ΜΑΞ ΣΤΙΡΝΕΡ. της Παιδείας μας. .. ο Μοναδικός καί τό Δικό του. Οί λανθασμένες άρχές. Σκίτσο του Στίρνερ ψτιιχγμέυο ιiπ' ΤΟΥ 'Ένγκελς, ιiπo μy μ'y)ς.

Transcript

1

2 ΜΑΞ ΣΤΙΡΝΕΡ.. ο Μοναδικός καί τό Δικό του Οί λανθασμένες άρχές της Παιδείας μας Σκίτσο του Στίρνερ ψτιιχγμέυο ιiπ' ΤΟΥ 'Ένγκελς, ιiπo μy μ'y)ς. ΔΡΧ. 55

3 ΜΑ:Ε: ΣΤΙΡΝΕΡ Ο ΜΟΝΑΔΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥ Μετάφραση: ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΠΑΠΑθΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΥ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

4 Ι1ΤΛΟΣ: Ο Μοναδικός και το δικό του ΣΥrrΡΑΦΕΛΣ: Μαξ Στίρνερ ΜΕΤ Α Φ Ρ ΛΣ": Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου ΕΚΔΟΣΕΙΣ: Ελεύθερος Τύπος Ζ. Πηγής , τηλ : για την ελληνική μετάφραση ΕΛΕγΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ

5 ΜΑΞ ΣΤΙΡΝΕΡ ΠΟ'ιός -ητα.ν λοιπόν α.ύτός δ?!ια.ξ ΣτGρνφ που τό 6α.σικό του ' pγo «Ό Μονα,.δικός κα.ι τό Δ'ικό uπσδοχ'ή, έκθόθψε, ξα.να.εκδόθηκε, μετα.φρμτηκε, ξα.νωμτα.ιpράr Gτηκε, δια-δόθηκε, Εγινε θέμα. φιλοσοφικών ια.ψιισών, τόμων έ.ρi!-ηvεια.ς, σ,ναιρlθμητων iχρθρων σε έφημεριδες κα.ι περιοοικα. σ' δ λες τις γλώσσες τοο παλι τ «Ό Moναiδικός κα.ι τό Δικό του» έμφα.νίστηκε τό 1848 κα.ι ά.φοο Eϊι ε για. λίγο' στόχος κρι ικών α.ρηιρων, Εποοε στ'ήν σ,φά.νεια. ως τ'ή μlpα. που ενα.ς γερμα.νός Ονόμα.'ΌΙ Τζών-Χένρυ Μα.κκα-Ιυ, που Εj.Lελλε να. γινει διά.σημος Ιιiργότε.ρα.1, περνώντα-ς τό κα.λοκαίρι του στό ΛΟΥδΙνΟ' κα.ι συχvά.ζσντα.ς aτό Βρεττα.νικδ Μουσείο, Ετυχ ε να. προσέξει κά.που στ'ήν «ΊστορΙα. τοο 'fλισμοο» του Λά.γκε με,ρικες "ιψ.ψες &.φι'ερωμένες 6λΙο του. 'Έψαξε, σ.ρύjκε τό σισλιο κα.ι τό διά.σα.σε. Τό περ'ιεχόμε 'Ιό του του εκανε τόσο σα. εια. έντύπωση, ωστε θέλησε να. μά.&ει ποιός -ητα.ν iδ iχνθρωπoς πο.t εγρα.ψε τόν Μοναδικό, πώς ξεκινφε 1tOLci -ητα.ν 1) ζω'ή του, πώς πέθα.νε. Δεν πσ..ρέλειφε κα.μμ'ια. ΠΎJY'ή πλ ηροφόρησης' σ,να-σκά.λεφε τις 6ι\σλιoθΎjκ'ες, κεινων που εκα.να.ν πα.ρέα. με :τόν ΣτΙ.ρνερ μισό α.ιώνα..η σσ..ρά.ντα. χρόνια. ΠιρΙν, τους εσαλε να. θυμηθουν, να. του μιλ'ήσουν' φρόντtσε ο.κόμα. να. γνωρ,ιστετ Μα.ρΙα. Ντά.νχσ..ρτ. 'Εξοντωτική 0(1)λ,ειά., πρά.γμα.τι. Τόν κα.ρπό α.ύτi}ς τύjς μα.χ,ρόχρονης κα.ι σ,κt)υρα.στης π.ροσπά.θεια.ς, θα. προσπα.θ'ήσω!έοώ να. σκια.γlρα.ιρ'ήσω.. 'Από τ'ήν ερευ'lα. α.ύτ'ή 6γΎjκε μια. πλουσια. t)ιay.ραφία.: «Μα.ξ 'Στίρνερ, 1) ζω'ή κα.ι τό εργο του», 1ι πρώτη εκοοση τύjς δποια.ς χρο- 5

6 νoλαγείτα.t το 1897'. 'Πtστεuω πώ 'Τι συμ;6αλ'ή τοο IΡιΥαυ σ.uτώ στ'ήυ κα.τα.νόηση τοο «ΜΟ'vα.ΟtκοΟ», 'ijτα.v τφά.στtα.. Δε.. ε!υα.t πσ..ρά;ξενα ποο με ολη ταυ τηυ. &.Υτικειμενικότ'YjΤ(l, δ Μα.κα.ίυ lοωοε στον 1'jρωά; ταυ τον lκα.λότερο' ρόλο'. Ε!να.ι μαλλαν φυσικό γι κά;πo O'ν παύ θεtι>(jετ ΤΟΥ ΣτΙρνερ σ y το τολμ'yj ρ6'\:ειρο κα.ι σπαυοα.ιότερο πνε&μα. των πέρα.ν τοο ΡΎιΥαυ - ποο. τον 6ά.ζει 'Itλit σ' ευα.,1 ΝεόΤΟ'Υα. η ενα. Δα.ρ6ίΥΟ', κι οχι σ' ενα.ν Μπίσμα.ρκ - πού τον 6λέπει y πισκ,ιά;ζει τον Νίτσε, στόν δ πο'ίου άλλωστε δ ΣτίΡΥε.ρ οε.. 'ijτα.v σ.γυωστος.2 Ό Μοοκα.ίυ μα.ς. πα.ρouσιά.ζει ευα.υ ΣτίΡΥερ ' πψελύι,εooυνείoψα, σ.ξιο τωυ πα.! ΥωΥ τωυ κα.θ'υτ'(ψων το'υ' Τι &'γά.π'yj το'υ γι' α.ότον θ ΤΟΥ &.κολαυθήσει σ' όλα το ξετυαιιγμα. t'ij; ζω'ijς του κα.ι θ ΤΟΥ κά;υ,ει μά.αιι.στα. Υά. πρ06ά;λλει κά;πως όπερ60λικσ. τ στοιχεία. κείνα. παύ θ μπαροοσα.ν vσ. α.φ,ρυνoυy τσ., &.ΔUνα.τα. σψετα. τou συγγρα.φέα. τοσ «ΜαΥοοοικοσ». Άπο ΤΟΥ Μα.κα.ίυ μσ,θα.ίυαφε πώς το M ξ ΣΤΙ'ΡΥε.ρ Τα.Y ΦεOOώYuμo, πώς δ ήρωά;ς ταυ λεγότα.ν Γιόχα.ν Κά;σπα.ρ Σ1!λτ xαot πώς γευυήθηκε στις 25 Όκτωβρίαυ τοίί 1806 στο Mπα.U, ovoμα. ΣτΙρνερ ετυα.ι πα.ρα.τσοόκλι πou τοίί ε!χξ ογετ γιά. το με Υά:λα ταυ μέτωπα (stirn, στσ. γερμα.υικά;). Τό κρά.τησε γιά. ΤΟΥ «ΜovIXiΟΙΚΟ» κα.ι Τ σ.λλα.. ταυ γρα..ψτά;... Ας &.ψήοοuv-ε τις πλwοψορίες ποο μocζεφε ιδ Μα.κα.ίυ σχετικσ. με τις σπαοοές τou, τ'ήν κα.ρριέρα. το!) σσ... tλε θε.ραu xαotj'yjy'yjtyj, ΤΟΥ ρωτo' τα\) γώ,.ιο πω ι ληξε πρόωρα. με ΤΟ θ!fyα.τo' t'ij; ΥυΥα,(κα.ς του, κα.ι α.ς lpeouμe κα. τ ε UΘ εία.y στις σχ έσεις ταυ με τ'ήν περίφw'yj ΒερολtΥέζικ'Yj δ μά;οα. των «Άπελεόθερων». οι «Άπελεόθεροι», μισ. πολύ περιε,ργ'yj λέσχη 1Ί συλλογος, ετχα.ν τη..!ορα. ΤΟ1>ς σε κά;ποιαυ Χίππελ, κά;π'ελα. 'O ά.σψα γ ά. τ'ήν ποιότητα. των κρα.σιων του, πο'ύ ε!χε το μα.γσ.ζί του σ' ενα.ν &.πό ταύς πιο πoλυσuxνα.στouς 0P.LαU; τασ ΒερΟ'λίΥOU t'ij; ποχ'ijς κε( της. ΧωρΙς κα.τα.στα.τικό, χωρις πρόεορο, οι Άπ,ελευθεραι.δι'να.Υ Οεκά.ρα. γιά. τις πικ,ρίσεις κα.ι πειριγελοσσα.ν τις λογοκρισίες. Έκε! μέσα., &,vά;μεσα. στοος κα.πυq1jς παύ l6yiχζιxv 0'1 μα.κριές φα.γεvτια.νές ταυ πίπες - γυωστες σε κείυαυς!παύ ΣUXνιxζα.ν στις

7 πιρ ν τοσ Ρ'ήνou μπψφιε - κ Ι σwooευ6μενε σ.πό σ.ρκετ&. μεγάλη κα.τ νάλωστι μπιρ, rιyoντ ν οι πιο π θt σμ.ινε ΣUΖτιτ'ή σει. 'Όλων των ε!:δων οι τόποι συν ντιω-ντ ν μέσ έκετ' οι,τ κτικoι - δ πυp'ήν - Mντ στό π6στο τoυ, χp6νι Ι χρ6νι, κ Ι οι περα.στικοι, πou!pχoντ ν, lςpeur v, ξ ν6.ρχoντ ν, έξ φ νι'ζoντα,ν στορια. α,υτοίί τοίί σuλλ6γo\) - κα,ι ώ!ν σψετο,ε!να,ι το λίκυο το{) «Μονα;δικοίί» - πρέπει νσ. μπouμε στο πετσι το{) γερμα,νικο{), κ6,.ι.o\) των Sια,νoouμινων μεταξύ )830 κα! 'Η Γερμ νι τιxρα.ζ6τ ν τ6τε σuνθ4ιελ σ.πο τ θpτισκευτικ κp:τικ 'O 6Ι το{) Ί ψοίί», τοίί Στρά.ou 3, χ,ρoνoλoγεττ ι α.υτ τ ν έπoχ - κ Ι σ.πο τις πολιτικές λψ,περαλιστικές τά.σει πou lμ.ελλ ν νσ. τ λήξουν στ-η γερμ νικ έπ νά.'(jτμτι το{) ΣτoU Άπελεόθερouς, οι ΣUΖτιτ'ήσεις περιστρέ<ροντα,ν γύρω ιiπo τούς πά.ντες κα,ι τ&. πά.ντ τν πολιτικ'ή, τb σoσι ισμό (στηυ κoμμoυνιστι"x μορφ'ή τοο), τον ιiντι τισμ.o (πou &ρχιζε τ6τε vά. έκδτιλώνετ ι), τη θεoλoγι, τ ν lvvot τi'jς σ.ρχi'jς. 'θεολ6γοι, δπως δ ΜπροίίΥΟ Μπά.ουερ4, κάθοντα,ν πλά.ι σέ ιiριστ-ε,ρouς δτιμοοιογρά.φους, πotτιτές, σιrryρα,φετς, φοιττιτές - πα,νεuτuχετς πω γλότωνα,ν τ ν ιiπo κα,θsδρα,ς δ δα,σκα,λια, - κα,ι μερικούς 'ά.ξιωμα.τικούς ιiκδμα., σ.π' α,υτούς που α,y [κα,υοι νσ. μιλήσουν κα,ι γι&. &λλα, πρά.γμσ.τα, έκτος σ.πο δ.λογα, κα,ι γυνατκες, κα,ι πou ετχα,ν ιiρκετ eucputιx ώστε ν' ιi<p'ήνo\)ν το μα.στιγιο κα.ι τον στ6μφο τους' στ ν π6ρτα,. Σόχνιχζα,ν άκ6μα. κα,ι μερικές «κυριερ>. Ό Μσ.ρξ κα.ι. 6 'ΈVΓXελ πά.λι, π'ήγαινα,ν croχνσ. ιiλλσ. δέν ξwεροορα,sιά.ζοντα.ν. Σσ.ν μπqέ:.ι και εζκονοχλά.στες πou "ίτα,ν, οι Άπελεόθερot, δέν ετχα,ν ο!)τε το καλότερο δυομα" OUτε τη γενικ έκτιμ'yjστι. Κυκλοφοροίίσα,ν φ-ημ.ες πώς στο{) ΧΙππελ γινοντα,ν πρα,γμα,τικσ. δpγι -- σ. iλσ. γερμα.νικά.. 'Ένα.ς ιiπo τouς ΠεΡιστα,σ:α,κους έπισκέπτες τouς, δ "ΑΡνολντ ΡΟίίγκε, τouς φώνα.-ξε μισ. μέρα,: «θέλετε νσ. κά.νετε ΤΟΙJς σ.πελεόθερους κα,! δέν κι>ττaτε σέ τι 66ρ6οΡο ετστε 6υθισμένοι.Δέν ιiπελευθεpώνoντα,ι μέ 6ρωμιές οι λα,ο!. κα,! οι δ.νθ,ρωπot. Kα,θα,ριστi'jτε πρωτα, οι!διot κα,ι μετσ. Υ ' ιiνα,λmετε!να, τέτοιο lpγο». Ή ιiφθovlα" δέν "ίτα,ν χα,ρα,κτrιριστικo τi'jς πσ,ρέα.ς τοίί ΧΙππελ. Κά.ποιο 6ρ υ πou δ κά.πελα.ς άι(ν#jψε νσ. σερ6ι,ρει, δ ΜπροΟ- 7

8 νο Μπάουερ και οί ά.λλοι ναγκά.στύjκα.ν 6γοσν ν ζύjτια.νέψo\}y στή λεωψόρο «Κάτω &.πο τις Φιλόρ'ες» ποτε, 6ρέθηκε ενας γενναιόδωρος ξένος πou κα.τάλιχ,βε τ-η,ν κατά. στασύj κα.ι, βρί:>κ(')'ιτάς ΤΎjY ευδια.φέροοοα. και διαοκθδαστική, 1φοσψέpθΎjΚ ν ξαναψέρύj την πιστωσrι στοσ ΧΙππελ στην πρώτύj ΤΎjς &'yvot'y)'ttl. Ό Μα.καίυ, στους Άπελεύθφους. 'Εμ.ψανιζότα.ν πάντα. με το ειρωνικό του χα. μόγελο, τα. ι1σύj'r1ένια γυαλισ. του, πou πίσω τους τα. γα.λα.νά του μάτια κτινa60λooσαν, μ' ενα. βλέμμα &.πόμακρο κα.ι διεισδυτικό. Ό Mακα.ΊU,μα.ς τον ζωγρα.ψιζει ψυχρό, κλειστό, 4δια.πέρα.στο, χωρις καμμια. &.νάγκύj να. &.νοιχτεί σε κανέναν, χωρις ν' &.Ψ'ήνει τιποτα. νά. φα.νεί &.πο τον έαυτό του' &.κq.ια. κα.ι στouς πιο στενούς του ψίλους, τίποτα. γιά. τις χα.ρες fι τις λύπες του, κα.μμιά. λεπτομέρεια. τύjς ΙδιωτικΎjς του ζωύjς. Στον κύκλο τοσ Στίρνερ δεν όπσ.ρχουν ουτε επιστήθιοι ψίλοι, ουτε α.σπονδοιεχθροι δ ΧIX;Ρα.κτήΡας του, ψα.ίνετα.ι, δεν ενέπνεε μεγάλα. πάθύj. Άπλός, εόθύς, ψύχρα.ιμος, σχεδον χωρις &.νάγκες, χωρις ΙδιοτροπΙες - α.ν εξαιρέσουμε το πάθος του γιά. τά. ποσρα: ετσι μα-ς τον π oooιάζει δ Mα.κα.ΙU, ΣUΜψωνα. με τά. λεγόμενα. δσων τον γνώρισα.ν &.πό κοντά. Δυνα.τΟς και συγκεντρωμένος στον έα.υτό του. την εποχ-η τοο δεύτερου γά-μου του (1843) - με τ-η Μαρία. Ν τά:νχαρτ, μιά. xαριτ.ιένύj Mεκλεμβouργια.νή, ξα.νθειά, όνει,ροπόλα, ΣUνiΧισθ'ηματικη και με &.ρκετη περιουσία. - δ ΣτΙρνερ εtjτανε στο πόγειό του. Π,ράγμα.τι, σε μερικους μύjνες επρόκειτο να εμφανιστεί «'Ο Μονα.' Kα.λλιεργΎjμένΎj, χωρις προκα.τα.λήψεις, Υι νεαρη γυνα.ίκα του πηγα.ιν,, α.υτ,/ ' Τ<ι. 3- " 'Α λ 'θ 'Α - ποσρα, κάπνιζε τη μακριά. πίπα, την τό:>ο &.γα.πητη στους ψοιτητές, κα.ι α.δειαζε με 1.ιεγάλ η εόχαριστ'yjση τά. μπιροπότηρα. τοο μπά,ρμπα. Χίππελ. Ό γά. ιoς τους δεν στάθηκε εότυχισμένος. Στ' αότιά. τοσ Μακαίυ ει:ρθσ:ιε δ &.ντίλαλος απο συκοι:ρα.ντίες που ε!χα.ν ct6xo τον Στίρνερ και &.ψορμ-η το γά-μο του. Τον!καΤΎjγ6pφα.ν πως ζq1jσε εις σά.ρος τύjς γυναικας του. O Μα.καΙυ θέλησε νά. μάθει τί κρισως σuvέβαινε. 'Έψαξε και σρύjκε τη ΜαρΙα. Ντάνχαρτ 8

9 στό ΛΟΥ'οίνο, γρι πλέον, θρησκόληπτη και σvρuφν'ή παυ ε!χε 15- ',μως &.ρκετ'ή μν μη γι να τοί} πεί πως «τύίς &.νέ6αινε τό αέμ.σ. στό κεψ,άλι στα'ι σκεφτότα'ι πως ένας ανθρωπος, με τ'ήν κοuλτοuρα και τις γνώσεις ΤΟί} Στίρνερ, μπόρεσε ν εκμετσ,λλεu().εί μι φτωχ'ή yuναίκα σαν αυτήν και ν προδώσει τήν εμ1\. στooόνη της κατα.σπα "ταλώντας τ'ήν περιοuσισ, της κατ τό κέψι τοu». "Αλλοι εψτασαν 'ΚαΙ πιό μακριά. : όπαινίχθύτ.ι<.αν πως αυτό τό τέρας εγωϊσμοο, ε6ρισκε, δ θεός ξέρει πoι σαδιστική α.πόλαuση, στό ν πηγαίνει τ'ή YUvιxlxa τοu στους 'ΑπελεόΗερouς και ν τή 6λέπει ν δια6ρών.ε ται και ν διαφθείρεται όλικ 'ΚαΙ 'ήθικά. Π 00 6.ρίσκεται &.λ 'θεια σε 13λα. αυτά; Σέ γενικές γ;ραμ.μές, σuμψωνω με τήν άποψη τοο MακαΙU. "Λπειροι και οι GUb στ σικoνoμικ - 'ΚαΙ κuριως δ ΣτΙιρνε.ρ ποο -ΏΠΎίρξε πάντα φτωχός - άφησαν κατά πσ.σα πι&νότητα ν τους γλιστρ σοuν τ λεφτ &.πό τ χέρια. 'Ανα.μφίI60λα, ευαίσθητη "Μαρία Ντ&.:νχιφτ δεν κατάλιχ.6ε τό μευάλο στοχαστή που τύίς ζ τησε ν γίνει σόντροψος στήν περιπλάνησ τou. 'Αναμφίβολα επισης, οεν 6ρijΧε σ' «υ:6ν, τό φίλο που περιμενε,,'i και δ ΣτΙρνερ "οεν ήταν &.ναίσθητος".ητ/;;ν μσ.λλον ρωμαντικός. ΛΙΥΟ κιχ.ιρό μετ το γάμο τouς, ζοίίσαϊ περ σσότερo σ σuυκάτοικοι παρ σ ΣU "ζuγοι. "Εφτα.σε κάποια στιγμή που δ χωρισμός ήταν &.ναπόφεu κτος. Χώ,ρι-σαν τό Ό ΣτΙρνερ, κά'θε α.λλο παp τεμπέλης, σuνέxισε νσ. γρά.ψει. Ο!)τε σι οικογενειακές τοu στενοχιjψιες, ουτε εκείνες ποο του εφερε 1) εκ.οοση τοίί «Μοναδικοίί» μ.πόρεσαν ν ελαττώσοuν τ'ήν πνεuματι -χή ΤfJU γονιμότητα. "Εκανε μισ. μετά.φραση, με δικά τοu σχόλια και πιφατηρήσεις, τι"ίjν 6σ.σικων ερυων των "Aν μ ΣμΙθ και Ζα.ν 'Μ;;:ατΙστ Σcι.ί5 που εκδόθηκε στ η ΛειψΙα τό , σε όχτω τόμοuς. Τό 1852 εμφανιζόταν στό Βερολίνο άλλο ενσ. 6ι,6λΙ0 τοu : «'Iστopί τής 'ΑντιΟρά.σεως», σ ouο τόμοuς. Τό 1852, και πάλι μισ. μετάφρ:χ.ση μέ δικά τοu σχόλια, ένός ψuλλc,sl0u τοίί Σαί, «Κεφάλαιο και Τόκος», τuτ:ωμένη στό Άμ6οίίργο. ΚαΙ δέν άκοόυετσ.ι πια. τί1'οτιχ ΥΙ' αιjτόν. Ό Μακαίu μσ.ς τόν πιχροu ιά.ζε τα.λαιπωρημένο άπό τη φτιί)χεια, '1& περιπλανιέται ε ;οω κι εκεί αλλάζοντας σuνεχιί)ς σπίτια - που τα. &.νεκάλuφε δλα 9

10 δ ά.χoόραστ 6ι ριi<po του. Δεν πfryαιυε πια. πouθενιi, δεν Ι6λε- 'ιtε χανέyaν, ά.πέψειυυε ΤOιυ παλιoό του <pίλoo. "Ε6γαζε τ μέρα.. δ=tω μποροοσε. Τπογραψόταν ά.χό.μα όχτωρ ψιλoσo<pιιx, ένώ στήν πραγμaτιχότητα ταν πα.ραυγελιο όχo. ΤΟ 1853 π'ij'yε υo <poρέ στ ψυλαχ'ij για. χρέη. Tέλo. 6pi'jxe Χιiπoια &.v xoόqmyj στο τελευταίο του σπίτι, να έπιπλωμέ- νο δωμά,τιο στήν πανσιον Χιiπoια.ς χυρlα. Βά.ις, που Ιδειξε μεγά.λη χατανόηση στον νοιχά.ρη της. Πέθανε στις 25 'ΙουνΙου 1856._ μετα. ά.πο μόλυνση που τοίι πρoχιiλεσε το τσιμπυχ.ι.ιχ μιά μυιγας. Ή περιπλιiνησ του ε!χε λήξει. ΤΗταν περιπou 50 έτών.λίύo πα.ρακολοόθησαν τ ν κφεία. τou μετα.ξυ αυτών, ταν και δύο «'Aπ λεό6ερoι» δ ΜπρoUνο ΜπΜυερ κι δ Λοόντβιχ Μποόλ. οε τελευτα.ίε Ιρευνες τοσ ΜακαΙυ, Ιδειξαν πώς τα. δύο τελευτιχία χρόνια ti'j; ζωi'jς τou cruγyρω:pέα. τοσ "ΜovaOικοίΙ» δέν ταν 6υθισμένα at'ij ψτώχε:α κα.ι τη μοναξια. δπω νόμ:ζαν. Xιipη, σε μια. ά.σψά.λεια ζωi'jς ti'j; μητέρας του, 'ti'j; δποια.ς έπέζησε υo χρόνια, κέρδισε το 1854 ενιχ χaτoμμόριo, ΠOI τοσ έπέτρεψε να. καθησυχά.σει τους πιστωτές του κιχί να. περά.σει ΧωΡΙς 6ιiσιxνα τονλιγο κιχιρο που τοσ ψελλε ά.κ6μα να. ζ σει. Ό Στlρνερ δεν ά.ναμιχθηκε με τό λα.ό δπω οε ΜπακoUνιν.-' Κροπότκιν, Τολστόυ. Δεν aψησε Ιργο όγκώ'δες,δπως δ ΠρouvτόY- δεν ε!χε τή σσψια τou Έλιζε Ρεκλό, τ ν συνδυασμένη μέ ευαυγελικ ά.γαwτητα OUτε ε!ναι &,ριστoκριiτης δπως δ Νίτσε ε!νιχι ε νας ά.πό μάς. ΚιΧποιος πou ποτε δεν έξασψιχλιστηχε με.μια. χα.ι σιγouρη θέση η ενα στιχθερό εισόδημα πou ποτε δεν γνώρισετ δόξα πou συνοδεόει ΤΟ,')ς διιiσημoυς χατιχτρεγμένους, τους μα- χητικους έπιχνα.στάτες, τους εδρυτες σχολών. τα. Ι6γαζε πέριχ δ- πως μποροοσε χι ά.ντι για. τήν τψ. που &.ποον3ει πιχντα '1ι μπουρ- ζουιχζίιχ - πα.ρ' δλη 't'ij δράσ'ή τους - στους μεγιiλouς έπα.ναστιiτες, σ' αυτόν γιj.ρισε περιψρονητικα. τις πλιχτες δπως κιχνει πιχν- τα. για. να. πνίξει τους &στιχτους, αuτouς που οεν χωράνε πουθενά;; και οεν πα.ρέχουν χα.μμια. iγγόηση. Ε. 'ΑΡμ&ν 10

11 ΟΙΛΑΝΘΑΣΜΕΝΕΣΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΜΑΣ& Τώρα που έποχή μας ψά.χνει να. 6ρε! τ λέξη πο,υ θα. έκ- ψ,ρ άζ ει το πνεi}ι...ια ΤYjς, π μπoλα 6νόμιχτα lxouv 6γε! στο προσκήνιο και το καθένα τοuς διατεινεται πώς ε!ναι το σωστό. Σε κά.θε. πεδίο πα,ρouσιάζεται το πιο ά.λλόκοτο μπέρ εμα πcφατά.ξεων κα γυρω ά.π' το κouψά.ρι τijς κλyjρονομιιχς το{) παιρελθόvτoς σu'yαθ.ρoι ζονται τα. γερά.κια τijς στιγμijς. Πτώματα πολιτικά., κοινωνικά., θρyjσκεuτικά., έπιστημονικά., καλλιτεχνικα. 1{θικα. και rί.λλα, εχouν πλr ψuρισει τον τόπο και ωσποι) να. λuώσει και το τ ελεuτα!ο, ά.έρας δεν θα. κα.θα-ρισει κσ.ι οι rί.ν&ρωπoι δε θα..μποροον ν' ά.νσ.σά.. 'YCiUV.. ΧωρΙς τ δική μας σuμπcφά.στασyj, έπoχ δεν π,ρόκειταt να. 6ρε! τ σωστυι λέξyj π.ρέπει έμιείς να. ψρoντίσouμε. "Αν δμως τόσα πολη έξocρτωνται ά.πο έμα.ς, τί πιο λαυικο ά.π' το να. ρωτήσοuμε ποιους μιχς εκα.ναν κα.ι ποιους σκοπεοοuv να. μιχς xixyouy; ΤΟ έ pιl}τημ &.ψο.ριχ τ ν πσ,ιδεία, με τυιν δποισ. προσπαθοον να. μιχς κά.vouv Ικανους να. Οφιοu,ργφοuμ.ε αυτυι ΤΥΙ λέξyj. Καλλι εργοον, & ραγε, εόσuνείοψ:χ ΤΥΙ δuvcxτ6τητά. μας να. γινοψε δyjμιοuργοι 11 μάς ά.ντιμετωπιζοuν &.πλως σα.ν δημιοuργwατα πού <pooyj τοuς έπι.οέχεται πως ε!ναι και κά.βε κοινωνικό μας θέμ.α για. τυιν &.κρι6εια, ε!ναι το σοοαρώτερο, &.ψοο δλα τα. &λλα έξσ.ρτωνται ά.πο αυτό. Γiνετε κά.τι έξι:χ.ιρετικο και θα. ά.ποοώσετε κά.τι έξαφετικό γινετε «δ καθένας τέλεια δημιουργwα τοο!αuτοu του» και fι κοινωνισ. σσ.ς, 1j κοινωνική σας ζωή, θα. ylvouv κι αυτες τέλειες. Γι' σ.υτο κα.ι κε!νσ που πά.νω ά.π' δλα μιχς ένοιαφέρει ε!να.ι τι μιχς εκσ.ναν τον καιρό 11

12 -πσu είμσ.στσ.ν εuπλσ.ποι. ΤΟ θέμσ. της πσ.ιδείσ.ς ετνσ.ι θέμσ. ζωτικό. Λότο εχει πι γίνει pκετα. σ φές, κσ.ι, έδω και λίγσ. χρόνισ., δ πόλεμος μ ίν τα.ι στο χωρο της πσ.ιδείσ.ς με μια. ζέσ'yj κα.ι μια. εlλι.κρίνεισ. που ξεπε.ρνοσν κα.τα. πολυ έκετνες του πολιτικ<ισ χώρ<ιu. (... ) Μο ετνα.: οι παιρα.τάξεις που διεκδtκoσν τ vlx'yj' κσ.ι iι κά..eε μιά.. τως διατείνετα.ι πως iι δική Τ'Yjς &px πα.ιδεία.ς ά.ντσ.ποκ.ρίνετσ.ι σωστότερα. κα.ι πληρέστερα. στις ά.πα.ιτήσεις μα.ς: οι 00- μσ.νιστες κα.ι οι ρεαλιστές. (... ) Ή Πε.Ρίοδος ά.νά..μεσα. στ Μετα.:ΡΡόθφσ'Yj πσ.νά..στσ.σύj7 πρ<ισδιο.ρίζετσ.ι κ έδω, μι κσ.ι σκοπεόω ν το ά.νσ.πτόξω λεπτομερέστερσ. σε.!λ 'λ'yj εόκαφίσ. - ά.πο τ oχla'yj μετσ.ξυ μεγάλων κσ.ι μικρων, Kuρίων κσ.ι δοόλων, Ισχυριί>Υ κσ.ι ά.νίσχυρων, με δυο λόγισ.,ετνσ.ι περίοδοδος όποτελείσ.ς. Πέρα. ά.πο τα. διά..ψορσ. λλσ. μέσσ., πσu χρη σίμεοον για. τ ν έξαισψά.λισ'yj κά..ποισ.ς όπεροχης, iι μόρφωσ'yj, σ 'μ<ιp lδόνσ.μύjς, εψερνε τον κά.τοχό Τ'Yjς σε κσ.λότερ'yj μοί:ρσ. να.ντι στον &:ιοιρο που τ ν είχε στφηθε!" κσ.ι δ μορψωμένος θεω,ρεττο νθpωπoς με έπιβολή, με κόρος: ήτσ.ν α.όθεντισ.. Δεν μπορο!}σε δ δποιοσδήποτε ν &'πολα:,.6ιχνει τόση έπφροή και δόναμη, α.ρσ., iι πσ.:δείσ. δεν ήτσ.γ γ:ά. δπo:oν ήπoτε' ιμ.ι έκπσ.ιδευση λοιπον προσιτ-ή σε δλου; θα. έρχόταν σε ά.ντίφαση με την ά.px αότή. Ή έκπαί,δεοοη που τοποθετετ σε θέση ΙσΥύος και δτιμ.ιουργετ αuθεντίες και ά.ψέντες, τ-ήν έπ?xrι αότ-ή τιί>ν Κυρίων, ήταν ενα,iigao κυ.ρισ.ρχ(α.ς. Άλλ fι Έπσ.νά.σΤ7.ση εσπα.σε κα.ι δοόλου κα.ι πρόβαλε μι νέα. ά.ρχή: δ καθένας ετνσ.ι κόριος το!} έσ.υτοσ του. ΦυΊική συνέπεισ. αότης της ά.ρχης ήταν iι <ivciyx'yj ν γίνει fι πσ.ιδείσ., που ά.ναμφισο ήτ'yjτσ. δημιουργετ Ισχυροός, καθολ.κή, κσ.ι αότoμc'ιτως fι ά.νσ.ζήτηση μια.ς ά.λ'yjθιν κα.θολικης πσ.ιoεllχς γινε χρέος. (... ) Στήν Ιδέσ. σ.ότη ιxytttcixe'yjxe πεισμσ.τικα. fι Ιδέσ. της προνομισ.κης παιδείας, οι δε ά.ντιδικίες και Οισ,μά.χες τους, περνώ- 12

13 ντας μ.έσα ά.πό πά.μπολλες ψά.σεις και χίλια δυό ονόματα, συνεχίζονται μέχ,ρι σήμ.ερα. Γιά. τις ά.ντιψε'ρόμενες θέσεις που χαρακτηριζουν τ C.'ιτίπαλα στρατόπεδα., Θά. κρατήσουμε τά. Ονό,μα.τα οόμα-, νισμός και ρεαλισμός, 5χι 6έ6αια σά.ν τά. πιό επιτυχη, ά.λλά. σά.ν τά., πιο καθιερωμένα. ά.πό τη χρήση. <Qς την εποχη ΠQU δ Διαψωτ:σμός αιρχισε νά. δ:αλύει τα., σκοτά.δια τόν 180 αιώνα, iι λεγόμενη «&'νωτφα. μόρψωσύj», ποu- 6ρισκόταν άιδιαμαρτόρητα. στά. χέρια των οόμο;ν:στων, στηριζόταυ' σχεόόν ά.ποκλειστικά. στην κατανόηση των ά,ρχαίων κλα.σσικων. (... ) Καί κα.θως δ ά.ρχαίος κόαμος, μέσω των κλασσικων και της BΙ6 oυ, κυριαρχοσσε πά.νω μα.ς σά.ν αόθεντία, iι συνθήκη &'ψέντη και δούλου ά.ποτελοσσε - πρά.γμα που ά.πο6εικνύεται και Ιστσ,ρικά. - την οόσια της δλ ης μας δραστηριότητας. (... ) Κι &'κόμα, iι. έκπαί-δευση αότη δεν μποροσσε παρά. νά. μείνει ά.π' &.ρχης μ.έχρ: τέλους ψορμα.λιστική. ΚαΙ τοστο, &'ψ' ένός μεν γιατι ά.πό την πολλοίις α.ιωνες πριν, πεθαμένη και θα.μένη &,ρχαιότητα, πος, δηλαδ η iι ψcψμα των γρα.μμάτων και της τέχνης είχαν διασux}εί, και &'ψ' έτέρου, γιατι iι κυριαρχία. πάνω στοίις ά.νθρώπους έπιτυγχά.νετι>;ι Κ:1.,! έξαοψαλίζεται με την έντελως τυπ κη, μονάχα όπε, τητα γιά. νά. έπι6ληθεί κανεις πά.νω στοίις &'δέξιους. (...) Έν τω μεταξό, χάρη στην θηση τού Δ:ο;ψωτισμοσ,. &ναπτυσσόταν δλο καί περισίότερο ενα πνεσμα &'ντιθετο σ' α.uτόν' τον ψορμι7.λισμό και iι διεκδlκηση των ά.ναφαιρετων και καθaλι- κων δικα.ιωμάτων τοσ α.νθρώπου συμι καθoλ κύjς παιδείας. Ή &'πουσία ρεαλιστικων 6άσεων, που νά. 6,ρΙσκονται οηλαοη σε άμεση σχέση με τή ζω-ή, ά.πο τις έκπαι:δευτ: κες μεμδους ποίι α.κολοu80uσαν, και συνεχιζουν &.κόμα. Υ' &.κολouθσσν οι οu,.,.ια.νιστές, τα.ν δλοψάνερη κα.ι ilκαvε &.κ6μα πιο έπιτα.κτικη τήν ά.νάγκη γ:ά μ:ά θετικότερη παι,δεια. Ή γνώση lπρεπε ν& ετναι ζω-ή, νά ετναι 6Ιωμα' γιατι μόνον στην πραγμάτωσ-ή της δρισκετα.ι iι τε, λείο τις. πρωτες ύλες γιά τή ζω-ή, νά προσφέρουν σε δλους κάτι ΧΡ'!ισφο, και γιά το λόγο α.ότό, νά. τrλς κερδίσουν δλους με το 13

14 :μέρο; cx.utyj; τής προετοιμcx.σιcx.; για. τ ζω 'Xcx.t να. to.,j; στρέφouν προς το σχολ-εϊο, τότε οε θα. ετχε 'Xcx.VEl; να. ζηλεύει τους «γριψμσ.τισμένοuς» για. τις εhοικες tou; γνώσεις, 'Xcx.l δ lcx.o; οε θάιτcx.ν πλέον &.μ.ύ'yjτoς. Ή κcx.τά:ργψη του EEpcx.tElou 'tfuv μορφωμένων ιxcx.t του ποι,μνίοι) των &.γρcx.μμ.άιτων cx.ut Elvcx.t 1ι έπι'οίωξη τοο PEcx.lι υ, xcx.l γι' cx.uto tlvcx.t πιο π.ροχωρψένος σ.πο τον ooμaνισμό. 'Ή &.ψq.ι.oιωση των κλcx.σmκων τής &.ρχα:ότ'yjτcx.ς Ι&ρχισε να. χάινει locx.ψo; και, μαζί της,!xcx.ot 'Xcx.l 1ι πcx.νισχuρη cx.ugeyτlcx. το ψωτοστέψcx.νό της. Ή έπoχ μα.ς &'ρ,υ'ήθηκε το σε6cx.σμo προς τ λσγιότητcx., σπως α:ρνιέτcx.ι 'Xcx.l κάιθε σεοcx.σμq. γενικώτερcx.. (...) Πάιντως, 1ι οιάιθεση των οιψ.cx.νιστων να. 'iσ\)voεθoυν με -τό παρελθόν 'Xcx.l 1ι τάιση των "Ecx.ltoτfuV να. οεθοον με το Πα.Ρόν, 'Οε <plpyouy πcφα. τ ν 'Xuptcx.pxlcx. πά,νω στο έφ'ήμερο. Ένω μόνο τό πνεομα. που 'Xcx.tcx.VOE! τόν!ιχuτό τοι) tlvcx.l αιιώνιο. Γι' cx.utb και fι όπόπcx.ση' που!,oωocx.v στυιν Ισότ'Yjτα. 'Xcx.l την έλεuθερια. tlvcx.l έ ξηρτημένη. Πράιγμcx.τι, μπορεϊ να. έξισωθεί 'Xcx.VEl; με τους &λλοuς, να. 'ιiπcx.λλcx.γετ &.πο τ ν xu.ρlcx.pxlcx. μως με τον!cx.uτό tou, τ-ην ΙσορροπΙα. 'Xcx.l τ ν συμφιλιωση tij; l -φήμε,ρης με τ-η, ση Τής ψuσικότ'yjτάις το\) σε πνεuματικότ'yjτcx., με oub lόylcx., για. ττιν!νότη::α. και τ ν παντdοuνcx.μιcx. του έγι, που!χει cx.uτά.ρκειcx. -ytcx.tt 'οεν ά.φ'ήνει να. όπάιρξε: τιποτα. ξένο Ι!ξω &.πο τον!cx.uτό του, Μσκολα. θάιορισκε κανεις!στω 'Xcx.l μια. όπόνοια. σ' cx.ut τ-ην &.ρχοή. Κι &'1 fι έλεuθερια. κcx.τcx.κτ'ήθηκε - fι!λεuθφία. σα.ν α:νεςcx.ρ 'τησια. α:πο τις α:ρχες - οεν!παφε φως να. OΤEPELtcx.t το cx.uτεξούσιο' κι οδτε πάιλι χσ.ρισε στον &νθ,ρωπο cx.utovolllcx. 'Xcx.l πνεijμα. ίi - νόητο, &.πελεuθερωμένο οηλcx.ο'ή, &.πό τιχ σκcφπcx.νroάισμcx.τcx. Τής νόησύjς. Blocx.tιx, δ &νθρωπος με τ-ην τuπικ'ή μόρψωση, οεν "ίταν 1Juvcx.tov να. ξ,εφύγει α:πό τόν ώκεcx.νο που &.ντcx.νcx.κλουσε τ'ήν κιχθολικ'ή πcx.ιοειcx., 'Xcx.t &.πό &νβρωπος «α:νωτέρας μορφώσεως»!γινε!νθρωπος «ε,lοικ1jς 'μορφώσεως» (κcx.ι σιχν τέτ')ιος oιατύjρετ <puotxιx ',,:-ήν &.Οιcx.ψιλον1ΚΨΥ) &'ξια. του!φόσον -Υι καιθολικ-η παιοεία. πρέπ-ει να.!πεκτεινετcx.ι μέχρι τις τελεuταtες μονομέρειες τής ει'οικής πcx.ι ΟεΙcx.ς). ΆλλιΧ xcx.t δ έκπcx.ιοεu',.ιένος σύ(.ιφωνα με τις &.ρχές τοl} '14

15 ,ρειχλισμ{){} &νθρ ωπος;, δέν προχώρησε π &λλouς, τήν έλεuθερια. ά.πο σ.λλouς, οϋτε ξεπέριχσε τον λεγόμενο -«τφα.κτικο &νθ{jωπo». Φυσικά, 1ι κενή' εόγένεισ. τou ouc,,"ιxytatij, 'tou διχυ'8η, δέν ofjτιχν δυνιχτον νά. ά.ποψόγει τήν πτώσ'η' &λλά. δ γι 'Χ'ητής &'κτινοοολοσσε το χιχλκοπρσ.σινο τ{){} όλισμοϋ κα.ι δέν ofjτα.ν -τίποτα. περισσότερο &'πο gvιxy κα.κόγοοοτο μιχτερια.λιστ1ι. Διχνδισμ,ος κα.ι όλιομ,ός ΡΙΧΤ'ηΚιχν στό κυνf(yι έξιχφέτων νέ ων κιχι νειxνt'δων, ά.ντιχλλά,σσοντιχς μά,λιστα., πιχριχπλιχνητικά" πολλές ψορές, τήν &'ρμιχτωσιά, τους' δπότε, 1ψιxνΙζετιxι δ διχνδής! πιδεικνύοντιχς τόν χου'8ροειδη κυνισμό του, κιχι δ όλιστής τήν εό. Ύεν κ1ι το\) λευκότητιχ. Άνσ.μψισ61jτ'ηΤΙX, τό ζωντιχνό ξύλο τou ρόπιχλο\) των όλιστων θά. τσιχκισει πολι, σύντομα, τό ξερό ρσ.6δι τω ΠΙΧΡ'ηκμα.σμ.ένο\) διχυ'8ισμ{)ο' &'λλά. ζωντιχνό νεκρό, το κούτσοιψο ετνσ.ι κούτσ{)υρο' κι ιiν θέλουμε 1ι ψλ6γα. του πνεuμα.τoς νά: λιχ.μψει, τό κούτσουρο πρέπει νά. κιχε!. (... ) Τό 6σ.σικό σψά,λμσ. της!ποχης μιχς διιχιων!ζετιχι, για.τι 1ι γνώσ'η δέν δδηυεττιχι στήν κιχ.θιχρσ'η κιχι την τελειωσ-ή Τ'ης' γισ.τι μένει πά,ντσ. κιχ.τι το όλικό, τυπικό, κ τι θετικό' γισ.τι δέν!πεκτεινετσ.ι ως τό ά.πόλυτο γιιχτι μα.ς 6ιχριχΙνει σά.ν c:poρτιo. 'θά,πρεπε, σά.ν τouς ά.ρχιχιους, νσ. ζητα. κιχνεις τή Λffj'η, νσ. πινει ιiπo τή θιχt)j.ι.ιχτοufjγή ΠηΥ1ι τ-ης' ιiλλιως δέν πρόκειτιχι ποτέ νά: ψτά.σει τόν σ.υτ6 τοο. (... ) Ή &'λ-ηθινή γνώσ'η τελειώνετα.ι μόλις πά.ψει νσ. ετνιχι γνώσ'η κιχι ξιχνιχ6ρ,ετ,.μετιχμφψωμέν'η σέ & ώπιyo Ίνστικτο, τήν ά.μroότητα. της... θέλ'ησ'ης. 'Έτσι, ΙΧότός ποο γισ. 'Πολλσ. χρόνια. ά.νιxζ'ητogσε τον «προορισμό το\)>>, θσ. Ιξει ΙSλες τις ιiνφυχιες κιχι τσ. προσκ\)y'frr1ιχτιχ της. &'να.ζ1jτ'ησ1ις το\) μέσιχ στη Λ1ιθ'η μια.ς &'πλr;ς ιχ!σθ'ησ'ης, νός ένστικτου πou στό ξης θσ..τόν 'Xa&ι8wet. σ' ιχότο 6ρηκε τον «προορισμό του». Λότό πού κ\)νηυouσε μιχνιιχσμένιχ μές &'πό χ/λιιχ δ\)ό στενσ. κιχι μovoπά.τισ., &'μέσως 'μόλις &'νιχγνωριστετ, ψouντώνει σά.ν ψλόγιχ 1jetXij; θέλησ'ης κα! ιiνά.6ει τήν κιχρδισ. τou XIlVηyou του, πou δέν χά,νετιχι πισ. σέ ιiνσ.ζητ1ισεις άλλσ. ξιxνιxχiερι8ιζει τή ζωντά.νιιχ κιχι τήν ψοοικότητά. -το\). 15

16 (... ) Αδ.τΟ ε!ν ι το τέλος κ Ι συγχρόνως ή &ποθέωση κ Ι fι Ιωνιότητ της γνώσης: ή γνώση που εxoντ ς ξα.ν γίνει, σσ.ν θέληση πιι:i, άμεση κ Ι φυσική, λειτουργετ κα.ι &πoκα.λύπτετ ι μενέα. μ.o,ρψ'1j κ Ι σε κά.θε ένέργει. Ή θέληση δεν κα.τέχει τήν πρώ _η θέση στή φυσική' σεφet, 8πως θέλουν νσ. μιχς κι:iνoυν νσ. πιστέψουμζ οι πρα.κτικοι δεν μπορουμ.ε νσ. πα.ρα.κ Ψοuμε τή γνώση γισ. να ψτι:iσoιψ.ε, τι:ixα., πιο γρήγορα. στή θέληση. ' Ίσσ.,- Τ σσ.., ή γνώση ε!να.ι έκιεινη που κα.τα.λήγει, κορuψούv-ενη, σε θέληση - μόλις άπ06ά.λλει τήν σuγκεκριμένη μορφή της κα.ι α.ύτοοημιουργηθετ σσ.ν πνεσμ που «πλά.θει μόνο το δικό ΤΟι} σω,μα.». Γι' ύτo κα.ι οι π,ρόσκ δ."oιo'μoς και δ όλισμός, πρoσκoλλωντ ι σε μισ. δ OΙooOήπoτε πα.ιθεία. που δ ν φέρνει σ' αύτόν τον τα.υτόχρονο θι:iνα.τo κ Ι άνά.ληψη της γνώσης. Μισ. γνώση ΠΟ\J δεν OιOλ(ζετ ι κα.ι οεν συγκεντρώνετσ..ι πρός τή θέληση ή, με λλ λόγια., μισ. γνώση που κα.τ φέρνει μoνάx νσ. με 6α.ραίνει σrι.ν &.πόκτημ και σσ.ν 6ιός μου - &vτι νσ. ετνα.ι τόσο 6σ.θεισ. ταuτισμένη μ' ύτό ΠΟ') ετμ. ι, ώστε το Έγώ, κινούμενο έλεύθερ, χωρις νσ. σέ,ρνει μ ζι ΤΟι} κ νένα. φορτιο, νσ. Οια.σχΙζει τόν κόσμ,ο διατηρώντας άκέρ ιη τή φρεσκάιδα. των ΙσθήσεΙ:)ν θι:iτ ν πενιχρή τ.ρoετoιμ σί γισ. τη ςωή. Δ, εν άψήνοuν τσ. πρι:iγ τ νσ. ψθά.σοuν ώς το &φηρημέvo κι ο.,ιως, μoνά.x σ' ύτό 6.ρΙσκει κά.θε συγκεκριμένη γνώση την άληθινή της oικ Ιωση, γι τl' σ' α.ύτο ή δλη μηδενίζετα.ι πρά.γμα.τι, έξα.ολώνετα.ι, ενω τα.υτόχρονα., δ νθρωπoς φθά.νει στή-ν κ θα.ρή κ<ιι εσχα.τη άπελειxjέρωση. Μόνον στήν άψα.ι,ρεση να.ι μόνον έκετνος που άπέρριψε τό συγκεκριμένο κα.ι κα.ρπώθηκε α.ύτο που τοσ άπέσπα.σε, 6α.σα.νΙζοντά.ς το μέσα. στήν νότητα. τοί) 'Εγώ tou.. '" Αν τό α.rτημα. τou κα.ι,ροσ μας ετνα.ι νσ. ΠΡΟω{}ήσοuμε - τώρα. που πισ. κσ..τα.κτήσα.με - την έλευθερια. της σκέψης ώς τδ άκρlχτο έκετνο σημείο δπου μετα.μορφώνετα.ι σε έλεuθερια. της θέλησης, κα.ι νσ. την κ τα.στήσοu'μ, με τη μορφη lχύτή, άρχη μιιχς νέlχς έποχης, τότε, ή γνώση δεν μπορεί νά θέωρείτσ.ι τελικός σκοπος της πlxι.oει ς. Ό ρόλος lχύτος άνήκει στη θέληση που γεννι - 16

17 tat ά.π' ΤΥΙ γνώσ'1), και iι χa.ρακ't'1)ρtστtκ1j εκψρaο'1) αυτau, στό δ ποίο iι παυδεια. πρέπεt ν ά.π06λέπεt ε!να.t δ π Ρ ο σ ω π t κ ό f) έλεύθερος &νθρωπος. Ή ουσία. της ά.λήθεtας!γκεtτιχt στό ν ιiναjδυθεί μόν'1) Τ'1)ς, κιχι iι ά.νά;δοο'1) α.uτyι περν μές ά.πό τ ν 4- ποκιχ.λυφ'1) τοο έγώ, τ ν &πελευθ φωσή τυιν εσχατ'1) ά.φαιρεσ'1) η &'πόρρtφη κάθε &.ρχης, τ ν ξιχνακερδtq.ι.έτη ψuσtκότητα. Πλιiσμ.ατα τόσο τέλεια ά.λ'1)θtνά., δεν 6γηκιχν ποτε &'πό τό σχολείο, &ν μολατα.υτιχ όπ&:ρχοον, όπιiρχoυy π σ. Ρ τό σχολείο. "Αν τό σχολείο μ ς "ιivet Κlίρίa.ρΧOυς τών πραυμά.των, τό πολ\)-πολυ Κlί.ρίιxρχoυς της ψύσ'1)ς μας, διόλου δεν crrιμacvet πως μ ς xιivet κιχι έλεόθε,ρες ψύσεις. Κcx.μμι γνώσ'1), δσοδήποτε πλατει κα.ι 6ιxGetάo, ΚlXol1'μ ευστροφια. και δξύτ'1jtα. πνεuc..ι.σ.τος, κα.μμt OLcx.λExttx δεινότ'1)τα. δεν μα.ς σώζει &'πό τόν έκχυ'διχϊσμό ψ'1)ς κα.ι της θέλησ'1)ς, Δεν e!yιxt 6έ6ιχιιχ πρός τιμ ν τοο σχολειο'.> το ΟΤΙ 6yαίνoliμε &'π' αυτο χωρις έγωϊσμό. 'Όλες οι μορφες της αυτιiρεσκ'1)ς ματιχιοδοξίιχς κιχι &'πλrιστίας, γριχψειοκριχτtκης ψιλα Cοξίιχς, μ'1)χιχνtκης κιχι δοtjλικης συyδυιiζoντιxι λcx.μ.πρ κιχι με τ ν πλιxτει γνώσ'1) κιχι με τ,ν λεπτ κλασσικυι μόρψιοο'1), κιχι κιχθως δλες aυτες οι γνώσεις δεν &'σκοσν κω,.ιμι έπι ριxσ'1) στ ν 'ήθική μιχς σuμπεριψoριi, iι τόχ'1) που τους έπιφυλιioσετιxι συνή(lως ε!ναι iι ά.πόλυτη &'χ,ρηστια, &.<Ρ' -ης στιγμης πιiφoυν ν εχουν έψιχρ, του τη σκόν'1) του σχολείου. ΚΙΧΙ δλσ. ιχυτά" έπειlδ ιx.τόμolί &νιχζ'1)τείτιχι στό ΤlίΠικό f) στό όλικό - στ ν καλύτερη περίπτω'1'1), κιχι στ δυό - κιχι δχι στ ν &'λψειιχ, στυιν κιχλλιέρ Υειιχ τοο &.λ '1jθι νοο &'νθρώπου. (... ) Στό χώρο της πιχιlδωυωγικης, &λλouς,,δεν ά.φ1ινουυ Τχνος έλεuθεριιxς ν ξεμυτισει, τσιχκιζοον oκtiee &'πόπε:ριχ &.ντιλουιιχς, ά.πιχtτουν όπιχκοή. Τό μόνο που τούς tvotιxcplpet ε!νιχι ενιχ. ντ,ρεσσιipισμιx στις ψό,ρμες κιχι τ ν πρcx.κτt. κή, κιχι &πο τ μεν oόμ.ιxνιστικ μιχυεφείιχ 6γΙΧίνουΥ μονά,χιχ σα ψολουιώτcx.τοι, &.πό δε τ ρειxλιστικ μόνον «χρήσιμοι πολίτες»' &.λλ κιχι οι πρώτοι. xcx.t οι oeutepot ε!νιχι πλά,σμιχτιχ. όποτιχγι.ιένcx.. 17

18 Ή καλ «στόφα.» τijς &νuπα.κcyijς κα.τα.πνίγετα.ι 6ία.ια., κα.ί, μιχζι μ' α.υτήν, fι έξέλιξη Τής γνώσης σε έλευθε.ρη θέληση. ΤΟ πνεύ1,.ια. λοιπον τοο ψιλιστα.ϊσμοο ε!να.ι &ποτέλεσ.μα. τijς σχολικής ζωής. 'Όπως στα πα.ιδtκ<χ. μα.ς χρόνια. μά:θα.με να σψμορψωνόμα.στε με δ,τιδήποτε μα.ς έπέοα.λλα.ν, ετσι κι &ργότερα. σt>1ψορφωνόμ,α.στε κα.! προσα,ρμαζόμ,α.στε στις περιστά.σεις, &κολοuf)οcψ.ε τον κα.φό, γινόμα.στε οι υπηρέτες του κα.ι οι λεγόμ,ενοι λοιπον κα.λλιεργείτα.ι, &ντι για το πν:εομ,α. «κα.λοι πολίτες». ΠοΟ ρησια.κο πνευμ,α.; που έκπα.ιόεύουν, &ντι για τον σ.νθρωπο πο,) \1α.θα.ίνει, τον σ.νθρωπο που δφιουργεί; που γίνετα.ι δ δά.σκα.λος σuνφγά.της, που &νιxγνω,ρίζετα. θέλησης; Που τέλος πά.ντων δ έλευθερος σ.νθρωπος, κα.ί 15χι δ σ.πλώς μ,ο.ρψωμ.ένος, δρ!ζετα.ι σκοπός; 'Όχι σε πολλα V-tpYj, δυστυχώς. θα &ρχίσουν δμως να βλέπουν δλο κα.ί πιο κα.θα.ρά., πώς (1) τε fι μόρφωση, OUτε δ πολιτισ.μ,ος ε!να.ι το μ,εγά.λο κα.τόρθωμ.α. τοο α.νθρώπου, &λλα το α.υτεξουσιο. Πρέπει λοιπον fι μ ό Ρ Ψ ω - σ η να. πα.ρα.μ,ελ ηθεί; ΚΟΟθε σ.λλο &ψοο δεν είμ,α.στε δια.τεθε'ιμένοι να &ψήσοuv-ε τ ν έλεt>θερία. τijς σκέψης να χα.θεί πα.ρα Ι ιόνον μέσα. στ 'ν τα.μ,ορφωθεί. Άφοο κα.ι έφόσον δ σ.νθρωπος θεωρήσει ζήτημα. τιμής το να στηρίζετα.ι στον έα.υτό του, να. γνωρίζει δηλα.δή, τ ν α.tycοτέλεια., τ ν α.υτογνωσία., τ ν έλευθερία., α.υτομά.'τως τείνει κα.ι στ ν κα.τα.πολέμ,ηση τijς ιχ.γνοια.ς fι δποία. κα.θιστα. το ξένο &ντικειμενο ποu fι συνείδηση δεν εχει δια.περά.σει, &προσπέλα.στο κα.! έο,.ιπόδιο στ γνώση του έα.υτοϋ του. "Αν ξuπy'ήσoυν στους ιχνηρώπους τ ν ίδέα. τijς έλευθε-ρίας, οι έλευθεροι σ.νθ.ρωποι θα &γωνίζοντα.ι κά.θε στιγμυι νιχ κερδίζουν τ δική τους (έλεuθερία.. "Ας συνεχίσουν να τοuς κά.νουν σ.πλώς μoρφωμiνoυς, καί θα μπα ροον.&να πα.σα στιγμυι να :όποτά.σσοντα.ι στις πφιστά.σεις, με τον πιο λεπτο και κα.λλιεργφένο τρόπο και θα. όπηρετουν πιστα το πνευμα. Uποτα.γijς. Τί ε!να.ι στ ν πλειοψη:ρία. τους τα λεπτα κα.! κα.λλιεργημένιχ μ,α.ς πνεόμ.α.τα.; Σα.ρκα.στές, σκλά.60ι κ' cf. ίόιοι. ίοιοκτijτες σκλά.6ων, οε ρεα.λtστες lxoυ' κά.ποιο δίκιο δτα.ν όπερη:ρα.νεοοντα.ι γιιχ τ ο μεγά.λο τους πλεονέκτη. μ.α., να V - v έκπαι δ ε όo uν & νθ ρώπους σ. - 18

19 ,πλώς κσ.λλιεργ'υ)μένους &.λλσ. iνθρώποuς λογικους κα.ι χρ σιμoυς,τ.ολίτες. Ή βα.σικ τους &.ρχ, νσ. διδιiσκoυν το κιiθε 'tt σε σχέσ'υ) με τ ν «πρα.κτικ ζω», θσ. μποροοσε πριiγμα.τι νσ. &.να,γνωιπστε! σσ.ν φβλ'υ)μα, 'tij; έποιχijς μα.ς,,ά.:ρκεί ίμoνιiχα. νσ. μ ν έννοouoo.ν τ ν πpα.κτικ στην &.γορα.ία, Τ'Υ)ς εννοια.. Ή &.λύjθιν πρα.κτικ δεν ε!να.ι το νσ. βρείς ενα, δρόμο στ ζω, κα.ι 'ή &.ξία. Τ'Υ)ς δεν εγκειτα.ι στ ΧΡ'Y)σιμότΎjτιi Τ'Υ)ς γισ. τ ν έπιτυχία, π,ρα.κτικών σκοπών. Ή &.λ'y)θιν πρα.κτικη είνα.ι έκείν'υ) που έπ'ιψέπει στον έλεόθερο ανθρωπο νσ. &.ποκ!χλυψθεί, κ!χι 'ή γνώσ'υ) ΠQU ξέρει νσ. πεθσ.ίνει είνα.ι έλεαθερία, που δίνει ζω. «Πρα.κτικ ζω»! Ναμ.ίζουν πως κιiτι μα.ς c!-:toιv μ'!χύτό' &.λλσ. κα.ι τσ. ζώα, &.κόμα. διιiγouν ζω πρα.κτικώτα.τ'υ): μόλις 'ή μψέρα. τους τελειώσει τ ν κα.νoνικ περίοδο α.πογα.λα.κτισμοο, -η &.να,ζητοσν τ ν τροψή τους γuρίζoν "α.ς σε λειβιiδια. κ Ι oio'y) κοιτσ. το κέψι τους, -η μπα.ίνουν στο ζυ ΥΟ τijς δουλεια.ς. Ό Σιiιτλιν, με τη βα.θειά. του Υ'ιώσ'Υ) τijς σtiμπε Ρlψο.ράς t:i>v ζώων, θα. μποροοοε νσ. πρoιχωρ σει τ σόγ'κρ' λυ πιο ooιeetci, (J)ς Τ Y κα.ρδισ. τijς θρησκεία.ς, α.ν κρίνouμε &.πο το lpyq του «'Eπιστ μ'y) τijς συμπεριψ(ψα.ς τών ζώων»8, ενα, 6:βλΙο πολυ,διδα.κτικο γισ. τ ν προσέγγισ'υ) που,έπιχειρεί &.νιiμεσα. στο 'ζώο κα.ι ΤΟΥ πολιτιqμέυο liν,θρωπ(j, ΤΟΥ πολιτισ:μένο ιiνθ'ρωπο καλ το ζώο. Ή IiΠοψ'Υ) α.υτή, «νσ. διμξουμ.ε τους &.νθρώπους σόμ.ψωνα, με τις &.YciYXE; 'tij; ΠΡα.κτικijς ζωijς», ψτιιiχνει μoνιiχα. &.νθρώπους με oxές, που σκέψτονται Κ!ΧΙ ενεργοσν σόμψωνα, μ,ε πεπqιθήσεις κ!χι όχι «νθρώπους που α,ύτοδημιουργοσυτα.ι έκ πεποιi3ήσεως ΠΥεό:.ιατα. νc.1-.ιοτα.γij, οχι έλεόθερα,. Έντελώς άλλο πριiγμα, είναι δ άνθρωπος, που το σuvo).q τιί)ν σκέψεω'l κα.ι ένεργειών του έξελίσσεται και α.ν!χνεώνετα.ι iστα.μιiτητα, &.πο έκείυον Πo;lJ μξνει πιστος στις πεποι&ήσεις του. οε πεποιθήσεις είνα.ι στμψες, δεν ρέουν Περ'/ώντ!Χς πιi'λι κα.ι πιiλι μες α.πο Τ Y κα.ρ6ιιi, οπως το α.τμα, που συνέχεια α.'1α.'/εώνετ!χι, α.λλσ. πα.γώνουν, γίνοντα.ι μιiζα, συμπαγ ς και παρα.μένουυ - α.κόμα κι οτ!χν δεν εχουν όπσ6λ'υ) θεί &.λλά. κατακτυιθζί - κιiτι το στα.τικό κι οχι μόνο, &.λλσ. θ'εω ΡΟΟΥΤα.ι κα.ι ίε.ρζς. Ή ρεα,λιστ:κ λοιπου πα.ιδεία μπορεί νσ. 6γιiζ'ει χσ.ρακτij:ρες στ!χθεροός, iλuγ:στοuς, δυνα.τοός, άνθρωπους &.κλόυύ) ',ους, &.ψοσιωμένες καρδιές, πριiγμα. που γισ. τον πεpι6όύjτό &.νδρισμό 19

20 μα. σ.ποτελε! σ.νεκτιμηto κέρo ' οι σλώνιot o.μω χα.ρα.κτi'jρε που fι στα.θε.ρότηtά. τoυ lγwειτα.ι στή ouνεxi'j ρο-η τi'j σ.οtά.κοπη& α.ύτoιqφιouργ(α. τoυ, κα.ι που εινα.ι aιιώνιoι σ.κρι6<i'>ς για.τι Otcx. μ!ψψώνοντα.ι 'Κά.θε στιγμ-η 'Κα.Ι για.τι fι πα.ροοι'κ-η κινηση των έκά.στοτε!κοηλώσεών ΤOO σ.πορρέει σ.πό τ-η φρεσ'κοοοα. κα.! τ-η οημιουργικ-η!νέ;ργεισ, τοο &.θά.νσ,του πνεόμ.α.τός τους, που οεν μα.ρα.ινετα.ι κσ,ι οεν γερν(ί. ποτε - σ.uτoι οεν ψτιά.χνοντα.t με τέτοισ, πα.ι ΟεΙα.. Λότο που ά.ποκα.λοσν στα.θερο χα.ρα.κτήρα., ειγσ,ι - κα.ι στ-ην κα.λότε.ρησ.κόμα. ν τελειωθε! πρέπει τα.tiτόxρoνα. ν γινει πά.σχων, ν νοιώθει τ-η:ν σ.να.τριχ(λα. κσ,ι τ ριγη τοσ ΧCφOύμενO\) πά.'&ους μ:άς &'oιά.κσjtης σ.νανέωσης κιχι σ.νιχγέυνησης. ΟΙ σ.κτίνες λοιπον τi'jς παιsε(ιχς πρέπε ι σε μι έστια: τ-ην πρoσωπικότηtιx. Ή γυώση, οσο 6α.θει κι φπεριστσ,τωμένη κι &'1 εινιχι, 'rj όσο πλα.τ ν εινιχι ιά.πόκτημσ, κα.ι 6:ός, παρ μόνον &'1 έξα.ψιχνισθεί μέσιχ στο! γώ, σ.π' οπου θ ξεπrιαήσει κα.ι πά.λι πα.vταqόνα.μη, σ ν θέληση, σα.., σόλληπτo κιχι σ.κατά.ληπτο πνεσμιχ. Ή γνώση cpθciνει σ' α.ύτ-η τήν' μετιχμό'ρςρωση μόλις πά.ψει ν μένει ΠΡΟσ'Κολλημένη σε σ.ντικε{μενα.,,ιόλις γινει κα,θιχρή γνώση 'rj - &'1 ιχύτο ε!να.ι σαιψέστερο - μόλις γινει γνώση τi'jς σ'κέφης, ιχύτοσυνε.ι6ηση τοσ πνεύμιχτος. Τότε, μετατρέπετιχι, μπορ<j ε ν πο(}με, σε lνστικτο, πιx.ρόρ,μησrι μα.τος, σε όπσσυνειδητη γνώση, ytιx τήν όποισ, μπqρε! κανεις να: r.ά.ρει μιιχν!ιοέσ" πα.ριχ6ά.λλοντά.ς την με το πως πολλες κιχι ' ποικ(λες ιμπει.ρι'ες λειτοuργ<juv μετο\)σιωμένες στο τόσο &πλο αύτο ιχίσ(!ημιχ που οοκιμάζει κανεις σ.πολυτως ψυσικ κα.ι που λέγετσ,ι κοινωνική συ'μ,περιψο.ρά.. 'Όλες σι σ'κόρπιες γ'tώσεις που σ.ποκομιζοντιχι σ.-. πο σ,ύτες τις tμπεφιες, σuγκεντρώνoντα.ι κα.ι γινοντα ι ση που σε κά.θε στιγμή κα.θοριζει σ,ύτόμιχτα. τις!νέργειες το(} κα.θε 'Ιός. Άλλ -ήγνώση, γι να. ψτάσει σ' α.ύτο το σημ,είο!ξα.σλώσεως, πρέπει ν' σ.πα.λλα.γεϊ: σ.π' σ.θά.νιχτη-θέληση! ΤΟ στι fι γνώση οεν σ.π<jστάζετα.ι ως τή θέληση, τήν α.ύτσεφαρμογή, τήν καθα.ρυι πριχκτική,!ξηγεί τήν ά.θλιότητα. τi'jς πιχι ΟεΙα.ς μα.ς. ΟΙ ρεα.λιστες Οιέκρινα.ν τήν lλλειφη σ.λλ οεν 6ρijκα.y' -20