Teorija i analiza ekonomske politike

Pojam ekonomske politike Teorija i analiza ekonomske politike EKONOMSKA POLITIKA predstavlja skup mjera i instrumenata države kojima se usmjeravaju privredni subjekti radi ostvarenja privrednih ciljeva. Tri pretpostavke uspješne ekonomske politike: Ekonomski fakultet Podgorica dr Jovan Đurašković 1. Realno odabrani ciljevi, 2. Odabrani adekvatni instrumenti, 3. Mjera pravovremeno preduzeta. Proces ekonomske politike Ciljevi ekonomske politike Početna ravnoteža U 19. i početkom 20. vijeka ekonomske fluktuacije posmatrane kao prirodni fenomeni Inicijalni inpuls Neravnotežna situacija Prilagođavanje sistema Nova ravnoteža Kejnzijanska revolucija afirmisala djelovanje države u cilju ublažavanja privrednih poremećaja CILJEVI izražavaju namjere nosilaca ekonomske politike u pogledu budućeg stanja koje se razlikuje od sadašnjeg Najvažniji ciljevi ekonomske politike su: puna zaposlenost, nulta stopa inflacije, uravnotežen budžet i platni bilans. Ciljevi ekonomske politike Instrumenti ekonomske politike Ciljevi uglavnom komplementarni ili konfliktni KRATKOROČNI (godinu dana) CILJEVI DUGOROČNI (od 5-10 godina) Za ispunjenje ciljeva koriste se različliti instrumenti ekonomske politike Najvažniji instrumenti: Puna zaposlenost Niska stopa inflacije Rast društvenog proizvoda Uravnotežen budžet Uravnotežen platni bilans Ekspanzija proizvodnje Strukturne promjene u privredi Poboljšanje alokacije faktora proizvodnje Poboljšanje u raspodjeli dohodaka a) fiskalne politike (porezi, doprinosi, carine, zajmovi itd), b) monetarne politike (emisija novca, operacije na otvorenom tržištu, kamatne stope), c) spoljnotrgovinske politike (carine, takse, kontigenti, kvote, dozvole), d) politike dohodaka (transferi, socijalna davanja itd). 1

Instrumenti ekonomske politike CILJ PUNA ZAPOSLENOST Instrumenti i mjere fiskalne politike: državne investicije, subvencije, javni radovi, smanjenje poreza, krediti privredi... Instrumenti i mjere monetarne politike: smanjenje diskontne stope, ekspanzivne operacije na otvorenom tržištu... Instrumenti i mjere spoljnotrgovinske politike: Devalvacija, uvozne kvote i dozvole, izvozne subvencije, povećanje carina... MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI PRIVREDNI RAST Ukupni krediti i depoziti kod banaka u Crnoj Gori, mil. (2003 2012) OPIS 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Ukupni krediti Ukupni depoziti BDP (mil. ) 2680.5 3085.6 2981 3104 3234 3148.9 3335.9 3425 3000 BDP, realni rast (%) 10.7 6.9-5.7 2.5 3.2-2.5 3.5 1.8 BDP pc ( ) 4280 4908 4720 5006 5211 5063 5290 5450 2500 12 10 10.7 BDP, realni rast (%) 2000 1500 8 6 4 2 0-2 6.9 2.5 3.2 3.5 1.8 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1000 500-4 -6-8 -5.7-2.5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Komponente crnogorskog BDP-a u tekućim cijenama, mil. (2002 2011) INFLACIJA 3500 3000 2500 2000 1500 Lična potrošnja Državna potrošnja Privatne investicije Neto izvoz Stopa inflacije 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2,4 2,8 7,7 7,2 3,4 0,7 3,5 4,1 2,2-0,7 1000 500 0-500 -1000-1500 -2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 BDP deflator = nom BDP / real BDP ICM indeks cijena na malo mjeri inflaciju upoređujući cijene fiksne potrošačke korpe u različitim vremenskim periodima. 2

NEZAPOSLENOST DRŽAVNI BUDŽET Stopa nezaposlenosti 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 30,3 29,6 19,4 16,8 19,1 19,7 19,7 19,7 19,5 18 Budžetski suficit/deficit u % od BDP-a 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2,94 6,65-0,39-5,65-4,87-3,97-4,9-3,9 KARAKTERISTIKE TRŽIŠTA RADA U CRNOJ GORI NISKA STOPA AKTIVNOSTI 55% VISOKA STOPA DUGOROČNE NEZAPOSLENOSTI 57% nezaposlenih traže posao duže od godinu dana VISOKA STOPA NEZAPOSLENOSTI MLADIH 34,5% (od 15-24 g.) DISPARITETI U REGIONALNOJ NEZAPOSLENOSTI JUG 5,6% CENTAR 11,7% SJEVER 36,4% IZRAŽENO ZAPOŠLJAVANJE STRANACA 23.255 lica u 2014. godini NISKA PRODUKTIVNOST RАDNE SNАGE 22% prosječne produktivnosti 27 zemаljа Evropske unije (2009) Budžet je (godišnji) plan javnih prihoda i javnih rashoda. Javni prihodi porezi, carine, doprinosi, takse i dr. Javni rashodi plate zaposlenima u javnom sektoru, javna dobra, transferi, otplata dugova i dr. Javni dug Crne Gore je na kraju 2014. godine iznosio 1.961,9 miliona eura ili 57,8% BDP-a. INOSTRANSTVO Platnobilansni deficit (% od BDP-a) 2006 2007 2008 2009 2010 2011-24,7-24,0-40,0-30,1-25,1-20 Platni bilans je pregled svih ekonomskih transakcija zemlje sa inostranstvom. Nominalni devizni kurs predstavlja odnos inostranog novca po jedinici domaće valute. (npr. 1,10$ za 1 za EU) Realni devizni kurs predstavlja znak skupoće domaćih roba u odnosu na strane robe. δ = S x P P* Teorija i analiza ekonomske politike Ekonomski fakultet Podgorica dr Jovan Đurašković RAZVOJ TEORIJSKIH KONCEPCIJA EKONOMSKE POLITIKE RAZVOJ TEORIJSKIH KONCEPCIJA EKONOMSKE POLITIKE GRČKA I RIM MENCIJE (Meng Ce, KINA, IV vijek p. n. e) Uslov napretka je humano upravljanje državom: niži porezi, razvoj prosvjete i trgovine Zdrav društveni sistem ostvaruje se: o o vaspitanjem (odgovarajućom ekonomskom politikom) i periodičnim smjenama vladara i dinastija (Mandat Neba). o Osnovna privredna grana POLJOPRIVREDA o Osnovna proizvodna jedinica DOMAĆINSTVO o Radna snaga ROBOVI 3

GRČKA PLATON je tragao za optimalnim političkim i ekonomskim poretkom radnici treba da rade, vojnici da čuvaju društvo, a vladari (filozofi) da vladaju! U svom radu Država, Platon prezentuje koncepciju idealne države u kojoj vlada elita, a koju čine tri staleža: FILOZOFI (VLADARI) POLJOPRIVREDNICI RATNICI Optimalna država je rigidna, statična, idealna situacija, a profit i kamata su prijetnje statusu quo GRČKA ARISTOTEL je razlikovao ekonomiju od hrematistike Ekonomija je naturalno bogaćenje unutar domaćinstva koje ima granice Hrematistika je robno bogaćenje izvan domaćinstva koje nema granica Aristotelēs (384-322. p. n. e) Domaće gazdinstvo nije isto što i hrematistika...hrematistika daje sredstva, domaće gazdinstvo ih upotrebljava GRČKA Hrematistika ima za cilj pribavljanje bogatstva za pojedinca Ekonomija ima za cilj pribavljanje dobara za zadovoljenje njegovih potreba Upravljanje domaćinstvom R N R Prirodna Upotrebna vrijednost Sitna trgovina EKONOMIJA Nije prirodna HREMATISTIKA Krupna trgovina Beskonačno bogaćenje N R N Prometna vrijednost GRČKA Etičko opravdanje ropstva? NIŽA SU VRSTA PO PRIRODI ROBOVI i bolje je za njih, kao i za sve inferiorne vrste, da budu pod vladavinom gospodara...zapravo UPOTREBA ROBOVA I DOMAĆIH ŽIVOTINJA NE RAZLIKUJE SE MNOGO. I opet, MUŠKARAC JE PO PRIRODI SUPERIORAN, A ŽENA INFERIORNA; PRVI UPRAVLJA, DRUGIMA SE UPRAVLJA; to se načelo, nužno, proteže na čitav ljudski rod. Bez nadnice i kamate nije bilo moguće ponuditi teoriju cijena! Jedino pitanje: da li su cijene pravedne? GRČKA ekonomska politika RIM Najvažniji cilj ekonomske politike stvaranje moćne države Instrumentima ekonomske politike favorizuju se zanatstvo, lov, ribolov, poljoprivreda, a destimuliše se krupna trgovina Kreirana je protekcionistička spoljnotrgovinska politika Relativno razvijena fiskalna politika (visoki porezi i carine) Začeci monetarne politike Najveći doprinos starih Rimljana ekonomiji jeste INSTITUCIJA PRIVATNOG VLASNIŠTVA 4

RIM ekonomska politika U centru izučavanja rimskih ekonomista bilo je zemljište, odnosno poljoprivredni posjedi Ager publicus (državna zemlja) Najvažniji cilj ekonomske politike očuvanje moći rimske imperije Srednji vijek (V XV vijek) Podsticanje poljoprivredne proizvodnje uz afirmaciju krupne trgovine, nasuprot Antičkoj Grčkoj Visoki porezi i liberalna spoljnotrgovinska politika Ekonomska misao SREDNJI VIJEK o Dominantni oblik ekonomske organizacije FEUDALIZAM o Osnovna proizvodna jedinica VLASTELINSTVO o Radna snaga KMETOVI Ekonomska misao SREDNJI VIJEK Dva glavna faktora koja Srednji vijek odvajaju od grčke antike su: 1. doktrinarno jedinstvo (sholastička ekonomija) i 2. širenje tržišnog mehanizma. Ponovno nametanje etike ekonomiji (najvažnije pitanje uloga novca i kamate u odnosu na moralne norme) Najvažnija karakteristika učenja moralizam. Najistaknutiji predstavnici su SHOLASTICI srednjovjekovni teolozi Toma Akvinski SREDNJI VIJEK Najznačajnija koncepcija pravedne cijene (prirođeno svojstvo dobra) Grijeh uzure (kamate)... da je po sebi nepravedno primati uzuru za pozajmljeni novac, jer to znači prodavati nešto što ne postoji Merkantilizam (XV XVIII vijek) Privatna svojina kao prirodno pravo... niko ne može imati neko pravo koje druge lišava prava na dobra 5

Merkantilizam Ekspanzija spoljne trgovine i razvoj trgovačkog kapitalizma ŠPANIJA Bogati rudnici srebra i zlata u kolonijama Strogo regulisan novčani promet FRANCUSKA Razvoj manufakture Snažna intervencija države KOLBERIZAM ENGLESKA Stvara se kolonijalno carstvo Privilegije i monopoli za trgovce HOLANDIJA Vodeće mjesto u spoljnoj trgovini Subvencije trgovcima PRUSKA Državni paternalizam Bogaćenje kneževe blagajne KAMERALIZAM Merkantilizam 1. Ogroman priliv zlata i srebra (otkriće Amerike i dalekog istoka, Colombo i Vasco da Gama) 2. Veliki rast cijena (manifestacija MV=PY) 3. Podsticaj trgovine i tržišta 4. Jačanje nacionalne države i moći vladara Merkantilizam Merkantilizam Merkantilizam je prva škola ekonomske misli Merkantilizam se oslanjao na državu, a država na merkantilističku politiku Postojala je homogenost nacionalnih ekonomskih politika, ali nije postojao teorijski sistem Dva centra moći trgovci kapitalisti i monarh (Materijalne stvari postaju cilj ljudske aktivnosti) Raskid sa etičkim postulatima Aristotela i Tome Akvinskog (kamata legitimna, pravedna cijena van fokusa) Negativan odnos prema cjenovnoj konkurenciji - stvaranje monopola/korporacija (pr. Istočno-indijske kompanije) Interes trgovaca = interes monarha = nacionalni interes 6

Merkantilističke ideje Merkantilističke ideje Tri centralne merkantilističke ideje BOGATSTVO ZEMLJE JE NOVAC DO NOVCA SE DOLAZI KROZ SPOLJNU TRGOVINU U SPOLJNOJ TRGOVINI IZVOZ MORA BITI VEĆI OD UVOZA Robni promet N-R-N1 Makroekonomski izvor bogatstva zlato i srebro Carine, uvozne zabrane, destimulacija uvoza Subvencije, olakšice za domaću manufakturu i izvoz W W1 W0 L1 C A L0 B L o KORISNOST SIROMAŠTVA čini radnika marljivim o Visoke nadnice bi dovele do lenjosti, pijanstva i moralnog pada o Efekat dohotka ne smije biti jači od efekta supstitucije Predstavnici merkantilizma Britanija Tomas MAN (Thomas Mun, 1571-1641) je čuveni londonski trgovac i jedan od rukovodilaca Istočno-indijske kompanije Predstavnici merkantilizma Britanija Manovo najpoznatije djelo Blago Engleske od spoljne trgovine smatra se merkantilističkim jevanđeljem Mi se možemo držati pravila da godišnje prodajemo strancima svoje robe za veću sumu nego što mi trošimo njihove robe...zaključili smo da 25% smanjenja cijene nekih roba, može povećati 50% prodatu količinu...ali kada ih jeftinim proizvodima istisnemo iz ovog poduhvata i kada kasnije ponovo obnovimo našu visoku cijenu, opet ćemo moći da se koristimo ranijim sredstvima. Predstavnici merkantilizma Francuska KOLBER (Jean-Baptiste Colbert, 1618-1683) ministar finansija u doba Luja XIV pune 22 godine Merkantilizam u Frnacuskoj poznat pod nazivom Kolberizam Kao radikalni merkantilista kreirao veoma intervencionističku politiku u svim oblastima privređivanja Predstavnici merkantilizma Francuska Kolber afirmisao državne subvencije na unutrašnjem planu i visoke carine na uvoznu robu potrebno je obnoviti i stvoriti sve industrije, čak i luksuza; ustanoviti zaštitni sistem na carinarnicama... smanjiti fiskalne smetnje štetne po stanovništvo... razviti vojno pomorstvo radi zaštite trgovačkih brodova... samo trgovina i sve što je vezano za nju može da stvori veliko dejstvo privlačenja novca... mislim da se lako možemo složiti o principu da samo izobilje novca u jednoj državi čini njenu veličinu i moć 7

Kritika merkantilizma Merkantilizam ekonomska politika Merkantilizam je više koncepcija ekonomske politike, nego li zaokružen teorijski sistem Novac je bogatstvo, ali nije i jedini oblik bogatstva Novac je izvor bogatstva pojedinca, ali nije izvor bogatstva naroda Dali apsolutni primat monetarnim agregatima u odnosu na realne Zanemarili ideju specijalizacije i komparativnu prednost Cilj ekonomske politike jačanje moći države i povećanje priliva zlata i srebra Politika snažnog protekcionizma i državnog intervencionizma Spoljnotrgovinska politika podsticanje izvoza i ograničavanje uvoza (carine, kvote, porezi, subvencije) Oštra fiskalna politika visoki porezi Merkanzilizam nije izašao iz sfere prometa Fiziokratizam predstavnici Fiziokratska koncepcija ekonomske politike Fransoa KENE (Francois Quesnay, 1694-1774) An Rober Žak TIRGO (Robert Jacques Turgot, 1727-1781) Du Pont de Nemur (P.S. du Pont de Nemours, 1739-1817) Mersije de la RIVIJER (Mercier de la Riviere, 1720-1793) Viktor MIRABO (Victor Riqueti Mirabeau, 1715-1789) Fiziokratizam Fiziokratizam kontekst U drugoj polovini 18. vijeka nastao veoma inovativan francuski doprinos ekonomskoj misli Merkantilistička politika zapostavljala poljoprivredu (vlasništvo nad zemljištem, autput, cijene-podsticanje izvoza, nadnice, porezi itd) Fiziokratizam (fizio-priroda, kratos-vladavina) je jedna od najhomogenijih ekonomskih škola, poznata i kao Škola ekonomista U središtu ekonomskog koncepta poljoprivreda kao jedina produktivna djelatnost Prodor kapitalizma na selo i pojava novih društvenih aktera zakupaca (fermier) i intelektualno oslobađanje od merkantilističkog intervencionizma Fiziokrate prihvataju prosvijećeni apsolutizam 8

Fiziokratizam osnovni postulati Fiziokratizam osnovni postulati 1) Osnovno polazište fiziokratije je da ekonomskim ponašanjem vlada zakon prirode ( droit naturel ) 2) Izuzetno važna zaštita privatnog vlasništva koje proizilazi iz individualnog prava kao prirodnog prava 3) Vodeće pravilo u vladanju je neintervencionizam Laissez faire, laissez passer - Laissez faire de la natur. ( Neka stvari idu svojim tokom. Sloboda prirodi. ) Fiziokrate izvor bogatstva vide u poljoprivrednoj proizvodnji koja jedina stvara čist (neto) proizovd ( produit net ) Podsticaj akumulacije kapitala i razvoja poljoprivrede poreskom reformom Porez jedino može biti plaćen iz neto proizvoda, tj. iz prihoda zemljoposjednika Fiziokratizam osnovni postulati Društvene klase nosioci procesa reprodukcije Fiziokratizam predstavnici Fransoa KENE je intelektualni vođa fiziokratske ekonomske škole Zemljoposjednici ili vlasnici (pripada im čist proizvod) Proizvodna klasa ili poljoprivrednici (stvaraju čist proizvod) Sterilna ili neproizvodna klasa (trgovci, prerađivači, zanatlije) Bio je lični ljekar Luja XV Poljoprivreda je izvor sveg bogatstva države i bogatstva svih građana Tri centralne ideje: a) ČIST PROIZVOD, b) EKVIVALENTNOST RAZMJENE, c) ANALIZA REPRODUKCIJE. Francois Quesnay (1694-1774) Fiziokratizam predstavnici Fiziokratizam predstavnici 2 mlrd. Keneov model reprodukcije (Ekonomske tablice Tableau economique) 1 mlrd. 2 mlrd. Fransoa KENE načela ekonomske politike Zemlja jedini izvor bogatstva Jedinstvo vlasti Umnožavanje stoke Bezbjednost svojine Dobra cijena Ne smije biti štetnog poreza PROIZVODNA KLASA STERILNA KLASA VLASNICI Jeftinoća je štetna za narod Suzbijanje raskoši Staranje o javnim izdacima Slobodan izvoz domaćih proizvoda 2 mlrd. 1 mlrd. 1 mlrd. Potpuna sloboda utakmice Povećanje dohotka je važnije od povećanja stanovništva Dohodak ne smije da izađe iz zemlje, ako nije nečim zamijenjen Ne smije biti sterilnih ušteda 9

Merkantilizam vs. Fiziokratizam KLASIČNA EKONOMIJA 1) Bogatstvo se sastoji u NOVCU 2) Izvor bogatstva je u SPOLJNOJ TRGOVINI 3) Osnovni oblik kapitala je TRGOVAČKI KAPITAL 4) Višak vrijednosti se javlja u obliku KAMATE 5) Razmjena je NEEKVIVALENTNA 6) Politika INTERVENCIONIZMA 1) Bogatstvo se sastiji u UPOTREBNIM VRIJEDNOSTIMA 2) Izvor bogatstva je u POLJOPRIVREDNOJ PROIZVODNJI 3) Osnovni oblik kapitala je PROIZVODNI KAPITAL 4) Višak vrijednosti se javlja u obliku RENTE 5) Razmjena je EKVIVALENTNA 6) Politika LAISSEZ FAIRE U ŠIREM SMISLU obuhvata sve ekonomiste osim kejnzijanaca U UŽEM SMISLU skup ekonomskih ideja koje vode porijeklo od rodonačelnika škole ADAMA SMITA Klasičarske ideje dominirale u vrijeme liberalnog kapitalizma od posljednje četvrtine 18. vijeka do 70-ih godina 19. vijeka William PETTY (1623-1687) Pierre BOISGUILBERT (1646-1714) NAJISTAKNUTIJI PREDSTAVNICI Adam SMITH (1723-1790) David RICARDO (1772-1823) Simonde de SISMONDI (1773-1842) KLASIČNA EKONOMIJA osnovna načela 1. Klasična politička ekonomija istupa u ime interesa nastupajuće industrijske buržoazije 2. Polaznu tačku analize klasične ekonomije čini kritika i napuštanje merkantilističke ekonomske teorije i politike 3. Definitivno prenošenje ekonomskih istraživanja iz sfere prometa u sferu proizvodnje KLASIČNA EKONOMIJA osnovna načela 4. Opšte ideje klasične ekonomije: ekonomske slobode, slobodna tržišna utakmica, prirodni poredak (homo ekonomikus). 5. Klasičarski prirodni poredak je KAPITALIZAM 6. Ekonomska filozofija LIBERALIZAM/INDIVIDUALIZAM (lični interes iznad svega) 7. Ekonomska politika klasične škole je liberalistička PROTIV DRŽAVNE INTERVENCIJE KLASIČNA EKONOMIJA osnovna načela 8. Privredni rast se odvija kroz interakciju akumulacije kapitala i podjele rada KLASIČNA EKONOMIJA osnovna načela 9. Raspodjela i trgovina princip komparativne prednosti 10. Lesefer poredak (nepovjerenje i neprijateljstvo prema vladinoj intervenciji) 11. Upravljanje prema nevidljivoj ruci tržišta ( invisible hand ) 10

Kejnzijanska ekonomija DECEMBAR 1928. (u pismu Kongresu): U istoriji nijedan saziv Kongresa SAD nije svjedočio boljim izgledima zemlje za budućnost nego što su izgledi kojima svjedoči ovaj saziv, imajući u vidu sadašnje stanje naše zemlje. Na domaćem planu nailazimo na smirenost i zadovoljstvo... a ujedno smo postigli dosad nezabilježene godine blagostanja. JANUAR 1933. Velika depresija privreda SAD U drugim periodima depresije, uvijek je bilo moguće pronaći neke stvari koje izgledaju solidno i koje ulivaju nadu. Sada ne vidim ništa što daje osnov za nadanje, baš ništa. John Calvin Coolidge Predsjednik SAD 1923-1929 Velika depresija privreda SAD Opšta hiperprodukcija (automobilska i elektronska industrija) Nova korporativna struktura dovela je do birokratizacije američkih kompanija ( zarobljeni kapital) Ekstremne stope rasta produktivnosti i veoma visoki profiti nijesu išli ukorak sa nadnicama Nejednakost dohodaka (prihodi 36 hiljada porodica iznosili preko 75.000$, a prihodi 12 miliona porodica bili su niži od 1.500$) Strukturne slabosti bankarskog sistema (sistem malih lokalnih banaka) Berza postala najveći neprijatelj realnog sektora (početkom 1929. godine više od 57% ukupnih zajmova i investicija koje je generisao FED bilo je uloženo u trgovinu hartijama od vrijednosti) Velika depresija Slom berze na Wall Street-u 29. oktobra 1929. godine označio SAD kao mjesto rođenja najveće ekonomske krize u savremenoj istoriji Vrijednost Dow Jones indeksa industrijskog prosjeka (1921 1934) Indeks industrijske proizvodnje u SAD (1925 1934) Dugoročna nezaposlenost i hronična deflacija Stopa nezaposlenosti u SAD Već u junu 1929. godine produktivnost počela da opada prvi znaci nastupajuće krize. Indeks veleprodajnih cijena u SAD Za samo tri godine vrijednost svjetske trgovine smanjena je za 61% Velika depresija Povećanje američkih kamatnih stopa dovelo je do oštrijeg poskupljenja kredita u deficitarnim ekonomijama Usvajanje američkog Carinskog zakona u junu 1930. godine (The Tariff Act of 1930 ili Smoot-Hawley Tariff). Tokom 1931. godine oko 60 zemalja povećalo je carine ili uvelo nove barijere. Ukupna vrijednost svjetske trgovine u mil. $ 11

(Ne)intervencionizam (H.Hoover) (Ne)intervencionizam (H.Hoover) Smanjenje nominalne eskontne stope nije dalo očekivani rezultat, jer je zbog deflacije, realna stopa bila visoka Odbrana zlatnog standarda 1931. godine zahtijevala restriktivne mjere Eskontna stopa njujorškog FED-a Procjenjuje se da je broj banaka krajem 1933. godine bio tek nešto iznad polovine onih koje su poslovale 1929. godine Pad ponude novca i rast gotovog novca u odnosu na depozite Monetarni agregati, depoziti i gotovina u SAD u mlrd. $ Promjena u FED-ovoj imovini američkih državnih obveznica (mil. $) Kupovina državnih obveznica pokazuje da mjere monetarne politike nijesu imale isti intenzitet tokom depresije Otklon od kvantitativne teorije novca i afirmacija real bills doktrine (Ne)intervencionizam (H.Hoover) Intervencionizam (F.Roosevelt) Huver je krajem 1929. godine započeo ekspanzivnu (anticikličnu) fiskalnu politiku radikalno smanjenje poreza i ubrzano ispunjenje planova o javnim radovima (oslonac na lokalne vlade i privatni sektor) Zaokret u fiskalnoj politici 1932. godine ukidanje javnih radova uz oštro povećanje poreza Ukupni federalni rashodi, prihodi i suficiti/deficiti u mil. $ Huverova administracija Ruzveltova administracija Reformski koraci Ruzveltove administracije I New Deal i II New Deal Sredinom juna 1933. godine usvojen Glass-Steagal-ov zakon (odvajanje komercijalnog i investicionog bankarstva - depozitnim institucijama zabranjena trgovina hartijama od vrijednosti). Zakonom iz 1935. godine FED dobio kontrolu nad obaveznim rezervama banaka. Institucionalne reforme: - Federalna korporacija za osiguranje depozita (FDIC) - Komisija za promet hartija od vrijednosti (SEC) Ukidanje klasične konvertibilnosti i potpunog zlatnog standarda Opsežan plan javnih radova (Civil Works Administration) i isplate bonusa ratnim veteranima (2% BDP-a) Procjenjuje se da su nominalni troškovi New Deal-a u periodu 1934 1940. godine bili na nivou od 21 milijardu dolara Kejnzijanska ekonomska politika Velika ekonomska kriza pokazala svu nesposobnost tržišta kao samoregulišućeg mehanizma AGREGATNI NIVO PROIZVODNJE i ZAPOSLENOST AGREGATNA PLANIRANA POTROŠNJA - EFEKTIVNA TRAŽNJA JAVNA POTROŠNJA Kejnzijanci uveli koncept nevoljne nezaposlenosti Analitički instrument ekonomske politike Filipsova kriva (trade off između inflacije i nezaposlenosti) Potreba za državnom intervencijom LIČNA POTROŠNJA PORESKA POLITIKA KAMATNA STOPA INVESTICIONA POTROŠNJA OČEKIVANI PROFIT i MARGINALNA EFIKASNOST KAPITALA Osnovni izvor ciklusa su fluktuacije agregatne tražnje PONUDA NOVCA TRAŽNJA ZA NOVCEM ŽELJA ZA LIKVIDNOŠĆU NEIZVJESNOST 12

28.3.2017 Kejnzijanski model državne intervencije Koncept kejnzijanske ekonomske politike AS Kratkoročna ekonomska politika fino podešavanje Diskreciona politika Ekspanzivna fiskalna politika u uslovima recesije povećanje javne potrošnje C = f (Yd) Yd = Y T + TR C = α + βyd C β= Yd 0<β<1 Ekspanzivna monetarna politika u uslovima recesije smanjenje kamatne stope I = f (r, Y) Y 1 = I 1 β G = T; G < T; G > T T = Ta + ty 1 1 > 1 β 1 β + βt Primarni cilj SMANJENJE NEZAPOSLENOSTI 74 73 Velika depresija => globalna ekonomska kriza Primjena kejnzijanske teorije u praksi Dužina trajanja privrednih ciklusa u SAD The White Paper of Employment Policy, UK, 1944 Kontrakcije Ekspanzije 120 Vlada prihvata, kao jedan od svojih primarnih ciljeva i odgovornosti, održavanje visokog i stabilnog nivoa zaposlenosti nakon rata. The Employment Act, USA, 1946 Odgovornost Federalne vlade u postizanju maksimalne zaposlenosti, proizvodnje i kupovne moći. 100 b r o j m j e s e c i 80 60 43 40 18 20 0 75 KEJNZIJANIZAM John Maynard KEYNES Slika iz breton vudsa Tabela kejnzov model globalnog intervencionizma 1850 1900 1930 1950 1980 2009 Primjena kejnzijanske teorije u praksi Kejnzov institucionalni okvir globalnog upravljanja (1944) CILJ PUNA ZAPOSLENOST PRILAGOĐAVANJE PLATNOG BILANSA INSTRUMENT Upravljanje tražnjom (uglavnom fiskalnim mjerama) Fiksni ali podesivi devizni kursevi PODSTICANJE Smanjenje uvoznih barijera MEĐUNARODNE TRGOVINE EKONOMSKI RAZVOJ Zvanično međunarodno kreditiranje ODGOVORNA INSTITUCIJA NACIONALNE VLADE MEĐUNARODNI MONETARNI FOND MEĐUNARODNA TRGOVINSKA ORGANIZACIJA SVJETSKA BANKA 13

SUMNJA U KEJNZIJANSKU DOKTRINU SUMNJA U KEJNZIJANSKU DOKTRINU Kraj Zlatnog doba (1950-1973) i sumnja u kejnzijanski koncept Godišnja stopa rasta BDP-a per capita (1960-1979) 10 9 8 7 6 5 4 3 SAD Japan Francuska Njemačka Velika Britanija 2 1 0 1960-68. 1968-73. 1973-79. Nedjelotvornost Filipsove krive i sumnja u kejnzijansku doktrinu Stope inflacije i nezaposlenosti u privredama G7 (1973 1983) 80 TEME EKONOMSKA FILOZOFIJA TRŽIŠTE/RAVNOTEŽA TRŽIŠTE RADA NOVAC NEZAPOSLENOST INFLACIJA FISKALNA POLITIKA MONETARNA POLITIKA FILIPSOVA KRIVA KRIVA AGREGATNE PONUDE VREMENSKI HORIZONT K E J N Z I J A N I Z A M I N T E R V E N C I O N I Z A M Diskreciona politika NESTABILNO potrebna ekonomska politika RIGIDNE nadnice NE-NEUTRALAN NEVOLJNA NEZAPOSLENOST (primarni makroekonomski problem) NIJE ČISTO MONETARNI FENOMEN (sekundarnog značaja) AKTIVNA I PRIMARNA DRUGORAZREDNA (ključni instrument je kamatna stopa) Originalna - OPADAJUĆA HORIZONTALNA/RASTUĆA KRATAK ROK MONETARIZAM Monetarizam Monetarizam Neuspjeh kejnzijanske politike 70-ih godina dovodi do afirmacije monetarističke paradigme Aktivizam zamjenjuje gradualizam Politiku upravljanja tražnjom zamjenjuje politika upravljanja novcem Najistaknutiji predstavnici: M.Fridman, K.Bruner, A.Melcer (Čikaška škola) Korijeni monetarizma u idejama D. Hjuma (kvantitativna teorija novca MV=PY) Kejnzijanci i monetaristi imaju isti konceptualni ekonomski model (kejnzijanci za punu zaposlenost, monetaristi za stabilnost cijena) Monetarizam polazi od pretpostavke pune zaposlenosti i stabilnosti privrede Zalaganje za pravila nasuprot diskrecionoj politici i intervencionizmu 14

Monetarizam Korijeni monetarizma u idejama D. Hjuma (kvantitativna teorija novca MV=PY) Kejnzijanci i monetaristi imaju isti konceptualni ekonomski model (kejnzijanci za punu zaposlenost, monetaristi za stabilnost cijena) Monetarizam polazi od pretpostavke pune zaposlenosti i stabilnosti privrede Zalaganje za pravila nasuprot diskrecionoj politici i intervencionizmu Monetarizam Značaj ponude novca za određivanje: o stope inflacije na dugi rok o kretanja realnog GNP-a na kratak rok Inflacija kao monetarni fenomen Tražnju za novcem određuje realni sektor i to je stabilna varijabla, ponudu novca određuje CB Izbjegavanje inflacije i deflacije preko određivanja kursa stabilnog rasta ponude novca Cijene i nadnice fleksibilne Monetarizam Osporena originalna Filipsova kriva Monetarizam Vremenski jaz ili leg (lag) - vrijeme koje treba da protekne od donošenja neke odluke do pojave njenih efekata Važnost dugog roka ne postoji trade off između inflacije i nezaposlenosti Adaptivna očekivanja, prirodna stopa zaposlenosti i realne varijable Promjenljiva vremenska kašnjenja - od 9 do 14 (Gordon) tj. od 1 do 28 mjeseci (Fridman) Kraći legovi su, posebno na prvi pogled, argument za aktivističku politiku Dugoročni efekti stabilne monetarne politke mnogo veći od fine-tuninga Monetarizam Monetaristi su protiv aktivističke monetarne politike koja može da destabilizuje privredu Promjenljiva vremenska kašnjenja mogu prouzrokovati mnogo veću štetu nego korist od neke mjere ekonomske politike Monetarno pravilo - ponuda novca treba da raste po konstantnoj stopi svake godine (u zavisnosti od stope rasta GDP-a) Monetarizam Kreditna politika vs. monetarna politika Kamatna stopa vs. ponuda novca Monetarističko objašnjenje velike depsresije - zbog deflacije od 10%, niska nominalna kamatna stopa od 2% nije relevantna, jer je realna stopa 12%...zato nema investicija U toku velike depresije Centralna banka SAD (FED) dozvolila bankrot više od 9.000 banaka. Trebalo odlučnije koristiti operacije na otvorenom tržištu 15

Monetarizam Monetarizam FED je do '80-ih godina targetirao kamatnu stopu i na taj način određivao ponudu novca ("interest-rate target") Kritika monetarista - nominalna kamatna stopa nije releventan indikator, djelovanje na kamatnu stopu može da destabilizuje privredu (inflatorno djelovanje) Zalaganje monetarista za targetiranje monetarnih agregata Fiskalna politka je izuzetno važna za određivanje veličine državnog aparata i poreskog opterećenja Fridman: "Ja sam za smanjenje poreza pod bilo kojim uslovima, pod bilo kojim izgovorom, iz bilo kog razloga, kada god je to moguće!" Glavni uzrok ekonomskih fluktuacija leži u neodgovarajućim vladinim akcijama Privatni sektor je sam po sebi stabilan i ne zahtijeva krupne intervencije države KLJUČNE RAZLIKE KEJNZIJANIZAM MONETARIZAM EKONOMSKA FILOZOFIJA TRŽIŠTE/RAVNOTEŽA INTERVENCIONIZAM Diskreciona politika NESTABILNO potrebna ekonomska politika LIBERALIZAM Pravila STABILAN PRIVATNI SEKTOR automatsko prilagođavanja TRŽIŠTE RADA RIGIDNE nadnice FLEKSIBILNE nadnice NOVAC NENEUTRALAN NEUTRALAN U DUGOM ROKU NEZAPOSLENOST INFLACIJA NEVOLJNA NEZAPOSLENOST (primarni makroekonomski problem) NIJE ČISTO MONETARNI FENOMEN (sekundarnog značaja) PRIRODNA NEZAPOSLENOST ČISTO MONETARNI FENOMEN (primarni ekonomski problem) FISKALNA POLITIKA AKTIVNA I PRIMARNA PASIVNA I SEKUNDARNA MONETARNA POLITIKA DRUGORAZREDNA (ključni instrument je kamatna stopa) PRIMARNA (ključni instrument je ponuda novca) FILIPSOVA KRIVA Originalna - OPADAJUĆA Nova - VERTIKALNA KRIVA AGREGATNE PONUDE RASTUĆA VERTIKALNA EKONOMIJA PONUDE VREMENSKI HORIZONT KRATAK ROK DUGI ROK Ekonomija ponude Osnovni stavovi: Smanjiti poreske stope i državnu regulativu Održati stopu monetarnog rasta u skladu sa rastom potencijala privrede Smanjiti rast državne potrošnje i smanjiti poreski teret nacije u odnosu na GDP Ekonomija ponude Prihod od poreza = poreska stopa x poreska osnovica Poreski prihodi su 0 pri stopama od 0%, odnosno 100% Postojanje poreske stope pri kojoj su poreski prihodi maksimalni 16

Ekonomija ponude Ekonomija ponude Akcenat se stavlja na privredni rast koji treba da ostvari privatni sektor (osnovni oslonac privrednog razvoja je krupan kapital ) Smanjiti ulogu nisko produktivne državne aktivnosti Ekonomija ponude ističe važnost fiskalne politike, ali ne za podsticanje agregatne tražnje, već radi podsticanja agregatne ponude. Povjerenje u ekonomiju ponude se smanjilo početkom 80-ih godina zbog drastičnog povećanja budžetskog deficita Ekonomija ponude predstavlja koncept koji je štitio samo najbogatije slojeve društva vraćajući ga u surovo stanje kapitalizma Tobin: Bez Kejnsa, Fridmana i Lukasa, ekonomija ponude ne bi imala svoje teoretske osnove. Ona je više duh, pogled i ideologija nego koherentna doktrina. REGANOMIKA je počivala na dva ključna argumenta: niski porezi i mala administracija. TAČERIZAM je afirmisao: razvoj tržišne ekonomije, monetarističku ekonomsku politiku i privatizaciju državne imovine. NOVA KLASIČNA MAKROEKONOMIJA NOVA KLASIČNA MAKROEKONOMIJA NOVA KLASIČNA MAKROEKONOMIJA Robert LUCAS kreator nove klasične makroekonomije ili teorije racionalnih očekivanja Osnovna ideja teorije: Ekonomski subjekti su aktivni posmatrači ekonomskog ambijenta Suštinu nove klasične makroekonomije predstavljaju 3 hipoteze: o hipoteza racionalnih očekivanja, o hipoteza o stalnoj tržišnoj ravnoteži i o hipoteza o agregatnoj ponudi. Da li ljudi dovoljno razumiju ekonomiju da bi je mogli anticipirati? Preduzeća i radnički sindikati unajmljuju ekonomiste koji rade makroekonomske prognoze Ljudi su veći stručnjaci u svojim prodajnim nego u kupovnim aktivnostima 17

Kredibilitet kreatora ekonomske politike Kredibilitet kreatora ekonomske politike CENTRALNA BANKA OBJAVLJUJE NISKU STOPU MONETARNOG RASTA Vladi se VJERUJE: zaključuju se ugovori sa niskom stopom rasta nadnica Visoka stopa monetarnog rasta (prevara VLADE) Visoka inflacija, nezaposlenost opada ispod prirodne stope CENTRALNA BANKA OBJAVLJUJE NISKU STOPU MONETARNOG RASTA Vladi se NE VJERUJE: zaključuju se ugovori sa visokom stopom rasta nadnica Visoka stopa monetarnog rasta Visoka inflacija, nezaposlenost na prirodnoj stopi Niska stopa monetarnog rasta Niska inflacija, nezaposlenost na prirodnoj stopi Niska stopa monetarnog rasta Niska inflacija, nezaposlenost iznad prirodne stope NOVA KLASIČNA MAKROEKONOMIJA NOVA KLASIČNA MAKROEKONOMIJA Iznenađenja nivoom cijena (P/Pe) - šokovi na strani AD/AS i iznenađenja izazvana politikom Nije moguće da iznenađenja izazvana ekonomskom politikom budu primjenjivana na dugi rok (šokovi su izazvani na strani ponude tehnološki ciklusi) Nivo cijena (P) LRAS SRAS1 Cijene su savršeno fleksibilne u oba pravca (superneutralnost novca) 110 105 100 SRAS c a.p. b n.p. a AD1 AD Yn Y1 Realni GNP Preporuka vladi da saopšti javnosti kakva će biti fiskalna i monetarna politika Postojanje fiksnih ustavnih pravila koja će obavezivati vladine akcije NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA Novi kejnzijanci predstavljaju školu ekonomske misli koja se javlja sredinom 1980-ih godina kao odgovor na krizu krejnzijanizma Najistaknutiji predstavnici su: G. Menkju, E. Felps, S. Fišer, O. Blanšar, J. Štiglic, P. Krugman. Pretpostavke Novih kejnzijanaca: o Nemogućnost brzog prilagođavanja cijena, o Odstupanje proizvodnje i zaposlenosti od ravnoteže može biti dugotrajno. NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA I novi i stari kejnzijanci su saglasni u sljedećem: 1. Prisutna je nevoljna nezaposlenost; 2. Nivo ekonomske aktivnosti fluktuira i ne mogu se pripisati kratkoročnim promjenama u tehnologiji i dr; 3. Monetarna ekonomija je najčešće neefikasna u stabilizaciji ekonomske aktivnosti; 4. Državna intervencija je poželjna u cilju stabilizacije ekonomske aktivnosti. 18

NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA Novi kejnzijanci smatraju da postoje anomalije klasične dihotomije novac nije neutralan Troškovi prilagođavanja dovode do rigidnosti nominalnih cijena Postoje tržišne nesavršenosti koje sprečavaju automatsko uspostavljanje tržišne ravnoteže U ekonomiji postoji dvije vrste rigidnosti: Nominalne rigidnosti Realne rigidnosti NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA Rigidne cijene su efikasne sa mikroaspekta ali neefikasne sa društvenog aspekta Rigidnost nominalnih nadnica NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA NOVA KEJNZIJANSKA ŠKOLA Četiri najvažnija izvora realnih rigidnosti su: a. Eksterna ekonomija obima, b. Realne rigidnosti na tržištu rada (efikasna nadnica, Insajder-autsajder model, implicitni ugovori), c. Nesavršenosti na tržištu kapitala, d. Nesavršenosti na tržištu roba. Ekonomska politika novih kejnzijanaca Fiskalna politika primarna Cilj eliminisanje nestabilnosti agregatne tražnje Monetarna politika konvencionalne mjere nedovoljne Cilj povećati dostupnost kredita i održavati nisku kamatnu stopu Najvažniji cilj ekonomske politike eliminisanje nevoljne nezaposlenosti 19

E-mail: jocodj@gmail.com Kabinet: 309 Konsultacije: petkom od 10:30-11:30h 20