Εφαρμοσμένη Οικονομική Ανάλυση 3 Καθηγητής Μιχαήλ Ζουμπουλάκης 1
Μορφές αγοράς, κριτήρια ταξινόμησης Πηγή: Krugman-Wells 2018 2
3 Μορφές αγοράς: δύο απλά μοντέλα προσδιορισμού ισορροπίας Οι 2 σκοποί του παραγωγού: ποσότητες ικανές που μεγιστοποιούν το κέρδος = απροσδιοριστία 1 Απροσδιοριστία 2: στρατηγική αλληλεπίδραση των επιχειρήσεων Δύο απλές μορφές αγορών χωρίς αλληλεπίδραση Μονοπώλιο: μία επιχείρηση που παράγει μοναδικά προϊόντα, χωρίς στενά υποκατάστατα. Η καμπύλη ζήτησης του μονοπωλητή είναι η καμπύλης ζήτησης (με αρνητική κλίση) της αγοράς. Το μονοπώλιο επιλέγει την ποσότητα η οποία θέτει το οριακό έσοδο ίσο µε το οριακό κόστος <p (πολιτική διάκρισης τιμών) Τέλειος ανταγωνισμός: πάρα πολύ μεγάλος αριθμός πανομοιότυπων επιχειρήσεων (σε μέγεθος, κόστος κλπ.) που παράγουν πολύ μικρό ποσοστό της συνολικής παραγωγής, με δεδομένες τις τιμές της αγοράς / αποδέκτες τιμών (p=mr=mc=ac) Μ. Ζουμπουλάκης - Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας- Οικονομικά του Τουρισμού & Πολιτισμού 2
Ολιγοπώλιο 4 Μορφές αγοράς με στενή αλληλεπίδραση: Οι αποφάσεις κάθε επιχείρησης για την τιμή ή την προσφερόμενη ποσότητα επηρεάζουν τα κέρδη των ανταγωνιστών της. Ένα δυοπώλιο είναι μια αγορά που αποτελείται από δυο επιχειρήσεις (πχ. 2 ακτοπλοϊκές σε ένα νησί) Ένα ολιγοπώλιο είναι μια αγορά που αποτελείται από λίγες επιχειρήσεις, ενίοτε, με διαφορετική ισχύ (πχ. αεροπορικές εταιρείες, φάρμακα, Η/Υ) ηγέτες & ακόλουθοι
Μοντέλα ολιγοπωλίου 5 Μοντέλο Cournot: κάθε επιχείρηση επιλέγει την ποσότητα παραγόμενου προϊόντος που μεγιστοποιεί τα κέρδη της, εκτιμώντας ως δεδομένη την παραγωγή των ανταγωνιστών της. Μοντέλο Stackelberg: κάθε επιχείρηση καθορίζει την ποσότητα παραγόμενου προϊόντος που μεγιστοποιεί τα κέρδη της, εκτιμώντας οι ανταγωνιστές θα ακολουθήσουν Μοντέλο Bertrand: κάθε επιχείρηση επιλέγει την τιμή παραγόμενου προϊόντος που μεγιστοποιεί τα κέρδη της, εκτιμώντας ως σταθερές τις τιμές των ανταγωνιστών της. Όλες οι επιχειρήσεις θέτουν τις τιμές τους ταυτόχρονα Μοντέλο σύμπραξης (καρτέλ): οι επιχειρήσεις ενός κλάδου συνεργάζονται στον από κοινού καθορισμό τιμής /ποσότητας
Μοντέλο ολιγοπωλίου Sweezy 6 Όταν σε μια (τουριστική) αγορά οι τιμές είναι άκαμπτες, κάθε έκπτωση οδηγεί σε ανταγωνισμό τιμών προς τα κάτω (και κάθε άνοδος σε απώλεια πελατών) Η αγορά μπορεί να ερμηνευθεί με τη θεωρία της τεθλασμένη καμπύλης ζήτησης του Paul Sweezy: η ζήτηση παρουσιάζει διαφορετική ελαστικότητα μετά το σημείο κάμψης (γίνεται πιο ανελαστική) Οι ολιγοπωλητές που δεν έχουν δυνατότητα εκπτώσεων ακολουθούν άλλες τεχνικές όπως: Διαφήμιση για προσέλκυση πελατών Προσφορές σε είδος Πρόσθετες παροχές υπηρεσιών
Μονοπωλιακός Ανταγωνισμός 7 Η συνηθέστερη μορφή αγοράς Χαρακτηριστικά: 1. Διαφοροποίηση προϊόντος: η ποιότητα των προσφερόμενων υπηρεσιών είναι διακριτή, όπως και οι τιμές διαφήμιση, σήμα, τυποποίηση, εξειδίκευση 2. Συγχωνεύσεις και εξαγορές για έλεγχο της αγοράς (οριζόντια και κάθετη συγκέντρωση κεφαλαίου) 3. Επιβολή τιμών σε προμηθευτές και πελάτες
Διακρίσεις τιμών 8 Όταν υπάρχει διαφοροποίηση προϊόντος και δυνατότητα κατάτμησης της αγοράς, με στόχο maximum έσοδα Πρώτου Βαθμού: Οι τιμές διαφέρουν μεταξύ διαφόρων πελατών. Κάθε μονάδα προϊόντος πωλείται σε διαφορετική τιμή. Δευτέρου Βαθμού: Η τιμή που πληρώνει ο πελάτης ποικίλλει ανάλογα με την ποσότητα που θέλει. Όλοι όμως οι πελάτες αντιμετωπίζουν την ίδια πολιτική τιμών. Π.χ. Εκπτώσεις για μεγάλες ποσότητες (group) ή συγκεκριμένες χρονικές περιόδους. Τρίτου Βαθμού: Η τιμή που πληρώνεται από μια συγκεκριμένη ομάδα πελατών είναι η ίδια για όλες τις μονάδες που αγοράζονται. Αλλά, η τιμή μπορεί να διαφέρει για διαφορετικές ομάδες πελατών, π.χ. εκπτώσεις σε ηλικιωμένους και σπουδαστές - Yield management στην τουριστική βιομηχανία /μεταφορές
Μορφές αγοράς (στην πράξη) 9 Πλήρης ανταγωνισμός: αγροτικά προϊόντα, fast food, καφετέριες (όχι αλυσίδες), κομμωτήρια Μονοπώλια: κρατικά ή νομικά Οιονεί Μονοπώλια: Μνημεία (Ακρόπολη, Πύργος Eiffel, London Eye), Μεταφορές (Eurotunnel, ΚΤΕΛ, ΟΣΕ), θεματικά πάρκα (Disneyland, Parc Asterix), φυσικές πηγές Ολιγοπώλια: ακτοπλοΐα, αεροπορικές μεταφορές, πάροχοι κινητής τηλ., αυτοκινητοβιομηχανίες, Η/Υ, διυλιστήρια, αλυσίδες σουπερμάρκετ Μονοπωλιακός ανταγωνισμός: αναψυκτικά, ποτά, απορρυπαντικά, ξενοδοχεία, εστιατόρια (αλυσίδες),
Ο ρόλος του κράτους 10 Προστασία του ανταγωνισμού (αντιμονοπωλιακή πολιτική) Προστασία των καταναλωτών (έλεγχος τιμών και ποιότητας παρεχόμενων υπηρεσιών) Προστασία εργαζομένων (συνθήκες εργασίας-αμοιβές) Προστασία της δημόσιας υγείας (εστίαση- φιλοξενία) Προστασία του περιβάλλοντος (ενσωμάτωση κοινωνικού κόστους με πρόστιμα και φόρους) Προσφορά υποδομών και δημοσίων αγαθών (δρόμοι, λιμάνια, αεροδρόμια) Τόνωση της ζήτησης (επιδοτήσεις κατανάλωσης, προβολή)
Οδηγούν οι ατομικές επιδιώξεις σε κοινωνικά αποδεκτές καταστάσεις; Ισορροπία; Ίσως, εκτός και αν. υπάρχουν εξωτερικές επιδράσεις!!! Ι. ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ (externalities)= Κοινωνική διάσταση: η παραγωγή ή η κατανάλωση του Α επηρεάζει την παραγωγή ή την κατανάλωση του Β κόστος ή όφελος δεν εξατομικεύεται (οι τιμές δεν μετράνε το πραγματικό κόστος) Προβλήματα με το αόρατο χέρι (αποτυχίες της αγοράς) διάχυση κόστους/οφέλους σε τρίτους Ένα εξωτερικά επιβαλλόμενο όφελος είναι μια θετική εξωτερική επίδραση. (πχ. εμβόλια) Ένα εξωτερικά επιβαλλόμενο κόστος είναι μια αρνητική εξωτερική επίδραση (πχ. ρύπανση) 11
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ (externalities) 12 1. Θετικές καταναλωτικές externalities: κήποι, ανθισμένα μπαλκόνια, νυχτοφύλακες. Αρνητικές καταναλωτικές externalities: εξατμίσεις, παθητικό κάπνισμα, αποτσίγαρα, θόρυβοι 2. Θετικές παραγωγικές externalities: μελισσοκόμος & δενδροκόμος/ σχολείο & καφετέρια/ πολυκαταστήματα. Αρνητικές παραγωγικές externalities (μεγάλο κοινωνικό κόστος παραγωγής): ρύπανση εργοστασίων & υπαίθριες αγορές = αρνητική διάχυση κόστους = υπερπροσφορά αγαθών (πολλοί πόροι σε ανεπάρκεια κατανέμονται σε μια δραστηριότητα που προκαλεί μια αρνητική εξωτερική επίδραση)
Εξωτερικότητες = Διάχυση ιδιωτικού κόστους (A) σε άλλους (B) + παραγωγή μεγαλύτερης ποσότητας + σπατάλη πόρων B A Πηγή: Rosen et al. (2008) 13
ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΕΣ (externalities) 14 Λύσεις o Εσωτερίκευση κόστους με επιβολή φόρων (Pigou) o κίνητρα / επιδοτήσεις βελτίωσης τεχνολογίας o αναδιανομή περιουσιακών δικαιωμάτων με απευθείας διαπραγμάτευση δύο μερών είτε με δικαστικές αποφάσεις (θεώρημα Coase) o δημοπρασία δικαιωμάτων πχ. αγορά δικαιωμάτων ρύπανσης χρήσης εθνικών οδών o Συγχωνεύσεις επιχειρήσεων
Άλλες αποτυχίες της αγοράς 15 3. Εξωτερικές επιδράσεις & κοινόχρηστα αγαθά: λίμνη, ποτάμι, θάλασσα, παραλία, λιμάνι, δάσος, βοσκότοπος, διάστημα: «η τραγωδία των κοινών» η μεγιστοποίηση ατομικής ωφέλειας δεν αρκεί λύσεις: α) κρατικοποίηση β) ιδιωτικοποίηση (παραχώρηση σε ιδιώτες) γ) παραχώρηση δικαιωμάτων ιδιοκτησίας με δικαστικές αποφάσεις ή νόμους (Coase) δ) κοινοτικοποίηση (Ostrom)
Κι άλλες αποτυχίες της αγοράς 16 4. Εξωτερικές επιδράσεις & δημόσια αγαθά: Ένα αγαθό είναι καθαρά δημόσιο αν μπορεί να καταναλώνεται ελεύθερα (χωρίς αποκλεισμούς), και όταν η κατανάλωση από έναν, δεν μειώνει την ποσότητα (χωρίς ανταγωνισμούς στην κατανάλωση) Μικρό όφελος για τον παραγωγό /μεγάλο κοινωνικό όφελος υπο-προσφορά: πολύ λίγοι πόροι κατανέμονται σε μια δραστηριότητα που προκαλεί μια θετική εξωτερική επίδραση π.χ. σηματοδότες, φάροι, δημ. φωτισμός, υπόνομοι, πρόγραμμα ραδιοφώνου tv / Πρόβλημα δωρεάν χρήστη Ημι-δημόσια αγαθά: παιδεία, υγεία, αστικές συγκοινωνίες Ρόλος κράτους: μεγιστοποίηση κοινωνικής ευημερίας + επιδιώξεις μιας χώρας ή πόλης
17 Περισσότερες αποτυχίες της αγοράς ΙΙ. ΑΣΥΜΜΕΤΡΙΕΣ πληροφόρησης Σε αμιγώς ανταγωνιστικές αγορές όλοι οι συμμετέχοντες είναι πλήρως πληροφορημένοι σχετικά με τα αγαθά και τις υπηρεσίες που διακινούνται. Τι συμβαίνει όταν ο πωλητής ή ο αγοραστής γνωρίζει περισσότερα από την άλλη πλευρά; Με ποιούς τρόπους η ασύμμετρη πληροφόρηση επηρεάζει την λειτουργία μιας αγοράς; Τέσσερις περιπτώσεις: Δυσμενής επιλογή Προβληματική σηματοδότηση από τις τιμές Ηθικός κίνδυνος Συμβόλαια κινήτρων με τους εργαζόμενους
Δυσμενής επιλογή 18 όταν οι χαμηλές τιμές απομακρύνουν από την αγορά «καλά» αγαθά προς όφελος ποιοτικά χειρότερων πχ. μεταχειρισμένα αυτοκίνητα: πως ξεχωρίζεις ένα καλό μεταχειρισμένο από ένα σκάρτο όταν η τιμή και των δύο είναι πολύ χαμηλή; Ο πωλητής έχει μεγαλύτερο κέρδος αν πουλάει και τα δύο σε παραπλήσιες τιμές. Η παρουσία των σκάρτων επιφέρει ένα εξωτερικό κόστος πληροφόρησης στους αγοραστές και στους ιδιοκτήτες των καλών. Όταν πάνω από το ένα τρίτο όλων των μεταχειρ. ΙΧ είναι σκάρτα, τότε ανταλλάσσονται μόνο σκάρτα!
Αμφισβητούμενη ποιότητα 19 μη πειστικά μηνύματα: όταν η τιμή δεν αποτελεί κριτήριο ποιότητας, λέμε ότι το σήμα που εκπέμπει δεν είναι πειστικό (δεν πληροφορεί σωστά τον αγοραστή) π.χ. δωρεάν επιμορφωτικά σεμινάρια, σηματοδοτούν χαμηλή ποιότητα; Αν δεν ξέρεις δεν μπορείς να εκτιμήσεις την ποιότητα της επιμόρφωσης που προσφέρεται. Η ενημέρωση κοστίζει σε χρόνο ή σε χρήμα Αν επιβληθούν τιμές ανάλογες της ποιότητας, πολλοί ενδιαφερόμενοι θα αποκλειστούν
Συναλλακτικά αντικίνητρα 20 Ηθικός κίνδυνος υφίσταται όταν οι αγοραστές χρησιμοποιούν την εσωτερική τους πληροφόρηση για να συνάψουν ένα επωφελέστερο συμβόλαιο / συναλλαγή π.χ. ασφάλειες ΙΧ-υγείας, τραπεζικός δανεισμός Αν ένας ασφαλιστής ξέρει τον ακριβή κίνδυνο από την ασφάλιση ενός ατόμου, τότε απαιτείται ένα συμβόλαιο ειδικά γι αυτό το άτομο = μηδενικός ηθικός κίνδυνος Αν όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν ίδιοι στον ασφαλιστή, τότε ένα συμβόλαιο θα προσφερθεί σε όλους τους ασφαλιζόμενους: οι τύποι υψηλού κινδύνου και χαμηλού κινδύνου συγκεντρώνονται στην ίδια κατηγορία, κάνοντας αυτούς με χαμηλό κίνδυνο να επιδοτούν αυτούς με υψηλό κίνδυνο. Πιθανή λύση: διαφοροποίηση ασφαλίστρων ανάλογα με την προϊστορία κάθε ατόμου
Συμβόλαια κινήτρων 21 Μόνον ο εργαζόμενος ξέρει την προσπάθεια που θα καταβάλλει τελικά (ασύμμετρη πληροφόρηση) όλα τα συμβόλαια είναι ατελή (Oliver Hart-B. Holmström 2016) Ωστόσο, η καταβαλλόμενη προσπάθεια κάθε εργαζόμενου επηρεάζει την απόδοση της εταιρίας. Το πρόβλημα της εταιρίας: να σχεδιάσει ένα συμβόλαιο κινήτρων το οποίο να παρακινεί τον εργαζόμενο να καταβάλλει το μέγεθος της προσπάθειας που μεγιστοποιεί την απόδοση της εταιρίας (αυτό που εξισώνει το οριακό κόστος της προσπάθειας του εργαζομένου με την οριακή απόδοση για την εταιρία από την προσπάθεια του εργαζομένου)
22 Συμπλέγματα εξωτερικών επιδράσεων και ασυμμετριών πληροφόρησης Περιπτώσεις που συνδυάζουν και τις δύο ατέλειες Υγεία: συνδυάζει «ηθικό κίνδυνο» (γιατί ο γιατρός επιβάλλει τη θεραπεία), «δυσμενής επιλογή» (γιατί όταν ορίζονται ενιαίες χαμηλές τιμές, δεν ξεχωρίζεις τους καλούς από τους κακούς γιατρούς) και «εξωτερικότητες» (γιατί η ωφέλεια για την κοινωνία είναι πολύ μεγαλύτερη από το όφελος του ασθενή) Τηλεόραση-ραδιόφωνο: συνδυάζει ιδιότητες δημοσίου αγαθού προβλήματα αμφισβητούμεννης ποιότητας (ότι είναι δωρεάν δεν είναι απαραίτητα χαμηλής ποιότητας, αλλά οι ιδιωτικοί σταθμοί δεν έχουν λόγο να προσφέρουν εκπομπές υψηλής ποιότητας/ επιμορφωτικές)
Δομικές αποτυχίες αγοράς 23 ΙΙΙ. δομή αγοράς - ολιγοπωλιακή ισχύς (π.χ. φάρμακα/αεροπορική βιομηχανία) IV. Αναντιστοιχία αναγκών & εισοδημάτων κοινωνικές ανισότητες, φτώχεια απόλυτη: λιγότερο από $1,90 ημερησίως σχετική: όταν το ποσοστό των ατόμων σε μια χώρα που ζουν με εισόδημα κατώτερο ενός συγκεκριμένου ποσοστού του διαμέσου εισοδήματος (συνήθως 60%) στην χώρα