A.M.QAFAROV, P.H.SÜLEYMANOV, F.İ.MƏMMƏDOV

A.M.QAFAROV, P.H.SÜLEYMANOV, F.İ.MƏMMƏDOV METROLOGİYA STANDARTLAŞDIRMA VƏ SERTİFİKATLAŞDIRMA (Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərinin yerinə yetirilməsi üçün metodiki vəsait) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin əmri ilə Ali Texniki Məktəblər üçün metodiki vəsait kimi təsdiq edilmişdir. BAKI 01

UOT 006 BBK 30.10.65./4 Q 6 Rəy verənlər: Texnika elmləri doktoru, professor Ə.X.Canəhmədov (Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) Texnika elmləri doktoru, professor V.A.Abasov (Azərbaycan Texniki Universiteti) Elmi redaktor: T.u.f.d. F.M. Kəlbiyev (AzTU) A.M. Qafarov, P.H.Süleymanov, F.İ.Məmmədov. Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma. Kurs işlərinin yerinə yetirilməsi üşün metodiki vəsait. Bakı, 01, 176 s. Metodiki vəsait metrologiya, standartlaşdırmap və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Metodiki vəsait 5 fəsildən, vahid proqram əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir. Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi mühəndisliyi, Yanğın təhlükəsizliyi mühəndisliyi ixtisaslarının spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır. Metodiki vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları üçün də müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər.

GİRİŞ Kurs işinin məqsədi tələbələrdə, «Metrologiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma» fənnindən verilmiş məsələləri sərbəst həll etmək vərdişlərini yaratmaq, mühazirələrdə şərh olunan nəzəri materialları dərindən mənimsətmək, sorğu materiallarından və müxtəlif standartlardan istifadə etmək qaydalarını aşılamaq, onları əsas hesablama nəzəriyyələri ilə tanış etmək və gələcək mütəxəssisləri təcrübi fəaliyyətə hazırlamaqdır. Elmin və texnikanın inkişafında metrologiyanın, standartlaşdırmanın və sertifikatlaşdırmanın rolu böyükdür. Bu elmlərin qabaqlayıcı inkişafı olmadan bir çox elmi istiqamətlərin tərəqqisi, o cümlədən ölçmə texnikasının yaradılması, yeni standartların işlənməsi, müasir maşın və avadanlıqların yaradılması mümkün deyildir. Məlumdur ki, ölçmə proseslərinin əsas məsələlərindən biri ölçmənin vahidliyini və onların nəticələrinin doğruluğunu təyin etməkdir. Bu onunla əlaqədardır ki, sənayenin müxtəlif sahələri inkişaf etdikcə, ölçmələrin dəqiqliyinə təlabatlar da artır, ölçülən kəmiyyətlərin ölçmə diapozonları genişlənir, tezdəyişən kəmiyyətlərin, onların toplularının, proseslərin və sistemlərin xarakteristkalarının ölçülməsinin vacibliyi yaranır. Vəsait Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiq olunmuş proqrama uyğun tərtib edilmişdir.vəsaitdə qoyulmuş 3

məsələlərə aid nəzəri materialların qısa şərhi və onların həllinə aid konkret misallar verilmişdir. Hazırlanmış məhsul, təyinatından asılı olaraq müxtəlif xüsusi istismar göstəricilərinə malik olmalıdır. Məsələn, nəqliyyat maşınları üçün əsas xüsusi göstəricilər: onların yükqaldırma qabiliyyəti, gücü, hərəkət sürəti, maneələri keçmə qabiliyyəti, mühərrikinin faydalı iş əmsalı və sairədir. Metal emal edən avadanlıqlar üçün: emal dəqiqliyi, uzun müddət ilkin dəqiqliyi saxlama xüsusiyyəti, emal edilən səthin ölçüsünü saxlamaq qabiliyyəti, məhsuldarlıq, sürət hədləri, güc, sazlamanın rahatlığı və s; Ölçü cihazları üçün: ölçmənin dəqiqliyi, ölçünün çeviriciliyi, cihazın həssaslığı, şkalanın bölgü qiyməti, ölçmə həddi və s. Bəzi hallarda eyni tipli məhsulun bu və ya digər xassəsini qiymətləndirmək üçün onlardan istifadə etmənin texniki-iqtisadi səmərəliliyini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Məsələn, belə göstərici kimi maşının bütün istismar dövrü müddətində hazırladığı hər bir məhsula sərf edilmiş xərc və s. götürülə bilər. Müasir sənayenin buraxdığı məhsulların keyfiyyətinin əsaslı yüksəldilməsi problemləri standartlaşmanın və metrologiyanın rolunu xüsusi olaraq ön plana çəkir. Metrologiya və standartlaşdırmadan yalnız elm, texnika və istehsalatda deyil, eyni zamanda insan həyatının bütün sahələrində: məişətdə, incəsənətdə, ictimai və siyasi həyatda geniş istifadə edilir. 4

Sənayenin müxtəlif sahələrində metrologiyanın, metroloji təminatın, standartlaşdırmanın, keyfiyyətin idarə olunmasının, sertifikatlaşdırmanın, maşın və məmulatların istehsalının təşkilində müstəsna rolu və əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq əlaqələri inkişaf etdikcə, elmin və texnikanın göstərilən istiqamətləri bir daha öz vacibliklərini ön plana çəkirlər. Metodiki vəsait metralogiya, standartlaşdırma və sertifikatlaşdırma fənnindən kurs işlərini yerinə yetirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Metodiki vəsait 5 fəsildən, vahid proqram əsasında işlənmiş və metodiki cəhətdən əsaslandırılmış 5 ayrı-ayrı tapşırıqdan ibarətdir. Metodiki vəsait Azərbaycan Respublikası Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Akademiyasının Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi mühəndisliyi, Yanğın təhlükəsizliyi mühəndisliyi ixtisaslarının spesifik xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla hazırlanmışdır. Metodiki vəsait Ali texniki məktəblərin digər ixtisasları üçün də müvəffəqiyyətlə istifadə oluna bilər. 5

I HİSSƏ HESABLAMA METODIKASI I FƏSIL. MAŞIN HİSSƏLƏRİ BİRLƏŞMƏLƏRİNİN MUSAİDƏ VƏ OTURTMALAR SİSTEMİNİN QURULMASI PRİNSİPLƏRİ 1.1. Nominal, həqiqi və hədd ölçüləri, hədd sapmaları, müsaidə və oturtmalar. Nominal ölçü (D, d, l və s.) elə ölçüyə deyilir ki, sapmaların hesablanması üçün başlanğıc kimi qəbul olunur və ona nəzərən hədd ölçüləri təyin edilir. Birləşməni təşkil edən detallar üçün nominal ölçü eynidir. Məmulun nominal ölçülərini bərkliyə, möhkəmliyə, həmçinin həndəsi formasının mütənasibliyinə və konstruksiyanın texnolojuluğuna görə müəyyənləşdirirlər. Nominal ölçü ideal ölçüdür. Deşik üçün D, val üçün isə d ilə işarə edilir. Pəstahların, detalların, ölçən və kəsən alətlərin, ştampların, tərtibatların tip Şəkil 1.1. Detalların və birləşmənin nominal ölçüləri. 6

ölçülərini ixtisara salmaq, texnoloji proseslərin tipləşdirməsini sadələşdirmək üçün hesabat yolu ilə alınmış ölçüləri yuvarlaqlaşdırmaq lazımdır. Nominal ölçü layihələndirmədə alınan, detalın və birləşmənin cizgidə qoyulmuş sonuncu ölçüsüdür (şəkil 1.1.). Həqiqi ölçü elə ölçüyə deyilir ki, buraxıla bilən xəta ilə, ölçmə nəticəsində təyin edilir. Bu anlayış ona görə qəbul edilmişdir ki, detalları tələb olunan mütləq dəqiq ölçülərlə və xətalar etmədən hazırlamaq mümkün deyildir. İşləyən maşında detalların həqiqi ölçüləri yeyilməyə, elastiki, qalıq, istilik deformasiyalarına uğradıqlarından və s. səbəblərdən statik vəziyyətdə, yaxud yığım zamanı olan ölçülərdən fərqlənirlər. Bu şəraiti detalların dəqiqlik analizində mütləq nəzərə almaq lazımdır. Hədd ölçüləri, hazırlanmış yararlı detalın həqiqi ölçüsünün həmin hədlər daxilində və ya onlara bərabər olan buraxıla bilən iki hədd ölçüsüdür. Hədd ölçüləri ən böyük və ən kiçik olurlar. Əgər hissə yararlıdırsa, onda onun səthlərinin həqiqi ölçüləri uyğun hədd ölçüləri daxilində yerləşmiş olur. Əgər deşiyin həqiqi ölçüsü ən kiçik hədd ölçüsündən kiçikdirsə, bu cür deşik düzəldilə bilən çıxdaşdır. Yuvanın həqiqi ölçüsü ən böyük hədd ölçüsündən böyükdürsə, bu düzəldilməsi mümkün olmayan çıxdaşdır (zay məhsuldur). Əgər valın həqiqi ölçüsü ən böyük hədd ölçüsündən böyükdürsə, düzəldilməsi mümkün olan, həqiqi ölçüsü ən kiçik hədd ölçüsündən kiçikdirsə, düzəldilməsi mümkün olmayan çıxdaşdır. 7

Yuvanın hədd ölçülərini D max, D min, valın hədd ölçülərini isə d max və d min ilə işarə edirlər (şəkil 1..a). дешик дешийин mцсаидяси, TD дешийин ян бюйцк щядд юлчцсц, D maxn дешийин ян кичик щядд юлчцсц, D min дешийин ашаьы щядд сапmасы EI дешийин йухары щядд сапmасы ES ноmинал юлчц, D,d дешик вал валын mцсаидяси, Td валын ашаьы щядд сапmасы ei валын йухары щядд сапmасы es валын ян кичик щядд юлчцсц, d min валын ян бюйцк щядд юлчцсц, d maxn сыфыр хяttи 0 сыфыр 0 хяttи ноmинал юлчц вал а) б) Şəkil 1.. Ara boşluqlu oturtmada deşiyin və valın müsaidə sahələri Standartlara görə keçən və keçməyən hədd anlayışları da qəbul edilmişdir. Keçən hədd elə həddir ki, materialın maksimum miqdarına, yəni valın yuxarı və deşiyin aşağı hədd sapmalarına uyğun gəlir. Keçməyən hədd elə həddir ki, materialın minimum miqdarına, yəni valın aşağı və deşiyin yuxarı hədd sapmalarına uyğun gəlir. 8

Bundan başqa təyin edilmiş uzunluqda hədd ölçüləri anlayışı da qəbul edilmişdir. Bu anlayış aşağıdakı kimi izah edilir. Valla birləşərkən deşik üçün təsəvvür edilən ideal silindrin ən böyük diametri, ölçünün keçən həddindən az olmamalıdır. Deşiklə birləşərkən val üçün təsəvvür edilən ideal silindrin ən kiçik diametri ölçünün keçən həddindən çox olmamalıdır. Deşiyin istənilən yerində ən böyük diametr ölçünün keçməyən həddindən çox, valın istənilən yerində ən kiçik diametr ölçünün keçməyən həddindən az olmamalıdır. Cizgiləri sadələşdirmək üçün, nominal ölçüdən hədd sapmaları tətbiq edilmişdir (şəkil 1..b). Deşik və val üçün uyğun olaraq yuxarı ES və es, aşağı Eİ və ei hədd sapmaları qəbul edilmişdir. Yuxarı hədd sapması, ən böyük hədd ölçüsü ilə nominal ölçünün, aşağı hədd sapması isə ən kiçik hədd ölçüsü ilə nominal ölçünün cəbri fərqinə bərabərdir. Deşiklər üçün ES=D max -D; EI=Dmin-D; vallar üçün es=dmax-d; ei-dmin-d (şəkil 1.3.). Həqiqi və nominal ölçülər arasındakı cəbri fərq həqiqi sapma adlanır. Əgər hədd və həqiqi ölçü nominal ölçüdən böyükdürsə sapma müsbət, göstərilən ölçülər nominal ölçüdən kiçikdirsə mənfi olur. Ümumiyyətlə sapma müsbət, mənfi və sıfra bərabər ola bilər. Standartlarda hədd sapmaları mikrometrlərlə, cizgilərdə ölçü vahidi göstərilməməklə mm-lə verilir. Məsələn: 50 +0,005 0,013 ; 50 0,013 0,08 ; 50 +0,15 ; 50 0,030. Bucaq ölçüləri və onların hədd sapmaları ölçü vahidləri göstərilməklə dərəcə, dəqiqə və saniyə ilə göstərilir. Məsələn: 1 0 5 1 45". sapmaların mütləq qiymətləri bərabər olduqda 9

onları ± işarəsi ilə bir dəfə yazırlar, məsələn: 80 ± 0,3, 140 ± 3. Cizgilərdə sıfıra bərabər olan sapmalar göstərilmir. Yuxarı hədd sapmasının yerində müsbət, aşağı hədd sapmasının yerində mənfi sapmanı qeyd edirlər, məsələn: 150 +0,3 ; 150 0,3. Uyğun standartlardan hədd sapmalarını seçdikdən sonra aşağıdakı ifadələrlə hədd ölçülərini hesablamaq olar: D max =D+ES; D min =D+EI; d max =d+es; d min =d+ei. Yuxarı və aşağı hədd ölçüləri arasındakı fərq kiçildikcə, hazırlanan detalın dəqiqliyi artır. Müsaidə, (latınca Tolerance - müsaidə) hər hansı parametrin buraxıla bilən ən böyük və ən kiçik qiymətlərinin fərqinə deyilir. Ölçünün T müsaidəsi, onun ən böyük və ən kiçik hədd ölçülərinin, yaxud yuxarı və aşağı hədd sapmalarının fərqinin mütləq qiymətidir. Müsaidə həmişə müsbətdir. O, yararlı detalların ölçülərinin səpələnmə sahəsini, yəni dəqiqliyini müəyyən edir. Müsaidənin qiyməti artdıqca məmulun keyfiyyəti aşağı düşür. Deşiyin müsaidəsi TD, valın müsaidəsi isə Td ilə işarə olunur. Deşiyin və valın müsaidəsi aşağıdakı kimi təyin olunur: TD=D max -D min ; Td=d max -d min. 10

Müsaidənin qiymətini hədd sapmalarına görə də təyin etmək olar. Yuxarı hədd sapması ilə aşağı hədd sapmasının cəbri fərqinin mütləq qiyməti müsaidənin qiymətinə bərabərdir TD = ES Eİ ; Td = es ei. Müsaidələrin qrafiki verilməsini sadələşdirmək üçün onları müsaidə sahələri ilə göstərmək olar (şəkil 1..b). Müsaidə sahəsi yuxarı və aşağı hədd sapmaları ilə məhdudlaşan sahəyə deyilir. Müsaidə sahəsi, müsaidənin qiymətinə və nominal ölçüyə nəzərən yerləşməsinə görə təyin edilir. Müsaidə sahələrini qrafiki göstərərkən onları, sıfır xəttinə nəzərən, yuxarı və aşağı hədd sapmalarına uyğun gələn iki xətt arasında yerləşdirirlər. Sıfır xətti nominal ölçüyə uyğun gələn xətdir. Müsaidə və oturtmaları qrafiki göstərərkən ölçülərin sapmalarını sıfır xəttinə nəzərən qeyd edirlər. Əgər sıfır xətti üfüqi vəziyyətdə yerləşibsə, müsbət sapmaları ondan yuxarı, mənfi sapmaları ondan aşağıda göstərirlər. İki və daha artıq detal hərəkətli və ya hərəkətsiz birləşmişsə, onları qovuşan adlandırırlar. Detalların birləşmədə səthlərini qovuşan, qalan səthləri qovuşmayan və yaxud sərbəst səthlər adlandırırlar. Val detalların xarici səthlərini (əhatə olunan), deşik isə detalların daxili səthlərini (əhatə edən) xarakterizə edən anlayışlardır. Val və deşik anlayışları yalnız silindrik detallara aid deyildir. Bu 11

anlayışlar eyni zamanda digər formalara malik səthlərə də (paz, işgil və s.) aid edilir. Əsas val-yuxarı hədd sapması sıfra bərabər olan vala deyilir (es=0), (şəkil 1.3.a). Əsas deşik-aşağı hədd sapması sıfra bərabər olan deşiyə deyilir (ES=0), (şəkil 1.3.b). Deşiyin müsaidəsi 0 0 Əsas deşiyin müsaidəsi 0 0 Əsas valın müsaidəsi a) b) Valın müsaidəsi Şəkil 1.3. Əsas valın (a) və əsas deşiyin (b) müsaidələrinin göstərilməsi sxemi Alınan ara boşluğunun və gərilmənin qiymətlərinə görə müəyyən edilmiş, detalların birləşmə xarakterinə oturtma deyilir. Valın və deşiyin müsaidə sahələrinə qarşılıqlı yerləşməsindən asılı olaraq oturtmalar araboşluqlu, gərilməli və keçid oturtmaları ola bilərlər (şəkil 1.4.). Keçid oturtmalarında həm ara boşluğu, həm də gərilmə alına bilər. Deşiyin ölçüsü valın ölçüsündən böyük olduqda, deşiyin və valın ölçülərinin fərqi ara boşluğu S adlanır. Ara boşluğu, yığılmış 1

detalların birinin digərinə nəzərən yerdəyişməsini təmin edir. Ən böyük S max, ən kiçik S min və orta S m ara boşluqları aşağıdakı ifadələrdən təyin edilirlər: S max = D max d min ; S min = D min D max ; S m = S max + S min 0 Deşiklərin Deşiyin müsaidəsi müsaidəsi 0 0 0 0 Əsas valın 0 müsaidəsi Əsas valın Deşiyin Əsas valın müsaidəsi müsaidəsi müsaidəsi v) a) b) Şəkil 1.4. Val sistemində verilmiş araboşluqlu (a), gərilməli (b) və keçid (v) oturtmaları Əsas deşiyin müsaidəsi Əsas deşiyin müsaidəsi 0 0 Valın 0 müsaidəsi 0 0 Valın Valların müsaidəsi Əsas deşiyin müsaidələri a) b) müsaidəsi v) 0 Şəkil 1.5. Deşik sistemində verilmiş araboşluqlu (a), gərilməli (b) və keçid (v) oturtmaları 13

Valın ölçüsü deşiyin ölçüsündən böyük olduqda, valın və deşiyin ölçülərinin yığıma qədər fərqi gərilmə N adlanır. Gərilmə detalların yığımdan sonra yerdəyişməməsini (hərəkətsizliyini) təmin edir. Ən böyük N max, ən kiçik N min və orta gərilmələr N m aşağıdakı ifadələrdən təyin edilir. N max = d max D min ; N min = d min D max ; N m = N max + N min. Araboşluqlu oturtma elə oturtmaya deyilir ki, birləşmədə ara boşluğu təmin edilir (şəkil 1.4.a, 1.5.a). Əgər deşiyin müsaidə sahəsinin aşağı sərhəddi valın müsaidə sahəsinin yuxarı sərhəddi ilə üst-üstə düşürsə belə oturtmalar da araboşluqlu oturtma adlanır (S min =0). Gərilməli oturtma elə oturtmaya deyilir ki, birləşmədə gərilmə təmin edilir (şəkil 1.4.b, 1.5.b). Keçid oturtması elə oturtmaya deyilir ki, birləşmədə həm ara boşluğu, həm də gərilmə alınır (şəkil 1.4.v, 1.5.v). Bu oturtmada deşiyin və valın müsaidə sahələri qismən və yaxud tamamilə örtülür. Oturtmanın müsaidəsi - buraxıla bilən ən böyük və ən kiçik araboşluqların, yaxud buraxıla bilən ən böyük və ən kiçik gərilmələrin fərqidir. TS=S max -S min ; TN=N max -N min. 14

TS-araboşluqlu oturtmalarda buraxıla bilən ara boşluq müsaidəsi, TN-gərilməli oturtmalarda buraxıla bilən gərilmə müsaidəsidir. Keçid oturtmalarında oturtma müsaidəsi, ən böyük araboşluğun və ən böyük gərilmənin mütləq qiymətlərinin cəminə bərabərdir. Bütün növ oturtmalar üçün oturtma müsaidəsi ədədi qiymətcə deşiyin və valın müsaidələri cəminə bərabərdir. TS(TN)=TD+Td 45 H7 g6 ). Oturtmanın yazılma qaydası 45H7/g 6 (yaxud 45H7-g6, yaxud M i s a l. Araboşluğu, gərilməli və keçid oturtmaları olan birləşmələrdə hədd ölçülərini, müsaidələri, araboşluqlarını, gərilmələri hesablayın (şəkil 1.6.). Deşik: nominal ölçü 45mm; EI=0; ES=+5mkm. D min =45mm; D max =45,000+0,05=45,05mm; TD=45,05-45,000 =0,05mm. 15

Şəkil 1.6. Deşiyin və valın müsaidə sahələrinin yerləşməsi sxemi Araboşluqlu oturtma üçün 45 H7 f7. Val Birləşmə Nominal ölçü 45mm; ei=50mik; es=5mkm; d min =45,000-0,050=44,950mm; d max =45,000-0,05=44,975mm; Nominal ölçü 45mm; S max =45,05-44,950=0,075mm; S min =45,000-44,975=0,05mm; TS=0,075-0,05=0,050mm. Td=44,975-44,950=0,05mm 16

Gərilməli oturtma üçün 45 H7 f7. Val Birləşmə Nominal ölçü 45mm: ei=+34mkm; es=+50mkm; d min =45,000+0,034=45,034mm; D max =45,000+0,050=45,050min; Nominal ölçü 45mm; N max =45,050-45,000=0,050mm; N min =45,034-45,05=0,009mm; TS=0,050-0,009=0,041mm TD=45,050-45,034=0,016mm Keçid oturtma üçün 45 H7 f7. Val Birləşmə Nominal ölçü 45mm: ei=+mkm; es=+18mkm; d min =45,000+0,0=45,00min D max =45,000+0,018=45,018min; Nominal ölçü 45mm; S max =45,05-45,00=0,03mm; S min =45,018-45,000=0,018mm; TS=0,018+0,03=0,041mm TD=45,018-45,00=0,016mm 17

Texnoloji avadanlığın qeyri-dəqiqliyi, alətin və tərtibatların yeyilməsi, texnoloji sistemin istilik və güc deformasiyaları, fəhlələrin səhvi nəticəsində detalların həndəsi, mexaniki və digər parametrlərinin qiymətləri, hesablama zamanı alınmış qiymətlərdən fərqlənə bilər. Bu fərq xəta adlanır. Xəta x, ölçülərin həqiqi qiymətləri x h ilə hesabı qiymətləri x hes. Arasındakı fərq deyilir, x = x h x hes. Val üçün hesabi qiymət onun ən böyük, deşiklər üçün isə ən kiçik hədd ölçüsü, yəni keçən hədd hesab edilir. Hazırlanma dəqiqliyi, detalların və məmulların həqiqi ölçülərinin qiymətlərinin cizgilərdə və texniki tələblərdə göstərilmiş ölçülərin qiymətlərinə yaxınlaşma səviyyəsinə deyilir. Verilən dəqiqliyi almaq, detalların hazırlanmasında və mexanizmlərin yığılmasında onların həndəsi, elektrik və digər parametrlərinin qiymətlərinin müəyyən edilmiş hədd daxilində təmin edilməsinə deyilir. 1.. Maşın hissələri birləşmələrinin və başqa məmulatların müsaidə və oturtmalar sisteminin qurulmasının vahid prinsipləri Beynəlxalq ISO sistemində 1 mm-dən az, 1mm-dən 500 mm-ə qədər; 500 mm-dən 3150 mm-ə qədər ölçülər üçün müsaidələr və oturtmalar təyin edilmişdir. Müsaidə və oturtmalar sistemi kimi, təcrübi, nəzəri və eksperimental tədqiqatlar nəticəsində qurulmuş, standartlar şəklində sənədləşdirilmiş müsaidə və oturtma sıralarının məcmuusu başa düşü- 18

lür. Bu sistem maşın hissələrinin birləşmələri üçün vacib olan minimum sayda müsaidə və oturtmaları seçməyə, məmulun layihələndirilməsinə və istehsalını yüngülləşdirməyə, qarşılıqlıı əvəz olunmasını təmin etməyə və keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir. Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələri İSO-nun müsaidə və oturtmalar sistemini tətbiq edir. İSO sistemi metal emalı sahəsində beynəlxalq texniki əlaqələri yüngülləşdirmək, milli müsaidələr və oturtmalar sistemlərini vahidləşdirmək üçün yaradılmışdır. İSO-nun məsləhətlərinin milli standartlarda nəzərə alınması eyni tipli detalların, yığım vahidlərinin və məmulların müxtəlif ölkələrdə hazırlanmasına şərait yaradır. Ölkəmiz müsaidə və oturtmaların vahid sisteminə keçmişdir. Bundan başqa ölkəmizdə başqa beynəlxalq təşkilatların məsləhətlərindən də istifadə edilir. Maşınların tipləşdirilmiş detalları üçün müsaidə və oturtmalar sistemi vahid prinsip əsasında qurulmuşdur. Burada deşik və val sistemində oturtmalar nəzərdə tutulmuşdur. Oturtmanın deşik sistemində verilməsi o deməkdir ki, müxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr, müxtəlif valların əsas deşiklə birləşməsindən alınır (şəkil 1.7. a). Oturtmanın val sistemində verilməsi o deməkdir ki, müxtəlif ara boşluqlar və gərilmələr, müxtəlif deşiklərin əsas valla birləşməsindən alınır (şəkil 1.7. b). Əsas deşik H, əsas val h-la işarə edilir. 19

Valın müsaidə sahələri Deşiklərin müsaidə sahələri 0 0 Əsas deşiyin müsaidə sahəsi Əsas valın müsaidə a) sahəsi b) Şəkil 1.7. Müsaidə və oturtmaların deşik (a) və val (b) sistemlərində yerləşməsi sxemi Deşik sistemində bütün deşiklər üçün müsaidənin aşağı sapması sıfra bərabərdir (EI=0), yəni əsas deşiyin aşağı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin üzərinə düşür. Val sistemində bütün vallar üçün müsaidənin yuxarı sapması sıfra bərabərdir (es=0), yəni əsas valın yuxarı sərhəddi həmişə sıfır xəttinin üzərinə düşür. Əsas deşiyin müsaidə sahəsini sıfır xəttindən yuxarıda, əsas valın müsaidə sahəsini sıfır xəttindən aşağıda, yəni materialın daxilinə qoyurlar. Deşik və val sisteminin bu və ya digər oturtma üçün qəbul edilməsi konstruktiv, texnoloji və iqtisadi mülahizələrə görə müəyyənləşdirilir. Məlumdur ki, dəqiq deşikləri bahalı kəsici alətlərlə (zenkerlərlə, genişkənlərlə, dartılarla) emal edirlər. Bunların hər birini müəyyən müsaidə sahəsinə malik eyni ölçülü deşiyin emalında istifadə edirlər. Vallar ölçülərindən asılı olmayaraq eyni kəskli və ya pardaq dairəsi ilə emal edilirlər. Deşik sistemində hədd 0

ölçülərinə görə müxtəlif deşiklərin sayı val sistemindəkindən azdır. Uyğun olaraq deşikləri emal etmək üçün lazım olan kəsici alətlərin sayı da az olur. Buna görə də oturtmaların deşik sistemində verilməsi daha çox geniş yayılmışdır. Bununla bərabər bəzi hallarda konstruktiv mülahizələrə görə val sisteminin seçilməsi vacib olur (məsələn eyni nominal ölçüyə malik bir neçə deşiyi müxtəlif oturtmalarla eyni valla birləşdirərkən). Şəkil 1.8. a-da 1 valının 3 dartağı ilə hərəkətli, çəngəli ilə hərəkətsiz oturtma əmələ gətirdiyi birləşmələr göstərilmişdir. Göründüyü kimi belə birləşmələrin deşik sistemində deyil (şəkil 1.8.b), val sistemində (şəkil 1.8. v) verilməsi daha məqsədəuyğundur. Oturtma sistemlərini seçərkən məmulların standart detallarının və tərkib hissələrinin müsaidələrini nəzərə almaq lazımdır. Məsələn: valları diyircəkli yastıqların daxili həlqələrində yerləşdirərkən deşik sistemində, gövdədə diyircəkli yastığın yerləşəcəyi deşiyi isə val sistemində hazırlamaq lazımdır. 1 3 a) b) v) Şəkil 1.8. Valın dartaqla əmələ gətirdiyi hərəkətli və çəngəl əmələ gətirdiyi hərəkətsiz birləşmələr 1

Müsaidə sistemləri qurmaq üçün müsaidə vahidi i (I) təyin edilir. Metaldan hazırlanmış silindrik detalların mexaniki emal dəqiqliyinin tədqiqinə əsaslanaraq İSO sistemi üçün aşağıdakı müsaidə vahidləri müəyyənləşdirilmişdir: 500mm-ə qədər ölçülər üçün i = 0,45 3 D + 0, 001D ; (1.1) 500mm-dən 10000mm-ə qədər ölçülər üçün I=0,004D+,1. (1.) Burada D, hər bir intervalın kənar ölçülərinin orta həndəsi qiyməti, mm; i(i) müsaidə vahididir və mkm ilə ölçülür. İstənilən kvalitet üçün müsaidə T=ai (1.3) ifadəsi ilə təyin edilir. Burada T - müsaidə, a - müsaidə vahidinin qiyməti, i - müsaidə vahididir. İSO-ya görə kənar ölçülərin orta həndəsi qiyməti aşağıdakı ifadədən hesablanır:

D = D min D max. 3mm-ə qədər nominal ölçülər üçün D = 3 götürülür. a-nın qiymətini təyin etməklə hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb olunduğunu müəyyən etmək olar α = 1 3 0,45 T1 ; D + 0,001D α = T 3 0,45 0,001D D +. Əvvəlcədən hansı valın daha dəqiq hazırlanmasının tələb olunduğunu demək çətindir. Buna görə də müsaidənin elə bir vahidini tapmaq lazımdır ki, o müxtəlif ölçülərin müsaidəsinə eyni miqdarda daxil olsun. 1.3. Kvalitetlər Hər bir məmulda müxtəlif təyinatlı detallar müxtəlif dəqiqliklə hazırlanır. Dəqiqliyin tələb edilən səviyyəsini təmin etmək üçün kvalitetlər müəyyənləşdirilmişdir. Kvalitet (qualite-keyfiyyət, fransızca) kimi, verilmiş diapozonda olan bütün nominal ölçülər üçün nisbi dəqiqliklə xarakterizə olunan müsaidlər məcmusu başa düşülür. Bir kvalitet daxilində olan dəqiqlik yalnız nominal ölçüdən asılıdır. Hal-hazırda 19 kvalitet müəyyən edilmişdir. 01, 0, 1,, 3,...,17 (ən dəqiq 01, 0 kvalitetləri 1-ci kvalitetdən sonra daxil 3

edilmişdir). Kvalitetlər müsaidələri təyin etdiklərindən, onlar detalların hazırlanması metodlarını və onlara nəzarət üsullarını müəyyənləşdirirlər. (1.9)-(1.11) ifadələri 5-17 kvalitetlərin müsaidələrini hesablamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu kvalitetlər üçün müsaidə vahidinin qiyməti a uyğun olaraq bərabərdir: 7, 10, 16, 5, 40, 64, 100, 160, 50, 400, 640, 1000 və 1600. 6 və daha kobud kvalitetlər üçün a - nın qiymətini, məxrəci ϕ =1 6, = 5 10 olan həndəsi silsilə təşkil edir. Bu o deməkdir ki, bir kvalitetdən digər, daha kobud kvalitetə keçərkən müsaidələr 60% artır. Hər beş kvalitetdən sonra müsaidələr 10 dəfə artır. 5-ci kvalitetdən dəqiq kvalitetlərdə müsaidələr aşağıdakı ifadələrlə tapılır: ITO1=0,3+0,008D; ITO=0,5+0,01D; ITO1=0,8+0,00D; IT = IT1 IT3; IT3 = IT1 IT5; IT4 = IT3 IT5. Burada müsaidələr (IT01-IT4) mkm-lə, D mm-lə ölçülür. 1 mm-dən kiçik ölçülər üçün 14-17-ci kvalitetlərdə müsaidələr təyin olunmur. Hər bir kvalitet üçün (1.11) ifadəsindən istifadə etməklə müsaidələr sırası qurulmuşdur. Bundan başqa hər bir ölçülər 4

diapozonuna görə müsaidələr sırasını qurmaq üçün ölçülər bir neçə intervallara bölünmüşdür. 1 mm-dən 500 mm-ə qədər ölçülər üçün 13 interval müəyyənləşdirilmişdir: 3 mm-ə qədər, 3 mm-dən 6 mm-ə qədər, 6 mm-dən 10 mm-ə qədər,..., 400 mm-dən 500 mm-ə qədər. 5

II FƏSİL. BİRLƏŞMƏLƏRDƏ MUSAİDƏLƏRİN YERLƏŞMƏSİNİN BEYNƏLXALQ SİSTEMİ.1. Hamar silindrik birləşmələrin müsaidə və oturtmaları sistemi Hamar silindrik birləşmələri hərəkətli və hərəkətsiz birləşmələrə ayırırlar. Məsul hərəkətli birləşmələrə verilən əsas tələbatlar: yağlayıcı materialla sürtünməni təmin etmək, valla deşik arasında ən kiçik ara boşluğu yaradaraq quru sürtünmənin qarşısını almaq; maşınların uzun müddətli istismarı zamanı yastığın verilmiş daşıyıcılıq qabiliyyətini və ara boşluğu müəyyən hədd daxilində artdıqda, sürtünmənin verilmiş növünü saxlamaq; yüksək dəqiqlikli (pretsizion) birləşmələr üçün isə dəqiq mərkəzləmə və valın müntəzəm fırlanmasını təmin etməkdir. Hərəkətsiz birləşmələrə verilən əsas tələbatlar: dəqiq mərkəzləməni təmin etmək; maşınların uzun müddətli istismar zamanı zəmanətli gərilməni və yaxud detalların işgillərin, dayandırıcı vintlərin və s. köməyi ilə bərkidilməsi nəticəsində verilmiş fırlanma momentlərinin və ox boyu qüvvələrin ötürülməsini təmin etməkdir. Ən böyük uzunömürlülüyü təmin etmək, maşın və mexanizmlərin bütün birləşmələri üçün ümumi tələbatdır. Əsas sapmalar. Beynəlxalq İSO sistemində müxtəlif ara boşluqlu və gərilməli oturtmaların 500 mm-ə qədər olan ölçüləri üçün valların və deşiklərin əsas sapmalarının 7 variantı nəzərdə tutulmuşdur. Əsas sapma, sıfır xəttinə nəzərən müsaidə sahəsinin 6

vəziyyətini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunan iki sapmadan (yuxarı və aşağı) biridir. Belə sapma sıfır xəttinə yaxın olan sapmadır (şəkil.1.). Deşiklərin əsas sapmalarını latın əlifbasının böyük hərfləri ilə, valların əsas sapmalarını isə latın əlifbasının kiçik hərfləri ilə işarə edirlər. Əsas deşiyi H, əsas valı h ilə işarə edirlər. A-H (a-h) sapmaları ara boşluqlu oturtmalarda, J s -N (j s -n) sapmaları keçid oturtmalarında, P-ZC (p-zc) sapmaları gərilməli oturtmalarda müsaidə sahələrini qurmaq üçün təyin olunmuşdur. Hər bir hərf, qiyməti nominal ölçüdən asılı olan əsas sapmaların sırasını göstərir. Valın hər bir əsas sapmasının mütləq qiymətini və işarəsini (a-h valları üçün yuxarı es və ya j-zs valları üçün aşağı ei) emprik düsturlarla təyin edirlər (cədvəl.1). Valın əsas sapması kvalitetdən asılı deyil (düsturda IT müsaidəsi olduğu halda belə). Deşiklərin əsas sapmaları, deşik sistemindəki oturtmalara uyğun olaraq, val sistemində oturtmaların təmin olunması üçün qurulmuşdur. Onlar eyni hərflə işarə edilmiş valların əsas sapmalarının mütləq qiymətlərinə bərabər və işarəcə əksdirlər. Deşiklərin əsas sapmalarının müəyyən edilməsinin ümumi qaydası: A-dan H-a qədər olan əsas sapmalarda EI=-es J-dən ZC-ə qədər olan əsas sapmalarda ES=-ei (.1) 7

Deşiyin eyni hərflə işarə edilmiş əsas sapması sıfır oxuna nəzərən valın əsas sapmasına (kiçik hərflə işarə edilmiş) simmetrik olmalıdır. Bu qaydadan ölçüsü 3 mm-dən çox deşiklərin J, K, M və N sapmaları üçün 8-ci kvalitetə qədər və P-ZC sapmaları üçün 7-ci kvalitetə qədər istisnalar edilmişdir. Bunlar üçün xüsusi qayda müəyyənləşdirilmişdir. ES=-ei+. Burada =IT n -IT n-1 IT n - baxılan kvalitetin müsaidəsi; IT n-1 -ən yaxın dəqiq kvalitetin müsaidəsidir. Müsaidə sahəsi. Müsaidə sahəsi, əsas sapmaların biri ilə kvalitetlərin hər hansı birinin müsaidəsinin uzlaşması nəticəsində yaranır. Buna uyğun olaraq, müsaidə sahəsini əsas sapmanın göstərildiyi hərflə (bəzən ikisi ilə) və kvalitetin nömrəsi ilə işarə edirlər. Məsələn: val üçün h6, d11, ef9; deşik üçün H6, D11, CD10. Müsaidə sahəsi əsas sapma ilə təyin olunan üfqi xətlə məhdudlaşır (şəkil.1.). Verilmiş müsaidə əgər əsas sapma aşağı sapmadırsa, onda val üçün yuxarı sapma es=ei+it, deşik üçün ES=EI+IT (ei, es, EI, ES sapmalarını işarəni nəzərə almaqla götürürlər) olur. Müsaidə sahələri İSO-nun P86 və P189 saylı məsləhətləri əsasında müəyyənləşdirilmişdir. 8

Şəkil.1. Deşiklərin və valların İSO sistemində qəbul edilmiş əsas sapmaları 1 mm-dən kiçik olan ölçülər üçün müsaidə sahələrinin sırası ГОСТ 5347-8-yə görə müəyyənləşdirilmişdir. 500mm-dən 10000 mm-ə qədər olan ölçülər üçün müsaidə sahələrinin ixtisarlaşdırılmış 9

sayı təyin edilmişdir və onlar daha kobud kvalitetlərə tərəf sürüşdürülmüşdür (1mm-dən 500 mm-ə qədər olan ölçülərlə müqayisədə). Bundan başqa gərilməli oturtmalar üçün deşiklərin müsaidə sahələrinin sayı azaldılmışdır (onların val sistemində qurulması məqsədəuyğun deyildir). 3150-dən 10000 mm-ə qədər olan ölçülər üçün (ГОСТ 5348-8) gərilməli oturtmalar yalnız deşik sistemində nəzərdə tutulmuşdur. İSO-nun məsləhətlərinə görə 1mm-dən 500 mm-ə qədər olan ölçülər üçün müsaidə sahələrinin əsas sıralarından üstələyici müsaidə sahələri ayrılmışdır. Onlar tətbiq olunan oturtmaların 90-95%-ni təşkil edirlər. 500 mm-dən böyük və 1 mm-dən kiçik ölçülər üçün üstələyici müsaidə sahələri ayrılmamışdır. ГОСТ 5347-8-nin -ci əlavəsində 1 mm-dən kiçik nominal ölçülərin müxtəlif intervallarında müsaidə sahələrinin tətbiqi barəsində məsləhətlər verilmişdir. Oturtmaların qurulması. Birləşən detallar üçün yalnız əsas sapmaların qiymətləri müəyyənləşdirilmişdir. Ara boşluqlu oturtmalar üçün tətbiq edilən valların müsaidə sahələrinin yuxarı sapmaları (a-dan g-ə qədər) və uyğun deşiklərin aşağı sapmaları (Adan G-ə qədər) mütləq qiymətlərinə görə eyni götürülür. Yəni val və deşik sistemində eyni adlı oturtmalarda ara boşluğunun qiyməti eynidir. İSO sisteminə görə 7-ci kvalitetdən yuxarı gərilməli oturtmalar üçün müsaidə sahələri elə qurulmuşdur ki, deşik sistemindəki valların 30

Cədvəl.1. Diametri 500 mm-ə qədər olan valların əsas sapmalarının düsturları (ГОСТ 5346-8) Yuxarı sapma es Aşağı sapma ei a -65+1,30D; D 10 üçün j5-dən 8-ə qədər düstur yoxdur -3,5D; D>10 üçün k4-dən k7-yə qədər 0,6 3 D R,3 kvalitetə 0 qədər və 7-dən b Təqribən çox (-1140+0,85D); D 160 üçün m +(IT7-IT6) n +5D 0,34 c Təqribən -1,8D; D>160 üçün -5D 0, ; D 40 üçün p r 31 +IT7+(0...5) p və s üçün ei-nin orta həndəsi qiyməti -(95+0,8D); D>40 üçün s +IT8+(1...4); D 50 üçün cd c və d üçün es-in orta həndəsi qiyməti +IT7+0,4D; D>50 d -16D 0,44 t +IT7+0,63D e -11D 0,41 u +IT7+D ef e və f üçün es-in orta həndəsi qiyməti v x +IT7+1,5D +IT7+1,6D F -5,5D 0,41 y +IT7+D fg f və g üçün es-in orta həndəsi qiyməti z za +IT7+,5D +IT8+3,15D d -,5D 0,34 zb +IT9+4D h 0 zc +IT10+5D

IT Q e y d : j s üçün hər iki hədd sapması + -ə bərabərdir. es və ei-mkm-lə, D mm-lə ölçülür. Şəkil.. Oturtmaların qurulmasını göstərən müsaidə sahələrinin İSO sistemində yerləşməsi sxemi 3

yuxarı sapmaları mütləq qiymətlərinə görə val sistemindəki deşiklərin aşağı sapmalarına bərabərdir. Yəni val və deşik sistemlərində ən böyük gərilmələr bərabərdir (hər iki sistemdə eyni kvalitetdəki müsaidələr bərabər olduqları üçün) (şəkil..). Oturtmaların vahidləşdirilməsi birləşmələr üçün konstruktiv tələblərin eyniliyini təmin etməyə və oturtmaların təyin edilməsi işini asanlaşdırmağa imkan verir. İqtisadi nöqteyi-nəzərdən oturtmaların deşik sistemində verilməsi val sistemində verilməsindən daha sərfəlidir. Belə ki, 1-dən 3150 mm-ə qədər ölçülər üçün deşiklərin müsaidələri valların müsaidələrindən bir-iki kvalitet çoxdur. Məlumdur ki, texnoloji nöqteyi-nəzərdən dəqiq deşiklərin alınması dəqiq valların alınmasından daha çətindir. Bəzən kiçik diametrlərdə (1 mmdən az) texnoloji cəhətdən dəqiq valların emalı dəqiq deşiklərin emalından çətin olur. Buna görə 1 mm-dən az olan ölçülərdə valın və deşiyin müsaidələri bərabər götürülür. Eyni şərt ölçüləri 3150-dən 10000 mm-ə qədər olan oturtmalar üçün də gözlənilir... Hədd sapmalarının və oturtmaların cizgilərdə göstərilməsi Xətti ölçülərin hədd sapmalarını cizgilərdə müsaidə sahələrinin şərti (hərflə) işarələri və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ilə, yaxud hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini sağ tərəfdə dırnaq içərisində verməklə müsaidə sahələrinin hərfi işarələri ilə göstərirlər (şəkil.3.a-b). Detalları yığılmış şəkildə cizgilərdə göstərərkən, 33

onların oturtmalarının və ölçülərinin hədd sapmalarını kəsrlə göstərirlər. Kəsrin surətində deşiyin hərfi işarəsini və ya hədd sapmalarının ədədi qiymətini, yaxud sağ tərəfdə ədədi qiymətini dırnaq içərisində verməklə onun hərfi işarəsini, məxrəcində isə valın oxşar müsaidə sahələrini göstərirlər (şəkil.3.q,d). Bəzən oturtmanı işarə etmək üçün qovuşan detalların birinin hədd sapmalarını göstərirlər (şəkil.3.e). Aşağıdakı hallarda şərti işarələrdə hədd sapmalarının ədədi qiymətlərini mütləq göstərmək lazımdır: nominal xətti ölçülər sırasına daxil edilməmiş ölçülər üçün, məsələn: 40,6N7 (+0,05); ГОСТ 5347-8-yə görə şərti işarə nəzərdə tutulmamış hədd sapmalarını təyin edərkən, məsələn plastmas detallar üçün (şəkil.3.j). Hədd sapmalarını işçi cizgidə qoyulmuş bütün ölçülər üçün, o cümlədən qovuşmayan və az məsul ölçülər üçün də təyin etmək lazımdır. Əgər ölçülərin hədd sapmaları təyin edilmirsə, onda material sərfi ilə bağlı əlavə xərclər ortaya çıxa bilər. Eyni nominal ölçülü sahələrə və müxtəlif hədd sapmalarına malik səthlər üçün bu sahələr nazik bütöv xətlərlə sərhədlərə ayrılır və hər bir sahə üçün hədd sapmaları ilə nominal ölçülər göstərilir. Dəqiqlik siniflərinə görə müsaidələr t 1, t, t 3 və t 4 -lə işarə edilir və uyğun olaraq "dəqiq", "orta", "kobud" və "çox kobud" sinifləri xarakterizə edirlər. Valların və deşiklərin ölçüləri üçün göstərilməyən hədd sapmalarını bir tərəfli və simmetrik təyin etmək olar. Deşiklərin və 34

Şəkil.3. Müsaidə sahələrinin və oturtmaların cizgilərdə göstərilməsi sxemi valların elementlərinə aid olmayan ölçülər üçün yalnız simmetrik sapmalar təyin edilir. Bir tərəfli hədd sapmalarını kvalitetlərə (+IT və ya -IT) və dəqiqlik siniflərinə (+t və ya -t) təyin etmək olar. 1-ci kvalitetə "dəqiq", 14-cü kvalitetə "orta", 16-cı kvalitetə "kobud", 17-ci kvalitetə "çox kobud" siniflər uyğun gəlir. Göstərilməyən hədd sapmalarının ədədi qiymətləri ГОСТ 5670-83- də verilmişdir. Kəsmə ilə emal olunmuş metal materialdan olan detalların göstərilməyən hədd sapmalarını 14-cü kvalitetdə təyin etmək məqsədəuyğundur. Bucaqların, radiusların dəyirmiləşdirilməsini və haşiyələrin göstərilməyən hədd sapmalarını ГОСТ 5670-83-ə görə təyin edirlər..3. Оturtmаlаrın hesablanması və seçilməsi Sürüşmə yastıqlarında araboşluqlu oturtmaların hesablanması və seçilməsi. Ян ъох йайылmыш щярякяtли mясул бирляшmя 35

йаьлайычы mаtериалла ишляйян сцрцшmя йасtыгларыдыр. Ян бюйцк узунюmцрлцйц tяmин еtmяк цъцн tяйин едилmиш режиmдя йасtыгларын йейилmяси mцmкцн гядяр аз олmалыдыр. Ян аз йейилmя mайе йаьлаmада mцmкцндцр. Бурада йасtыьын сапmасынын (mойлу) вя иълийинин сяtщляри йаьлайычы mаtериалын гаtы иля tаmаmиля бири-бириндян айрылmышлар. Вал щярякяtсиз вязиййяtдя олдугда ара бошлуьу S=D-d (шякил.4.) олур. Валын tаразлыг щалында вязиййяtи mцtляг e вя нисби l χ = ексенtриtеtляри иля S mцяййянляшдирилир. Йасtыьын сапmасынын (mойлунун) вя иълийинин сяtщляри h min -а бярабяр олан дяйишян ара бошлуьу иля айрылmышлар. Шякил.4. Йасtыьын щярякяtсиз (шtрихлянmиш хяtt) вя mцяййянляшmиш режиmдя ишляmяси заmаны валын сапфасынын (mойлу) вязиййяtинин схеmи h max =S-h min. Йаь гаtынын ян киъик галынлыьы h min нисби ексенtриtеt χ-ля ашаьыдакы асылылыгла ялагялидир. h min =0,5S-l=0,53(1-x) (.) 36

Mайе йаьлаmаны tяmин еtmяк цъцн сапmанын вя иълийин mикронащаmарлыглары илишmяmялидир. Бу йаь гаtынын ян дар йердя олmасы щалында mцmкцндцр. h min h m.y. Rz 1 +Rz + ф + и + яй + я (.3) Бурада h m.й. - mайе йаьлаmа tяmин едиляркян йаь гаtынын галынлыьы (h m.й. =h K - криtик гаt); Rz 1, Rz -йасtыьын иълийинин вя валын сапmасынын нащаmарлыгларынын щцндцрлцйц; f, i -сапmанын вя иълийин форmа вя йерляшmяси хяtаларын нязяря алан дцзялишляр; яй - валын яйилmясини вя йасtыьын деtалларынын диэяр дефорmасийаларыны нязяря алан дцзялиш; я - эярэинлийин, сцряtин, tеmпераtурун, йаьын mеханики tяркибинин щесабаtдан алынmыш гийmяtлярдян сапmасыны нязяря алан ялавядир. Садяляшдирилmиш щесабаt цъцн ашаьыдакы асылылыьы гябул еtmяк олар. h min h m.й. R m.й(rz 1 +Rz яй+ я ) (.4) Бурада R m.й.- йаь гаtынын галынлыьынын еtибарлылыьынын ещtийаt яmсалыдыр. Бундан башга, йасtыг лазыm олан дашыйычылыг габилиййяtиня mалик олmалыдыр. Йаьлаmанын щидродинаmик 37

нязяриййясиня эюря йаь гаtынын дашыйычылыг габилиййяtи ашаьыдакы ифадя иля mцяййян олунур: ω R µ ldc R (.5) ϕ Бурада R - радиал гцввя, H; µ - йаьлайычы йаьын динаmик юзлцлцйц, Па с; ω- сапmанын πn-я бярабяр рад бучаг сцряtи, ; l - с йасtынын узунлуьу, m; d - сапmанын диаmеtри, m; S n -нисби арабошлуьу h î ðò S ϕ = ; CR - йасtыьынын χ d l вя -дян асылы олан d юлъцсцз йцклянmя яmсалыдыр. Шякил.5. Ян киъик йаь гаtынын галынлыьынын h min диаmеtриал ара бошлуьу S- дян асылылыьы Беляликля, сабиt иш tеmпераtурунда йасtыьын дашыйычылыг габилиййяtи, йаьын юзлцлцйцнцн, валын фырланmа tезлийинин, йасtыьынын юлъцсцнцн арtmасы вя нисби ара бошлуьунун азалmасы няtичясиндя арtыр. Опtиmал оtурtmалар сеъmяк цъцн йаь гаtынын галынлыьынын, сапmа 38

йасtыьы иълийинин арасында олан ара бошлуьундан асылылыьыны билmяк лазыmдыр. Гйуmбелеm tяряфиндян h min =f(s) асылылыьы алынmышдыр (шякил.5.). Mайе йаьлаmа, ян киъик S minf вя ян бюйцк функсионал ара бошлуглары S maxf иля mящдудлашан диаmеtрал ара бошлуглары диапазонунда йараныр. Яэяр йыьыmдан сонра ара бошлуьу S min - я бярабярдирся, уйушmадан сонра опtиmал S опt гийmяtини алыр. S=S maxf олдугда mеханизmин исtисmары дайандырылmалыдыр. Щядд функсионал арабошлугларыны щесаблаmаг цъцн ифадяляри ашаьыдакы ъевирmялярдян сонра алmаг олар. бюлцб, Бунун цъцн (.5) ифадясинин щяр ики щиссясини ld-йя R p = гябул едяк. ld Онда CR p = µω (.6) ψ pψ C R = (.7) µω С R яmсалы d l -нин сабиt гийmяtиндя χ-дян асылыдыр. Бу асылылыьын ян йахшы аппроксиmасийасы 39

C R R = m 1 χ (.8) tянлийидир. l Бурада R вя m, -нин верилmиш гийmяtи цъцн сабиt олан d яmсаллардыр. (.7) вя (.8) tянликляри ясасында R m = 1 χ pψ µω (.9) аларыг (.9) tянлийиня S ψ = d вя h - χ = S 1 min гийmяtлярини йазсаг 0 5, RS ps m = (.10) h d min µω (.10) tянлийиндя hmin-у hm.y. иля дяйишсяк вя ону S-я нязярян щялл еtсяк, аларыг S minf Rµ ωd = ( Rµ ωd ) 1 1 16phm.й. mµ 1ω 4ph m.й. 40 d (.11)

S max F ( Rµ ωd ) ωd 16phm.й. mµ ω Rµ d = (.1) 4ph m.й. (.11) вя (.1) tянликляриня йаьын динаmики юзлцлцйцн гийmяtини йазmаг лазыmдыр. Дийирчякли йасtыглар цъцн ψ нисби ара бошлуьуна нязярян оtурtmаларын сеъилmясинин садяляшдирилmиш цсулу да tяtбиг олунур. Бурада ψ ашаьыдакы еmперик дцсtурла tяйин едилир ψ =, (.13) 3 4 0 8 10 ν Бурада, ν - сапmанын фырланmа сцряtидир, m/с иля юлъцлцр. Бязи ара бошлуглу оtурtmаларын tяtбиги сащяляри. H5 h4 (S min = 0 вя S = TD +Td) оtурtmасы, деtалларынын max дюнmяси вя узунуна исtигаmяtдя йердяйишmяси лазыm олан чцtлярдя tяйин едилир. Беля оtурtmалары кеъид оtурtmаларынын йериня исtифадя еtmяк олар. H5 оtурtmасыныn mяркязляmя дягиглийиня йцксяк h4 tялябаtлар верилдикдя (mясялян, пинолу tорна дязэащынын 41

арха ашыьынын gювдясиндя оtурtдугда), H7 -ны mяркязляmя h6 дягиглийиня нисбяtян аз сярt tялябаtлар mцяййянляшдирилдикдя (mясялян, дязэащларда дишли ъархлары mяркязляшдиряркян, дийирчякли йасtыглары эювдядя йерляшдиряркян, кондукtорларын ойmагларыны оtурдаркян вя с.), H8 -ни ейниохлулуьа ашаьы tялябаtлар верилдикдя вя h7 щазырлаmа mцсаидясинин эенишляндирилmяси mцmкцн олан щалларда mяркязляшдириcи сяtщляр цъцн tяйин едирляр. Mяркязляmя дягиглийиня ашаьы tялябаtлар верилдикдя, 9-1-cи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил олунmуш оtурtmаларындан да исtифадя олуна биляр (mясялян, шкифляри, дишли ъархлары, mуфtалары вя саир деtаллары вал цзяриндя ишэилля оtурtдугда). H5, g4 H6 g5 H h H7 вя (ахырынчы цсtяляйичидир) оtурtmалары, g6 бцtцн арабошлуглу оtурtmалар иъярисиндя ян аз зяmаняtли арабошлуьуна mалик оtурtmалардыр. Онлары дягиг mяркязляmя tяmин едян, зяmаняtли киъик арабошлуьу tяляб едян дягиг щярякяtли бирляшmяляр цъцн tяtбиг едирляр (бюлцчц башлыьын дайагларында шпиндели mяркязляшдиряркян, плунчер чцtляриндя вя с.). 4

Щярякяtли оtурtmалардан ян ъох йайыланлары 6,8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидяляриндян йаранmыш (цсtяляйичидир), 43 H7 f 7 H 8 вя онлара охшар оtурtmалардыр. Mясялян, f 8 H7 f 7 оtурtmасындан елекtрик mцщяррикляринин сцрцшmя йасtыгларында, поршенли коmпрессорларда, дязэащларын сцряt гуtуларында, mяркяздянгаъmа насосларында, дахили йанmа mцщяррикляриндя вя башга mашынларда эениш исtифадя едирляр. олунmуш 8 вя 9-чу квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян tяшкил 7 H8 e H8, e 8 (цсtяляйичидир), H7 e7 вя онлара охшар оtурtmалар mайе йаьлаmада йцнэцл щярякяtли бирляшmяляр tяmин едирляр. Онлары бюйцк mашынларын сцряtля фырланан валлары цъцн tяtбиг едирляр. Mясялян, биринчи ики оtурtmа, tурбоэенераtорларын вя елекtрик mцщяррикляринин бюйцк эярэинликля ишляйян валлары цъцн tяtбиг едилир. H9 e9 оtурtmасы аьыр mашынгайырmада ири йасtыглар цъцн tяйин олунур. йаранmыш 7, 10 вя 11-чи квалиtеtлярин mцсаидя сащяляриндян H8 H9, d9 d9 (цсtяляйичидир) вя онлара охшар оtурtmалар надир щалларда исtифадя едилир. Mясялян, H7 d8

оtурtmасы ири йасtыгларда бюйцк фырланmа сцряtи вя нисбяtян ашаьы tязйигдя, H9 d9 оtурtmасы ашаьы дягиглийя H7 H8 mалик mеханизmлярдя tяtбиг олунур. вя оtурtmалары c8 c9 йцксяк зяmаняtли ара бошлуглары иля харакtеризя едилирляр. Онлар mяркязляшmя дягиглийиня бюйцк tялябаtлар верилmяйян бирляшmялярдя исtифадя олунурлар. Бу оtурtmалары mцщярриклярин, tурбокоmпрессорларын вя диэяр mашынларын йцксяк tеmпераtурларда ишляйян сцрцшmя йасtыглары цъцн tяйин едирляр. Кеъид оtурtmаларынын сеъилmяси. H k, H m, H n кеъид оtурtmаларыны вал бойу щярякяt едя билян деtаллары щярякяtсиз сюкцлян бирляшmялярдя mяркязляmяк цъцн исtифадя едирляр. Бу оtурtmалар киъик ара бошлуьу вя эярилmя иля харакtеризя олунурлар. Бир деtалын диэяр деtала нязярян щярякяtсизлийини tяmин еtmяк цъцн онлары ишэил, винt вя диэяр васиtялярля бяркиtmяк олар. Кеъид оtурtmалары йалныз 4-8-cи квалиtеtлярдя нязярдя tуtулmушдур. Бу оtурtmаларда валын дягиглийи дешийин дягиглийиндян бир квалиtеt йцксяк олmалыдыр. Кеъид оtурtmаларында валын ян бюйцк дешийин ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк эярилmя, дешийин ян 44

бюйцк, валын ян киъик юлъцляринин бирляшmясиндян ян бюйцк ара бошлуьу алыныр. H n оtурtmасы, бцtцн кеъид оtурtmалары иъярисиндя ян бюйцк орtа эярилmя иля харакtеризя олунур. Онлары бяркидичи деtалларын tяtбиги mцmкцн олmайан назик диварлы ойmаглар цъцн исtифадя едирляр. Бирляшmяни пресин кюmяйи иля йыьырлар. Бу оtурtmалары адяtян ясаслы tяmир заmаны сюкцлян бiрлəшmяляр цъцн tяйин едирляр. H оtурtmасы, H m n эярилmя иля харакtеризя олунур. оtурtmасы иля mцгайисядя аз орtа Онларын йыьылmасы вя сюкцлmяси надир щалларда йериня йеtирилян, бюйцк сtаtик вя киъик динаmик йцклянmяйя mяруз галан бирляшmяляр цъцн tяйин едиliрляр. H k оtурtmасы, йахшы mяркязляmя tяmин едян сыфıра йахын орtа арабошлуьу иля харакtеризя едилир. Онлардан шкифляри, дишли ъархлары, илишmя mуфtаларыны валларда бяркиtmяк цъцн tяtбиг едилян ишэил бирляшmяляриндя исtифадя едирляр. H j s оtурtmасы бирляшmядя даща ъох ара бошлуьуну tяmин едир. Онлардан tез-tез сюкцлян вя йыьылmасы ъяtин олан бирляшmялярдя исtифадя едирляр. Бу оtурtmалар бязян h H оtурtmаларынын явязиня исtифадя олунур. 45

Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасы вя сеъилmяси. Эярилmяли оtурtmалардан ясасян ялавя бяркидичи деtаллар исtифадя едилmяйян, щярякяtсиз сюкцлmяйян бирляшmялярин алынmасы цъцн исtифадя олунур. Бязи щалларда бирляшmянин еtибарлыlıьыны арtырmаг цъцн бяркидичи деtаллардан (ишэил, чив вя с.) исtифадя олуна биляр. Деtалларын нисби щярякяtсизлийини tохунан сяtщлярин дефорmасийасы няtичясиндя йаранан илишmя гцввяляри tяmин едир. Бу оtурtmалар еtибарлылыьына вя деtалларын консtруксийаларынын садялийиня эюря mашынгайырmанын бцtцн сащяляриндя исtифадя олунур (mясялян, дяmир йол вагонларынын охларынын ъархларла бирляшдирилmясиндя, валларын ойmагларла бирляшmясиндя, сцрцшmя йасtыгларынын иълийинин эювдя иля бирляшmясиндя вя с.). Эярилmяли оtурtmаларын щесабланmасынын цmуmи щалына бахаг. Бирляшmя иъи бош валдан вя ойmагдан ибаряtдир (шякил.6.). Валын харичи диаmеtри иля ойmаьын дахили диаmеtринин фярги - эярилmяни N mцяййян едир. Деtалы пресляйяркян ойmаьын N D юлъцсц гядяр эенишлянmяси вя ейни заmанда валын Nd юлъцсц гядяр сыхылmасы баш верир. Йяни N=N d +N D. Эярилmянин mцяййянляшдирилmяси гайдасындан (Лаmе mясяляси) айдындыр ки, 46

N D D = pc E 1 1 ; N d D = pc E Бу бярабярликляри щядбящяд tоплайыб садя ъевирmяляр апардыгдан сонра алырыг C1 C N = pd + (.14) E1 E Шякил.6. Эярилmяли оtурtmанын щесабланmасы схеmи Бурада N - щесаби эярилmя; p - эярилmянин tясири няtичясиндя валын вя ойmаьын сяtщиндя йаранан tязйиг; D - говушан сяtщлярин ноmинал диаmеtри; E 1, E - ойmаьын вя 47

валын mаtериалларынын еласtиклик mодулу; C1 вя C - ашаьыдакы дцсtурларла mцяййян олунан яmсаллардыр C D 1+ d = D 1 d d1 1+ µ 1; D + C = d1 1 D 1 µ ;. Бурада D, d 1, d - диаmеtрляр (шякил.6); µ 1, µ - Пуассон яmсаллары (полад цъцн µ 0,3; ъугун цъцн µ 0,5). C 1 вя С -нин гийmяtи сорьу mаtериалларында верилир. Верилян бирляшmялярдя эярилmя P min tязйигиндян асылыдыр. Бирляшmялярдя деtалларын p ох бойу гцввянин tясириндян йердяйишmяси p πdlp (.15) f 1 олдугда баш верmир. Онда P. (.16) ( πdlf ) p min 1 Бурада l -бирляшmянин узунлуьу; f1 -деtалларын узунуна йердяйишmясиндя сцрtцнmя яmсалы; πdl - бирляшян 48

деtалларын ноmинал конtакt сащясидир. Бирляшmяни фырланmа mоmенtи иля йцклядикдя D М фыр πdlpф, (.17) Онда p min М. (.18) π фыр D lф f - деtалын нисби фырланmасында сцрtцнmя яmсалыдыр. Бирляшmяни ейни заmанда фырланmа mоmенtи вя иtяляйичи гцввя иля йцклядикдя щесабаt ашаьыдакы ифадя иля апарылыр. T = М D фыр + p πdlpf. (.19) Бурадан T p min. (.0) πdlf Эярилmяли оtурtmаларда сцрtцнmя (илишmя) яmсалы говушан деtалларын mаtериалындан, сяtщин кяля- 49

кюtцрлцйцндян, эярилmядян, йаьлаmанын нювцндян, деtалын сцрцшmяси исtигаmяtиндян вя с. асылыдыр. (.14), (.16) вя (.18) дцсtурларына эюря ян киъик щесаби эярилmя: ох бойу йцкляmядя M minщес P C C ; lf E E 1 = + π 1 1 (.1) фырланmа mоmенtи иля йцкляmядя M фыр C 1 C Mmin щес = + (.) πdlf E1 E олур. Бундан башга бирляшян деtалларын mющкяmлийини tяmин еtmяк лазыmдыр. Бу щалда щесабаt бурахыла билян ян бюйцк tязйигя Р ян.б эюря апарылmалыдыр. Ян бюйцк tохунан эярэинликляр нязяриййясиня эюря деtалларын mющкяmлик шярtи конtакt сяtщляриндя пласtик дефорmасийанын олmаmасына ясасландыьындан, ойmаьын конtакt сяtщи цъцн йаза билярик D Pян.б. 0 58, σt 1. d (.3) 50

Валын конtакt сяtщи цъцн d 1 Pян.б 0 58, σt 1. (.4) D Бурада σ T - деtалын mаtериалынын дарtылmада ахычылыг щяддидир. Пласtик mаtериалlардан алынmыш деtаллар цъцн сtаtик йцкляmя заmаны пласtик дефорmасийа mцmкцндцр. Бурахыла билян ян бюйцк эярэинликдя йаранан ян бюйцк щесаби эярилmя (.14) ифадясиня охшар дцсtурла tапылыр N maxян.б. C 1 C = Pял D + (.5) E1 E. III FƏSİL. DİYİRCƏKLİ YASTIQLARIN MÜSAİDƏ VƏ OTURTMALARI. Дийирчякли йасtыглар ихtисаслашдырылmыш заводларда щазырланан ян ъох йайылmыш сtандарt йыьыm ващидляридир. Онлар бирляшян сяtщляриня эюря tаm харичи гаршылыглы явязолунmайа mаликдирляр. Дийирчякли йасtыгларын бирляшян сяtщляри: харичи щялгянин харичи D диаmеtри, 51

дахили щялгянин дахили d диаmеtридир. Бундан башга щялгялярля дийирчякляр арасында наtаmаm дахили гаршылыглы явязолунmа mювчуддур. Mцсаидяляринин гийmяtляринин киъик олдуьуну нязяря алараг йасtыгларын щялгялярини вя дийирчяклярини селекtив mеtодла сеъирляр. 3.1. Diyircəkli yastıqların dəqiqlik sinifləri. Йасtыгларын кейфиййяtи ашаьыдакы параmеtрлярдян асылыдыр: 1) бирляшдиричи юлъцляр d, D, щялгянин ени Б вя дийирчякли радиал дайаг йасtыгларынын гурулmа щцндцрлцйц T-нин дягигликляри; йасtыгларын щялгяляринин сяtщляринин форmа вя йерляшmя дягиглийи, онларын кяля-кюtцрлцйц, ейни йасtыгда дийирчяклярин форmа вя юлъцляринин дягиглийи, онларын сяtщляринин кяля-кюtцрлцйц; ) гаъыш йолунун радиал вя охбойу вурmалары, щялгялярин йан вурmасы иля харакtеризя олунан фырланmа дягиглийи. Йухарыда верилmиш эюсtяричиляря эюря йасtыгларын дягиглийинин беш синфи mцяййянляшдирилmишдир (дягиглийин арtmа ардычыллыьына эюря): 0; 6; 5; 4;. Mцгайися цъцн эюсtяряк ки, диаmеtри d=80-10 mm олан сыфыр синиф радиал вя радиал дайаг йасtыгларынын дахили щялгяляринин гаъыш йолунун бурахыла билян вурmасы вя бу щялгялярин йан сяtщляринин дешийя нязярян вурmасы, -чи 5

синиф йасtыгларына нязярян 10 дяфя ъохдур (уйьун олараг 5 вя,5 mкm). Йасtыгларын дягиглик синифлярини фырланmа дягиглийиня эюря вя mеханизmин ишляmя шяраиtиндян асылы олараг сеъирляр. Цmуmи tяйинаtлы mеханизmляр цъцн адяtян 0 дягиглик синифли йасtыглар tяtбиг едирляр. Даща йцксяк дягиглийя mалик йасtыглардан бюйцк фырланmа сцряtляриндя вя валын фырланmа дягиглийинин йцксяк олдуьу щалларда (пардаглаmа вя диэяр йцксяк дягигликли дязэащларын шпинделиндя, tяййаря mцщяррикляриндя, чищазларда вя с.) исtифадя едирляр. Дягиглик синфини йасtыьын шярtи ишарясиндян габаг эюсtярирляр, mясялян 6-05 ишаряляmясиндя 6 - дягиглик синфидир. 3.. Diyircəkli yastıqların müsaidə və oturtmaları. Йасtыглары йерляшдиряркян, онлары tяtбиг олунан оtурtmалардан асылы олmадан дахили вя харичи диаmеtрляринин юлъцляринин сапmалары иля щазырлайырлар. Бцtцн дягиглик синифляри цъцн бирляшдиричи диаmеtрлярин йухары сапmалары сыфра бярабяр эюtцрцлmцшдцр. Йяни харичи щялгянин D m, дахили щялгянин d m диаmеtрляри уйьун олараг ясас валын вя ясас дешийин диаmеtрляри киmи эюtцрцлmцшдцр. Беляликля, харичи щялгянин эювдя иля 53

бирляшmясинин оtурtmасыны вал сисtеmиндя, дахили щялгянин вал иля бирляшmясинин оtурtmасыны ися дешик сисtеmиндя tяйин едирляр. Бунунла беля дахили щялгянин дешийинин диаmеtринин mцсаидя сащяси, ясас дешикдя олдуьу киmи mцсбяt исtигаmяtдя дейил, ноmинал юлъцдян "mянфи" исtигаmяtдя, йяни сыфыр хяttиндян ашаьы, щялгянин дахилиня доьру йерляшmишдир (шякил 3.1.). Дийирчякли йасtыгларын дахили щялгяляринин валла бирляшmясиндя хцсуси оtурtmалар лазыm дейил. Бунун цъцн 4 вя 5-чи квалиtеtлярдя n6, m6, к6, js mцсаидя сащяляриндян исtифадя еtmяк олар. Йасtыгларын щялгяляринин назик диварлы 54

олдуьуну нязяря алараг бюйцк эярилmяйя Шякил 3.1. Дийирчякли йасtыгларын дахили вя харичи щялгяляринин диаmеtрляриня эюря mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи (КВ-дахили; ЩВ-харичи; сапmалар mкm-ля верилmишдир) mалик оtурtmалардан исtифадя едилmир. Йасtыгларын йцксяк кейфиййяtини tяmин еtmяк цъцн -5- чи дягиглик синифли кцрячикли вя дийирчякли радиал-дайаг йасtыгларынын дешикляринин вя щялгяляринин харичи силиндрик сяtщляринин оваллыьы вя орtа конуслуьу, D m вя d m диаmеtрляринин mцсаидяляринин 50%-inдян ъох олmаmалыдыр. Буна эюря сtандарtда ноmинал d, D вя орtа d m, D m диаmеtрлярини, щялгялярин mцхtялиф ен кясикляриндя юлъцлян ян бюйцк вя ян киъик диаmеtрлярин орtа щесаби гийmяtиня эюря tяйин едирляр. Йасtыгларын щялгяляринин оtурдулан вя йан сяtщляриня, щяmъинин валларын вя эювдялярин сяtщляринин кяля-кюtцрлцйцня йцксяк tялябляр гойулур. Mясялян: диаmеtри 50 mm, дягиглик синифляри 4 вя олан йасtыгларын щялгяляринин кяля-кюtцрлцйц Ra=0,63-0,3 mкm щяддляриндя олmалыдыр. Йасtыьын щялгяляринин гаъыш йолунун вя дийирчяклярин кяля-кюtцрлцйцнцн хцсуси ящяmиййяtи вардыр. Сяtщин кяля-кюtцрлцйцнцн 0,3-0,16 mкm-дян 0,16-0,08 mкm-я гядяр азалдылmасы йасtыьын ишляmя 55

mцддяtини дяфя арtырыр. Кяля-кюtцрлцк Ra=0,08-0,04 mкm-я ъаtдырылса йасtыьын ишляmя mцддяtи даща 40% арtар. Йасtыг говшаьынын деtалларынын дягиглийиня верилян tялябаtларын нцmуняси шякил 3..-дя, уйьун mцсаидяляр шякил 3.3.-дя верилmишдир. Йыьыm чизэиляриндя йасtыьын щялгяляринин оtурtmаларыны бир mцсаидя сащяси иля эюсtярmяк гябул олунmушдур. Mясялян, 40K6, 90H7. 3.3. Diyircəkli yastıqların oturtmalarının seçilməsi. Дийирчякли йасtыгларын эювдядя вя валда оtурtmасыны йасtыьын tипиндян, юлъцсцндян, исtисmар шяраиtиндян, она tясир едян гцввялярин Шякил 3.. Йыьыm cизэиляриндя дийирcякли йасtыгларын оtурtmаларынын (а) вя деtалларын cизэиляриндя mцсаидя 56

сащяляринин эюсtярилmяси (б) нцmуняляри 1-вал; -ойmаь; 3-эювдя; 4-гапаг; 5-ъарх Шякил 3.3. Шякил 3.-дя эюсtярилmиш деtалларын mцсаидя сащяляринин йерляшmяси схеmи харакtериндян вя гийmяtиндян, щялгяляринин йцклянmя нювцндян асылы олараг сеъирляр. Йасtыгларын йцклянmясинин цъ ясас нювц вардыр: йерли, дюврц вя дяйишкян. Йерли йцклянmядя щялгя, исtигаmяtчя сабиt йекунлашдырычы радиал F гцввясини гябул едир (mясялян, консtруксийанын аьырлыг гцввяси, инtигал гайышынын дарtылmасы вя с.). Беля йцклянmя, щялгя гцввяйя нязарян фырланmадыгда йараныр (шякил 3.4.а-да дахили щялгя, шякил 3.4.б-дя харичи щялгя). Дюврц йцклянmядя щялгя, йекунлашдырычы радиал F r гцввясини ардычыл олараг гаъыш йолунун бцtцн ъевряси бойу 57

гябул едир, валын вя эювдянин оtурtmа сяtщляриня юtцрцр. Щялгя беля йцклянmяни юзцнцн фырланmасы заmаны вя даиm исtигаmяtлянmиш F гцввясинин tясири алtында, йахуд бахылан щялгяйя нязярян фырланан F c радиал гцввясиндян алыр (шякил 3.4.б-дя дахили щялгя, шякил 3.4.а-да харичи щялгя). Дяйишкян йцклянmядя фырланmайан щялгя ики радиал гцввянин (F r -исtигаmяtя эюря даиmи, F c -фырланан гцввялярдир, F r >F c ) явязляйиcи F r+c гцввясини гябул едир. Явязляйиcи F r+c гцввяси tаm дювр еtmир. А вя В нюгtяляри арасында дяйишир (шякил 3.4.и). Дяйишкян гцввяни харичи щялгя (шякил 3.4.в) вя йахуд дахили щялгя (шякил 3.4.г) гябул едир. Йерли вя дюврц йцклянmядя эярэинлийин епйцралары шякил 3.4.ъ, 3.4.з-дя, явязляйиcи гцввянин F r+c дяйишкян йцклянmядя дяйишmясинин диаграmы шякил 3.4.и-дя верилmишдир. Йцклянmя гцввясинин tяtбиги схеmиндяn асылы олараг щялгяляр mцхtялиф чцр йцкляня билярляр (шякил 3.4.д, 3.4.е). Дийирчякли йасtыгларда ишъи арабошлуьунун хцсуси ящяmиййяtи вардыр. Ара бошлуьу аз олдугча гцввяляр фырланmа сяtщляриндя даща норmал вя бярабяр пайлана билирляр. Бюйцк арабошлуьунда бюйцк радиал вурmалар яmяля эялир вя гцввяляр аз сайда дийирчякляр tяряфиндян гябул едилирляр. 58

Бюйцк эярилmяляр tяйин едяркян дийирчякли йасtыг говшагларыны йохлаmаг, радиал ара бошлугларынын верилmиш щяддян кянара ъыхmадыгларыны mцяййянляшдирmяк лазыmдыр. Бу вя йа диэяр дийирчякли йсtыг оtурtmасыны tяйин едяркян исtисmар шяраиtиндяки tеmпераtур реjиmини mцяййянляшдирmяк вачибдир. Шякил 3.4. Дийирчякли йастыгларын щялгяляринин йцклятмяси схемляри IV FƏSİL. ÖLÇÜ ZƏNCİRLƏRİ VƏ ONLARIN HESABLANMASI 4.1. Ölçü zəncirlərinin növləri 59