FAKULTI PENDIDIKAN DAN BAHASA SEMESTER MEI / 2012 HBML1203SMP FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU(SMP)

Transcript

1 SMP FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU Zainun Salleh ( ) FAKULTI PENDIDIKAN DAN BAHASA SEMESTER MEI / 2012 SMP FONETIK DAN FONOLOGI BAHASA MELAYU(SMP) NO. MATRIKULASI : NO. KAD PENGNEALAN : NO. TELEFON : E-MEL : zainunskfbb@yahoo.com PUSAT PEMBELAJARAN : TERENGGANU LEARNING CENTRE

2 1. PENGENALAN. Bahasa merupakan alat komunikasi yang penting bagi manusia. Alat pertuturan ini sememangnya kompleks, tetapi teratur dengan menggunakan kod-kod tertentu. Asmah Hj Omar (1986) mengatakan; bahasa yang digunakan oleh manusia adalah menggunakan alat-alat ujaran yang terdapat dalam tubuh badan manusia itu sendiri. Contohnya bibir, lidah, lelangit dan pita suara. Menurut Haji Sabran (1984) dalam buku berjudul Kajian Bahasa Untuk Pelatih Maktab Perguruan menyatakan bahawa fonetik ialah kajian tentang fenomena bunyi atau pertuturan manusia sejagat. Bagi Arbak Othman (1983), fonetik adalah kajian tentang bunyi-bunyi ujar. Sebagai ilmu, fonetik berusaha menemukan kebenaran-kebenaran umum dan memfomulasikan hukum-hukum umum tentang bunyibunyi itu dan pengucapannya, manakala sebagai kemahiran, fonetik memakai data deskriptif dasar daripada fonetik ilmiah bagi memberi kemungkinan pengenalan dan pengucapan bunyi-bunyi ujar itu.selain itu, fonetik boleh didefinisikan sebagai mempelajari segala bunyi yang diucapkan melalui mulut manusia, baik bunyi manusia, bukan bunyi bahasa, maupun bunyi-bunyi marginal, dan memberikan simbol fonetik untuk setiap bunyi, menurut Dr. Lufti Abas (1985). Daripada pendapat beberapa tokoh di atas, jelaslah bahawa fonetik merupakan fenomena yang menghasilkan bunyi-bunyi bahasa melalui fungsi organ-organ sebutan manusia. 1.1 Konsep fonetik dan fonologi. Maksud dan definisi fonetik menurut Kamus Dewan (1996:354), fonetik ialah ilmu bahasa (linguistik) yang berkaitan dengan penyebutan kata dan lambang yang menunjukkan sebutannya. Bunyi-bunyi yang seakan- akan bunyi bahasa atau bunyi-bunyi lain ataupun bunyi-bunyi selain bunyi bahasa yang dihasilkan oleh bukan manusia tetapi menyerupai bunyi bahasa manusia, bahkan bunyi yang dihasilkan oleh manusia yang bukan daripada organ-organ sebutan manusia ataupun bunyi-bunyi lain yang cara penghasilannya bukan diucapkan oleh alat pertuturan manusia ataupun bunyi mungkin dihasilkan oleh alat artikulasi tetapi tidak digunakan dalam pertuturan, misalnya bunyi batuk, bunyi siulan, bunyi berdehem, bunyi dengkuran, sendawa dan yang seakan 1

3 dengannya bukanlah dalam penelitian fonetik. Justeru itu, fonetik bermaksud meneliti bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh organ sebutan manusia dalam pertuturan mengikut cara pengeluarannya, daerah pengeluarannya dan alat-alat pengucapan yang terlibat untuk menghasilkan bunyi bahasa. Fonetik juga merangkumi penyampaian dan penerimaan bunyi bahasa. Fonetik merangkumi tiga aspek iaitu penelitian penghasilan bunyi bahasa yang diucapkan oleh alat-alat pertuturan manusia atau lebih dikenali sebagai fonetik artikulasi. Aspek yang kedua ialah penelitian penyampaian bunyi bahasa atau juga dikenali sebagai fonetik akustik. Aspek yang ketiga ialah penerimaan bunyi bahasa dalam proses pendengaran, termasuk nada, kelantangan, kepanjangan dan kualiti bunyi serta tindak balas pendengar untuk mengetahui rangsangan fizikal yang didengarinya yang juga dikenali sebagai fonetik auditori. 1.2 Bunyi Bahasa. Bunyi boleh ditakrifkan sebagai gelombang-gelombang udara yang digetarkan pertama sekali oleh pita suara, dan diubah dalam tenggorokan, rongga mulut, dan rongga hidung. Gelombang-gelombang udara ini seterusnya menyentuh gegendang telinga pendengar, sebagaimana dinyatkan oleh Lutfi Abas (1985; 46) Manakala bunyi bahasa ialah bunyi yang terdapat di dalam apa juga bahasa di dunia ini, bunyi bahasa ialah bunyi yang berfungsi dalam pertuturan. Bunyi-bunyi bukan bahasa ialah bunyi-bunyi bukan bahasa seperti batuk, bunyi orang berdehem, bunyi siulan, peniruan kepada bunyi-bunyi binatang, sendawa, mendengkur, bunyi orang menggigil dan sebagainya. Bunyi bersuara dan tidak bersuara ada kaitannya dengan keadaan pita suara. 2.0 PENGHASILAN BUNYI KONSONAN DAN VOKAL. Alat-alat yang berkaitan dengan penghasilan bunyi dapat dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu alat bahagian dalam tubuh, alat artikulasi dan daerah artikulasi. Bahagian yang memulakan gerakan udara seperti paru-paru trakea, kotak suara, pita suara, epiglotis dan farinks merupakan bahagian dalam tubuh. 2

4 2.1 Penghasilan bunyi vokal. Bunyi vokal ialah bunyi-bunyi bahasa yang bersuara, iaitu ketika menghasilkan bunyi tersebut, pita suara digetarkan. Terdapat lapan bunyi vokal iaitu enam vokal asli [a,e,i,o,dan u]. Dua vokal yang terdapat dalam kebanyakkan dialek [ɛ dan ɔ]. Terdapat empat vokal depan [i], [e][ɛ], dan[a], satu vokal tengah [ɚ], dan tiga vokal belakang[ u], [o] dan [ɔ]. Kata depan, tengah, dan belakang merujuk kepada bahagian pada lidah ciri-ciri bunyi vokal Ciri-ciri bunyi vokal ialah bersuara, udara keluar dari paru-paru berterusan, dan udara keluar tanpa sekatan.penghasilan bunyi-bunyi vokal pula ditentukan oleh beberapa ciri tertentu iaitu, keadaan bibir sama ada dihamparkan atau dibundarkan, bahagian lidah yang terlibat sama ada depan lidah atau belakang lidah, turun naik lidah sama ada dinaikkan setinggi-tingginya, dinaikkan sedikit atau diturunkan, keadaan lelangit lembut, sama ada dinaikkan dan udara dari paru -paru keluar melalui rongga mulut sahaja ( menghasilkan bunyi-bunyi vokal atau oral) atau dinaikkan tetapi tidak rapat sehingga udara dari paru-paru keluar melalui rongga mulut dan juga rongga hidung ( menghasilkan bunyi-bunyi vokal yang disengaukan) dan keadaan glotis dirapatkan dan semasa udara keluar dari paru-paru pita suara bergetar Daerah artikulasi Daerah artikulasi ialah kawasan tempat sentuhan alat artikulasi semasa menghasilkan bunyi. Pelbagai bunyi bahasa dapat dihasilkan apabila daerah sebutan dan alat sebutan dimanipulasi. Alat artikulasi yang sama menghasilkan bunyi bahasa yang berlainan apabila menyentuh daerah artikulasi yang berlainan. Penamaan bunyi-bunyi bahasa adalah berdasarkan kepada cara sesuatu bunyi itu dihasilkan. Ini melibatkan alat dan daerah yang disentuh oleh alat artikulasi tersebut. Sebagai contoh, jika hujung lidah menyentuh bahagian belakang atas gusi dan lelangit lembut pula menyentuh rongga belakang tekak, maka bunyi yang dihasilkan adalah bunyi [t]. Bunyi ini dilabelkan sebagai letupan gusi tak bersuara kerana udara yang tersekat di belakang lidah dilepaskan secara serta merta dengan tidak menggetarkan pita suara. Dalam hal ini, pita suara menentukan sama ada bunyi yang dihasilkan itu diklasifikasikan sebagai bersuara 3

5 sebaliknya pula jika tidak bergetar, maka bunyi yang dihasilkan itu dinamakan sebagai tidak bersuara. 2.2 ALAT-ALAT ARTIKULASI Alat-alat yang berkaitan dengan penghasilan bunyi ini boleh dipecahkan kepada tiga bahagian iaitu alat bahagian dalam tubuh, alat artikulasi dan daerah artikulasi. Alat tutur atau alat artikulasi merupakan alat-alat yang memainkan peranan amat penting dalam mengeluarkan atau menghasilkan bunyi bahasa. Alat-alat ini adalah terdiri daripada bibir atas dan bibir bawah, hujung lidah, hadapan lidah, belakang lidah, gusi, batas gusi, lelangit keras, lelangit lembut dan pita suara. ALAT-ALAT ARTIKULASI 1. Bibir atas 11. Tengah lidah 2. Bibir bawah 12. Belakang lidah 3. Gigi atas 13. Akar lidah 4. Gigi bawah 14. Epiglotis 5. Gusi 15. Pita suara 6. Lelangit keras 16. Rongga tekak 4

6 7. Lelangit lembut 17. Rongga Hidung 8. Anak tekak 18. Rongga mulut 9. Hujung lidah 19. Rahang 10. Hadapan lidah 20. Tenggorok Dipetik daripada Sumber : PENGHASILAN BUNYI VOKAL DAN KONSONAN BAHASA MELAYU Penghasilan Bunyi Vokal Vokal merupakan bunyi bersuara iaitu ketika dihasilkan udara dari paru- paru keluar berterusan melalui rongga tekak dan rongga mulut tanpa sebarang gangguan. Vokal boleh dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu: i Vokal hadapan ii Vokal tengah iii Vokal belakang Kedudukan vokal ditunjukkan seperti rajah di bawah Rajah di atas menunjukkan kedudukan vokal dalam bahasa Melayu. Dipetik daripada sumber : 5

7 Berdasarkan kepada gambar rajah di atas dapat digambarkan kedudukan lidah mengikut bahagian-bahagiannya. Bahagian di sebelah kiri terdiri daripada bahagian hadapan lidah, bahagian sebelah kanan merupakan bahagian belakang lidah manakala bahagian tengah merupakan bahagian tengah lidah. Jelas bahawa lidah merupakan alat artikulasi yang berfungsi dalam penghasilan bunyi-bunyi vokal dan dalam pembahagian bunyi-bunyi vokal. Kedudukan tinggi dan rendah lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi vokal ditunjukkan dalam gambar rajah di bawah: Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan kedudukan lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi vokal. Berdasarkan gambar rajah di atas jelaslah bahawa lidah berfungsi dalam pembahagian jenis-jenis bunyi vokal. Selain itu, kedudukan lidah mempunyai hubungan dengan bunyi vokal yang akan dibunyikan. Selain itu, bibir juga memainkan peranan yang tersendiri dalam penghasilan bunyi vokal. Menurut Adul Hamid Mahmood (1996) keadaan bibir boleh berbentuk seperti berikut: Hampar Separuh hampar Bundar Separuh bundar akan menghasilkan vokal hampar, separuh hampar atau bundar dan separuh bundar. 6

8 Menurut Abdul Hamid Mahmood (1996) keadaan bibir semasa menghasilkan jenis-jenis vokal adalah seperti berikut: Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan keadaan kedudukan bibir semasa Penghasilan Bunyi Konsonan Konsonan ialah bunyi selain daripada bunyi vokal. Konsonan terhasil apabila terdapat gangguan atau halangan oleh alat artikulasi terhadap udara dari peparu. Konsonan terdiri daripada konsonan bersuara dan konsonan tidak bersuara. Konsonan bersuara bermaksud konsonan yang terhasil apabila tekanan udara yang keluar dari peparu menggetarkan pita suara manakala konsonan tidak bersuara adalah konsonan yang terhasil apabila udara dari peparu tidak menggetarkan pita suara dalam bahasa melayu konsonan terbahagi kepada 2 iaitu konsonan asli dan konsonan pinjaman. Konsonan asli bahasa melayu merupakan konsonan yang sedia ada dan diguna oleh penutur bahasa melayu tanpa sebarang perlakuan adaptasi oleh penutur. Dalam bahasa Melayu terdapat 9 jenis konsonan iaitu : dua konsonan letupan dua bibir bersuara dan tidak bersuara ( p, b ). dua konsonan letupan gusi bersuara dan tidak bersuara ( t, d ). dua konsonan letupan lelangit lembut bersuara dan tidak bersuara ( k, g ). satu konsonan hentian glo tis. (? ) dua konsonan letusan bersuara dan tidak bersuara ( c, j ) 7

9 dua konsonan geseran tidak bersuara, iaitu geseran gusi tidak bersuara ( s ) dan geseran glotis bersuara ( h ). satu konsonan getaran bersuara ( r ). satu konsonan sisian bersuara ( I ). empat konsonan sengauan bersuara (m, n, ŋ, n ) dua konsonan separuh vokal bersuara, iaitu ( I ) dan separuh vokal dua bibir bersuara ( w ). satu konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara ( j ). Penghasilan konsonan-konsonan tersebut melibatkan daerah-daerah artikulasi seperti dua bibir,gusi,lelangit keras,lelangit lembut,pita suara,glotis dan rongga hidung. 3.0 FONEM DAN ALOFON DALAM BAHASA MELAYU Fonem Fonem ialah unit bahasa terkecil yang berfungsi. Satu unit ujaran yang bermakna, atau perkataan, terdiri daripada beberapa unit bunyi, misalnya kata palu. Kata ini terdiri daripada empat unit bunyi, iaitu p, a, l, u. Unit-unit bunyi ini dipanggil fonem, iaitu unit terkecil yang berfungsi. Jika p diganti dengan m, maka palu akan bertukar menjadi malu. Oleh itu, p dan m adalah unit terkecil yang berfungsi kerana unit itu membezakan maksud ujaran. Alofon ialah terdiri daripada anggota fonem yang dipanggil alofon. Misalnya fonem p dalam palu, lupa dan luap. Bunyi p dalam palu dan lupa diujarkan sebagai letupan bibir yang sempurna, tetapi dalam luap, bunyi p diujarkan sebagai letupan bibir yang tidak sempurna, yakni tidak diletupkan. Dengan itu, daripada ketiga-tiga contoh kata di atas, fonem p mempunyai dua alofon. 3.1 Fonem Vokal Terdapat enam vokal dalam bahasa Melayu standard, iaitu /a/, /e/, /i/, /o/, /u/, dan /ә/ dan penyebarannya adalah seperti yang berikut: Penggunaan Fonem Vokal Huruf Fonem 8

10 a /a/ /awa?/ /aku/ e /e/ /ena?/ /ekor/ i /i/ /ikat/ /iman/ o /o/ /oleh/ /oraŋ/ u /u/ /ubat/ /ular/ e /ә/ /әmak/ /әmpat/ Awal Tengah Akhir /cakap/ /gagap/ /leher/ telen /pilih/ /gigih/ /bohoŋ/ /toloŋ/ /bulat/ /pulut/ /pәnat/ /tәpat/ /mana/ /pula/ /tauge/ /ole-ole/ /tuli/ /tari/ //pidato/ /solo/ /sudu/ /palu/ /nasionalismә/ /mekanismә/ Vokal Hadapan Sempit atau Tinggi [ i ] Hadapan lidah dinaikkan setinggi mungkin ke arah lelangit keras tetapi tidak membuat sekatan kepada arus udara manakala bibir dalam keadaan dihamparkan. Lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup bahagian rongga untuk membuat sekatan, halangan atau sempitan. Pita suara kemudiannya dirapatkan dan digetarkan. Sebagai contoh: Awalan pertengahan akhiran [ijab] [minum] [beli] [insan] [kilang] [cari] 9

11 Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan sempit atau tinggi [ i ] Vokal Hadapan Separuh Sempit atau Separuh Tinggi [ e ] Bagi menghasilkan bunyi vokal /e/ pula, bahagian bibir atas dan bibir bawah hendaklah dihamparkan. Kemudian, hadapan lidah pula dinaikkan separuh tinggi iaitu rendah sedikit sahaja daripada bunyi vokal /i/. Manakala lelangit lembut dan anak tekak pula dinaikkan dengan menutup bahagian rongga hidung.udara dari paru-paru disalurkan keluar ke rongga mulut tanpa menerima sebarang gangguan. Bersamaan dengan itu juga, bahagian pita suara dirapatkan serta digetarkan. Sebagai contoh: awalan pertengahan akhiran [ekor] [kekok] [kole] [enak] [belok] [tauge] 10

12 Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan separuh sempit atau separuh tinggi [ e ] Vokal Hadapan Separuh Luas atau Separuh Rendah [ ε ] Bunyi vokal /ε/ dapat dihasilkan melalui hadapan lidah yang dinaikkan separuh rendah ke daerah lelangit keras, iaitu rendah sedikit daripada cara menghasilkan bunyi vokal /e/. Kemudian, lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung. Udara dari paru-paru disalurkan keluar ke bahagian rongga mulut dan pita suara digetarkan. Manakala bibir pula adalah berada dalam keadaan dihamparkan. Vokal ini juga dikenali juga sebagai vokal depan lampau separuh rendah. Sebagai contoh: awalan pertengahan akhiran [εsok] [kεk] [sorε] [εnak] [bεlok] [olε-olε] 11

13 Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan separuh luas atau separuh rendah [ ε ] Vokal Hadapan Luas atau Rendah [ a ] Turut dikenali juga sebagai vokal hadapan lampau rendah. Untuk menghasilkan bunyi vokal tersebut, hadapan lidah hendaklah diturunkan serendah yang mungkin. Kemudian lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup bahagian nasal. Seterusnya udara dari paru-paru disalurkan keluar ke bahagian rongga mulut sambil menggetarkan pita suara. Walau bagaimanapun,udara yang keluar ini tidak mengalami sebarang halangan. Sebaliknya, bibir pada ketika ini adalah dalam keadaan yang melampau dan bunyi yang dihasilkan pula ialah bunyi [a]. Sebagai contoh: awalan pertengahan akhiran [angsa] [rapi] [lupa] [alis] [palam] [kena] 12

14 Sumber dipetik daripada : Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan luas atau rendah [ a ]. Fonem-fonem konsonan asli /p/, /t/, /d/, /s/, /h/, /l/, /r/, /m/, /n/ dan / / boleh hadir dalam semua lingkungan kata dalam kata BM. Sebaliknya, fonem letupan tidak bersuara /k/ dan fonem separuh vokal /w/ dan /j/ boleh hadir dalam lingkungan awal dan tengah kata sahaja. Pada lingkungan akhir kata, fonem /k/ diganti oleh fonem hentian glotis / /. Fonem-fonem /b/, /g/, /ʧ/, /d /, dan / / pula hanya hadir pada lingkungan awal dan tengah kata dalam kata asli BM. Fonem-fonem ini dapat hadir pada lingkungan akhir kata hanya dalam kata pinjaman sahaja. Fonem Lingkungan Awal Tengah Akhir /p/ /pasa / /lapa / /tәtap/ /b/ /bawә/ /bebas/ - /t/ /tali/ /litar/ /kәtat / /d/ /dagu/ /dadu/ /had / 4.0 CIRI-CIRI SUPRASEGMENTAL 1. Tekanan Tekanan menunjukkan kelantangan sesuatu suku kata yang menandakan keras atau lembutnya penyebutan sesuatu suku kata tersebut. Lambang yang digunakan untuk 13

15 tekanan ialah / /. Lambing ini diletakkan di atas suku kata yang menerima tekanan itu misalnya /buda?/. dalam bahasa Melayu, tekanan tidak membezakan makna. 2. Nada Nada ialah kadar meninggi atau menurun pengucapan sesuatu suku kata atau perkataan. Nada ditandai oleh nombor-nombor 1 (rendah), 2 (biasa), 3 (tinggi), 4 (tinggi sekali). Ayat penyata biasanya dimulakan dengan nada 2; kemudian nada itu menaik bila ada tekanan dan turun hingga 1. Contoh : 2 saya hendak 3 balik. 3. Jeda Jeda disebut sebagai persendian. Unsur ini digunakan untuk memisahkan elemen-elemen linguistik seperti perkataan, rangkai kata atau ayat. Dalam ujaran, jeda digunakan sebagai hentian sebentar. Lambang jeda ialah [#] dan apabila digunakan jeda boleh membawa makna yang berbeza. Lambang jeda yang digunakan bagi menunjukkan pemisahan antara 4. Kepanjangan Mora atau panjang pendek ialah kadar sesuatu bunyi itu diucapkan. Konsepnya sama dengan harakat dalam bahasa Arab. Lambang yang digunakan untuk menandakan panjang pendek itu ilah [:] dan disebut mora. Lambang [::] bermaksud dua mora manakala [.] bermaksud setengah mora. 4.1 KEPENTINGAN DALAM PENGAJARAN KEMAHIRAN LISAN Kepentingan Kemahiran Lisan Manusia mencipta lambang-lambang pertuturan sebelum mencipta lambang-lambang tulisan. Dengan ini kita harus mengutamakan gerak kerja lisan sebelum mengajar kanakkanak membaca dan menulis. Perkembangan bahasa kanak-kanak menunjukkan bahawa kanak-kanak mula mendengar, mengajuk dan seterusnya bercakap. Apabila mereka sudah biasa dengan bahasa itu 14

16 barulah diperkenalkan lambang-lambang tulisan supaya mudah mereka menginterpretasikan lambang-lambang pertuturan. Kanak-kanak yang telah menguasai bahasa lisan akan mudah melahirkan perasaan dan mengeluarkan pendapat atau buah fikiran. Dengan itu mereka akan lebih berani, sikap dan rajin bergaul dengan kanak-kanak lain. Teori psikologi mengesahkan bahawa adanya perhubungan antara bahasa dengan pemikiran. Pemikiran melibatkan lambang-lambang tertentu, dengan demikian jika seseorang itu tidak menguasai perbendaharaan kata yang luas, sewajarnya ia tidak dapat mengeluarkan pendapat dengan jelas. Bahasa Melayu khususnya berbeza dari segi pengucapan, intonasi dan tekanan suara. Kebiasaannya penggunaan bahasa lisan menguntungkan pembinaan bahasa yang baik. Struktur ayat, pembinaan ayat dan aspek-aspek nahu dalam satu-satu bahasa adalah dipelajari secara tidak langsung. Kebiasaannya penggunaan nahu yang betul secara lisan akan membina asas bahasa yang kukuh. Pada prinsipnya guru dikehendaki memperbanyakkan kegiatan lisan di peringkat awal persekolahan. Melalui kegiatan lisan yang banyak di peringkat awal akan menambahkan dan memperkayakan perbendaharaaan kata kanak-kanak. Maka dengan ini memudahkan kanak-kanak pemulihan untuk belajar. Guru boleh mengesan kelemahan murid dengan mengamati setiap sebutan dan intonasi pertuturan mereka ketika menjalankan gerakerja / aktiviti lisan. Guru boleh membuat pengesanan khusus dengan merangka, membina serta melaksanakan ujian lisan yang antara lain akan menguji keupayaan murid untuk: Mengamati bunyi-bunyi bukan bahasa Mengamati bunyi-bunyi bahasa dan lain-lain elemen linguistik bahasa. Memahami konsep dan maksud perkataan / ayat. Melakukan auding yang merangkumi aspek-aspek pengamatan pendengaran. 15

17 Mendengar secara kritikal. 5.0 Kesimpulan Guru adalah pemain peranan yang penting untuk memastikan kejayaan murid-murid menguasai kemahiran lisan. Guru mesti faham, sedar dan pandai menggunakan pendekatan, kaedah dan teknik pengajaran dan pembelajaran kemahiran lisan berlandaskan prinsip-prinsip tertentu. 16

18 Rujukan: Ali bin Mahmood et al. (2010). Fonetik dan Fonologi Bahasa Melayu.Modul Open University Malaysia. Indirawati bt Zahid dan Mardian Shah bt Omar. (2006). Fonetik dan Fonologi. PTS Profesional Publishing Sdn. Bhd. Siti Hajar bt Abdul Aziz. (2008). Bahasa Melayu 1. Oxford Fajar Sdn. Bhd