζ ουν ΤYJν αpετ όταν όιεγείρονται γεννωύνται από ταφιαστές ιόέες. Διότι όλες οι Επιθυμίες από τις οποίες καθοριζόμαστε να ενεpγ σoυμε κάη μπορούν να προέλθουν τόσο από ταφιαστές ιόέες όσο και από αταίριαστες (βλ. την Πρ ότ. 59 του μέρ. 4). Μα αυτό το ίαμα των συναισθyjματικών επyjpειών (για να επιστρέψω εκει, απο " οπου ζ εκινyjσα ' ), oyj λ αου), αυτο, που εγκειται, στyjν αλyjθ γνώσυ) αυτών, είναι το υπέρτερο, το οποίο εξαρτάται από ΤYJν εξουσία μας, που μπορούμε να όιανοyjθούμε, εφόσον όεν όίόεται καμιά άλλυ) όύναμυ) του Π νεύματος από ΤΥ) όύναμυ) να σκεφτόμαστε και να

13 Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Ι Ν Α 1\1 Η Σ Τ Ο Ι Ν Ο Ι ''/' ',, 'ζ, σχηματι",ουμε ταφιαστες ωεες, οπως oει αμε παραπανω (κατά την Πρ ότ. 3 του μέρ. 3). ΠΡΟΤΑΣΗ 5 Η συναισθηματική επήρεια προς ένα πράγμα το οποίο φανταζόμαστε απλά, και όχι ως αναγκαίο, ούτε ως δυνατό, ούτε ως ενδεχόμενο, είναι, υπό ίσους όρους, η μέγιστη όλων. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Η συναισθηματα επ ρεια προς ένα πράγμα που φαντα",ομαστε '/" πως ειναι ' ε λ ευ 'θ ερο ειναι ' μεγα λ' υτερη απο, ό,τι προς ένα αναγκαίο (κατά την Πρ ότ. 49 του μέρ. 3), και συνεπώς ακόμα μεγαλύτερη από ό,τι προς εκείνο που φανταζόμαστε ως ουνατό ενοεχόμενο (κατά την Πρ ότ. 11 του μέρ. 4). Μα το να φανταζόμαστε ένα πράγμα ως ελεύθερο οεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο, απο το να φαντα",ομαστε '/" το πραγμα ' απ λ" α, αγνοωντας τα αιτια, απο, τα οποια ' κα θ οριστηκε ' να ενεργει ' ( συμφωνα με όσα δείξαμε στο Σχόλ. της Πρ ότ. 35 του μέρ., 2). αρα, η συναισ θ Ύ)ματικη " επηρεια προς ενα " πραγμα το οποιο, φαντα",ομαστε '/" απ λ α " ειναι, υπο, ισους, ορους,, μεγαλύτερη από ό,τι προς ένα πράγμα αναγκαίο, ουνατό ενοεχόμενο, και συνεπώς η μέγιστη. αε.δ. ΠΡΟ ΤΑΣΗ 6 Καθόσον το Πνεύμα κατανοεί όλα τα πράγματα ως αναγκαία, έχει μεγαλύτερη δύναμη επί των συναισθηματικών επηρεηvιj, ήτοι πάσχει από αυτές λιγότερο.

14 Η Θ ΙΚ Η ΑΠΟΔΕΙΞΗ Το Π νεύμα κατανoε πως όλα τα πράγματα ε ναι αναγκα α (κατά την Πρ ότ. 29 του μέρ. 1) και καθoρ ζoνται να υπάρχουν και να πράττουν από την άπεφί) πλοκή των αιτ ων (κατά την Πρότ. 28 του μέρ. 1)' ως εκ τούτου ( κατα ι την προηγ. Προτ. Ι ) καταφερνει ' ωστε " απο τις συναισθί)ματικές επήρειες που προέρχονται από αυτά να πάσχει λιγότερο και (κατά την Πρ ότ. 48 του μέρ. 3) επί)ρεάζεται προς τα oια λιγότερο. αε.δ. ΣΧΟΛΙΟ Όσο περισσότερο αυτή Ί) γνώσί), ΟΊ)λαοή ότι τα πράγματα ε ναι αναγκα α, καταγ νεται με ενικά πράγματα τα οποια ' φαντα ζ' ομαστε με πιο σιακριτο ' και ζ ωί)ρο ' τροπο, τόσο μεγαλύτερί) ε ναι αυτή Ί) όύναμί) του Π νεύμα, τος επ των συναισθί)ματικών επί)ρειών, κάτι που το μαρτυρε και Ί) όια Ί) εμπεφ α. Βλέπουμε πράγματι ότι Ί) ΛύΠΊ) για κάποιο αγαθό που χάθί)κε καταπραυνεται μόλις ο άνθρωπος που το έχασε θεωρήσει ότι οεν θα μπορούσε με κανέναν τρόπο να το όιατί)ρήσει. Παρομοιως, ' βλ' επουμε οτι, κανενας, σεν συμ πονα " ενα β ρεφος ' για το ότι οεν ξέρει να μιλά, να περπατά, να λoγ ζεται, " 'λ ' ζ ", και τε ος για το οτι ει τοσα χρονια οιονει χωρις συνειόί)σί) του εαυτού του. Μα αν οι περισσότεροι γεννιούνταν ενί) 'λ ικες και ο ενας ' Ί) " ο α λλ ος β ρεφί), ' τοτε ' θ α συμπονούσαμε κάθε βρέφος επειοή τότε Ί) oια Ί) βρεφικότί)τα θα θεωρε τo όχι ως φυσικό και αναγκα o πράγμα αλλά ως κακ α ήτοι αμάρτί)μα ΤΊ)ς φύσί)ζ' και περ αυτού του τρόπου θα μπορούσαμε να σί)μειώσουμε πολλά άλλα.

15 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑl\I ΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ ΠΡΟΤΑΣΗ 7 Οι συναισθηματικές επήρειες που πρ οέρχονται ή διεγείρονται από τον λόγο είναι δυνατότερες, αν ληφθεί υπόψη ο χρόνος, από όσες αναφέρονται σε ενικά πράγματα τα οποια, ενατενι 'ζ ουμε ως αποντα., ΑΠΟΔΕΙΞ Η Δ εν ενατενι oυμε '(' καποω, πραγμα, ως απον, β' ασει ΤYjς, συναισ θ Ύ)μαΤΙΚΎ)ς " επύ)ρειας με τψ οποια το φανταφμαστε' αλλά βάσει του ότι το Σώμα επύ)ρεάζεται από (', μια άλλύ) συναισθύ)ματικ επ ρεια που απoκλε ει ΤΎ)ν ύπαρξύ) αυτού του πράγματος (κατά την Πρ ότ. 17 του μερ., 2). Ο ποτε ' Ύ) συναισ θ Ύ)μαΤΙΚΎ) " επύ)ρεια που αναφε-, ι ρεται σε ενα, πραγμα ι το οποω ι φανταφμαστε Υ ' ως απον οεν " ειναι ' τετοιας " φυσύ)ς που να υπερ β αινει, τις υπο 'λ οιπες ενεργειες και ΤΎ) ουναμύ) του αν ρωπου περι των ο- ποίων βλ. την Πρ ότ. 6 του μέρ. 4) ' αλλά αντιθέτως, ε ναι τέτοιας φύσύ)ς που μπoρε τρόπον τινά να κατασταλε από τους επύ)ρεασμούς που αποκλειουν ΤΎ)ν ύπαρξύ) του εξωτερικού ΤΎ)ς αιτιου (κατά την Πρ ότ. 9 του μ,έρ. 4). Μα μια συναισθύ)ματικ επ ρεια που προέρχεται από τον λόγο αναφέρεται αναγκαια σης κοινές ιοιό ΤΎ)τες των πραγμάτων (βλ. τον Ορ. του λόγου στο Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 2), τις οποιες ενατενιζουμε πάντοτε ως παρούσες (οιότι οεν μπορει να υπάρξει τιποτα που να αποκλειει ΤΎ)ν παρούσα ύπαρξ Ύ) αυτών) και τις οποιες φαντα oμαστε παντοτε με τον ωω τροπο κατά την Πρ ότ. 38 του μέρ. 2): Οπότε μια τέτοια συναισθύ)ματικ επ ρεια μένει πάντοτε Ιοια και συνεπώς, ", θ ' (,, (',, ' '' ' (

16 ΗΘΙΚ Η (κατά το Αξ. 1 τούτου) οι συναισθίjματικές επήρειες που είναι αντίθετες σε αυτ ν, και που οεν υποθάλπονται Ι Ι ι απο τα ε ωτερικα αιτια τους, α πρεπε ι να προσαρμο- Υ ι ι Ι ι...,ονται ο 'λ ο και περισσοτερο σε αυτίjν μεχρι να μίjν ειναι πλέον αντίθετες, και στο μέτρο αυτό ΊJ συναισθίjματικ επήρεια που προέρχεται από τον λόγο είνα ουνατότερίj. αε.δ. ι ζ θ ι ι ΠΡΟ ΤΑΣΗ 8 Όσο κάποια συναισθηματική επήρεια διεγείρεται από ι ι δ Ι ζ l Ι περισσοτερα αιτια που συν ραμουν μα ι, το σο μεγαλύτερη είναι. ΑΠΟΔ ΕΙΞΗ Π Ι Ι Υ ' Ι Ι Ι ερισσοτερα αιτια μα...,ι μπορουν να κανουν περισσο- τερα, παρα αν ΊJταν ιγοτερα κατα την ροτ. του μέρ. 3): ως εκ τούτου (κατά την Πρ ότ. 5 του μέρ. 4) όσο κάποια συναισθίjματικ επ ρεια οιεγείρεται από πει ι Υ ' / / Ι ρισσοτερα αιτ α μα...,ι, τοσο ισχυρoτερίj ειναι. αε.δ. ι ι λ ' ( Ι Π Ι 7 Τ ι Π Ι ΣΧΟΛΙΟ Ι Ι β' Α oυτίj ΊJ ρoτασίj καταφαινεται επισίjς ασει του - ζ ι 2 ι ι ιωματoς τουτου του μερους. ΠΡΟΤΑΣΗ 9 Μια συναισθηματική επήρεια που αναφέρεται σε πολλ ' δ Ι Ι Π νευμα Ι τα ενατενι l ζ ει μαζί με την ίδια τη συναισθηματική επήρεια είναι λιγοτερο Ι α ερη, πασχουμε απο αυτην ιγοτερο και επηρεαζόμαστε λιγότερο προς κάθε αίτιο, παρά μια α και ιαφορα αιτια που το βλ β Ι Ι Ι ι λ Ι 470

17 Π Ε Ρ Ι ΤΗΣ Δ!ΝΑΜ Η Σ ΤΟ! ΝΟ! άλλη εξίσου μεγάλη συναισθηματική επήρεια που αναφέρεται σε ένα μόνο ή σε λιγότερα αίτια. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Μια συναισθύjματικ ε ρεια είναι κακ τoι βλαβερ μοναχα ' κα θ' οσον εμποοι ει το Π νευμα ' να μπορει, να σκέφτεται (κατά τις Πρ οτ. 26 και 27 του μέρ. 4): ως εκ τούτου εκείνύ) ΎJ συναισθύjματικ ε ρεια από ΤΎJν οποια, το Π νευμα ' κα θ ορι 'ζ εται να ενατενι 'ζ ει περισσο-, τερα αντικειμενα, συγχρονως " ειναι λ ιγοτερο ' βλ α β ερύj, απο, μια α 'λλ ΎJ ε<..,ισου 1:' μεγα 'λ ΎJ συναισ θ ΎJμαΤΙΚΎJ " επύjρεια που κρατά το Π νεύμα στύjν ενατένισύj ενός μόνο λιγότερων αντικειμένων έτσι ώστε να αόυνατεί να σκεφτεί άλλα, κάτι που ταν το πρώτο. Έπειτα, επειό ΎJ ουσία, τουτέστιν (κατά την Πρ ότ. 7 του μέρ. 3) ΎJ όύναμύj του Π νευματος, εγκειται, μονο, στύj σκε 'ψ ΎJ ( κατα, την Πρ ότ. 11 του μέρ. 2), το Πνεύμα πάσχει λιγότερο από μια συναισθύjματικ επ ρεια από ΤΎJν οποία καθορίζεται να ενατενίζει πολλά αντικείμενα συγ:χ.ρόνως παρα, απο, μια ε<..,ισου 1:' μεγα 'λ ΎJ συναισ θ ΎJμαΤΙΚΎJ " επύjρεια που κρατά το Π νεύμα απασxoλύjμένo στύjν ενατένισύj ενός μόνο λιγότερων αντικειμένων, κάτι που ταν το οευτερο. ς:., Τ ε 'λ ος αυτύj ' ΎJ συναισ θ ΎJμαΤΙΚΎJ " επύjρεια ( κατα, την Πρ ότ. 48 του μέρ. 3), καθόσον αναφέρεται σε πε- ' ρισσοτερα, ε<..,ωτερικα 1: αιτια, " ειναι και προς το κα ενα μικρότερύj. αε.δ. ς:.'ζ θ ' ΠΡΟΤΑΣΗ 10 Ενόσω δεν κατατρυχόμαστε από συναισθηματικές ε πήρειες που είναι αντίθετες στη φύση μας έχουμε την 471

18 Η ΘΙΚ Η εξουσία να τακτοποιούμε και να συναρθρώνουμε τους επηρεασμούς του Σώματος σύμφωνα με νοητική τάξη. ΑΠΟΔΕΙΞΗ o συνα σθίjμαηκές ειτηρε ες που εινα αντιθετες στίj φύσίj μας, τουτέσην (κατά την Πρ ότ. 30 του μέρ. 4) που ε να, κακες, " ε να κακες, κα θ' οσον εμπoo ",oυν \:" Υ το Π νευμα να κατανo σε (κατά την Πρ ότ. 27 του μέρ. 4). Ενό ' σω λo πόν οεν κατατρυχόμαστε από συνα σθίjματικές ειτηρε ες που εινα αντιθετες στίj φύσίj μας, Ίj OύναμΊj του Π νεύματος με ΤΊjν οποία προσπαθει να κατανo σε τα πράγματα (κατά την Πρ ότ. 26 του μέρ. 4) οεν εμπο- \:" Υ, Π " 1: ' oι",ετα κα ως εκ τουτου το νευμα εxε ΤΊjν ε oυσ α, \:' να σxίjματ ",ε 'Υ σαφε ς κα o ακρ τες, ωεες \:" κα να συναγε τ ς μεν από τ ς οε (βλ. το Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 και, το Σχόλ. της Πρ ότ. 47 του μέρ. 2)' κα συνεπώς (κατά την Πρ ότ. 1 τούτου) έχουμε ΤΊjν εξουσια να τακτοποωύμε κα να συναρθρώνουμε τους επίjρεασμoύς του Σώι με νoίjτ ΚΊj ι τα Ίj. ι ματος συμφωνα αε.δ. ΣΧΟΛΙΟ ' 1: ', Μ ε αυτίj ΤΊjν ε oυσ α να τακτοποωυμε κα να συναρθρώνουμε ορθά τους επίjρεασμoύς του Σώματος μ πο- Ι Ι Ι ρουμε να καταφερουμε ωστε να μίjν επίjρεα",oμαστε ευλ α από " κακες συνα σ θ Ίjματ κες " επίjρε ες. Δ' ωτ ( ι κο κατά την Πρ ότ. 7 τούτου) απα τειτα μεγαλύτερίj ισχύς γ α να καταστειλουμε συνα σθίjματ κές Eπ ρε ες τακτoπo Ίjμένες κα συναρθρωμένες σύμφωνα με νoίjτ - " 1: ' 'λ θ ' ΚΊj τα Ίj παρα γ α να καταστε ουμε συνα σ Ίjματ κες Ειτηρειες αβέβα ες κα θολές. Το άρ στo λo πόν που Υ ' 472

19 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ μπορούμε να καταφέρουμε ενόσω όεν έχουμε τέλεια γνώσύj των συναισθύjματικών μας επύjρειών είναι να συλλάβουμε ΤΎjν αρχ του ορθού βίου, τoι τα βέβαια όόγματα ΤΎjς ζω ς, να τα χαράξουμε στύj μν μύj και να τα εφαρμο 'ζ ουμε συνεχως, στα επψερους, πραγματα, που αχαινουν συχνα ' στύj ζ ωύj, ' ετσι " ωστε Ύj φαντασια, μας να ι " Ι ι επύjρεα 'ζ εται ευρεως απο αυτα και να τα εχουμε παντοτε πρόχεφα. Π.χ., θέσαμε ανάμεσα στα όόγματα ΤΎjς ζω ς (βλ. την Πρ ότ. 46 του μέρ. 4 μαζί με το Σχόλ. της) ότι το Μίσος πρέπει να νικιέται με Α γάπύj τoι ΓενναιoφΡOσύνΎj και όχι να αντισταθμίζεται με ανταποόοτικό Μίσος. Για να έχουμε όμως αυτ ΤΎjν επιταγ του λόγου πάντοτε πρόχεφύj, όποτε χρειαστεί, πρέπει να σκεφτόμαστε και να μελετάμε συχνά τις κοινές αόικίες των ανθρώπων και με ποιον τρόπο και μέσω ποιας οόού αποκρούονται άριστα μέσω ΤΎjς ΓενναιoφΡOσύνΎjς' όιότι έτσι θα συζεύξουμε ΤΎjν εικόνα ΤΎjς αόιδας με ΤΎj φα- " νταστικύj παραστασύj αυτων, των οογματων, και ( κατα ' την Πρ ότ. 18 του μέρ. 2) θα ΤΎjν έχουμε πάντοτε πρόχεφύj όποτε αόικύjθoύμε. Καθότι αν έχουμε επίσύjς πρόχεφύj ΤΎjν αρχ του αλύjθoύς μας οφέλους καθώς και το κα λ ο " που επεται απο, ΤΎjν αμοι β αια ' φι λ' ια και ΤΎjν ΚOινΎj, συμ β' ιωσύj, και επιπ λ εον ' οτι " απο ΤΎjν αρχύj, του ορ θ ου ' βίου προέρχεται Ύj ύψιστύj ικανoπoίύjσύj ΤΎjς Ψυχ ς (κατά την Πρ ότ. 52 του μέρ. 4) και ότι οι άνθρωποι, όπως τα υπόλοιπα πράγματα, ενεργούν από αναγκαιότύjτα ΤΎjς φύσύjς: τότε Ύj αόικία, τoι το Μίσος που προέρχεται συ θως από αυτ ν, θα καταλαμβάνει ελάχιστο μερος, ΤΎjς φαντασιας ' και θ α επερνιεται 1: ' ευκο ' λ α Ύj, ' αν Ύj Oργ που προέρχεται συ θως από τις μέγιστες λ ' 473

20 Jι ΘΙΚ Η αό κίες όεν ξεπεpν έτα τ6σο εύκολα, θα ξεπεραστεί ωστ6σο σε πολύ μαρ6τερο xpoν κ6 ό άσtημα, αν κα 6x χωρίς αμφ θυμία, απ6 6,η αν όεν είχαμε μελετ σε ι Ι, Ι πρσηγουμενως τα παραπανω, οπως καταφα νετα β α- ' σε των Προτάσεων 6, 7 κα 8 τούτου του μέρους. Με τον, ωω τροπο " πpεπε να σκεφτομαστε, γ α την Ε u Ψ υx α, προκεψένου να αποβάλουμε το Φ6βο όύjλαό, πpέπε να απαp θ μουμε ' και να φαντα ζ' ομαστε συχνα, τους κοινους κ νoυνoυς ΤΎjς ωύjς και με ποων τροπο μ πορουν να αποφευχ θ ουν ' κα να επεpαστoυν ζ, αριστα, με θ αρρος ' και ανόρεία. Αλλά σύjμειωτέoν πως για ΤΎjν τακτoπoίύjσύj 'ψ, ι των σκε εων κα των ε κoνων μας πρεπει ' ( κατα το Πόρο της Πρ ότ. 63 του μέρ. 4 και την Πρ ότ. 59 του μερ. να προσεχουμε παντοτε εκεινα που ε να κα α σε κα ' θ ε πραγμα, ' ετσ " ωστε να κα ορι ομαστε παντα, να ενεργούμε απ6 συναισθύjματα επ pεια Χαράς. Π.χ., αν όει κανείς 6η ακολουθεί υπερβολικά ΤΎj ό6ξα, ας σκεφτεί ΤΎjν opθ Xp σύj ΤΎjς, για ποων τελ κ6 σκοπ6 πρέπε να ακoλoυθειτα κα με πo α μέσα μπορει να απο ΚΤΎjθεΙ αλλά 6χι ΤΎjν κατάxpύjσ ΤΎjς, ΤΎj μαται6τύjτα και ΤΎjν αστάθεια των ανθρώπων άλλα τέτοιας λoγ ς που κανένας όεν τα σκέφτεται παρά μ6νο απ6 αρρώστια ΤΎjς Ψυx ς οι υπερβολικά φιλ6όοξοι πpάγματ καταθλιβονται στον μέγιστο βαθμ6 απ6 τέτοιες σκέ Ψε ς, 6ταν απελπίζονται για ΤΎjν επιόιωξύj ΤΎjς τψ ς που φιλοόοξούν να απoκτ σoυν, και ενώ ξερνούν ΤΎjν Ο pγύj, τους θ ε 'λ ουν να φα νoνται ' σοφοι., Ο ποτε ' ειναι, β ε- ' βαω 6τι ΤΎj ό6ξα ΤΎjν επ θυμoύν στον μέγιστο βαθμ6 αυτοι που κραυγάζουν στον μέγ στo βαθμ6 για ΤΎjν κατάxpύjσ ΤΎjς και ΤΎj μαται6τύjτα του κ6σμου. Και αυτ6,, ζ, " ι 3),,,, λ ' θ ζ' 474

21 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜ ΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ όεν εινα Ιόων των φ λόόoξων αλλά κo νό σε όλους όσo εχουν, την τυχη " ανηπα λ ο κα ε να ' ασυναμo ' στυ)ν Ψ υχυ)., Δ ότ κα φτωχός ο φ λάpγυpoς όεν παυε να μ λά γ α ΤΥ)ν κατάχρυ)συ) των ΧΡΥ)μάτων κα τ ς κακιες των πλουσιων" με το οποιο όεν καταφέpνε τιποτε άλλο από το να καταθλιβετα κα να όειxνε στους άλλους όη φέpε αρεως ox μοναχα ΤΥ) σ κy) του φτωxε α α α κα τον πλουτο των άλλων. ΠαρομοΙως, όσo ό ώxνoντα από μ α ερωμένυ) όεν σκέφτoντα παρά ΤΥ)ν αστάθε α των γυνα κων,, ΤΥ)ν απατυ)λ' Ψ υχυ), κα τ ς υπο 'λ o πες πεp β ΟΥ)τες " κακ ες τους, που τ ς λ Υ)σμονουν ' ο 'λ ες αμεσως ' μο 'λ ς Υ) ερωμενυ) " τους ανασεxτε. ζ " Ε τσ οποως ' πασx ζ ε να μετp ασε, τ ς συνα σ θ Υ)ματαες " επy)pε ες κα τ ς, opε ε ς του μονο απο αγαπyj γ α ΤΥ)ν ευ εp α επ xε ρει, όσο μπορει, να γνωpισε τ ς αρετές κα τα αιτ ά τους κα να γεμ σε, ΤΥ)ν Ψ υχυ) ' του με ΤΥ)ν ευφροσυνυ), που πpoέpxετα από τψ αλy)θ τους γνώσυ)ο κα ελάx στα να ενατενισε τ ς καδες των ανθρώπων, να τους ό ασυpε κα να ευφρανθεί από μ α ΨευτοελευθερΙα. Μα οποως, τα παpατy)pε " τουτα επψε λ ως ' ( σεν ε να ' πραγ-, μαη συσκο α κα τα ασκε, " αυτος να, σε συντομο, χροναό ό άστy)μα θα μπορει τ ς πεp σσότεpες φορές να ό ευθυνε τ ς ενέpγε ές του υπό το κράτος του λόγου. β ",,, λλ ' 'ζ ' " Ελ θ ', λ ) ΠΡΟ ΤΑ ΣΗ 11 Σε όσο περισσότερα πράγματα αναφέρεται κάποια εικόνα, τόσο συχνότερη είναι, ήτοι θάλλει συχνότερα και καταλαμβάνει περισσότερο το Πνεύμα. 475

22 ΗΘJΚ Η Α Π ΟΔΕΙΞΗ Π ράγματ, σε όσο περ σσότερα πράγματα αναφέρετα μ α ε κόνα, ήτo μ α συναωθίjματική επήρε α, τόσο υπάρχουν περ σσότερα α[τ α από τα οπο[α μπορε[ να εγερθε[ κα να υποθαλφθε[, που το Πνεύμα (καθ' Υ πόθεσιν) τα ενατεν[ζε όλα μαζ[ βάσε ΤΊJς [ ας συνα σθίjματ κής επήρε ας κα ως εκ τούτου τόσο ΊJ συνα σθίjμαnκή επήρε α ε[να συχνότερίj, ήτo θάλλε συχνότερα κα (κατά την Πρ ότ. 8 τούτου) καταλαμβάνε περ σσότερo το Π νεύμα. αε.δ. ΠΡΟΤΑΣΗ 12 Οι εικόνες των πραγμάτων συζευγνύονται ευκολότερα με εικόνες που αναφέρονται σε πράγματα που κατανοούμε σαψvς και διακριτώς παρά με άλλες. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Τα πράγματα που κατανοούμε σαφώς κα ακρ τώς είνα ή κo νές ότίjτες των πραγμάτων ή όσα συνάγoντα από αυτές (βλ. τον Ορ. του λόγου στο Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 2) κα συνεπώς εγείρoντα μέσα μας συχνότερα (κατά Τη1) προηγ. Πρ ότ.) ως εκ τουτου ε να ευκο οτερα ουνατον να ενατεν '-:,oυμε α α πραγματα μα'-:, με αυτα παρα μα με α α κα συνεπώς (κατά την Πρ ότ. 18 του μέρ. 2) να συζευγνύoντα ευκολότερα με αυτά παρά με άλλα. αε.λ. " λ', 'Υ ' λλ, Υ',, ζ' 'λλ ΠΡΟΤΑΣΗ 13 " ' Ι, λλ ι ι, lv1e οσο περισσοτερες α ες ειναι συ ζ ευγμενη καποια εικόνα, τόσο συχνότερα θάλλει.

23 ΠΕΡΙ ΤΙΙΣ ΔιΝΑ Μ ΙΙΣ ΤΟΙ ΝΟι ΑΠΟΔΕΙΞ Η Δ ωτ ' με οσο, πεp σσoτεpες " α λλ ες ε να ' σul.,εuγμεvyj Υ, κάπo α εα6να, τ6σο (κατά την Πρ ότ. 18 του μέρ. 2) υπάρχουν πεp σσ6τεpα αιτ α απ6 τα οποια μπορει να o εγεpθει αε.δ. ΠΡΟ ΤΑΣΗ 14 Το Πνεύμα μπορεί να καταφέρει ώστε όλοι οι επηρεασμοί του Σώματος, ήτοι οι εικόνες των πραγμάτων, να αναφέρονται στην ιδέα του Θεού. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Δεν υπάpxε επύ)ρεασμ6ς του Σώματος γ α τον οποιο να μύ)ν μπορει το Πνεύμα να σxύ)ματισε κάποω σαφές κα o ακp τ6 ενν6ύ)μα (κατά την Πρ ότ. 4 τούτου)' ως,, εκ τουτου μπopε να καταφεpε ' ( κατα / την Π ροτ. / 15 του μέρ. 1) να αναφέpoντα 6λo στύ)ν oέα του Θεού. αε.λ. ΠΡΟΤΑΣΗ 15 Όποιος κατανοεί σαφώς και διακριτώς τον εαυτό του και τις συναισθηματικές του επήρειες αγαπά τον Θεό, και τόσο περισσότερο όσο περισσότερο κατανοεί τον εαυτό του και τις συναισθηματικές του επήρειες. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Όπo oς κατανοει σαφώς κα o ακp τώς τον εαυτ6 του κα τ ς συνα σ θ Ύ)ματαες ' του επύ)pε ες, xαψετα / ( κατα / την Πρ ότ. 53 του μέρ. 3), κα αυτ6 με ΤΎ) συνοοεια ΤΎ)ς oέας του Θεού (κατά την προηγ. Πρ ότ.)" κα ως εκ 477

24 Η ΘΙΙ{ Η τούτου (κατά τον Ορ. 6 των συναισθ. Επηρ.) αγαπά. τον Θ... εο, ' κα ( για τον ι 'δ ΙΟ λ ογο ' ) τοσο, περ σσoτερo " οσο περ σσότερo κατανοει τον εαυτό του κα τις συνα σθyjματικές του επήρε ες. αε.δ. ΠΡΟΤΑΣΗ 16 Αυτή η Αγάπη προς τον Θεό πρέπει να απασχολεί το Πνεύμα στον μέγιστο βαθμό. ΑΠΟΔΕΙΞΙ-Ι Α υτυ) ' YJ Α γαπyj ' πραγματ, ε να, συ ζ ευγμενυ), με ο 'λ ους τους επyjρεασμoύς του Σώματος (κατά την Πρ ότ. 14 τούτου) κα υπoθά.λπετα από όλους (κατά την Πρ ότ. 15 τούτου) κω ως εκ τούτου (κατά την Πρ ότ. 11 τούτου ) πρεπε, να απασχ.ο λ ε ' το Π νευμα ' στον μεγ στo, βαθμό. αε.δ. ΠΡΟΤΑΣΙ-Ι 17 Ο Θεός είναι άμοιρος παθών και δεν επηρεάζεται από καμιά συναισθηματική επήρεια Χαράς ή Λύπης. ΑΠΟΔΕΙΞΙ-Ι Όλες o όέες καθόσον αναφέρoντα στον Θεό εινα αλyjθεις (κατά την Πρ ότ. 32 του μέρ. 2), τoυτέστ ν (κατά τον Ορ. 4 του μέρ. 2) ταφ αστές κα ως εκ τούτου (κατά τον γεν. Ορ. των συναισθ. Επηρ.) ο Θεός εινα αμοφος, πα θ ων. ' 'Ε πε τα, ο Θ... εος ' σεν μπoρε, να μετα β ε, ουτε, σε μεγα λ υτερίj " ουτε σε μ κρoτερίj, τε λ εωτyjτα ' ( κατά το Πόρο 2 της Πρ ότ. 20 του μέρ. 1). ως εκ τούτου (κατά τους Ορ. 2 και 3 των συναισθ. Επηρ.) όεν επίj-

25 ΠΕΡΙ ΤΙΙΣ ΔΎ'ΝΑΜ ΗΣ ΤΟΎ' ΝΟΎ' ρεα ' ζ εται απο, καμια, συναισ θ ΎjμαΤΙKY) " επύjρεια Χ αρας " Ύj ΛύΠΎjς. ο.ε.δ. ΠΟΡΙΣΜΑ Κυρωλεκταά, ο Θεός οεν αγαπά ούτε μισεί κανέναν. Διότι ο Θεός (κατά την προηγ. Πρ ότ.) οεν επύjρεάζεται από καμιά συναισθύjματικ ε ρεια Χαράς Λύ ΠΎjς και συνεπώς (κατά τους Ορ. 6 και 7 των συναισθ. Ε ) " --ιπηρ. σεν αγαπα ουτε μισει " κανεναν. ΠΡΟΤΛΣΗ 18 Κανένας δεν μπορεί να μισήσει τον Θεό. ΛΠΟΔΕΙΞΗ Η ιοέα του Θεού Ύj οποία είναι μέσα μας είναι ταφιαστ και τέλεια (κατά τις Πρ οτ. 46 και 47 του μέρ. 2) ' ως εκ τουτου ' κα θ' οσον ενατενι 'ζ ουμε τον Θ... εο ' ενεργουμε, (κατά την Πρ ότ. 3 του μέρ. 3), και συνεπώς (κατά την Πρ ότ. 59 του μέρ. 3) οεν μπορεί να υπάρξει καμιά ΛύΠΎj συνooευόμενύj από ΤΎjν ιοέα του Θεού, τουτέστιν (κατά τον Ορ. 7 των συναισθ. Επηρ.) κανένας οεν μ πορει να μισ σει τον Θεό. αε.δ. ΠΟΡΙΣΜΑ Η αγάπύj προς τον Θεό οεν ούναται να μεταστραφει σε μίσος. ΣΧΟΛΙΟ Μα μπορούν να αντιτεινουν ότι κατανοώντας τον Θεό ως αιτω όλων των πραγμάτων, αυτόx.ρύjμα τον θεω- 479

26 ΗΘΙΚΗ ρούμε ως αιτω της Λύπης. Αλλά σε αυτό απαντώ ότ κα θ' οσον κατανοουμε " τα α τ α της Λ' υπύ)ς, αυτύ), ( κατα, την ΙlΡΟΤ. Τ7 ' 3 τοvτοv ' ) παυε ' να ε να, πα 'θ ος, τoυτεστ ν ' (κατά την Πρ ότ. 59 τοv μέρ. 3) παύε να εινα ΛύΠΎ)' κα ως εκ τούτου καθόσον κατανοούμε τον Θεό ως αιτ o ΤΎ)ς ΛύΠΎ)ς χαιρόμαστε. ΠΡΟ ΤΑΣ Η 19 Όποιος αγαπά τον Θεό δεν μπορεί να προσπαθήσει να τον ανταγαπήσει ο Θεός. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Αν ο άνθρωπος προσπαθούσε κάτ τέτοω, τότε θα επ θυμούσε (κατά το Πόρο 17 τούτοv) ο Θεός, τον οποιο αγαπα,, να μύ)ν Ύ)ταν ' Θ εος, ' κα συνεπως, ( κατα, την Πρ ότ. 19 τοv μέρ. 3) θα επ θυμoύσε να λυπύ)θει, πράγμα που (κατά την Πρ ότ. 28 τοv μέρ. 3) εινα άτοπο. Άρα όποως αγαπά τον Θεό, κτλ. αε.δ. ΠΡΟ ΤΑΣΗ 20 Αvτή η Αγάπη προς τον Θεό δεν μπορεί να μιανθεί από τη σvναισθηματική επήρεια ούτε τοv Φθόνοv ούτε της Ζηλοτvπίας' αλλά vποθάλπεται τόσο περισσότερο όσο φανταζόμαστε περισσότεροvς ανθρώποvς σvζεvγμένοvς με τον Θεό με τον ίδιο δεσμό Αγάπης. ΛΠΟΔΕΙΞΗ Α υτύ) ' Ύ) Α γαπύ) ' προς τον Θ εο " ε να το u 'ψ στo αγα θ' ο που μπορουμε, να ορεχ θ ουμε ' β ασε ' των υπαγορευσεων, του λόγου (κατά την Πρ ότ. 28 τοv μέρ. 4), εινα κo νή σε

27 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝ Αi\ιΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ όλους τους ανθρώπους (κατά την Πρ ότ. 36 του μέρ. 4) κα επ θ υμουμε / να ευφpα νoντα / ο /λ o απο / αuτyjν / ( κατα ι την Πρ ότ. 37 του μέρ. 4)' κα ως εκ τούτου (κατά τον Ορ. 23 των συναισθ. Επηρ.) 3εν 3ύνατα να σπ λωθει από ΤΥ) σuνα σθyjματ κ ε pε α του Φθόνου ούτε κα (κατά την Πρ ότ. 18 τούτου και τον Ορ. της Ζηλοτυ ::τίας, τον οποίο δες στο Σχόλ. της Πρ ότ. 35 του μέρ. 3) από ΤΥ) σuνα σθyjματικ επ pε α ΤYjς ΖYjλοτuπΙας αλλά αντ θέτως (κατά την Πρ ότ. 31 του μέρ. 3) πpέπε να υπoθάλπετα τόσο πεp σσότεpo όσο πεpωσότεpo άνθ pωπo φαντα ζ ομαστε / πως ευφpα νoντα / απο / αuτyjν. / σε.δ. ΣΧΟΛΙΟ Μ Ι ε τον ωω / τροπο / μπορουμε / να oε oυμε /ζ oτ / οεν υπαρxε σuνα σθyjμαηκ επ pε α που να εινα ευθέως αντι / θετυ) σε αυτ ΤYjν Α γάπyj κα από ΤYjν οποια Yj Ι3 α αυτ Α γάπυ) να μ πορει να καταστραφει' κα ως εκ τούτου μ πορούμε να συμ περάνουμε πως τούτυ) Yj Α γάπyj προς τον Θεό εινα Yj σταθερότερυ) από όλες τ ς σuναωθyjμαηκές ε pε ες κα ότ, καθόσον αναφέpετα στο Σώμα, οεν μπopε / να καταστpαφε / παρα / μα ζ/ με το / ωω το Σώμα. Όσο γ α το πo ας φύσyjς εινα καθόσον αναφέpετα μόνο στο Π νεύμα, θα το 30ύμε αργότερα. Μα σε τουτα / πεp ε /λ α β α ο /λ α τα αματα ι των συνα σ θ Yjματ κων / επyjpε ών, τo καθετι που το Π νεύμα, θεωρyjμένο μόνο στον εαυτό του, μ πορει να κάνε ενάντ α σης σuνα σθyjμαηκές επ pε ες από όπου γινετα εμφανές ότ Yj 3ύναμΥ) του Πνεύματος επι των σuνα σθyjματ κών επyjpε ών έγκε ται: 10. ΣΤYjν Ι3 α ΤΥ) γνώσυ) των σuνα σθyj-

28 Η ΘΙΚ Η ματικών επύjρειών (βλ. το Σχόλ. της Πρ ότ. 4 τούτου). 20. Στο όη το Π νεύμα όιαχωριζει ης συναισθί)ματικές επύjρειες απο ΤΊ) σκε Ί) ενος ει.,ωτερικου αιτωυ το οποω φανταζόμαστε συγκεχυμένα (βλ. την Πρότ. 2 μαζί με το ίδιο Σχόλ. της Πρ ότ. 4 τούτου). 30. Στο χρόνο, με τον οποιο οι επύjρεασμoι που αναφέρονται σε πράγματα που κατανοουμε, υπερ β αινουν " εκεινους που αναφερονται, σε πράγματα που συλλαμβάνουμε με τρόπο συγκεχυμένο ακρωτί)ριασμένο (βλ. την Πρ ότ. 7 τούτου). 40. Στο πλ θoς των αιτιων, από τα οποια υποθάλπονται οι επύjρεασμoι που αναφέρονται στις κοινές ιόιότί)τες των πραγμάτων στον Θεό (βλ. τις Πρ οτ. 9 και 11 τούτου). 50. Τέλος στί)ν τάξί) με ΤΊ)ν οποια το Πνεύμα μπορεί να τακτοποιει, και να συναρ θ ρωνει ' μεται.,υ (: ' τους τις συναισθί)ματικές του επ ρειες (βλ. το Σχόλ. της Πρ ότ. 10 και επιπροσθέτως τις Πρ οτ. 12, 13 και 14 τούτου). Αλλά για να κατανοί)θεί καλύτερα αυτ Ί) όύναμί) του Π νεύματος επί των συναισθί)ματικών επύjρειών αρμόζ ει να σί)μειω θ ει ' πρωτιστως " οτι οι συναισ Ί)ματικες επί)ρειες, ονομα ' ζ ονται απο, μας μεγα ' λ ες οποτε ' συγκρινουμε ΤΊ) συναισθί)ματικ ε ρεια ενός ανθρώπου με, ΤΊ) συναισθί)ματικ επ ρεια ενός άλλου και βλέπουμε ότι από ΤΊ)ν ίόια συναισθί)ματικ ε ρεια ο ένας κατατρύχεται περισσότερο από ό,τι ο άλλος όποτε συ-, ζ ' γκρινουμε μεται.,υ τους τις συναισ θ Ί)ματικες " επύjρειες ενος, και του αυτου, αν θ ρωπου ' και β ρισκουμε, οτι, επί)ρεα ' ζ εται Ί) ' συγκινειται " απο μια συναισ θ Ί)μαΤΙΚΊ) " επί)ρεια περισσοτερο απο ο,τι απο μια α Ί). ωη κατα την Πρ ότ. 5 του μέρ. 4) Ί) ισχύς oπoιασό πoτε συναισθί)ματικ ς ε ρειας οριζεται με ΤΊ) όύναμί) του εξω-,, 'ψ Ι ς-: Ι Ι ι θ ',,,,, λλ Δ' ( ι

29 ΠΕΡΙ ΤΗΣ Δ,ΝΑΜΙΙΣ ΤΟ, ΝΟ, τεp κoύ α τίoυ συγκp ν6μενύj με ΤΎJ o κή μας. Μα ΎJ ού- Π Ι 'ζ ναμ ΎJ του νευματος op ετα με μoνύj Ι ΤΎJ γνωσύj Ι ενω Ι ΎJ ασυναμ α Ι ΎJΤO Ι το πα 'θ ος op 'ζ ετα με μoνύj Ι ΤΎJ στεpύjσύj Ι γνώσύjς, τουτέστιν εκτψάτα απ6 αυτ6 μέσω του οποίου o oέες λέγoντα αταίp αστες απ6 6που έπετα 6τι το Π νευμα Ι που πασxε Ι στον μεγωτο Ι β α θ μο Ι ε να Ι εκε νo Ι που το μέγ στo μέρος του συνίστατα απ6 αταίp αστες I ωεες, ετσ Ι ωστε Ι αναγνωp 'ζ ετα πεp σσoτεpo Ι απο Ι αυτο Ι το οποίο παθαίνε παρά απ6 αυτ6 το οποίο ενεργεί' κα αντι θ ετως, ' το Π νευμα Ι που ενεpγε Ι στον μεγ στo Ι β α θ μο Ι είνα εκείνο που το μέγ στo μέρος του συνίστατα απ6 ταφ αστές oέες, έτσ ώστε ακ6μα κ αν ενυπάρχουν στο οεύτερο τ6σες αταίp αστες oέες 6σες στο πρώτο, ωστοσο Ι αναγνωp 'ζ ετα πεp σσoτεpo Ι απο Ι τις ταφ αστες Ι oέες, που πpoσoίooντα στύjν ανθpώπ νύj αρετή, παρά απ6 τις αταίp αστες, που προοίοουν ανθpώπ νύj αουναμία. ΣΎJμε ωτέoν έπε τα 6τ o αppώστ ες κα o κακοτυx ες Ι ΤΎJς Ψ υxύjς Ι καταγoντα Ι μα ' λλ ον απο Ι ΤΎJν υπερ β 0- λ κή Α γάπύj προς ένα πράγμα που υπ6κε τα σε πολλές μεταπτώσε ς, ένα πράγμα που οεν μπορούμε ποτέ να Ι Ι Ι Δ Ι Ι ε μαστε συγκατoxo του. ιoτ κανενας σεν νo α 'ζ ετα ΎJ Ι οεν ανύjσυxεί γ α κάποιο πράγμα παρά γ α αυτ6 που αγαπά ο ίo oς, o οε αοαίες, o υποψίες, o έχθρες, κτλ., οεν πpoέpxoντα παρά απ6 ΤΎJν Α γάπύj προς ένα πράγμα που κανένας οεν μπορεί να είνα αλύjθ νά συγκάτοχος Ι του. 'Ε τσ συ λλ αμ β ανουμε Ι ευκο Ι λ α τι μπopε Ι να κανε επί των συνα σθύjματαών επύjpε ών ΎJ σαφής κα Ι o ακp τή γνώσύj κα κυρίως ΎJ γνώσύj εκείνου του τρίτου γένους (περί του οποίου δες το Σχόλ. της Πρ ότ. 47 του ι 2) θ 'λ Ι Ι I μερ., εμε o του οποιου ε να ΎJ ω α ΎJ γνωσύj Ι του

30 Η Θ ΙΚΗ Θεού ΟΥιλαοή, καθόσον οι συναισθυιματικές επήρειες ε ναι πάθυι, αν οεν τις αίρει απόλυτα (βλ. την Πρ ότ. 3 μαζί με το Σχόλ. της Πρ ότ. 4 τούτου) τουλάχιστον τις κάνει να συνιστούν ένα ελάχιστο μέρος του Πνεύματος (βλ. την Πρ ότ. 14 τούτου). Έπειτα γεννά ΤΥιν AγάΠYj προς ένα αμετάβλυιτο και αιώνιο πράγμα (βλ. την Πρ ότ. 15 τούτου) που είμαστε αλυιθινά συγκάτoxo του (βλ. την Πρ ότ. 45 του μέρ. 2), AγάΠYj που για το λόγο αυτό οεν μπορεί να μιανθεί από καμιά από τις κακίες που ενυπάρχουν στυιν κοινή AγάΠYj αλλά μπορεί να γίνεται πάντοτε όλο και μεγαλύτερυι (κατά την Πρ ότ. 15 τούτου), να καταλαμβάνει το μέγιστο μέρος του Π νεύματος (κατά την Πρότ. 16 τούτου) και να το επyjpεάζει ευρέως. Με αυτά ολοκλήρωσα όλα όσα αφορούν τούτυι ΤΥιν,, παρουσα, ζ ωυι. ' Δ' ιοτι αυτο " που ει πα στυιν αρχυι τουτου του Σχολίου, ότι σε αυτά τα λίγα περιέλαβα όλα τα ιάματα των συναισθυιματικών επυιρειών, θα μπορούσε να το οει ευκο ' λ α ο κα θ' εν ας που προσεc.,ε, ζ οσα ' ει, παμε σε τούτο το Σχόλιο και συγχρόνως τους ορισμούς του Π νεύματος και των συναισθυιματικών του επυιρειών, και τέλος τις Προτάσεις 1 και 3 του μέρους 3. Τώρα λοιπόν είναι καιρός να περάσω σε εκείνα που ανήκουν στυι οιάρκεια του Π νεύματος χωρίς συσχέτισυι με το Σώμα. ΠΡΟΤΑΣΗ 21 Το Πνεύμα δεν μπορεί να φανταστεί τίποτα ούτε να θυμηθεί τα παρελθοντικά πράγματα παρά διαρκούντος του Σώματος.

31 ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΔιΝΑΜΗΣ ΤΟΙ ΝΟι ΑΠΟΔΕΙΞΗ Το Π νεύμα όεν εκφράζε ΤYjν ενεργ ύπαρξ Yj του Σώι του ουτε ι κα συ λλ αμ ματος β ανε ι ως ενεργους ι τους ε- ΠYjρεασμούς του Σώματος παρά ό αρκoύντoς του Σώματος (κατά το Πόρο της Πρότ. 8 του μέρ. 2), συνεπώς (κατά την Πρ ότ. 26 του μέρ. 2) όεν συλλαμβάνε κανένα σώμα ως εν ενεργεια υπάρχον παρά ό αρκoύντoς του Σώματός του κα επομένως όεν μ πορει να φανταστει τιποτα (βλ. τον Ορ. της Φαντασίας στο Σχόλ. της Πρ ότ. 17 του μέρ. 2) ούτε να θυμyjθει τα παρελθονταά πράγματα παρά ό αρκoύντoς του Σώματος (βλ. τον Ορ. της Μνήμης στο Σχόλ. της Πρ ότ. 18 του μέρ. 2). ο.ε.δ. ΠΡΟ ΤΑΣΗ 22 Στον Θεό ωστόσο υπάρχει αναγκαία μια ιδέα που εκφράζει την ουσία του τάδε και του δείνα ανθρώπινου Σ(vματος υπό ένα είδος αιωνιότητας. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Ο Θ Μ εος ι ε να Ι α τω Ι ox Ι μοναχα Ι ΤYjς υπαρ", ι 1: Yjς του ταοε Ι κα του όε να ανθρώπ νoυ Σώματος, αλλά κα ΤYjς ουσιας του (κατά την Πρ ότ. 25 του μέρ. 1) Yj οποια γ α το λόγο αυτό πρέπε αναγκαια να συλλαμβάνετα [concipi] μέσω Τ1Jς Ιό ας ΤYjς ουσιας του Θεού (κατά το Αξ. 4 του μερ., 1), κα αυτο ι με καπo α Ι α ων α Ι αναγκαωτyjτα ι (κατά την Πρ ότ. 16 του μέρ. 1), εννόyjμα [conceptus] ι ι ι Θ ι (, που πρεπε αναγκα α να υπαρxε στον Μ εο κατα την Πρ ότ. 3 του μέρ. 2). ο.ε.δ.

32 Η ΘΙΚ Η ΠΡΟΤΑΣΗ 23 Το ανθρώπινο Πνεύμα δεν μπορεί να καταστραφεί /λ ζ / Σ / 1 λ / / / / απο υτα μα ι με το ωμα αλ α απο αυτο παραμενει / / / κατι που ειναι αιωνιο. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Στον Θε6 υπάpx-ε κατ' ανάγκην ένα ενν6ίjμα ήτo μ α ωεα I που εκφρα 'ζ ε ΤΊjν oυσ α Ι του αν θ pωπ νoυ Ι Σ ωματος Ι (κατά την προηγ. Πρ ότ.), 3έα που γ α το λ6γο αυτ6 ε να κατ, αναγκίjν Ι κατ Ι που ανίjκε Ι στίjν oυσ α ι του ι ανθpώπ νoυ Πνεύματος (κατά την Πρ ότ. 13 του μέρ. 2). Αλλά οεν προσοιοουμε στο ανθpώπ νo Π νεύμα καμ ά 3 άpκε α που να μπορει να op στει με το χ-ρ6νο παρα Ι κα θ' οσον εκφρα 'ζ ε ΤΊjν ενεpγίj υπαp<..,ίj 1:: του Σ ωμα- Ι ι τος, Ίj oπo α Ι ε<..,ίjγε τα Ι Ι 1:: μεσω ΤΊjς o αpκε ας Ι κα μπopε Ι, να op στε Ι με το χ-ρονο, Ι τουτεσην Ι ( κατα Ι το Πορ. Ι της Πρ ότ. 8 του μέρ. 2) 3εν του προσ3ι30υμε 3 άpκε α παρά o αpκoύντoς του Σώματος. Αφού 6μως αυτ6 που συλλ αμ β ανετα ' με καπo α Ι α ων α Ι αναγκαιoτίjτα Ι μεσω Ι ΤΊjς Θ ω ας ΤΊjς oυσ ας του Ι Ι Ι Ι Ι ( Ι Μ εου ε να παρα ταυτα καη κατα την προηγ. Π ροτ. ), αυτο Ι το καη Ι που ανίjκε Ι στίjν oυσ α Ι / του Πνεύματος θα εινα κατ' ανάγκίjν α ώνιo. αε.δ. I Ι ΣΧΟΛΙΟ Α Ι I 'ζ Ι Σ υτίj ΎJ ωεα που εκφρα ε ΤΎJν oυσ α του ωματος Ι υπο Ι ένα ειοος α ων 6ΤΎJτας εινα, 6πως ειπαμε, ένας συγκεκριμένος τρ6πος του σκέπτεσθα που ανήκει στύjν ουσια του Π νεύματος κα εινα κατ' ανάγκύjν α ώνιoς. Ωστ6σο οεν εινα ουνατ6ν να θυμ6μαστε 6η υπήρχ-αμε

33 Π Ε Ρ Ι Τ Η Σ Δ Υ Ν Α l\1 Η Σ Τ Ο Υ Ν Ο Υ πρ ν το Σωμα ι εφοσον Ι ουτε Ι στο Σωμα Ι μπορουν Ι να β ρεθούν χνy} κάη τέτοιου ούτε Yj α ων ότyιτα μπoρε να oρ στε με το χρόνο να έχε καμ ά σχέσυ} με αυτόν. Μ α παρα Ι ταυτα Ι αω θ ανομαστε Ι κα β ωνoυμε Ι οη Ι ε μαστε α ώνιo. Δ όη το Π νεύμα 8εν α σθάνετα εκε να τα Ι πραγματα Ι που συ λλ αμ β' ανε νοωντας Ι λ γοτερο Ι απο Ι αυτά που έχε στυ} μν μyι. Πράγμαη, τα μάηα του Πνεύματος με τα oπo α Ι βλ' επε κα παρατyιρε Ι τα πραγματα Ι ε να o 8 ες o απo8ε ζε ς. Έτσ ακόμα κα κ αν 8εν θυμόμαστε να υπ ρχαμε πρ ν από το Σώμα, α σθανόμαστε ωστόσο ότ το Π νεύμα μας, καθόσον ενέχε ΤΥιν oυσ α του Σώματος υπό ένα ε 80ς α ων ότyιτας, ε να α ωνιo, Ι κα αυτυ} Ι Yj υπαρ Y} Ι 1:: Ι του οεν μπoρε Ι να oρωτε Ι με το χρονο, Ι Yιτo Ι να ε YιγY} 1:: θ ε Ι μεσω Ι ΤΥις o αρκε ας. Ι Μ ρούμε λo πόν να πούμε ότ 8 αρκε το Πνεύμα μας κα oτ Ι Yj υπαρ Y} Ι 1:: Ι του μπoρε Ι να oρ στε Ι με εναν Ι συγκεκρ μενο Ι χρονο Ι μοναχα Ι κα θ' οσον ενεχε ι ΤΥιν ενεργυ} Ι υπαρ Y} Ι ζ του Σώματος, κα μονάχα στο μέτρο αυτό έχε ΤΥ} 8ύναμΥ} να καθoρ ζε ΤΥιν ύπαρζυ} των πραγμάτων με το χρόνο κα να τα συλλαμβάνε υπό μ α 8 άρκε α. πο- ΠΡΟΤΑΣΗ 24 Όσο περισσότερο κατανοούμε τα ενικά πράγματα, τόσο περισσότερο κατανοούμε τον Θεό. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Kαταφα νετα βάσε του Πoρ σματoς ΤΥις ΠρότασΥις 25 του μέρους 1.

34 Η ΘΙΚ Η ΠΡΟ ΤΑΣΗ 25 Η ύψιστη προσπάθεια και η ύψιστη αρετή του Πνεύματος είναι να κατανοήσουμε τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσης. Τ ι ι ι ΑΠΟΔΕΙΞΗ β ι ι ι <;:,.1 Ο τρ τo γενος γνωσίjς α νε απο ΤΊJν ταιρ αστίj ωεα oρ σμένων κατίjγoρίjμάτων του Θεού προς ΤΊJν ταιρ αστή γνώσίj ΤΊJς ουσίας των πραγμάτων (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 2) κα όσο περ σσότερο κατανοούμε τα πράγματα με αυτό τον τρόπο τόσο περ σσότερo (κατά την προηγ. Πρ ότ.) κατανοούμε τον Θεό, κα επομένως (κατά την Πρ ότ. 28 του μέρ. 4) ΊJ ύψ στίj αρετή του Π νεύματος, τoυτέστ ν (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 4) ΊJ όύναμίj, ήτo ΊJ φύσίj, ήτo (κατά την Πρ ότ. 7 του μέρ. 3) ΊJ ύψ στίj πρoσπάθε α του Π νεύματος είνα να κατανoήσε τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσίjς. αε.δ. ΠΡΟΤΑΣΗ 26 Όσο ικανότερο είναι το Πνεύμα να κατανοεί τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσης, τόσο περισσότερο επιθυμεί να κατανοεί τα πράγματα με το ίδιο αυτό γένος γνώσης. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Kαταφαίνετα. Δ ότ καθόσον συλλαμβάνουμε ότ το Πνεύμα είνα κανό να κατανοεί τα πράγματα με τούτο το γένος γνώσίjς, το συλλαμβάνουμε ως καθoρ σμένo

35 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ Δ.ΝΑΜΗΣ ΤΟ. ΝΟ. να κατανοει τα πράγματα με το γένος αυτό γνώσης, κα συνεπώς (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ.) όσο αανότερο εινα το Π νεύμα γ α τούτο, τόσο περ σσότερο το επ θυμει ο'ε.δ. ΠΡΟΤΑΣ Η 27 Από αυτό το τρίτο γένος γνώσης προέρχεται η ύψιστη ικανοποίηση του Πνεύματος που μπορεί να υπάρξει. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Η Ι Ι υ ι ψ στη αρετη ι του Π νευματος ε να να γνωρωε ι τον Θεό (κατά την Πρ ότ. 28 του μέρ. 4), τo να κατανo σε Ι ι τα πραγματα ι με το τρ τo ι γενος γνωσης ι ( κατα την Π ροτ. ι Ι Ι 25 τουτου Ι ). αρετη Ι που ε να τοσο μεγα λυτερη Ι οσο ι πει το Π νευμα γνωρ ζ ε τα πραγματα με αυτο ι το Ι Ι Ι ρ σσoτερo γενος ι γνωσης ι ( κατα, την Π ροτ. ι 24 τουτου ' ). ως εκ τουτου, Ι Ι Ι οποως, γνωρ 'ζ ε τα πραγματα με αυτο το γενος γνωσης ι μεταβαινε στην ύψ στη ανθρώπ νη τελε ότητα κα συνεπώς (κατά τον Ορ. 2 των συναισθ. Επηρ.) επί)ρεάζετα από την ύψωτη Χαρά, κα αυτό (κατά την Πρ ότ. 43 του μέρ. 2) με τη συνo εια της έας του εαυτού του κα της αρετ ς του, κα επομένως (κατά τον Ορ. 25 των συναισ θ. Ε πηρ. ) απο Ι αυτο, το γενος Ι γνωσης, πρoερxετα, η υ 'ψ στη κανoπo ηση, που μπoρε, να υπαρc."ε. ι 1: αε.δ. ΠΡΟΤΑΣΗ 28 Η προσπάθεια ήτοι η Επιθυμία να γνωρίσουμε τα πράγματα με το τρίτο γένος γν(»σης δεν μπορεί να προέλθει από το πρ(»το γένος γν(»σης, μα μπορεί να προέλθει από το δεύτερο.

36 ΗΘΙΚΙ Ι ΑΠΟΔΕΙΞ Η Τούτη Ίj ΠρότασΊj καταφα[νεται από μόνίj ΤΊjς. Διότι ό,τι νοούμε σαφώς και 3ιακριτώς το νοούμε ε[τε μέσω του εαυτου του ειτε μεσω ενος α ου που συ αμ ανεται μέσω του εαυτού του, τουτέστιν οι ι3έες που ε[ναι μέσα μας σαφε[ς και 3ιακριτές, ήτοι που αναφέρονται στο τρ[το γένος γνώσίjς (βλ. το Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 2), 3εν μ πορούν να προκύψουν από ι3έες ακρω- ΤΊjριασμενες, και συγκεχυμενες, " οι οποιες ( κατα, το ι 'δ ιο Σ χο 'λ.) αναφερονται ' στο πρωτο " γενος γνωσίjς,, α λλ α ' απο, ισεες Ι ταιριαστες, Ι ΊjΤOΙ Ι ( κατα, το ι 'δ ιο Σ χο 'λ.) απο, το 3εύτερο και το τρ[το γένος γνώσίjζ και επομένως (κατά τον Ορ. 1 των συναισθ. Επηρ.) Ίj Επιθυμ[α να γνωρ[σουμε τα πράγματα με το τρ[το γένος γνώσίjς 3εν μπορε[ να προέλθει από το πρώτο γένος, μα μπορε[ να προέλθει από το 3εύτερο. ο. Ε.Δ.,,, " λλ λλ β' ΠΡΌΤΑΣΗ 29 Ό, τι το Πνεύμα κατανοεί υπό ένα είδος αιωνιότητας, δεν το κατανοεί λόγω του ότι συλλαμβάνει την παρούσα ενεργή ύπαρξη του Σώματος αλλά λόγω του ότι συλλαμβάνει την ουσία του Σώματος υπό ένα είδος αιωνιότητας. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Καθόσον το Π νεύμα συλλαμβάνει ΤΊjν παρούσα ύπαρξ Ίj του Σώματός του, συλλαμβάνει μια 3ιάρκεια που μπορει να κα οριστει με το χρονο, και μοναχα στο μετρο αυτο εχει ΤΊj OυναμΊj να συ αμ ανει τα πραγματα σε, θ ι Ι Ι ι ι ' I λλ β', 490

37 ΠΕΡΙ ΤΙΙΣ ΔΥΝΑΜΗΣ ΤΟΥ ΝΟΥ σχέσυι με το χρόνο (κατά την Πρ ότ. 21 τούτου και την Πρ ότ. 26 του μέρ. 2). Μα Yj α ων ότyιτα όεν όύνατα να εξυιγυιθε[ μέσω ΤΥις ό άpκε ας (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 1 και την Επεξήγηση του ίδιου). Άρα στο μέτρο αυτό το Π νεύμα όεν έχε ΤΥιν εξουσ[α να συλλαμβάνε τα πράγματα υπό ένα ε[όος α ων ότyιτας αλλά επε όή ε[ να στυι φύσυι του λόγου να συλλαμβάνε τα πράγματα υπο " ενα ειοος ' α ωνωτyιτας, ( κατα ' το Πορ. Ι 2 της Π ροτ. ι 44 του μέρ. 2) κα ανήκε επ[συις στυι φύσυι του Π νεύλλ αμ β' ανε ΤΥιν oυσ α ' του Σ ωματος ' υπο, ενα, ματος να συ ε[όος α ων ότyιτας (κατά την Πρ ότ. 23 τούτου), κα πέρα από αυτά τα όύο όεν ανήκε στυι φύσυι του Π νεύματος τ[ποτε άλλο (κατά την Πρ ότ. 13 του μέρ. 2) άρα, Yj ουναμυι, συ 'λλ Yj Ψ Υις των πραγματων " υπο ενα " ειοος α ων ότyιτας όεν ανήκε στο Π νεύμα παρά καθόσον συλλ αμ β' ανε ΤΥιν oυσ α ' του Σ ωματος ' υπο ενα ειοος α ων ότyιτας. ο. Ε.Λ. " ' ΣΧΟΛΤΟ Τα πράγματα συλλαμβάνoντα από μας ως ενεργά με,, ουο, τροπους, Yj ' κα θ' οσον συ λλ αμ β' ανουμε οη, υπαρχουν σε σχέσυι με έναν συγκεκρψένο χρόνο κα τόπο ή καθόσον συλλαμβάνουμε όη πεp έχoντα στον Θεό κα έπoντα από ΤΥιν αναγκα ότyιτα ΤΥις θεϊκής φύσυις. Όσα συλλαμβάνoντα όμως ως αλυιθή ήτo πραγματαά,, με αυτο, τον οευτερο, τροπο, τα συ λλ αμ β ανουμε ' υπο ενα, ε[όος α ων ότyιτας κα o όέες τους ενέχουν ΤΥιν α ών α κα απεφυι oυσ α του εου, οπως οε c..,αμε στυιν ροτασυι 45 του μέρους 2, ΤΥις οπο[ας όες επ[συις το Σχόλω., ' Θ " ' 1: Π ' 491

38 ΗΘΙΚΙΙ ΠΡΟΤΑΣΗ 30 Καθόσον το Πνεύμα μας γνωρίζει τον εαυτό του και το Σώμα υπό ένα είδος αιωνιότητας, έχει κατ' ανάγκην γνώση του Θεού και ξέρει ότι το ίδιο είναι στον Θεό και συλλαμβάνεται μέσω του Θεού. ΑΠΟΔΕΙΞΗ Η α ων ότ'y)τα εινα 'Υ) Ιό α 'Υ) ουσια του Θεού καθόσον τούτ'υ) ενέxε Τ'Υ)ν αναγκαια ύπαρζ'υ) (κατά τον Ορ. 8 του μέρ. 1). Η σύλλ'υ)ψ'υ) λo πόν τα πράγματα υπό ένα ειόος α ωνιoτ'y)τας ι ε να ι συ Ιλλ 'Υ) Ψ 'Υ) των πραγματων ι κα θοσον Ι συ αμ ανoντα ως πραγματαα οντα μεσ ω Τ'Υ)ς oυσ ας του θ Ι ι ι 1: εου, 'Y)τo κα οσον ενεχουν Τ'Υ)ν υπαp 'Υ) μεσω ι Τ'Υ)ς ουσιας του Θεού' ως εκ τούτου, καθόσον το Π νεύμα μας αμ ανε τον εαυτο του κα το ωμα υπο ενα ειοος α ων ότ'y)τας, έxε κατ' ανάγκ'υ)ν γνώσ'υ) του Θεού κα ζέpε κτλ. Ο. Ε. Δ. συ λλ βι ι Ι Ι ι Θ ι Ι λλ βι ι Σ Ι Ι Ι Ι<;:" ΠΡΟΤΛΣΗ 31 Το τρίτο γένος γνώσης εξαρτάται από το Πνεύμα σαν από μορφικό αίτιο καθόσον το ίδιο το Πνεύμα είναι αιωνιο. Ι ΑΠΟΔΕΙΞΙΙ Το Πνεύμα όεν συλλαμβάνε τιποτα υπό ένα ειόος α ωνιοτ'υ)τας Ι παρα Ι κα θοσον Ι συ λλ αμ βι ανε Τ'Υ)ν oυσ α Ι του Σ ω- Ι ματος Ι του υπο Ι ενα Ι εωος Ι <;:" α ωνιoτ'y)τας Ι ( κατα Ι την ιιροτ. ττ Ι 29 τούτου), τουτέσην (κατά τις Πρ οτ. 21 και 23 τούτου) παρά καθόσον εινα α ώνιo' ως εκ τούτου (κατά την 492

39 Π Ε ΡΙ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜ Η Σ ΤΟΥ ΝΟΥ " προηγ. l1ρ ΤΤ ΟΤ. / ), κα θ' οσον ε να, α ωνω, εxε μ α γνωσυ), του Θ... εου ' Υ) oπo α " ε να κατ " αναγκυ)ν ταφ αστy) κατα την Πρ ότ. 46 του μέρ. 2) κα επομένως, καθ6σον είνα α ώνω, είνα καν6 να γνωρίσε 6λα εκείνα που μπορούν να προέλθουν απ6 αυτ ΤΥ) όεόομένυ) γνώσυ) του Θεού (κατά την Πρ ότ. 1ι:0 του μέρ. 2), τoυτέστ ν να γνωρίσε τα πράγματα με το τρίτο γένος γνώσυ)ς (βλ. τον Ορ. του στο Σχόλ. 2 της Πρ ότ. 40 του μέρ. 2) που ταφ αστ6 Y)ΤO, μoρφ κo ι α τ o " του ε να, το Π νευμα ' ( κατα / τον Ορ. Ι του μερ. / 3) κα θ' οσον ε να, ωωνω., αε.δ. ' ( ι ΣΧΟΛΙΟ Όσο περ σσ6τερo λo π6ν υπερ σxύε καθένας σε τούτο το γένος γνώσυ)ς, τ6σο περ σσ6τερy) συνείόυ)συ) έxε του εαυτού του κα του Θεού, τουτέσnν τ6σο πω τέλεως κα ευόαίμων είνα, πράγμα που θα καταφανεί ακ6μα σαφεστερα ' β' ασε των επομενων. ι Αλλ α ' πρεπε ι να συ)θ' ε εοω ' οn οσο κ αν ε μαστε, β ε 'β αω τωρα " οn το " με ω Π νευμα, ε να, α ωνω, κα θ' οσον συ λλ αμ β ανε ' τα πραγ-, ",, ματα υπο ενα εωος ' α ων oτy)τας, ωστοσο γ α να ε Υ)- σoυμε ευκολ6τερα κα να κατανo σoυμε καλύτερα 6σα θέλουμε να όείξουμε θα το θεωρ σoυμε, 6πως κάναμε μέxρ τώρα, σαν να άρx σε τώρα να είνα κα σαν να άρx σε τώρα να κατανοεί τα πράγματα υπ6 ένα είόος α ων 6τY)τας πράγμα που επ τρέπετα να το κάνουμε όίχως κανένα κίνόυνο πλάνυ)ς, φτάνε να προσέξουμε να μυ) συμπεράνουμε τίποτα παρά μ6νο απ6 ό αυγείς προκείμενες. 493