Ma ru mill-kummissjoni Ambjent fi dan l-arçidjoçesi ta Malta, 2008 riωors vitali, skars u prezzjuω ] L-ILMA Mulej, a tkun imfa ar f Óuna l-ilma, irωin u safi wisq, me tie qatig... San Fran isk: L-G anja tal-ólejjaq ] Miktub minn Marco Cremona Addattament minn Paul Pace bl-g ajnuna ta Samuel Gauci Óajr ukoll lil Dun Anton Abela
Estemi juru li fid-dinja tag na hemm madwar 1,350 miljun kilometru kubu ta ilma li minnu 0.007% biss hu ilma tajjeb g ax-xorb. Madwar 70% ta isimna hu mag mul mill-ilma u, filwaqt li persuna tista ddum bil- u g al img at s a, ming ajr ilma ddum biss ftit ranet. Madanakollu, madwar 1.1 biljun persuna fid-dinja (ji ifieri persuna minn kull sitta) m g andhiex aççess g all-ilma tajjeb. G alhekk miljuni ta nisa u tfal iqattg u sig at s a kuljum biex jiksbu l-ilma... kultant minn g ejun u xmajjar imni sa. Dan iwassal biex afna nies l-aktar tfal jimirdu u anke jmutu min abba mard marbut ma l-ilma mni es. Min abba l-kwalità aωina ta ilma, kuljum imutu madwar 5,000 tifel u tifla ta t il-5 snin... mewt kull 15-il sekonda - aktar imutu min abba mard assoçjat ma nuqqas ta ilma tajjeb g ax-xorb milli mill-gwerer. Fl-Iskrittura l-ilma g andu sinifikat kbir. B al afna mill-artijiet tal-mediterran, il-palestina hi art fejn l-ilma hu skars u r-riωervi tieg u jiddependu biss mix-xita li tag mel fix-xhur xitwin. Meta l-poplu Lhudi kien g adu jg ix ajja ta nomadu kien idur minn post g all-ie or ifittex merg at fejn jista jirg a l-mer liet tieg u. Mhux l-ewwel darba li fil-palestina kien jaqa l- u kull meta kien jonqos l-ilma u f dawn iω- Ωminijiet il-poplu Lhudi kien ikollu jinωel l-e ittu fejn l-ekonomija kienet tiddependi mill-ilma tax-xmara Nil u mhux mix-xita (eω. Ìen 12:10 u Ìen 26:2). G alhekk, l-ilma tax-xita kien assoçjat mal-barka u l-providenza ta Alla, u l-bniedem li jafda f Alla kien imxebbah ma si ra m awla dejn nixxig at ta l-ilma (Salm 1:3). L-ewwel bnedmin li ssetiljaw f Malta qag du f postijiet fejn kien hemm nixxig at ta l-ilma. Aktar ma l-popolazzjoni bdiet tikber u bdiet titbieg ed minn dawn il-postijiet, bdew ise u pro etti bl-iskop li ja Ωnu l-ilma tax-xita u li jutilizzaw ir-riωorsi ta l-ilma ta pajjiωna. Imma l-pro etti mhux dejjem allew ir-riωultati mixtieqa b konsegwenzi negattivi kemm g ar-riωervi u kemm g all-kwalità ta l-ilma. BiΩ-Ωmien bdejna nduru g al modi differenti kif niksbu l-ilma mill-ba ar l-ewwel permezz ta impjanti ta desalizzazzjoni fis-snin 60 u mbag ad bl-impjanti tar-reverse osmosis fis-snin 80 u 90. Ir-riΩervi ta l-ilma f Malta Il-klima tal-gωejjer Maltin hi wa da niexfa u tipika tar-re jun tal-mediterran. Il-medja tax-xita li tinωel f sena (l-aktar bejn ix-xhur ta Ottubru u Frar) hi ta madwar 550mm g alkemm din il-figura tvarja minn sena g all-o ra. Ix-xita hi kkaratterizzata minn maltempati qliel u qosra u hi l-unika sors naturali ta l-ilma elu g all-gωejjer Maltin. L-ilma tax-xita jin abar fil-widien u parti minnu tibqa sejra l-ba ar (ara Figura 1). Matul is-snin inbnew madwar 31 diga Ωg ira fil-widien bl-iskop li jnaqqsu t-tag wir (erosion) tal- amrija filwaqt li ma j allux l-ilma jintilef il-ba ar.
Il- ebla Maltija hi wa da poruωa b afna xquq u g alhekk l-ilma jista jiskula minnha. L-ilma li jiskula fil-blat jin aωen f Ωew livelli (ara Figura 2): (a) il-óaωna ta fuq it-tafal (perched aquifer) li tin abar fuq it-tafal min abba li dan Figura 2: Skema li turi s-saffi differenti tal-blat u Ω-Ωew aωniet naturali ta l-ilma is-saff mhux poruω. L-ilma li hawn f din il- aωna spiss jiskula minn fejn is-saffi tal- ebel ikunu mikxufa u jifforma g ejun. Dari dawn l-g ejun kienu komuni afna tant li çertu n awi, b al G ajn Tuffie a, G ajn Ri ana u G ajnsielem, adu ismijiethom minnhom. Illum ma tantx g adek tara minn dawn in-nixxig at g ax afna bdiewa affru spieri li fihom jilqg u dan l-ilma u, wara li jtellg uh permezz ta rdieden tar-ri, juωawh g at-tisqija. Minkejja li din il- aωna ta l-ilma sqiet lil missirijietna g al mijiet ta snin, illum il- urnata l-ilma ta dawn innixxieg at hu tant ikkontaminat li hu tajjeb biss g at-tisqija. (b) il-óaωna tal-pjan (mean sea-level aquifer) li hi l-akbar aωna ta ilma fil-blat li g andna u l-parti l-kbira ta ilma li nie du mill-blat ej minnha. L-ilma tax-xita li jiskula jin abar fil-livell tal-ba ar bejn is-saff tal-franka u dak tal-qawwi ta Ta t u jifforma b al lenti fil-wiçc ta l-ilma ba ar. Il- aωna titlef l-ilma kontinwament min abba li l-ilma elu jiskula l barra g al ol-ba ar u ter a timtela kull sena mill-ilma tax-xita li jiskula minn ol-blat. L-ilma ba ar ukoll jirnexxielu jid ol f dan is-saff imma min abba li hu aktar dens mill-ilma elu ma jit allatx mieg u. Fis-snin 40, meta l-uωu ta l-ilma ma kienx kbir daqs dak tal-lum, l-g oli ta din il- lenti kien ta madwar 4-5m. Imma b alissa l-livelli ta l-ilma niωlu g al madwar metru l fuq mil-livell tal-ba ar. L-ilma li g andna ma Ωun f din il- aωna hu anqas minn 25% ta dak li kellna 50 sena ilu. Minbarra l- ela ta dan ir-riωors, il- aωniet ta l-ilma qed i arrbu sara fil-kwalità ta l-ilma li g andhom. Min abba li matul dawn l-a ar snin esa erajna fl-estrazzjoni ta l-ilma mill-óaωna tal-pjan, l-ilma ba ar qieg ed kull ma jmur jid ol il ewwa u j assar il-kwalità ta l-ilma billi jag milha aktar miel a. Minbarra dan, l-ammont ta nitrati fl-ilma taω-ωew aωniet Ωdied sew. Din iω-ωieda ejja mill-uωu ta fertilizzanti artifiçjali fl-uçu tar-raba, mid-demel ta l-irziezet u mill-kontaminazzjoni tad-drana.
B alissa g andna tliet impjanti tar-reverse osmosis f Malta (f Pembroke, f Lapsi u fiç-çirkewwa) u ie or f G awdex li jipproduçu madwar 17-il miljun metru kubu ta ilma fis-sena kwaωi nofs dak li kien prodott fl-1994-1995. Dan it-tnaqqis sostanzjali se min abba programm effettiv ta tiftix u kontroll ta sarat fil-provvista li kienu jwasslu g all- ela kbira ta ilma. G andna wkoll 13-il pumping station imxerrdin fiω- Ωew gωejjer u madwar 160 borehole pubbliçi u madwar 2,800 bir pubbliku re istrat. Ma dawn wie ed ma jistax ma jsemmix l-eluf ta bjar pubbliçi mhux re istrati u n-numru kbir ta boreholes illegali mxerrda ma kullimkien. L-ilma jasal fid-djar permezz ta sistema ta 2,000km ta pajpijiet ta daqsijiet u materjal differenti u madwar 1,700km ta kanen li jg aqqdu lil madwar 200,000 residenza mas-sistema. Il-konsum ta l-ilma fil-gωejjer Maltin Kif jidher minn Figura 3, l-g ola konsum ta ilma hu dak li jsir fid-djar. Kull Malti jikkonsma medja ta 76 litru ilma kuljum u kwazi 0.4 litri f ilma bbottiljat; u minkejja li pajjiωna mdawwar bil-ba ar xorta ssib madwar 3,500 swimming pool re istrat! Is-settur agrikolu jsegwi lis-settur domestiku bi ftit. Minbarra l-ilma li jintuωa g at-tisqija ta l-uçu tar-raba, daqs miljun metru kubu u 450,000 metru kubu ta ilma jintuωaw rispettivament biex jisqu lil madwar 18,000 baqra u 70,000 anωir li g andna f pajjiωna. L-inqas konsum hu rre istrat fis-setturi l-o ra (ji ifieri dawk turistiçi, kummerçjali, industrijali u governattivi). Problemi marbutin mal-provvista ta l-ilma Skond il-food and Agriculture Organisation (FAO), f dak li g andu x jaqsam malprovvista ta ilma, Malta tinsab fil-172 post fost 180 pajjiω. Fl-Unjoni Ewropea, Malta g andha l-inqas riωervi ta ilma tax-xorb b inqas minn 100 metru kubu g al kull persuna. Minbarra dan, 30% tal- aωniet ta l-ilma f Malta huma f riskju ta esplojtazzjoni Ωejda.
It-tibdil fil-klima sa jwassal g al tnaqqis fl-ammont ta xita li tinωel (b madwar 10-40% sas-sena 2100) finnofs inhar tal-mediterran u fl-afrika. L-ista un tax-xita mistenni jonqos b albiet qosra ta xita qawwija afna. Dan sa jwassal sabiex l-ilma tax-xita ma jkollux iç-çans li jiskula minn olblat g al oω-ωew aωniet ta l-ilma l-aktar f dik ta fuq it-tafal. Minbarra dan, min abba t-tibdil fil-klima, il-livell tal-ba ar Mediterran mistenni jog la sa madwar 96çm sas-sena 2100. Dan sa jwassal sabiex il- lenti ta ilma elu tal-óaωna tal-pjan sa tog la wkoll. G alhekk il-kwalità ta l-ilma li jtellg u il-pumping stations sa tkompli te Ωien u l-ilma sa jsir aktar u aktar miela tant li mhux sa jibqa tajjeb g ax-xorb. Il-FAO twissi li jekk il-kwalità ta l-ilma f dawn il- aωniet tkompli sejra lura jista jasal Ωmien fejn l-ilma kollu tax-xorb ikollu ji i mill-ilma ba ar b Ωieda ta madwar id-doppju fil-kontijiet ta l-ilma. Jen tie li Malta tfassal politika çara dwar l-immani jar ta l- ilma sabiex b hekk nippruvaw nevitaw ir-riskju li sas-sena 2070 inkunu tlifna aktar min-nofs tar-riωervi ta l-ilma tag na.
Min abba li afna mid-djar la g andhom wiebi u lanqas bjar, 80% ta l-ilma tax-xita li jaqa f postijiet urbani jintilef u jo loq problemi ta g arg ar. Min-naha l-o ra, minn 2 sa 5% biss ta l-ilma li jaqa f postijiet rurali jintilef. Li kieku KULL dar f Malta jkollha lqug g all-ilma tax-xita kif titlob il-li i kieku nkunu nistg u na Ωnu madwar 4 miljun u nofs metru kubu ta ilma (li jammontaw g al 25% ta l-ilma li jintuωa middjar f sena). B ilqug ta madwar 25 metru kubu, dar tista tissodisfa 45% tal-bωonnijiet ta l-ilma li jkollha, b alma huma t-tisqija tal- onna, il- asil tal- wejje u l-karozzi u t-tindif tat-toilets. F Malta, il-konsum ta l-ilma hu ssussidjat bilkbir. Il-Water Services Corporation (WSC) t allas biss frazzjon ta l-ispiωa ta l-enemalta biex tkun i enerata l-ener ija biex jit addmu l-impjanti tar-reverse osmosis. Minbarra dan, il-gvern jissussidja lill-wsc b madwar 12-il miljun Ewro fissena biex jag mel tajjeb g an-nuqqas fil- lasijiet ta kontijiet mill-konsumaturi. Minbarra hekk, m hemm l-ebda las g all-uωu tas-sistema taddrana. L-Unjoni Ewropea tesi i li sa l-2010, il-pajjiωi membri jridu jaddottaw miωuri li bihom il-konsumatur, filwaqt li j allas g all-prezz veru ta l-ilma (inkluω spejjeω marbutin maddrana ), ikollu inçentivi li j ajruh jag mel uωu aktar g aqli ta l-ilma. G alhekk fis-snin li ejjin g andna nistennew Ωieda fil-kontijiet ta l-ilma. Il-proporzjon ta residenzi Maltin imqabbdin mas-sistema tar-riçiklar ta l-ilma tad-drana hi fost l-inqas fl-unjoni Ewropea. Fil-preΩent hemm impjant wie ed li qed jopera f Sant Antnin f Marsascala. Din is-sitwazzjoni sa tinbidel biω- Ωieda ta Ωew impjanti o ra (wie ed fit-tramuntana ta Malta u ie or f G awdex). Il- tie a li jinbnew dawn l-impjanti ejja mid-direttiva li ma jibqax jintrema drana mhux trattat fil-ba ar. Int x tista tag mel? A. Iççekkja jekk intix ta li ilma bla ma taf, billi: tara kemm qed jaqra l-meter ta l-ilma u wara li tag mel sag tejn bla ma tuωa ilma, ter a tara l-meter. Jekk mhux qed jintuωa ilma, suppost li l-qari tal-meter jibqa l-istess.
ma t allix il-vit ta l-ilma jqattar billi tibdillu l-washer. Vit li jkun qed iqattar qatra kull sekonda ja lilek madwar 10,000 litru ilma kull sena. titfa naqra kulur ta l-ikel fil-flushing. Jekk tara l-kulur fit-toilet ifisser li l-flushing ikun qed jag mel l-ilma. Sewwieh malajr g ax b hekk tkun qed tiffranka madwar 2,200 litru kull xahar. B. Tarmix ilma li tista ter a tuωah: Ûomm barmil dejn ix-shower biex ti bor l-ilma li tkun sa ta li sakemm l-ilma jis on jew jiksah kemm tixtiequ. I bor l-ilma li tuωa biex ta sel il- axix biex issaqqi bih. Jekk g andek air conditioner, u sieb i bor l-ilma li jarmi jew inkella dderi ih g al ol-bir. Jekk g andek reverse osmosis fid-dar, u sieb i bor l-ilma li jarmi. Tinsiex li dan l-apparat ja li madwar 85% ta l-ilma. L-ilma li ffrankajt tista tuωah biex issaqqi jew biex tnaddaf it-toilet jew biex ta sel l-art. Fil-kamra tal-banju... Po i flixkun tal-plastik mimli bl-ilma fil-vaska tal-flushing biex tnaqqas l-ammont ta ilma li tuωa. Jekk il-flushing je illek ta spiss a jar tibdlu. Evita li toqg od tifflaxxja g alxejn. Tista titfa t-tissues o landa taω-ωibel. Installa l-viti ta l-ilma b aerators alli tnaqqas l-ammont ta ilma li jin ela. Jekk il-viti juωaw il-pompa installalhom restrictors tal-plastik li jnaqqsu l- ela b 20%. Jekk bix-shower li g andek tista timla barmil ta 10 litri f inqas minn minuta - allura jkun a jar jekk tibdlu... u tkun qed tiffranka ma l-1,500 litru fil- img a! Iddumx aktar minn 5 minuti biex tie u shower (u tiffranka 4,000 litru fix-xahar). T allix ilma g addej bla bωonn: meta ta sel xag rek (u tiffranka 200 litru fil- img a); meta tqaxxar il-le ja (u tiffranka madwar 400 litru fil- img a); u meta ta sel snienek (u tiffranka 10 litri kull minuta). Er a uωa x-xugamani jekk mhux ma mu in.
Meta tag mel il- asla... Ag mel il- asla jekk g andek load s i a... jew inkella irran a l-uωu ta l-ilma skond id-daqs tal- asla. B hekk tiffranka ma l-2,000 litru fixxahar! Jekk wasalt biex tixtri magna tal- asil, ixtri wa da li ma ta lix ilma... tista tiffranka sa 70 litru kull asla! Fil- nien... IΩra fi Ωmien ir-rebbieg a jew il-óarifa... meta ma jkunx hemm bωonn issaqqi afna. Il-fertilizzanti jωidu l-konsum ta l-ilma... g alhekk uωa ammonti Ωg ar. Saqqi l-pjanti fil-fond... imma mhux ta spiss. UΩa l-ilma tal-bir... biex tnaddaf it-toilet u biex tag mel il- asla iççekkja l-pompa (jekk g andek) a tara jekk hijiex tixg el u tintefa meta ma tkunx qed tuωa l-ilma. Jekk ji ri hekk ikollha leak. Fil-kçina... TuΩax afna ilma biex issajjar l-ikel. Ag Ωel id-daqs tal-borom skond kemm g andek xi ssajjar. T allix l-ilma g addej meta ta sel il- axix u l-frott jew biex tne i l-friωa ta l-ikel iffriωat. A sel il-platti jew il- axix u l-frott billi timla s-sink u wara la la ta t ilma nieωel... g alkemm m hemmx g alfejn tifta l-vit afna. IΩola l-kanen ta l-ilma jew inkella installa instant water heater fis-sink tal-kçina biex ma jdumx ma jasal l-ilma s un. Ûomm ilma fil-fridge biex tevita li ta li l-ilma sakemm toqg od tistenna li ji i l-ilma frisk mill-vit. Produzzjoni tal-media Centre Limited. Stampat fuq karta riçiklata.