ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΑΜΥΝΤΙΚΕΣ ΔΑΠΑΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: ΜΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Τάσος Στυλιανού - Νίκος Δριτσάκης Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής Πανεπιστήμιο Μακεδονίας ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η σχέση ανάμεσα στις αμυντικές δαπάνες και την οικονομική ανάπτυξη είναι ένα πολυσυζητημένο θέμα εδώ και αρκετά χρόνια. Αν και υπάρχει η αίσθηση ότι τα υψηλά επίπεδα των στρατιωτικών δαπανών κρατούν χαμηλά τα επίπεδα της οικονομικής ανάπτυξης, τα εμπειρικά αποτελέσματα σε πολλές μελέτες έχουν δημιουργήσεις συγκρουόμενα συμπεράσματα Στην εργασία αυτή ελέγχεται εμπειρικά η αιτιακή σχέση ανάμεσα στις αμυντικές δαπάνες και την οικονομική ανάπτυξη για την Ελλάδα. Τέλος, τα αποτελέσματα του ελέγχου των Engle Granger σε δύο στάδια έδειξαν ότι υπάρχει ένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα ανάμεσα στις αμυντικές δαπάνες και την οικονομική ανάπτυξη. 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Για να μελετήσουμε την επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική ανάπτυξη, πρέπει, πρώτα απ' όλα, να γνωρίζουμε το ακριβές περιεχόμενο των όρων αυτών. Αμυντικές δαπάνες ορίζονται ως το συνολικό χρηματικό ποσό που απαιτείται για την κινητοποίηση όλων των παραγωγικών συντελεστών της άμυνας, στη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου. Είναι δηλαδή, οι δαπάνες εκείνες που διενεργούνται για την κάλυψη των μισθών και λοιπών παροχών του προσωπικού της άμυνας, καθώς επίσης και για τη δημιουργία και λειτουργία του κεφαλαιουχικού και μηχανολογικού εξοπλισμού των ενόπλων δυνάμεων. Οι αμυντικές δαπάνες ως οικονομική μεταβλητή αναλύονται στα πλαίσια του κλασσικού προβλήματος βελτιστοποίησης υπό περιο-

ρισμούς αβεβαιότητας. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι οι δαπάνες αυτές, πρέπει να θεωρούνται μέρος των δημόσιων δαπανών επένδυσης και όχι, όπως συχνά εσφαλμένα θεωρούνται, μέρος των δημόσιων δαπανών κατανάλωσης. Η οικονομική ανάπτυξη ορίζεται ως μία διαδικασία κοινωνικών και οικονομικών μεταβολών, που αυξάνουν το κατά κεφαλήν εισόδημα και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής του μέγιστου δυνατού αριθμού ανθρώπων σε μία κοινωνία. Βασικά χαρακτηριστικά της ανάπτυξης είναι η τάση της αγοράς εργασίας προς σταθεροποίηση στο επίπεδο της πλήρους απασχόλησης, η δικαιότερη διανομή του εισοδήματος, η εξάλειψη της φτώχειας και η ικανοποίηση βασικών αναγκών που βελτιώνουν την ποιότητα της ζωής. Η βιβλιογραφία στον τομέα της Οικονομικής Άμυνας (Defence Economics) είναι ιδιαιτέρως πλούσια από διάφορες απόψεις, εκ διαμέτρου αντίθετες σε ότι αφορά το ζήτημα της συνδρομής των αμυντικών δαπανών στην οικονομική ανάπτυξη. Ο πρώτος που αναφέρθηκε στη σχέση αυτή ήταν ο Benoi (1973, 1978), και από τότε η σχέση αυτή έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτενούς θεωρητικής και εμπειρικής μελέτης. Βάση των γενικών ενδείξεων μέχρι σήμερα μπορεί κάποιος να παρατηρήσει ότι αυτή η σχέση δεν μπορεί να γενικευτεί για όλες τις χώρες και κατά τη διάρκεια του χρόνου. Οι στρατιωτικές δαπάνες μπορούν να έχουν επιπτώσεις στην οικονομία μέσω διάφορων καναλιών. Κατά πρώτο λόγο, τέτοιες δαπάνες μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη, μέσω της υποκίνησης της συνολικής ζήτησης Benoi (1973). Η αυξανόμενη ζήτηση που προκαλείται από τις μεγαλύτερες στρατιωτικές δαπάνες οδηγεί στην αυξανόμενη χρησιμοποίηση του μετοχικού κεφαλαίου και σε μεγαλύτερα επίπεδα απασχόλησης. Η αυξανόμενη χρησιμοποίηση μετοχικών κεφαλαίων θα οδηγήσει σε αυξήσεις στο ποσοστό κέρδους, το οποίο μπορεί στη συνέχεια να προκαλέσει μεγαλύτερες επενδύσεις και κατά συνέπεια τη δημιουργία βραχυπρόθεσμου πολλαπλασιαστή και υψηλότερα ποσοστά ανάπτυξης. Η άλλη άποψη είναι πως τέτοιες δαπάνες καθυστερούν την ανάπτυξη, κυρίως μέσω της μείωσης των επενδύσεων, των πληθωριστικών πιέσεων και της μείωσης των διαθέσιμων δημόσιων κεφαλαίων για δαπάνες και επενδύσεις σε άλλες ενδεχομένως παραγωγικότερες και αποτελεσματικότερες δαπάνες. Μια τρίτη ομάδα δίνει άλλες ερμηνείες που ποικίλλουν από θετικές σε αρνητικές επιδράσεις (DeRouen 1995, και Landau 1996). Οι πρώτες εμπειρικές μελέτες στηρίζονται σε μεγάλο ποσοστό στους συντελεστές αυτοσυσχέτισης (Benoi, 1973, 1978). Η πιο πρόσφατη μεθοδολογία εστιάζει 2

στη χρησιμοποίηση των cross-secional muliple regression υποδειγμάτων για να ερευνήσουν τον αντίκτυπο των αμυντικών δαπανών στην οικονομική ανάπτυξη (Anonakis, 1997 και Heo 1997). Πρόσφατα, χρησιμοποιήθηκε το υπόδειγμα αιτιότητας του Granger. Ο Joerding (1986), εφαρμόζοντας το υπόδειγμα αυτό σε 57 λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες (LDC), διαπίστωσε ότι η οικονομική ανάπτυξη οδηγεί στην αύξηση των αμυντικών δαπανών. Το μήνυμα είναι ότι τα λιγότερα αναπτυγμένα κράτη (LDC) οφείλουν να εστιάσουν στην οικονομική ανάπτυξη πριν αυξήσουν τις αμυντικές τους δαπάνες. Οι Kollias και Makrydakis (1997), έλεγξαν την αιτιότητα Granger των ποσοστών αύξησης στο Α.Ε.Π και στο μερίδιο των στρατιωτικών δαπανών στο Α.Ε.Π για την Τουρκία κατά την περίοδο 1954 1993 και βρήκαν ότι δεν υπάρχει καμία αιτιακή σχέση μεταξύ των στρατιωτικών δαπανών και των ποσοστών αύξησης στο Α.Ε.Π. Οι Dakurah, Davies και Sampah (2001), χρησιμοποιώντας τη μέθοδο αιτιότητας Granger ενσωμάτωσαν την στασιμότητα και την συνολοκλήρωση, για να αξιολογήσουν τις αιτιακές σχέσεις μεταξύ των αμυντικών δαπανών και της οικονομικής ανάπτυξης 62 αναπτυσσόμενων χωρών. Τα αποτελέσματα τους έδειξαν ότι ομοιοκατευθυνόμενη αιτιότητα βρέθηκε σε 23 χώρες, είτε από τα αμυντικά έξοδα στην οικονομική ανάπτυξη είτε αντίστροφα, ενώ η αμφίδρομη αιτιότητα υπήρξε σε 7 χώρες. Καμία αιτιότητα δεν υπήρξε σε 18 χώρες. Ο Drisakis (2004) σε μια έρευνα του για την σχέση των αμυντικών δαπανών και του ΑΕΠ για την Ελλάδα και την Τουρκία βρήκε ότι υπάρχει μια ομοιοκατευθυνόμενη αιτιακή σχέση στις μεταβλητές και για τις δύο χώρες. Ως συμπέρασμα από την υπάρχουσα βιβλιογραφία μπορούμε να πούμε ότι δεν υπάρχει σαφής άποψη για το αν οι εθνικές αμυντικές δαπάνες οδηγούν ή όχι σε οικονομική ανάπτυξη. Στην εμπειρική ανάλυση της εργασίας αυτής χρησιμοποιούμε ετήσια στοιχεία για την περίοδο 1961 έως 2003. Η υπόλοιπη εργασία είναι οργανωμένη ως εξής: Στο δεύτερο τμήμα της εργασίας παρουσιάζονται τα δεδομένα και η εξειδίκευση του υποδείγματος. Το τρίτο μέρος ασχολείται με τους ελέγχους των Dickey Fuller και ερευνά τη στασιμότητα των στοιχείων. Η ανάλυση της συνολοκλήρωσης γίνεται στο τέταρτο τμήμα. Στο πέμπτο τμήμα δίνονται οι εκτιμήσεις των υποδειγμάτων διόρθωσης 3

σφάλματος, ενώ στο έκτο τμήμα αναπτύσσονται οι έλεγχοι αιτιότητας κατά Granger. Τέλος, στο έβδομο τμήμα παρουσιάζονται τα συμπεράσματα της εργασίας αυτής. 2. ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΟΣ Οι περισσότερες μελέτες για τη σχέση των αμυντικών δαπανών της ανάπτυξης είναι βασισμένες στα Νεοκλασικά ή στα Κευνσιανά θεωρητικά πρότυπα. Τα νεοκλασικά πρότυπα επικεντρώνονται κυρίως στην πλευρά της προσφοράς (εκσυγχρονισμός, θετικές εξωτερικότητες από την υποδομή, τεχνολογικά υποπροϊόντα κτλ), ενώ τα Κευνσιανά πρότυπα επικεντρώνονται στην πλευρά της ζήτησης (συρρίκνωση επενδύσεων, εξαγωγών, εκπαίδευσης, της υγείας). Προκειμένου να υπερνικηθεί το πρόβλημα της συγκέντρωσης στην μία πλευρά μόνο (ζήτησης ή προσφοράς), έγιναν προσπάθειες ούτως ώστε να περιληφθούν και τα δύο πρότυπα σε ένα. Αυτά συγχωνεύουν τις επιρροές από την πλευρά της ζήτησης σε μια κευνσιανή συνάρτηση συνολικής ζήτησης και τις επιρροές από την πλευρά της προσφοράς σε μια εξίσωση ανάπτυξης, η οποία προέρχεται από μια συνάρτηση παραγωγής. Αυτό το πλαίσιο αναπτύχθηκε αρχικά από τους Smih and Smih (1980) και από τότε αναπτύχθηκε περαιτέρω και από άλλους ερευνητές. Αυτά τα πρότυπα υποθέτουν τις πιθανές άμεσες επιδράσεις των αμυντικών δαπανών στην ανάπτυξη μέσω της υποκίνησης της κευνσιανής ζήτησης, καθώς και άλλων δευτερευόντων αρνητικών έμμεσων επιδράσεων που προκύπτουν από τις περικοπές των αποταμιεύσεων ή των επενδύσεων. Περιλαμβάνουν συνήθως τρεις ή τέσσερις εξισώσεις μια από τις οποίες είναι η εξίσωση της ανάπτυξης και οι άλλες της αποταμίευσης ή των επενδύσεων, μια της αναλογίας του εμπορικού ισοζυγίου και η τελευταία του αμυντικού φορτίου. Αν και αυτά τα πρότυπα παρέχουν μια πληρέστερη εικόνα της σχέσης αμυντικές δαπάνες - ανάπτυξη, έχουν επικριθεί για το ότι δεν βασίζονται έντονα στη θεωρία και έτσι στηρίζονται περισσότερο σε ad hoc εξηγήσεις. Μια εναλλακτική προσέγγιση, είναι να εξεταστεί η σειρά χωρίς την ανάπτυξη ενός δομικού προτύπου, xχρησιμοποιώντας τα διανυσματικά αυτοπαλίνδρομα πρότυπα (VAR) που έχουν το πλεονέκτημα των δυναμικών προδιαγραφών, χωρίς οικονομικές υποθέσεις που επιβάλλονται a priori. Κατά συνέπεια, επιτρέπουν τον έλεγχο των αιτιακών σχέσεων χωρίς την ανάγκη δημιουργίας επιχειρημάτων και της ανάπτυξης υποθέσεων που δικαιολογούν αυτές τις σχέσεις (Georgiou e al, 1996). 4

Σύμφωνα και με τις εργασίες για τις αιτιακές σχέσεις ανάμεσα στην ανάπτυξη και τις στρατιωτικές δαπάνες των ( Dakurah e al (2001), και Dunne e al (2001)), χρησιμοποιούμε το παρακάτω υπόδειγμα. DS = ƒ(gdp) (1) όπου DS είναι οι αμυντικές δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ και GDP το ποσοστό μεταβολής του ΑΕΠ. Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν στην ανάλυση της έρευνας αυτής είναι ετήσια και καλύπτουν την περίοδο 1961-2003 για την Ελλάδα και προέρχονται από την βάση δεδομένων του SIPRI και από στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας της Ελλάδος. Στην αρχή ελέγχουμε αν οι παραπάνω μεταβλητές μοιράζονται μια κοινή στοχαστική τάση, αν δηλαδή είναι στάσιμες στα επίπεδα τους ή στις πρώτες διαφορές για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε στην ανάλυση της συνολοκλήρωση. 3. ΕΛΕΓΧΟΣ ΜΟΝΑΔΙΑΙΑΣ ΡΙΖΑΣ Για τον έλεγχο της μοναδιαίας ρίζας χρησιμοποιούμε τις τρεις μορφές παλινδρομήσεων των Dickey Fuller (ADF) (1979) για κάθε μεταβλητή. ρ 1 + β iδχ i + i= 1 ΔΧ = δ 2Χ e (2) ρ 1 + β iδχ i + i= 1 ΔΧ = δ 0 + δ 2Χ e (3) ΔΧ ρ 1 + β iδχ i + i= 1 = δ + δ + δ Χ e (4) 0 1 2 όπου i =1,2,.., ρ είναι ο αριθμός των χρονικών υστερήσεων Η κάθε παλινδρόµηση ADF ελέγχει για ύπαρξη µμοναδιαίας ρίζας στην Χ δηλαδή σε όλες τις µμεταβλητές του υποδείγµατος, στο χρόνο. Η μεταβλητή Χ -i εκφράζει τις πρώτες διαφορές µε p χρονικές υστερήσεις και τέλος η µεταβλητή e προσαρµόζει τα λάθη της αυτοσυσχέτισης, Οι συντελεστές δ 0, δ 1, δ 2, και β i είναι προς εκτίµηση. Η µηδενική και η εναλλακτική υπόθεση για την ύπαρξη µοναδιαίας ρίζας στην µεταβλητή X είναι: 5

Η ο : δ 2 = 0 (η σειρά X είναι τυχαίος περίπατος, δηλαδή περιέχει μοναδιαία ρίζα άρα είναι μη - στάσιμη). Η α : δ 2 < 0 (δεν ισχύει η Η ο στάσιμη σειρά). Στις περισσότερες οικονομικές χρονικές σειρές υπάρχει υψηλή συσχέτιση μεταξύ της τρέχουσας μεταβλητής και των τιμών που παίρνει αυτή σε προηγούμενες περιόδους. Στην περίπτωση αυτή η εκτίμηση του υποδείγματος με χρονικές υστερήσεις μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την εμφάνιση του προβλήματος της πολυσυγγραμμικότητας (ύπαρξη γραμμικών σχέσεων μεταξύ των ερμηνευτικών μεταβλητών) με συνέπεια να υπάρξουν προβλήματα στη σταθερότητα, την αποτελεσματικότητα και την αξιοπιστία των εκτιμητών. Για την επιλογή των χρονικών αυτών υστερήσεων (σε περίπτωση που δε δίνονται από την οικονομική θεωρία) χρησιμοποιούμε τα κριτήρια των Akaike (1973) και του Schwarz (1978), ενώ για τον έλεγχο της αυτοσυσχέτισης στα κατάλοιπα χρησιµοποιούµε τον έλεγχο των Breusch - Godfrey ή αλλιώς τον έλεγχο του πολλαπλασιαστή του Lagrange (LM) που ταυτόχρονα επανελέγχει και την επιλογή των χρονικών υστερήσεων. Τα κριτήρια αυτά (που δεν αποτελούν συγκεκριμένη κατανομή) καθορίζουν την αύξηση της ερμηνευτικής ικανότητας του υποδείγματος από την μία επιπλέον χρονική υστέρηση με το χάσιμο του αντίστοιχου βαθμού ελευθερίας. Επομένως επιλέγουμε εκείνη την εξειδίκευση του υποδείγματος που μας υποδεικνύουν τα κριτήρια αυτά. Πίνακας 1 Πίνακας 2 Τα αποτελέσµατα από τους πίνακες 1 και 2 υποδεικνύουν ότι η ύπαρξη µοναδιαίας ρίζας δεν µπορεί να απορριφθεί στα επίπεδα των μεταβλητών που εξετάζουμε σε επίπεδα σηµαντικότητας1%, 5% και 10%. Άρα καµία χρονική σειρά δεν είναι στάσιµη στα επίπεδα των µεταβλητών. Στη συνέχεια όταν οι χρονικές σειρές µετασχηµατιστούν σε πρώτες διαφορές γίνονται στάσιµες και κατά συνέπεια οι αντίστοιχες µεταβλητές µπορούν να χαρακτηριστούν σαν ολοκληρωµένες πρώτης τάξης Ι(1). Σύμφωνα με τα στατιστικά κριτήρια των Akaike και Schwarz οι καλύτερες μορφές των εξισώσεων (καλύτερη εξειδίκευση) για τα επίπεδα της μεταβλητής GDP είναι αυτή χωρίς σταθερά και τάση, με δύο χρονικές υστερήσεις, ενώ για τη μεταβλητή DS καλύτερη μορφή είναι αυτή με σταθερά και χωρίς χρονικές υστερήσεις. Για 6

τις πρώτες διαφορές και για τη μεταβλητή GDP καλύτερη μορφή είναι αυτή χωρίς σταθερά και τάση με μία χρονική υστέρηση, ενώ για τις πρώτες διαφορές της μεταβλητής DS καλύτερη μορφή είναι αυτή χωρίς σταθερά και τάση με μηδέν χρονικές υστερήσεις. Πρέπει επίσης να τονίσουμε ότι για τις μορφές των εξισώσεων που επιλέγουμε και για τον αριθμό των χρονικών υστερήσεων δεν υπάρχει αυτοσυσχέτιση στα κατάλοιπα. 4. ΣΥΝΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ Η υπόθεση που πρέπει να ελέγξουμε στο τμήμα αυτό είναι αν οι μεταβολές στις αμυντικές δαπάνες μεταβιβάζονται προς την ανάπτυξη, δηλαδή αν οι μεταβλητές αυτές που εξετάζουμε κινούνται μαζί. Αυτή η κοινή μετατόπιση των μεταβλητών δημιουργεί γραμμικές σχέσεις ανάμεσα στις μεταβλητές που εξετάζουμε και διαρκούν για μεγάλες χρονικές περιόδους, κατά συνέπεια πρέπει να ελέγξουμε τις μακροχρόνιες σχέσεις ισορροπίας των μεταβλητών αυτών. Αν οι γραμμικές σχέσεις διαρκούν για μεγάλες χρονικές περιόδους τότε οι μεταβλητές που εξετάζουμε είναι συνολοκληρωμένες. Με τη μέθοδο των Engle Granger (1987) ελέγχουμε αν οι αμυντικές δαπάνες και η ανάπτυξη είναι συνολοκληρωμένες. Τα βήματα που ακολουθούμε είναι τα εξής: Στην αρχή εκτιμούμε με τη μέθοδο OLS τη μακροχρόνια σχέση ισορροπίας (αφού οι μεταβλητές που εξετάζουμε είναι ολοκληρωμένες πρώτης τάξης Ι(1)). DS = β 0 + β 1 GDP + u (5) Από την εκτίμηση της συνάρτησης (5) σώζουμε τα σφάλματα ισορροπίας u. Στη συνέχεια ελέγχουμε αν τα σφάλματα αυτά είναι στάσιμα για να είναι οι μεταβλητές που εξετάζουμε συνολοκληρωμένες. Για να ελέγξουμε τη στασιμότητα των σφαλμάτων ισορροπίας εφαρμόζουμε τη μέθοδο DF/ADF μόνο που οι εξισώσεις δεν περιλαμβάνουν σταθερό όρο, επειδή τα κατάλοιπα από την εξίσωση OLS είναι συγκεντρωμένα γύρω από το μηδέν. ρ δ 2u 1 + β iδu i + i= 1 Δu = v (6) 7

Στον πίνακα 3 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της στασιμότητας για τα σφάλματα ισορροπίας. Τα στατιστικά των DF/ADF δείχνουν ότι τα σφάλματα ισορροπίας είναι στάσιμα στα επίπεδα τους. Επομένως, οι μεταβλητές των αμυντικών δαπανών και της ανάπτυξης είναι συνολοκληρωμένες. Πίνακας 3 5. ΥΠΟΔΕΙΓΜΑΤΑ ΔΙΟΡΘΩΣΗΣ ΣΦΑΛΜΑΤΟΣ Αφού προσδιορίστηκε ότι οι μεταβλητές του υποδείγματος είναι συνολοκληρωμένες, δηλαδή υπάρχει μία μακροχρόνια σχέση μεταξύ τους, θα εξετάσουμε στη συνέχεια αν οι μεταβλητές αυτές και βραχυχρόνια βρίσκονται σε ισορροπία. Η βραχυχρόνια αυτή σχέση ισορροπίας (ανισορροπίας) μπορεί να διατυπωθεί με το παρακάτω υπόδειγμα: ΔDS = lagged(δds, ΔGDP ) + λe -1 + V (7) όπου Δ αναφέρεται στις πρώτες διαφορές των μεταβλητών. e -1 είναι τα εκτιμημένα κατάλοιπα από τη συνολοκληρωμένη παλινδρόμηση (μακροχρόνια σχέση). -1<λ<0 βραχυχρόνιος συντελεστής προσαρμογής. V είναι ο λευκός θόρυβος Για την κατάλληλη εξειδίκευση του VAR υποδείγματος χρησιμοποιήθηκαν τα κριτήρια των Akaike, Schwarz και Hannan Quinn όπως φαίνονται στον πίνακα 4. Πίνακας 4 Τα αποτελέσματα των παραπάνω κριτηρίων μας έδειξαν ότι η καλύτερη μορφή για την τάξη του VAR υποδείγματος είναι η πρώτη. Η τελική μορφή του υποδείγματος VAR είναι η παρακάτω: ΔDS = 0.0004 + 0.166ΔDS -1 0.065ΔGDP 0.228u -1 (8) [0.996] [0.252] [0.006] [0.033] 8

Από τα αποτελέσματα της εξίσωσης (8) παρατηρούμε ότι ο βραχυχρόνιος συντελεστής προσαρμογής είναι αρνητικός και στατιστικά σημαντικός. Επομένως υπάρχει βραχυχρόνια σχέση μεταξύ των μεταβλητών που εξετάζουμε με ποσοστό σύγκλισης 0.228 ανά έτος. 6. ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΤΑ GRAHGER Για να διερευνήσουμε τις αιτιώδεις κατά Granger (1988) σχέσεις μεταξύ των μεταβλητών που εξετάζουμε χρησιμοποιήθηκε το στατιστικό F με το οποίο ελέγχθηκε η υπόθεση της στατιστικής σημαντικότητας των μεταβλητών. Τα αποτελέσματα τα σχετικά με την ύπαρξη αιτιωδών σχέσεων εμφανίζονται στο πίνακα 5. Πίνακας 5 Από τα αποτελέσματα του πίνακα 5 παρατηρούμε ότι υπάρχει μονόδρομη σχέση αιτιότητας μεταξύ αμυντικών δαπανών και οικονομικής ανάπτυξης με κατεύθυνση από την οικονομική ανάπτυξη προς τις αμυντικές δαπάνες. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σκοπός της εργασίας αυτής είναι ερευνήσει την επίδραση των αμυντικών δαπανών στην οικονομική ανάπτυξη χρησιµοποιώντας ετήσια στοιχεία για τα έτη από 1961-2003. Η εµπειρική ανάλυση έδειξε ότι οι µεταβλητές που χρησιµοποιούνται στην εργασία αυτή παρουσιάζουν µοναδιαία ρίζα. Στη βάση αυτή χρησιµοποιήθηκε η ανάλυση της συνολοκλήρωσης όπως προτάθηκε από τον Engle Granger σε δύο στάδια για να προκύψει ένα συνολοκληρωμένο διάνυσμα ανάμεσα στις µεταβλητές που χρησιµοποιήθηκαν. Στη συνέχεια εφαρµόστηκε η µεθοδολογία του υποδείγµατος διορθωτικού σφάλµατος, για να εκτιµηθούν οι µακροχρόνιες και βραχυχρόνιες σχέσεις. Τα επιλεγµένα διανύσµατα έδωσαν όρους διορθωτικού σφάλµατος, οι οποίοι αποδείχθηκαν στατιστικά σηµαντικοί σε επίπεδο σηµαντικότητας 5% κατά την εισαγωγή τους στις βραχυχρόνιες δυναµικές εξισώσεις. 9

Τέλος, µε την κατά Granger αιτιότητα παρατηρούµε ότι υπάρχει µονόδροµη σχέση αιτιότητας µεταξύ του λόγου των αμυντικών δαπανών στο ΑΕΠ και στο ρυθµό µεταβολής του κατά κεφαλήν ΑΕΠ µε κατεύθυνση από ΑΕΠ προς τις αμυντικές δαπάνες ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Anonakis, N. (Feb, 1997), Miliary Expendiure and Economic Growh in Greece, 1960-1990, Journal of Peace Research, Vol. 34 (1) pp. 89-110. Aesoglu, H. S. and Mueller, M. J. (1990). Defense spending and economic growh. Defense Economics, Vol. 2(1), pp. 19 27 Biswas, B. (1993) Defence spending and economic growh in developing counries. In Defense Spending and Economic Growh, edied by J. E. Payne, and A. P. Sahu, Boulder, CO: Wesview Press. Benoi, E. (1973). Defence and economic growh in developing counies. Boson: Lexingon Books. Brauer, J., (2002). Greece and Turkey: A Comprehensive Criical Review of he Defence Economic Lieraure (as of December 2002). Chowdhury, A.R. (1991). A Causal Analysis of Defence Spending and Economic Growh, Journal of Conflic Resoluion, Vol. 35, pp. 80-97. Cohen, J. S., Sevenson, R., Minz, A. and Ward, M. D. (1996). Defense expendiures and economic growh in Israel: he indirec link. Journal of Peace Research, Vol. 33, pp. 341 352. Dakura, H., Davies, P., and Sampah, R., (2001) Defence Spending and Economic Growh in Developing Counries: A Causaliy Analysis, Journal of Policy Modeling, Vol. 23, pp. 651-658. Deger, S. (1986). Miliary expendiure in hird world counries. London: RKP. Drisakis, N. (2004). Defense spending and economic growh: an empirical invesigaion 10

for Greece and Turkey. Journal of Policy Modeling, Vol. 26, pp. 249 264. Faini, R., Annez, P. and Taylor, L. (1984). Defense spending, economic srucure, and growh: evidence among counries and over ime. Economic Developmen and Culural Change, Vol. 32, pp. 487 498. Grobar, L. and Porer, R. (1989). Benoi revisied: defense spending and economic growh in less developed counries. Journal of Conflic Resoluion, Vol. 33, pp. 318 345. Heo, U. K. (1997) The poliical economy of defense spending in Souh Korea. Journal of Peace Research, Vol. 34, pp. 483 490. Joerding, W., (1986). Economic Growh and Defence Spending, Journal of Developmen Economics, Vol. 21, pp. 35-40. Kollias, C. G. and Makrydakis, S (1997a). Defence Spending and Growh in Turkey 1954 1993: A Causal Analysis, Defence and Peace Economics, Vol. 8, pp. 189 204. Khilji, N. M. and Mahmood, A. (1997) Miliary expendiures and economic growh in Pakisan. The Pakisan Developmen Review, Vol. 36, pp. 791 808. Lacivia, C. J. and Frederiksen, P. C. (1991) Defense spending and economic growh, an alernaive approach o he causaliy issues. Journal of Developmen Economics, Vol. 35, pp. 117 126. Lim, D. (1983) Anoher look a growh and defense in less developed counries. Economic Developmen and Culural Change, Vol. 31, pp. 377 384. Smih, R. (1980) Miliary expendiure and invesmen in OECD counries 1954 73. Journal of Comparaive Economics, Vol. 4, pp. 19 32. 11

ΠΙΝΑΚΑΣ 1: Έλεγχος των DICKEY-FULLER για την ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας στα επίπεδα και στις πρώτες διαφορές της μεταβλητής GDP ΕΠΙΠΕΔΑ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ GDP Χωρίς σταθερά και τάση Με σταθερά Με σταθερά και τάση ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 AIC 5.564 5.436 5.263 5.405 5.380 5.260 5.357 5.340 5.293 SBIC 5.605 5.520 5.390 5.488 5.505 5.429 5.481 5.507 5.504 ADF -3.165-1.689-1.552-4.590-2.709-2.077-5.117-3.344-2.062 LM (1) [0.105] [0.287] [0.639] [0.809] [0.936] [0.780] [0.397] [0.354] [0.992] LM (2) [0.073] [0.030] [0.389] [0.967] [0.984] [0.488] [0.534] [0.349] [0.629] 1% -2.618 1% -2.620 1% -2.621 1% -3.593 1% -3.597 1% -3.602 1% -4.190 1% -4.196 1% -4.202 Cri. Val. 5% -1.949 5% -1.950 5% -1.949 5% -2.932 5% -2.934 5% -2.946 5% -3.519 5% -3.522 5% -3.525 10% -1.620 10% -1.620 10% -1.620 10% -2.604 10% -2.605 10% -2.606 10% -3.190 10% -3.191 10% -3.193 ΠΡΩΤΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ GDP Χωρίς σταθερά και τάση Με σταθερά Με σταθερά και τάση ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 AICi 5.458 5.276 5.340 5.507 5.323 5.388 5.555 5.358 5.422 SBIC 5.500 5.361 5.468 5.591 5.450 5.559 5.681 5.527 5.635 ADF -10.666-8.261-5.383-10.524-8.172-5.326-10.369-8.149-5.349 LM (1) [0.153] [0.638] [0.782] [0.158] [0.616] [0.711] [0.158] [0.512] [0.401] LM (2) [0.018] [0.385] [0.173] [0.019] [0.375] [0.155] [0.020] [0.294] [0.068] Cri. 1% -2.620 1% -2.62 1% -2.62 1% -3.59 1% -3.60 1% -3.61 1% -4.20 1% -4.20 1% -4.21 Val. 5% -1.95 5% -1.95 5% -1.95 5% -2.93 5% -2.94 5% -2.94 5% -3.52 5% -3.52 5% -3.53 10% -1.62 10% -1.62 10% -1.62 10% -2.60 10% -2.61 10% -2.61 10% -3.19 10% -3.19 10% -3.19 Σημειώσεις: Σημειώνει τον καλύτερο αριθμό των χρονικών υστερήσεων Σημειώνει την καλύτερη μορφή εξίσωσης Οι αγκύλες σημειώνουν τα επίπεδα σημαντικότητας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2: Έλεγχος των DICKEY-FULLER για την ύπαρξη μοναδιαίας ρίζας στα επίπεδα και στις πρώτες διαφορές της μεταβλητής DS ΕΠΙΠΕΔΑ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ DS Χωρίς σταθερά και τάση Με σταθερά Με σταθερά και τάση ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 AIC 2.069 2.142 2.216 1.992 2.053 2.099 2.039 2.101 2.148 SBIC 2.111 2.225 2.343 2.075 2.178 2.268 2.163 2.268 2.359 ADF -0.408-0.355 0.299-2.343-2.395-2.577-2.260-2.285-2.430 LM (1) [0.824] [0.826] [0.772] [0.616] [0.276] [0.077] [0.581] [0.284] [0.792] LM (2) [0.975] [0.950] [0.958] [0.715] [0.520] [0.128] [0.651] [0.513] [0.134] 1% -2.618 1% -2.620 1% -2.621 1% -3.593 1% -3.597 1% -3.602 1% -4.190 1% -4.196 1% -4.202 Cri. Val. 5% -1.949 5% -1.950 5% -1.949 5% -2.932 5% -2.934 5% -2.946 5% -3.519 5% -3.522 5% -3.525 10% -1.620 10% -1.620 10% -1.620 10% -2.604 10% -2.605 10% -2.606 10% -3.190 10% -3.191 10% -3.193 ΠΡΩΤΕΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΗΣ DS Χωρίς σταθερά και τάση Με σταθερά Με σταθερά και τάση ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 ρ=0 ρ=1 ρ=2 AIC 2.096 2.169 2.238 2.145 2.218 2.289 2.184 2.254 2.319 SBIC 2.138 2.253 2.366 2.228 2.345 2.459 2.309 2.423 2.533 ADF -6.585-4.506-3.309-6.503-4.449-3.269-6.476-4.471-3.337 LM (1) [0.775] [0.761] [0.616] [0.765] [0.743] [0.654] [0.617] [0.584] [0.959] LM (2) [0.936] [0.954] [0.601] [0.932] [0.945] [0.642] [0.863] [0.792] [0.884] Cri. 1% -2.620 1% -2.62 1% -2.62 1% -3.59 1% -3.60 1% -3.61 1% -4.20 1% -4.20 1% -4.21 Val. 5% -1.95 5% -1.95 5% -1.95 5% -2.93 5% -2.94 5% -2.94 5% -3.52 5% -3.52 5% -3.53 10% -1.62 10% -1.62 10% -1.62 10% -2.60 10% -2.61 10% -2.61 10% -3.19 10% -3.19 10% -3.19 Σημειώσεις: Σημειώνει τον καλύτερο αριθμό των χρονικών υστερήσεων Σημειώνει την καλύτερη μορφή εξίσωσης Οι αγκύλες σημειώνουν τα επίπεδα σημαντικότητας. 13

ΠΙΝΑΚΑΣ 3: Έλεγχος στασιμότητας σφαλμάτων ισορροπίας. ρ=0 ρ=1 ρ=2 AIC 2.117411* 2.165602 2.226819 SBIC 2.158784* 2.249191 2.353485 ADF -2.661317-2.516234-2.578176 LM(1) [0.198845] [0.104862] [0.138868] LM(2) [0.445978] [0.247074] [0.283510] Cri. Values 1% -2.6182 1% -2.6196 1% -2.6211 5% -1.9488 5% -1.9490 5% -1.9492 10% -1.6199 10% -1.6200 10% -1.6201 ΠΙΝΑΚΑΣ 4: Έλεγχος για την τάξη του VAR υποδείγματος VAR Lag Order Selecion Crieria Endogenous variables: GDP DS Exogenous variables: C Sample: 1961 2003 Included observaions: 40 Lag LogL LR FPE AIC SC HQ 0-163.4849 NA 13.44369 8.274243 8.358687 8.304776 1-136.3398 50.21840* 4.228298* 7.116989* 7.370321* 7.208586* 2-132.6268 6.497641 4.298289 7.131342 7.553562 7.284004 3-129.1670 5.708688 4.436553 7.158352 7.749460 7.372078 * indicaes lag order seleced by he crierion LR: sequenial modified LR es saisic (each es a 5% level) FPE: Final predicion error AIC: Akaike informaion crierion SC: Schwarz informaion crierion HQ: Hannan-Quinn informaion crierion Pairwise Granger Causaliy Tess Sample: 1961 2003 Lags: 1 ΠΙΝΑΚΑΣ 5: Έλεγχος αιτιότητας κατά Granger Null Hypohesis: Obs F-Saisic Probabiliy DS does no Granger Cause GDP 42 0.00490 0.94456 GDP does no Granger Cause DS 11.2031 0.00182