Επιστήμες στην οθωμανική αυτοκρατορία: Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί

Transcript

1 ΚΡΙΤΙΚΗ/ΕΠΙΣΤΗΜΗ & ίκπμμυιη: 4/06,77-93 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί C Βιβλιγρφική πρυσίση πό τ έργ: Ekmeleddin Ihsanoglu (ed.), History of the Ottoman State, Society and Civilization, Research Center for Islamic History, Art and Culture - IRCΙCA, Istanbul, vol. 1, 2001, XXXVIII σελ., vol. 2, 2002, XXV σελ., vol. 2, 2002, XXV σελ. Μέρς δεύτερ Θόδωρς Κεχγιάς Πιδγωγικό Τμήμ Δ.Ε., Πνεπιστήμι Αθηνών Η νζήτηση της πργμτικής διάστσης της νάπτυξης κι πρόδυ της επιστήμης κι της εκπίδευσης την περίδ της θωμνικής Αυτκρτρίς είνι έν πλυσυζητημέν ιστριγρφικά θέμ. Η πλιότερη ιστριγρφική άπψη, υτή τυ Abdulak Adnan, La science chez les Turcs Ottomans, Paris 1939, υπστηρίζει την κεμλική άπψη περί πόλυτυ σκότυς κι λνθσμένης κι ελλιπύς μετφράς της επιστήμης των Αράβων. Αντίθετι με υτές τις πόψεις πρυσιάζντι ι πι σύγχρνι ιστρικί των επιστημών, όπως Ekmeleddin Ihsanoglu, πίς με τ πλύ πλύσι ερευνητικό κι συγγρφικό τυ έργ έχει νδείξει πλλές άγνωστες πτυχές των θωμνικών επιστημών κι της θωμνικής επιστημνικής πιδείς. Δυστυχώς, τ μεγλύτερ τμήμ τυ έργυ τυ κθώς κι των Τύρκων συνδέλφων τυ είνι πρόσιτ σε όσυς δεν γνωρίζυν την τυρκική γλώσσ. Όμως μι εκτενής περίληψη των ερευνών υτών πρυσιάζντι στ γγλικά στν 2 τόμ τυ συλλγικύ έργυ History of the Ottoman State, Society and Civilization. Στ έργ υτό ίδις E. Ihsanoglu έχει γράψει τ τμήμ «Επιστήμες κι πιδεί» (Ottoman educational and scholarly -scientific institutions, τ. 2, σ , κι The Ottoman scientific -scholarly literature, τ. 2, σ ). Στ πρηγύμεν τεύχς της Κριτικής πρυσιάσμε τ πρώτ μέρς τυ τμήμτς υτύ, τ πί φρά τυς εκπιδευτικύς θεσμύς. Σε υτό τ τεύχς πρυσιάζυμε Ό 0 Ό c '

2 78 Θόδωρς Kεχγιάς τ δεύτερ μέρς, τ πί φρά τυς υπόλιπυς επιστημνικύς θεσμύς. Εκτός πρυσίσης φήνετι τ μεγάλ κτλγγρφικό μέρς πυ φρά τ χειρόγρφ (κυρίως) κι έντυπ επιστημνικά βιβλί. ΕΠΙΣΤΗΜΝΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ ΤΗΝ ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΔ Σε ό,τι φρά τ επιστημνικά ιδρύμτ, ι θωμνί διτήρησν σε γενικές γρμμές τ βσικά χρκτηριστικά της ισλμικής πράδσης: η ιτρική κι η στρνμί νήκυν στν κρτικό μηχνισμό. Κτά την κλσική θωμνική περίδ, τ ιδρύμτ-χώρι γι την ιτρική ήτν τρί: ) Τ γρφεί τυ ρχίτρυ, β) τ νσκμεί κι γ) μεντρεσές ιτρικής στ Suleimaniye (Ιράκ). Τ πρώτ πυ ιδρύθηκν ήτν τ νσκμεί, κθώς ι νάγκες γι πρχή υπηρεσιών δημόσις υγείς ήτν σημντικές. Στη συνέχει, μεγάλς ριθμός των νσκμείων γέννησε την νάγκη διίκησης κι ργάνωσής τυς. Αυτός ήτν λόγς της δημιυργίς τυ γρφείυ τυ ρχίτρυ στ Πλάτι τη περίδ τυ Βγιζήτ Β ' ( ). μεντρεσές Ιτρικής στ Suleymaniye ιδρύθηκε ργότερ υπό τις δηγίες τυ γρφείυ τυ ρχίτρυ. Στ πεδί της στρνμίς, τ ιδρύμτ-επιστημνικί χώρι πυ ξεχώρισν ήτν: ) τ γρφεί τυ ρχιστρνόμυ, β) τ γρφεί τήρησης τυ χρόνυ κι γ) τ εφήμερ στερσκπεί της Κωνστντινύπλης. Βσικές δρστηριότητες ήτν ι μετφράσεις στην τυρκική πό άλλες γλώσσες κειμένων σχετικών με θέμτ στρνμίς, η δημιυργί κι τήρηση των ημερλγίων 1 κι ι στρνμικές πρτηρήσεις. Τ γρφεί τυ ρχιστρνόμυ κτά νλγί με υτό τυ ρχίτρυ δημιυργήθηκε γι την κλύτερη ργάνωση κι διίκηση των γρφείων τήρησης τυ χρόνυ (muvakitthanes). Επιπρσθέτως, ρμδιότητ τυ ήτν κι η διχείριση στρνμικών-στρλγικών θεμάτων τυ Πλτιύ. Τ γρφεί τυ ρχίτρυ Όπως πρνφέρθηκε, βσική ευθύνη τυ γρφείυ ήτν η ργάνωση κι διίκηση των ιδρυμάτων υγείς της χώρς, κθώς κι η ευθύνη γι την υγεί τόσ 1. Η πράδση τυ νέυ ημερλγίυ γι τ τρέχν έτς πό τν ρχιστρνόμ στν συλτάν γινότν σε μι μεγάλη τελετή στην υλή τυ Πλτιύ, στις 21 Μρτίυ (Nevroz). Η ένρξη της τήρησης τυ έγινε την περίδ τυ Μωάμεθ Α' ( ) κι πγιώθηκε την περίδ τυ Βγιζήτ Β' ( ).

3 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 79 τυ συλτάνυ, όσ κι τυ υπόλιπυ πρσωπικύ τυ Πλτιύ. Πρώτς πυ τπθετήθηκε σε υτή τη θέση ήτν Izmitli Mehmed Muhyiddin Efendi. Η επιλγή τυ πρσώπυ μέχρι τ μέσ τυ 1 9υ ιών γινότν πό δικριθέντες μθητές ικγενειών πυ νήκν στην τάξη των υλεμάδων. Η νμσί τυ επιλεγέντς πργμτπιύντν με ειδική τελετή, όπυ, πρόντς τυ μεγάλυ βεζίρη κι ργότερ τυ ίδιυ τυ συλτάνυ, πρδιδότν η ειδική τήβεννς (hil'at) πυ πτελύσε κι τ δικριτικό τυ. ρχίτρς μετά πό τ θάντ τυ συλτάνυ πό φυσικά ίτι άλλζε, διότι θεωρύντν υπεύθυνς γι τ γεγνός. Μέχρι τν 1 9 ιών, υπεύθυνς γι την υγεί στην Υψηλή Πύλη ήτν υπό τις δηγίες ενός επόπτη κι δύλευε στ νάκτρ Topkapi. Υπό την κθδήγησή τυ πράγντν στ φρμκεί όλ τ φάρμκ. Στυς ίδιυς χώρυς πράγντν υσίες γι ενδυνάμωση, σπύνι, ρώμτ, κεριά, θερπευτικά μείγμτ ζάχρης. Πράλληλ, στ πρόσωπό τυ ήτν συγκεντρωμένες κι όλες ι ρμδιότητες διίκησης, επιλγής πρσωπικύ γι τ ιδρύμτ, πργωγής κι πόλυσής τυ, δειδότησης ιδιωτικών ιτρείων, ενώ είχε κι την εππτεί γι την εκπίδευση στην Ιτρική. ρχίτρς ήτν πρόσωπ με υψηλό κύρς κι υτό φινότν κι πό τ χρήμτ πυ έπιρνε κι πό τ γεγνός ότι είχε ρκετό πρσωπικό στην υπηρεσί τυ 2. Με τν εκμντερνισμό τυ κράτυς ρχίτρς άρχισε ν χάνει τν κεντρικό χρκτήρ τυ κι πό τ νμάστηκε πλώς υτκρτρικός ιτρός. Τελευτίς ρχίτρς, πυ έκλεισε τν κύκλ των σράντ τεσσάρων ι πίι πέρσν πό υτή τη θέση, ήτν r Resad Pasha. Τ νσκμεί ι κύριες ρμδιότητες των νσκμείων ήτν η υγεί των πλιτών κι η πρχή εκπίδευσης στην ιτρική. Δεν υπάρχυν επρκείς πηγές γι' υτά κτά την περίδ των Σελτζύκων. Τ μόν νσκμεί πυ ήτν γνωστά πό υτή την περίδ ήτν της Δμσκύ, τ πί ιδρύθηκε πό τν χλίφη Vedid bin Abdumelik, κι της Βγδάτης (ιδρύθηκε τν 10 ι.). Τ πρώτ νσκμεί της περιόδυ των θωμνών ιδρύθηκε στην Πρύσ, στις 1 2 Μΐυ 1400, πό τν Βγιζήτ Α'. Στην Κωνστντινύπλη ιδρύθηκε ντίστιχ ίδρυμ στ τζμί Fatih, τ πί 2. Η ημερήσι μιβή τυ ήτν 80 άσπρ, ενώ λάμβνε ειδικό επίδμ γι ρύχ κι τρόφιμ. Επειδή ήτν πάντ δίπλ στν συλτάν, λάμβνε κι πζημίωση ότν τν συνόδευε στις εκστρτείες.

4 80 Θόδωρς Kεχγιάς είχε 70 δωμάτι με ξεχωριστά ικήμτ γι γυνίκες. Αυτό συνέχισε τη λειτυργί τυ ως τ Είνι εντυπωσικό τ γεγνός ότι ρχικά πλλά πό υτά τ ιδρύμτ σχλύντν με νητικές πθήσεις κι ργότερ με πρβλήμτ όρσης, ενώ σε κάπι πό υτά χρησιμπιύντν θερπείες με μυσική 3. Τ υψηλότερ σε ιερρχί νσκμεί ήτν υτό στ Suleimaniye. Έχντς 30 δωμάτι κι ιτρικό μεντρεσέ, πρόσφερε μθήμτ τόσ θεωρητικά όσ κι πρκτικά. Η λειτυργί τυ συνεχίστηκε ως τ Με τν εξευρωπϊσμό τυ κράτυς τν 1 9 ιών, δημιυργήθηκν νέ νσκμεί κι σχλές εκπίδευσης, όπως τ πρώτ Ευρωπϊκό Νσκμεί, δίπλ πό τ Νυπηγεί τυ Kasimpasi τ 1 805, η Ιτρική Σχλή τ κι η Αυτκρτρική Ιτρική Σχλή, στ Galatasaray University. Τ γρφεί τυ ρχιστρνόμυ Κτά την περίδ των Σελτζύκων, ι δρστηριότητες στην στρνμί φρύσν την πρετιμσί ημερλγίων κι τις συμβυλές πυ πρέχντν γι στρλγικά θέμτ. Δεν υπάρχυν πηγές πυ ν νφέρντι στην ύπρξη επιστημνικών ιδρυμάτων. Η δρστηριότητ υτή άρχισε ν νπτύσσετι τν 15 κι κρυφώθηκε τν 16 ιών με τη δημιυργί τυ Αστερσκπείυ της Κωνστντινύπλης κι της Σχλής Αστρνμίς 4. ι ρμδιότητες γι τη διίκηση, την ργάνωση κθώς κι την επιμέλει κι την επίβλεψη της δημιυργίς των ημερλγίων κι των στρλγικών πρβλέψεων νήκε στ γρφεί τυ ρχιστρνόμυ. Όλ τ σώμ των στρνόμων θεωρύντν μέρς της υπηρεσίς τυ Πλτιύ κι πρέρχντν πό πόφιτυς των μεντρεσέδων, πυ νήκν στην τάξη των υλεμάδων. H μιβή τυς γι τη δημιυργί τυ ημερλγίυ ήτν κτά τν ιών άσπρ γι τν ρχιστρνόμ κι γι τυς πλύς στρνόμυς. Τν 1 7, τν 1 8 κι τν 1 9 ιών, ότν κι τ κύρς τυς υξήθηκε, η μιβή εκτινάχθηκε στ κι άσπρ γι την ίδι εργσί 5. Μέχρι τ τ ημερλόγι πρετιμάζντν με βάση τυς στρνμικύς πίνκες (zici) τυ Ulug Bey, ενώ πό εκείν τ σημεί κι μετά ι υπλγισμί γίν- 3. Π.χ. στην Ayse Hafsa Sultan (μητέρ τυ Συλεϊμάν τυ Μεγλπρεπύς). 4. Βσικός στόχς, η πρετιμσί στρνόμων κι χρνμετρών. 5. Χρκτηριστικό της μη νγνώρισης τυς την κλσική περίδ, η ημερήσι μιβή των 15 akces γι τν ρχηγό κι 10 akces γι τυς πλύς στρνόμυς.

5 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 81 ντν με βάση τυς πίνκες τυ Jacques Cassini 6. Πέρ πό τ ημερλόγι, στις ρμδιότητες των στρνόμων ήτν κθρισμός των ωρών γι την ένρξη της νηστείς πριν πό τ Ρμζάνι, η πρετιμσί των ωρσκπίων, η πρετιμσί των πινάκων με τις ευμενείς ημερμηνίες γι τυς πλέμυς, τυς γάμυς, τις περιτμές. Επιπρσθέτως, ερμήνευν κι τ ωρσκόπι των σημντικότερων ξιωμτύχων τυ κράτυς 7. Πέρ πό υτά, ι στρνόμι σχλύντν κι με άλλ γεγνότ, όπως ι σεισμί, η διέλευση των κμητών κι ι εκλείψεις. θεσμός τυ ρχιστρνόμυ διτηρήθηκε μέχρι τ (θάντς τυ Huseyin Hilmi Efendi). ίκι μέτρησης τυ χρόνυ ι περισσότερι πό υτύς βρίσκντν δίπλ σε τζμιά κι είχν έν ή δύ δωμάτι. πρώτς δημιυργήθηκε τ 1470 στ τζμί Fatih, ενώ μεγάλη φήμη γι την κρίβει των ρλγιών τυς είχν τν 1 6 ιών ίκς τυ τζμιύ τυ Βγιζήτ κι ίκς τυ Evliya Celebi. Πέρ πό τη σημντική πρσφρά τυς στη μέτρηση τυ χρόνυ, ι χρνμέτρες πρέδιδν κι μθήμτ στρνμίς, μετέδιδν τις γνώσεις τυς γι τ χειρισμό τυ ειδικύ εξπλισμύ κι έγρφν γι διάφρ σχετικά θέμτ. Η διδχή των πρσώπων κννιζότν πό τν ρχιστρνόμ. Τ πιδιά των χρνμετρών είχν τ δικίωμ της διδχής, εφόσν όμως περνύσν τις σχετικές εξετάσεις. Πρά την εξάπλωση των μηχνικών ρλγιών, ι ίκι τήρησης τυ χρόνυ συνέχισν την ύπρξή τυς μέχρι τ μέσ τυ 20ύ ιών κι κτργήθηκν ριστικά στις Τ Αστερσκπεί της Κωνστντινύπλης Τ μεγλύτερ επιστημνικό ίδρυμ πυ κτγράφετι στην κλσική περίδ δημιυργήθηκε την περίδ τυ Μυράτ Γ' ( ), με ιδρυτή τν Takiyeddin el Racid, o πίς, φύ πέρσε σημντικό μέρς της ζωής τυ δυλεύντς ως κδής κι δάσκλς στη Συρί κι την Αίγυπτ, ήρθε τ στην Κωνστντινύπλη κι ένν χρόν ργότερ έγινε ρχιστρνόμς. Απκτώντς κλές σχέσεις λόγω θέσης με τν συλτάν, τν πληρφόρησε γι λάθη πυ υπήρχν στυς στρνμικύς πίνκες τυ Ulug Bey (ι πίι χρησι- 6. ( ) Διευθυντής τυ Αστερσκπείυ τυ Πρισιύ κι μέλς της Ακδημίς των Επιστημών. 7. Πάντως νφέρντι κι πληρφρίες γι συλτάνυς όπως ι Αμπντύλ Χμίτ Α' κι Σελίμ Γ' ι πίι δεν πίστευν στ ωρσκόπι.

6 82 Θόδωρς Kεχγιάς μπιύντν π' όλ τν ισλμικό κόσμ της επχής). Αυτύ τυ είδυς τ σφάλμτ θ διρθώνντν μόν με νέες πρτηρήσεις κι μετρήσεις κι έτσι δημιυργήθηκε η ιδέ τυ στερσκπείυ. Τ στερσκπεί πτελύντν πό δύ κτήρι στ ψηλότερ σημεί τυ Tophane. O ρχικός τυ εξπλισμός περιλάμβνε ντίγρφ πλιότερων ισλμικών στρνμικών ργάνων, ενώ ιδρυτής τυ είχε δημιυργήσει κι κινύργι. Πράλληλ, διέθετε βιβλιθήκη στρνμίς κι μθημτικών. Τ πρσωπικό πτελύντν πό 1 6 άτμ (8 πρτηρητές, 4 γρφείς κι 4 βηθί). Από τις βσικές δρστηριότητες τυ στερσκπείυ ήτν, όπως πρνφέρθηκε, η διόρθωση των στρνμικών πινάκων πυ χρησιμπιύντν μέχρι εκείνη τη στιγμή γι τν υπλγισμό τυ χρόνυ, τν κθρισμό συγκεκριμένων χρήσιμων ημερμηνιών κι την κτσκευή των ωρσκπίων. Τ στερσκπεί στηρίχτηκε στην πράδση των Αστερσκπείων τυ Ulug Bey (Σμρκάνδη) κι της Δμσκύ. Κτά τη διάρκει της μικρής ζωής τυ έγινν σημντικές πρτηρήσεις εκλείψεων ηλίυ, σελήνης κι της διέλευσης τυ κμήτη πυ φινότν πό την Κωνστντινύπλη γι ένν μήν, τν Σεπτέμβρι τυ Λόγω της εφεύρεσης νέων ργάνων κι της χρήσης νέων μεθόδων υπήρξν κι ρκετές κιντμίες. Αντικτστάθηκε δεκδικός πίνκς κι εκπνήθηκν τριγωνμετρικί πίνκες. Πράλληλ, υπλγίστηκε η κλίση της εκλειπτικής με ρκετή κρίβει 8, ενώ υπλγίστηκε τ πόγει τυ ήλιυ στ 63 ' ' (με μεγλύτερη κρίβει πό τυς Tycho Brache (45 ' ') κι Κπέρνικ (24 ' '), σημερινή τιμή 61 ' '). Ακόμ, στ στερσκπεί γράφτηκε τ πρώτ βιβλί γι τις υτόμτες μηχνές. Τ κυριότερ όργν πυ χρησιμπιήθηκν ήτν: ) η ρμιλινή σφίρ, έν ρχί όργν τ πί πτελύντν πό τξινμημένυς δκτυλίυς πυ δείχνυν τις σχετικές θέσεις των υράνιων σωμάτων κι τυς κύκλυς των στεριών, β) τ επιτίχι τετρτημόρι, έν όργν σκόπευσης των στεριών, γ) τ ζιμυθικό τετρτημόρι, γι ν βρίσκετι η ώρ μεσυράνησης των στέρων, δ) πρλλκτικός κνόνς, όργν χρτγράφησης, ε) έν ξύλιν τετρτημόρι με πρόμι χρήση με τ ζιμυθικό, στ) έν όργν με δύ πές γι τη μέτρηση των διμέτρων των εκλείψεων, ζ) έν όργν γι τν κθρισμό των ισημεριών, η) τ Mushabahha bil manatiq 9. θ) έν μηχνικό ρλόι με ρυλεμάν, ι) κνόνς sunaydi κι ι) έν ηλικό ρλόι μίρες 28 πρώτ λεπτά κι 40 δεύτερ λεπτά. 9. Δεν μπρεί ν γίνει κριβής μετάφρση τυ όρυ. Ήτν εφεύρεση τυ ίδιυ τυ Takiyeddin (ρχιστρνόμυ τυ στερσκπείυ της Μάργ, 13ς ι.) χωρίς ν κθρίζετι πλήρως η λειτυργί τυ.

7 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 83 Επιχειρώντς τόσες πλλές κιντμίες σε μι συντηρητική κι πρδσικά θεκρτύμενη κινωνί, τ στερσκπεί ήτν μιρί ν πρκλέσει ρκετύς κλυδωνισμύς, φύ με τ επιτεύγμτ τυ έθετε σε μφισβήτηση πλλά σημεί νέγγιχτ όχι μόν πό τυς μωμεθνύς λλά κι πό άλλ δόγμτ. Έτσι, σε μικρό διάστημ μετά πό την ίδρυσή τυ κτστράφηκε (τ 1580) με διτγή τυ συλτάνυ. Γεωγρφί-Χρτγρφί Η χρτγρφική πράδση πρερχότν πό τ μεντρεσέ της Σμρκάνδης, πίς επηρέσε κτλυτικά την επιστήμη στην υτκρτρί στ πρώιμ χρόνι της, με τη μετκίνηση ρκετών δσκάλων κι μθητών τυ στην Κωνστντινύ-πλη. Στν τμέ πυ εξετάζυμε, κυρίρχη μρφή ήτν υτή τυ νυάρχυ Piri Reis 10. Διθέτντς ρκετές πηγές 1 1, μετξύ υτών τ χάρτη τυ Κλόμβυ κι εργσίες Ευρωπίων, πρυσίσε στν συλτάν Σελίμ Α', τ 1517, τν πρώτ τυ πγκόσμι χάρτη πυ περιλάμβνε τη ΝΔ Ευρώπη, τη ΒΔ Αφρική, τη ΝΑ, τη Βόρει κι την Κεντρική Αμερική, κθώς κι τ βόρει τμήμ της Νότις Αμερικής. χάρτης δεν περιείχε γεωγρφικά πλάτη κι μήκη λλά κτγρμμές κι νησιά 12. Σκπός ήτν περισσότερ η εξικείωση με τ διάφρ μέρη. Χρκτηρίζετι ως εφάμιλλς με υτόν τυ Κλόμβυ, πίς δεν σώθηκε. Έν κόμη σημντικό έργ πυ άφησε Piri Reis ήτν τ Βιβλί της Θάλσσς, τ πί έδινε πλλές πληρφρίες γι τη Μεσόγει (νησιά, πόλεις, λιμάνι) κι γενικά γι θλάσσι θέμτ (πρτλάνι). Τ βιβλί περιείχε κι πληρφρίες γι τη θλάσσι στρνμί. Ακόμ, τ 1528 πρετίμσε κι πρυσίσε στν Συλεϊμάν τν Μεγλπρεπή ένν δεύτερ πγκόσμι χάρτη, τυ πίυ έχει σωθεί έν μέρς. Στν τμέ της γεωγρφίς κι της χρτγράφησης υπάρχει κόμηέν βιβλί, άγνωστυ συγγρφέ, η Ιστρί των Δυτικών Ινδιών κι τυ Νέυ Κόσμυ, πυ πρυσιάστηκε τ 1583 στν Μυράτ Β ' κι περιείχε πληρφρίες γι τις γεωγρφικές νκλύψεις τυ 1 6υ ιών. Η συγγρφή τυ στηρίχθηκε σε ισπνικές κι ιτλικές πηγές. Απτελύντν πό τρεις τόμυς, με σημ- 10. Πρς τιμήν τυ τ πι άρτι εξπλισμέν τυρκικό ωκενγρφικό σκάφς φέρει τ όνμ τυ. 11. Εργσίες πό κλσικύς πλιτισμύς συμπεριλμβνμένυ, κι τυ χριστινικύ, μετφρσμένες στ ρβικά. 12. Υπήρχε την επχή εκεινή η τάση ι χάρτες κι τ εγχειρίδι ν δίνυν σφείς πληρφρίες γι τ πώς κάπις νυτικός μπρύσε ν πάει πό τ έν μέρς στ άλλ.

8 84 Θόδωρς Kεχγιάς ντικότερ τν τρίτ, πυ εκμετλλευότν τ ευρήμτ τυ Κλόμβυ, τυ Μπλμπό, τυ Μγγελάνυ, τυ Κρτές κι τυ Πιζάρ. ι δύ πρώτι τόμι σχλύντι με τν πλιό κόσμ κι τν Ινδικό ωκενό 13. Συνψίζντς, θ λέγμε ότι ι χάρτες πυ χρησιμπιύντν την επχή εκείνη ήτν τριών κτηγριών: ) ι χάρτες πυ ενπιύν την πλιά κι τη νέ γνώση, β) ι χάρτες-ντίγρφ των ευρωπϊκών κι γ) ι χάρτες-υθεντικά δημιυργήμτ θωμνών. Στην τρίτη κτηγρί μπρύμε ν συμπεριλάβυμε, εκτός πό τ δημιυργήμτ τυ Piri Reis, κι υτά τυ Ali Macar Reis, κυρίως τν Πγκόσμι Άτλντά τυ. Πρέπει ν νφερθεί ότι η κτσκευή χρτών πό πλύ νωρίς εξελίχθηκε σε επάγγελμ λόγω της χρησιμότητς πυ είχε στυς νυτικύς. Ανφέρετι ότι κτά τη διάρκει τυ 1 7υ ιών υπήρχν κτώ άνθρωπι στην Κωνστντινύπλη κι τ πράστιά της πυ σχλύντν με την κτσκευή χρτών κι την πώλησή τυς στυς νυτικύς. Σχλές Ιτρικής Γι έν μεγάλ κμμάτι της θωμνικής περιόδυ, σε ό,τι φρά την ιτρική, ι υπηρεσίες τόσ σε επίπεδ πρχών όσ κι σε επίπεδ εκπίδευσης δίνντν στ νσκμεί (Sifahaneler) τ πί είχν πλύ ευρύ ρόλ. Η πρώτη επφή με τη Δύση έγινε ρκετά νωρίς, με την πρυσί τυ Ιτλoεβρίυ γιτρύ Giacomo de Gaeta 14 στην υπηρεσί τυ συλτάνυ Μυράτ Β ' κι τυ γιυ τυ Μωάμεθ Β ' (τυ Πρθητή). Από την επχή τυ κι μετά, η θωμνική ιτρική επηρεάστηκε πό την νγεννησική δυτική. Σε υτό, βσικό ρόλ έπιξν ι πλλί Εβρίι πυ εκδιώχθηκν πό την Ισπνί, τη Γλλί κι τη Γερμνί στ τέλς τυ 1 5υ ιών. Αρκετί πό υτύς ήτν γιτρί κι έφερν μζί τυς νέ γνώση κι βιβλί. Έτσι εισήλθν στις υπηρεσίες τυ Πλτιύ κι εκμετλλευόμενι τ πλλά πρνόμι πυ έλβν, νέπτυξν σημντική δράση. Πράλληλ, πό τν 1 6 ιών, η διάχυση της ευρωπϊκής ιτρικής ευνήθηκε πό την έλευση ιερπστόλων, εμπόρων, τξιδευτών, πρξένων, ι πίι μετέφερν σημντικό φρτί γνώσης γι νέες ρρώστιες πυ εμφνίζντν κι μεγάλ ριθμό βιβλίων. Αργότερ, η εκπίδευση στην ιτρική 13. Ε. Ihsanoglu τνίζει τ γεγνός ότι ι θωμνί στην πρύσ κτάστση μπρύσν κι ν εκμετλλεύντι πληρφρίες πυ πρέρχντν πό την Ευρώπη, λλά κι ν έχυν πρόσβση. 14. Στην θωμνική ιτρική ιστρί είνι γνωστός ως Yakub Pasha, φύ σπάστηκε τ μωμεθνισμό κι νμάστηκε Yakub.

9 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 85 γινότν κι πό θωμνύς, ι πίι είχν σπυδάσει σε πνεπιστήμι της Ευρώπης (Πάντβ, Σλμάνκ). Αν θέλμε ν μνημνεύσυμε τ πι σημντικά πρόσωπ της ιστρίς της ιτρικής στην θωμνική Αυτκρτρί, θ νφέρμε τν Hekimbaci Mustafa Bechet Efendi, ιδρυτή της Αυτκρτρικής Σχλής Ιτρικής, κι τν Sanizade Mehmed Attaulah Efendi, ένν πλυπράγμν επιστήμν στν πίν πιστώθηκε η χρήση της ντμίς πό τυς θωμνύς γιτρύς με τ πεντάτμ έργ τυ Hamse-I Sanizade. Η ένρξη ργνωμένης ιτρικής εκπίδευσης νάγετι στις ρχές τυ 1 9υ ιών με τη Σχλή Ιτρικής τυ Νυτικύ (Tersane Tibbiyesi) τ 1 806, στ πρότυπ της Νές Σχλής Μηχνικών. Βσικός σκπός ήτν η πρετιμσί κι η ύπρξη γιτρών-χειρύργων στ στόλ κι η διάχυση της ιτρικής γνώσης σε όλη την υτκρτρί. Όλς εξπλισμός της πφσίστηκε ν μετφερθεί πό την Ευρώπη, ενώ τ μθήμτ πρδίδντν στ γλλικά. Γι την κλύτερη κτάρτιση των φιτητών πφσίστηκε ν λμβάνντι σε μηνιί βάση πλλά ιτρικά περιδικά πό τις σημντικότερες πρωτεύυσες της Ευρώπης. Η πρσπάθει υτή δεν κράτησε πλύ, κυρίως λόγω εξωτερικών πρβλημάτων της Αυτκρτρίς. Τ ιδρύθηκε η Αυτκρτρική Σχλή Ιτρικής, με τ νλυτικό πρόγρμμ της πίς τέθηκν τ θεμέλι πυ θ κθδηγύσν την ιτρική εκπίδευση στ μέλλν. Η διδσκλί γινότν στ γλλικά κτόπιν επιθυμίς τυ ιδρυτή της Hekimbaci Mustafa Bechet Efendi, πυ επέβλε στ πρόγρμμ κι τη διδσκλί ξένης γλώσσς. Τ πρσωπικό πτελύντν πό ένν δάσκλ κι δύ εκπιδευτές. Επιπρσθέτως, τ άνιξε σε ένν κήπ τυ Topkapi η Αυτκρτρική Σχλή Χειρυργικής, με την πί ενώθηκε η Αυτκρτρική Ιτρική σχλή κι τ η Ιτρική Σχλή, όπως νμζότν τώρ, μετφέρθηκε στ νάκτρ τυ Galatasaray. Βσική μρφή στη νέ σχλή ήτν Αυστρικός γιτρός Ambroisse Bernard. Στη νέ σχλή γίνντν δεκτί μόν μυσυλμάνι ή άλλι πυ είχν γίνει μυσυλμάνι, ν κι μετά την περίδ των Tanzimat δόθηκε η δυντότητ κι σε μη μυσυλμάνυς ν φιτύν σε υτή. Βσική κιντμί, χωρισμός της σε δύ τμείς. Σε υτύς πυ γνώριζν γλλικά κι σε εκείνυς πυ δεν γνώριζν. ι δεύτερι, πριν πρκλυθήσυν τ κθ' υτό ιτρικά μθήμτ, πρκλυθύσν έν πρπρσκευστικό έτς γι την εκμάθηση της γλώσσς. Η διδσκλί στ γλλικά ευνόησε τυς μη μυσυλμάνυς Γενικότερη συνήθει ήτν ι υψηλύ επιπέδυ σχλές, πυ δίδσκν στ γλλικά κυρίως, ν στέλνυν τυς πόφιτυς τυς σε ξέν πνεπιστήμι, δημιυργώντς συνθήκες νισότητς γι τν μυσυλμνικό πληθυσμό (τ σχόλι νήκει στν Ε. Ihsanoglu).

10 86 Θόδωρς Kεχγιάς Αντιδρώντς σε υτό Cemaleddin Efendi, πυ νέλβε τη διεύθυνση της σχλής τ κι ήτν μέλς των υλεμάδων, έβλε τ θεμέλι γι μι Λϊκή Σχλή Ιτρικής, σκπεύντς στην ύξηση των μυσυλμάνων γιτρών στην χώρ. Ξεχώρισε μθητές πυ δικρίθηκν στ σχλεί, έφτιξε μι τάξη ιδιίτερ δικριθέντων μθητών κι πρέδιδε μθήμτ στ ρβικά, τ τυρκικά κι τ περσικά. Με υτό τν τρόπ εκπιδεύτηκν πλλά δικεκριμέν άτμ της θωμνικής κινωνίς. Τ βσικότερ χρκτηριστικό υτύ τυ σχλείυ ήτν πως πρετίμζε γιτρύς γι τν πλό λό, έξω πό τ στρτιωτικό κτεστημέν. Η εκπίδευση κρτύσε πέντε χρόνι κι ένς κόμηχρόνς ήτν τ στάδι της πφίτησης. Η εξετής φίτηση έδινε στυς πόφιτυς της σχλής ίσ δικιώμτ με υτών της Αυτκρτρικής Σχλής. Λίγ χρόνι μετά την ίδρυσή της μερικί πόφιτί της σε συνεργσί με την Ένωση Γιτρών εξέδωσν τ πρώτ τυρκικό ιτρικό λεξικό. Αυτή η πρόδς δήγησε κι την Αυτκρτρική Σχλή ν ρχίσει την πράδση των μθημάτων στ τυρκικά. Η ύξηση των μθητών δήγησε σε συνεχείς μετκμίσεις της σχλής σε διφρετικά κτίρι ως τ 1915, ότν μπήκε υπό την κθδήγηση τυ Πνεπιστημίυ κι έτσι έφτσε μέχρι τη σημερινή της μρφή. συλτάνς Αμπντύλ Χμίτ Β ' πρσπάθησε ν ιδρύσει κι άλλες ιτρικές σχλές στην επρχί. Σημντικότερη πό υτές κι ίσως η μνδική όπυ τ μθήμτ γίνντν στ ρβικά ήτν η Πνεπιστημική Σχλή της Δμσκύ. ΝΕΑ ΕΠΙΣΤΗΜΝΙΚΑ ΙΔΡΥΜΑΤΑ Η δημιυργί ιδρυμάτων εφρμσμένης επιστήμης όμι με τ ευρωπϊκά σε πεδί ιτρικής-υγείς, στρνμίς, βτνλγίς κι ζωλγίς άρχισε κτά τν 1 9 ιών, σε μι τμόσφιρ γενικότερης ννέωσης τυ κράτυς, η πί μετξύ των άλλων είχε ως συνέπει τη στενότερη επφή θωμνών κι Ευρωπίων σε πλλά επίπεδ. Τ πρώτ ίδρυμ σε υτή την νέ κτεύθυνση ήτν τ κέντρ κρντίνς στ πλίσι της πρληπτικής ιτρικής, τ πί ξεκίνησε τη δρστηριότητά τυ τ 1831 στην πόλη Istiye. Έξι χρόνι ργότερ δημιυργήθηκε τ Συμβύλι Κρντίνς υπό τη διεύθυνση τυ Abdullah Molla κι με τη συμμετχή λλδπών ειδικών πυ ήρθν στην Κωνστντινύπλη μετά πό πρόσκληση τυ υπυργύ Εξωτερικών Mustafa Recid Pasha. Μέχρι τ είχν δημιυργηθεί σε όλη την περιφέρει 81 τέτι κέντρ. Πέρ πό τ ενδιφέρν γι ζητήμτ πρληπτικής ιτρικής, ι θωμνί

11 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 87 έστρεψν τ ενδιφέρν τυς στ πεδί της μικρβιλγίς. Τ ένυσμ δόθηκε τ πό μι νφρά πυ δημσίευσε Πστέρ στη Γλλική Ακδημί Ιτρικής, η πί φρύσε την έρευν πυ είχε ξεκινήσει ίδις πέντε χρόνι νωρίτερ σχετικά με τυς εμβλισμύς των νθρώπων ενάντι στη λύσσ. Η νφρά υτή νδημσιεύτηκε στην Κωνστντινύπλη 16 κι την κλύθησε η πστλή ντιπρσωπείς στ Πρίσι, πυ πτελύντν πό τυς r Zoeros Pasha, r Huseyin Remzi Bey 17 κι r Huseyin Husnu Bey, με σκπό την επίτευξη συμφωνιών γι τη χρήση εμβλίων στην θωμνική επικράτει Η επιστρφή τυς με ρκετές γνώσεις γι τ ντικείμεν δεν βήθησε μόν την ντιμετώπιση τέτιων επιδημιών, λλά δημιύργησε κι συνθήκες έρευνς στ Εργστήρι Βκτηριλγίς κι Λύσσς της Κωνστντινύπλης. συλτάνς Αμπντύλ Χμίτ, με φρμή την επιδημί χλέρς τυ 1 893, ζήτησε ν ληφθύν μέτρ πφυγής πρόμιων κτστάσεων. Με τη συμβυλή κι κθδήγηση τυ Πστέρ έφτσε τ ίδι έτς στην Κωνστντινύπλη μικρβιλόγς André Chantemesse, πίς πρότεινε τη δημιυργί εργστηρίων έρευνς κι πργωγής εμβλίων, κάτι πυ υλπιήθηκε άμεσ υπό τη διεύθυνση τυ Γάλλυ Maurice Nicole κι την υπδιεύθυνση τυ Zuhdu Nazif Bey κι τέθηκε υπό τη διίκηση των στρτιωτικών σχλών. Σκπός τυς ήτν κι η εκπίδευση κτηνιάτρων κι μικρβιλόγων. Ανφέρετι πως μετά τη μετφρά των εργστηρίων πό τν κήπ της Αυτκρτρικής Ιτρικής Σχλής σε έν ρχντικό σπίτι στ Nisantasi τ 1 895, στις εγκτστάσεις τυ τ έτς πρήχθησν εμβόλι διφθερίτιδς. Περίπυ την ίδι περίδ άρχισν τη λειτυργί τυς κόμη δύ ιδρύμτ μικρβιλγίς κι πρληπτικής ιτρικής, τ Εργστήρι Εμβλίων κτά της Ευλγιάς κι τ Αυτκρτρικό Κέντρ Εμβλισμύ. Μέσ σε ένν χρόν λειτυργίς εμβλιάστηκν άτμ. Τ νέ στερσκπεί Κντά 300 χρόνι μετά την κτστρφή τυ πρώτυ στερσκπείυ της Κωνστντινύπλης, δημιυργήθηκε έν νέ πό τν συλτάν Αμπντύλ Αζίζ 16. Η δημσίευση έγινε στ περιδικό της Αυτκρτρικής Ιτρικής Κινότητς (Gazzete Medicale d' Orient. 17. Κθηγητής στην Κτηνιτρική Σχλή. 18. ι τρεις ντιπρόσωπι σε ένδειξη νγνώρισης πρσέφερν κι χρηγί φράγκων στ Ινστιτύτ Πστέρ.

12 88 Θόδωρς Kεχγιάς τ 1 868, ως τμήμ τυ υπυργείυ Πιδείς στ Pamarkapi της περιχής Beyoglu. Ήτν φτιγμέν στ πρότυπ των γλλικών στερσκπείων πυ χρησιμπιύντν κι γι μετεωρλγικές πρτηρήσεις. Πρώτς διευθυντής τυ διρίστηκε M. Coumbary, ένς Γάλλς μηχνικός πυ δύλευε στν τμέ της βελτίωσης των τηλεγρφικών γρμμών. Η λειτυργί τυ στερσκπείυ είχε ν κάνει κυρίως με τις μετεωρλγικές πρά τις στρνμικές πρτηρήσεις. Αρχικά ήτν συνδεδεμέν με κέντρ συλλγής δεδμένων πό 1 6 επρχίες πό τ πί λάμβνε πληρφρίες με τν τηλέγρφ. Στη συνέχει, υτά τ δεδμέν μετφέρντν στις μεγλύτερες ευρωπϊκές πόλεις 19. δεύτερς διευθυντής τυ ήτν Τύρκς φημισμένς μθημτικός Sali Zeki Bey, πυ πρέμεινε στη θέση υτή 1 1 χρόνι, ως τ 1 906, ότν νέλβε Katip Kadri Bey, πίς μετέφερε τ στερσκπεί πό την περιχή Τaksim πένντι πό τη Σχλή Πυρβλικύ στη Macka. Τ γεγνότ τυ Μρτίυ τυ σημάδεψν την ιστρί τυ. Τότε κτστράφηκε λσχερώς, γι ν δημιυργηθεί πάλι τ 1910 στην περιχή Kandilli 20, όπυ βρίσκετι μέχρι σήμερ με διευθυντή τν Fatih Hoca (Fatih Gokmen). ι λλγές υτές δεν μετέβλν κι τ χρκτήρ τυ, περισσότερ μετεωρλγικύ κι λιγότερ στρνμικύ. Μετά την εγκθίδρυση της δημκρτίς, η πρσχή επικεντρώθηκε στην στρνμί κι τη σεισμλγί. Τ έγινε μέρς τυ Πνεπιστημίυ τυ Bogazici, στ πλίσι της νμόρφωσης της νώτερης εκπίδευσης. ΕΠΙΛΓΣ Θ επιχειρήσυμε ένν σύντμ επίλγ-σχόλι σε υτό τ σημντικό βιβλί γι τις επιστήμες στην θωμνική Αυτκρτρί. Η θωμνική Αυτκρτρί, τόσ στη λεγόμενη πό τυς μελετητές κλσική της περίδ, όσ κι στην περίδ νμόρφωσης, χρκτηρίζετι πό πλλές νμιμρφίες. Ανμιμρφίες πυ έχυν ν κάνυν με τη μεγάλη της έκτση, πυ σήμινε την νάμειξη κι πρσρμγή με πιδήπτε τρόπ πλλών διφρετικών λών, άρ κι πλιτισμών. Αυτή η μείξη είχε ως συνέπει η 19. Τ εικσάχρν τυ στερσκπείυ τυ 1887 συνδεύτηκν πό έν βιβλί με τν τίτλ The Results of Twenty Years of Observation of the Atmosphere by the Istanbul Imperial Observatory, στ πί συνψίζντν υτές ι πρτηρήσεις. 20. Στην σιτική πλευρά τυ Βσπόρυ.

13 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 89 θωμνική επιστήμη ν περιλμβάνει ρκετές επιστημνικές πρδόσεις. Την ισλμική, πυ κληρνμήθηκε πό τυς Άρβες, κι κτόπιν μετφέρθηκε σε πμκρυσμένες επρχίες της υτκρτρίς όπως η Βσνί κι η Αλβνί, τη χριστινική πό τη μεγλύτερη θρησκευτική μεινότητ της επχής (Έλληνες, Αρμένιι), η πί ντιμετωπίστηκε πό την ρχή με κχυπψί πό τυς θωμνύς, την ιυδϊκή, κτά κύρι λόγ πό τυς Εβρίυς πυ εκδιώχθηκν πό την Ανδλυσί κι εγκτστάθηκν κυβλώντς την πράδσή τυς, τη γνώση κι τ βιβλί τυς στη νέ τυς πτρίδ. Είνι σφές ότι τ βιβλί νφέρετι στην ισλμική πράδση. ι άλλες πρδόσεις πρυσιάζντι ελάχιστ ή κθόλυ. Η πλιτική της Υψηλής Πύλης σχετικά με την Ευρώπη λλά κι τ συνλικό εκπιδευτικό σύστημ δεν ευνόησε τις λλγές στην επιστήμη κι την τεχνλγί. Τ γεγνός υτό εξελίχθηκε σε χίλλει πτέρν των όπιων μετβλών πρς την κτεύθυνση τυ εκμντερνισμύ κι της εκκσμίκευσης τυ χρκτήρ τυ κράτυς, γιτί υτές πιτύσν εκτός πό πλιτική βύληση κι πόρυς ι πίι δεν υπήρξν. Έτσι ι μετρρυθμίσεις έμενν στ χρτιά ή εφρμόζντν μόν στην Κωνστντινύπλη. Ακόμη κι ότν βρίσκντν κάπιι πόρι γι τη λειτυργί εκπιδευτικών ιδρυμάτων, υτί πρέρχντν πό μη στθερές βάσεις (βκύφι, δίδκτρ, χρηγίες), στιχεί πυ κθιστύσε επισφλή την επιτυχί των μέτρων. Επιπρσθέτως, η θωμνική κινωνί χρκτηριζότν πό την επικράτηση ενός πρδσικύ κτεστημένυ πυ είχε πάντ λόγ στις πράξεις κι τις πφάσεις τυ κράτυς, όλ τ χρόνι ύπρξής της. Τ ισχυρά θεκρτικά πιστεύω της κάστς των υλεμάδων, η πί επηρέζε τν λό μέσ πό πλλές μρφές της κινωνικής ζωής, πτέλεσν τ μεγλύτερ εμπόδι γι την ευρύτερη διάχυση των επιστημνικών επιτευγμάτων, πρά την ντίθετη θέληση ρκετών συλτάνων κι επιφνών πνευμτικών νθρώπων της χώρς. Όπως είδμε κι στις συνπτικές νφρές νά πεδί, δεν ήτν λίγες ι φρές πυ πφάσεις δεν εφρμόστηκν, ιδρύμτ κτστράφηκν, άξιι επιστήμνες εκδιώχθηκν πό τις θέσεις τυς. Η μεγάλη έκτση τυ θωμνικύ κράτυς κι συγκεντρωτισμός εξυσιών σε πλύ λίγ πρόσωπ σφλώς κι πτελεί μί πό τις ιτίες γι την κθυστερημένη ντίδρση στις επιστημνικές εξελίξεις. Ίσως λόγω έλλειψης εξειδικευμένυ πρσωπικύ γι δινμή των ευθυνών, ίσως λόγω έλλειψης εμπιστσύνης πρς τυς διικητές επρχιών, μις κι ρκετί πρέρχντν πό τις μεινότητες, ίσως λόγω της πξίωσης κθετί μη μυσυλμνικύ, όλες ι σημντικές

14 90 Θόδωρς Kεχγιάς πφάσεις κι πρωτβυλίες ξεκινύσν πό την Υψηλή Πύλη κι πλλές φρές δεν έβγινν έξω πό τ ευρύτερ όρι της πρωτεύυσς 21. Ακόμη, όμως, κι ότν δίδντν ι ρμδιότητες σε τπικύς φρείς (κυρίως πριν ι μετρρυθμίσεις ρχίσυν ν έχυν τ πτελέσμτ τυς), σε υτύς κτά μείζν λόγ συμπεριλμβάνντν άτμ πρσκλλημέν στην πράδση (γέρντες, ιμάμηδες, κδήδες). Αυτό πτελύσε υτόμτ τ φρέν γι τ επόμεν βήμ. Μέχρι την επχή πυ ντιμετώπισν τις πρώτες ήττες σε στρτιωτικό επίπεδ, ι θωμνί ήτν διάφρι γι την επιστημνική κι τεχνλγική νάπτυξη, ως υτό ν ήτν κάτι έξω πό την κυλτύρ τυς. Υπό υτές τις συνθήκες ήτν μιρί ν χρειστύν ρκετά ήττες στ στρτιωτικό επίπεδ, γι ν θιγεί η υπερψί της υτκρτρίς σε σχέση με την ευρωπϊκή κυλτύρ, ώστε ν μπυν κάπιες βάσεις γι τη στήριξη των μετρρυθμίσεων. Έπρεπε ν φτάσει 1 9ς ιώνς γι ν γίνει ντιληπτό ότι χάνντν ι εξελίξεις κι ν νγκστεί τ κράτς, ρκετές φρές πληρώνντς δρά, ν κλέσει ειδικύς πό την Ευρώπη, ώστε ν πρσρμσθεί η κινωνί στ νέ δεδμέν της επιστήμης κι εκπίδευσης. Πρδείγμτς χάριν, η νέ ιτρική νήκε, όπως ειπώθηκε, στ πρόγρμμ της Στρτιωτικής Ιτρικής Σχλής κι πό τυς πρώτυς διδάσκντες πυ νφέρντι σε υτή είνι r Charles Edwards, πίς ήρθε στην Κωνστντινύπλη κτά την περίδ τυ Κριμϊκύ Πλέμυ. Τέτι πρδείγμτ υπάρχυν πλλά στην ιστρί της επιστήμης στην θωμνική Αυτκρτρί. Αν κι ρόλς τυ στρτύ είνι κυρίως εκμντερνιστικός, λόγω τυ χρκτήρ τυ θεσμύ, πτέλεσε συγχρόνως τρχπέδη στην ελεύθερη πνευμτική-επιστημνική νάπτυξη. Η κθυστέρηση στη διάδση τόσ της επιστήμης, όσ κι της ργάνωσης της εκπίδευσης σε στθερές δμές, πτέλεσμ όλων των πρνφερθέντων, είνι κτά τη γνώμη μς η ιτί της ιστριγρφικής πράδσης πυ υπστηρίζει ότι η επιστήμη κι η εκπίδευση κτά την περίδ υτή ήτν σε χειμερί νάρκη κι ότι πλώς ντιγράφηκε η ρβική πράδση. Πρεξέχυσ πρσωπικότητ πυ υπστήριξε υτή την άπψη ήτν o Abdulak Adnan Adivar, γιτρός-πθλόγς πυ έφτσε μέχρι τη θέση τυ υπυργύ Υγείς κι τυ ντιπρέδρυ της 21. Αν ντρέξυμε στις νφρές γι την εκπίδευση θ δύμε ότι ιδρύθηκν μέσ στν 19 ιών ι σχλές γι την πρετιμσί δημόσιων υπλλήλων, νάγκη πυ σε πρηγύμεν χρόνι κλυπτότν πό πφίτυς μεντρεσέδων, στυς πίυς υπήρχε μι σφέσττη θρησκευτική κτεύθυνση στη διδσκλί, ενώ τ δεδμέν γι την πφίτηση δεν θ μπρύσν ν χρκτηριστύν υψηλά.

15 Επιστήμες στην θωμνική υτκρτρί: ι εκπιδευτικί θεσμί 91 Τυρκικής Εθνικής Ακδημίς την περίδ της εγκθίδρυσης δημκρτικύ πλιτεύμτς πό τν Mustafa Kemal Ataturk. Από τη στιγμή πυ ήρθε σε ρήξη με τν δεύτερ κι εκδιώχθηκε ρχικά στη Βιέννη κι ργότερ στ Πρίσι κι τ Λνδίν 22, υξήθηκε τ ενδιφέρν τυ γι την ιστρί της επιστήμης με πρτρπή κι της συζύγυ τυ, Halide Edib Adivar 23. Με την επιστρφή τυ στην Κωνστντινύπλη, ένν χρόν μετά τ θάντ τυ Κεμάλ, άρχισε τη συλλγή υλικύ γι τ δύ βσικά τυ συγγράμμτ σε υτό τ πεδί, τ Science and Religion κι τ La science chez les Turcs Ottomans, τ πί υπήρξε μέχρι τη δεκετί τυ 1990 τ βσικό εγχειρίδι γι την ιστρί των επιστημών στυς θωμνύς Τύρκυς. Ως συμπέρσμ τυ βιβλίυ τυ, Adivar τνίζει ότι «Η επιστήμη στην θωμνική Αυτκρτρί ήτν έν τίπτ κι ό,τι υπήρξε ήτν συνέπει της επιστήμης των Αράβων κι των Περσών. ύτε τ περιεχόμεν ύτε η μεθδλγί ήτν διφρετικά πό υτά της ισλμικής επιστήμης [...] υρνός στην Τυρκί πρέμεινε μύρς/σκτεινός μέχρι τν 19 ιών, ότν ι πρώτες κτίνες της μντέρνς επιστήμης διείσδυσν στη χώρ». Πρά την υστηρή κρίση πυ διτυπώνετι στ πόσπσμ, σε γενικές γρμμές Adivar χίρει εκτίμησης όλων των ιστριγρφικών σχλών, κθώς ήτν πρώτς πυ σχλήθηκε επγγελμτικά με τ θέμ της ιστρίς των επιστημών στυς θωμνύς Τύρκυς. Τ βιβλί πυ πρυσιάζυμε εδώ έχει έν χρκτήρ πάντησης σε όσ Adivar ισχυρίστηκε κι είνι τ επιστέγσμ της εργσίς της νές τυρκικής ιστριγρφικής σχλής, τυ κθ. Ekmelledin Ihsanoglu κι της μάδς πυ συγκρότησε. 22. Περίδς ( ) Τυρκάλ μυθιστριγράφς, κθηγήτρι κι πλιτικός, πρωτπόρς στη χειρφέτηση των γυνικών στ Ισλάμ κι στην πρχή ισότιμης εκπίδευσης κι σε υτές. Ήτν η πρώτη πυ πφίτησε πό τ Αμερικνικό Σχλεί Θηλέων στ Σκυτάρι (Uscudar), πέκτησε στενή σχέση με τν Κεμάλ κι πντρεύτηκε πρώτ τν φημισμέν μθημτικό κι κθηγητή της Salih Zeki Bey κι κτόπιν τν Adivar.