МОНГОЛ ДАХЬ БЭЛГИЙН ЦӨӨНХИЙН ЭРХИЙН ХЭРЭГЖИЛТ Н. Анараа ЛГБТ Төв ТББ

Transcript

1 МОНГОЛ ДАХЬ БЭЛГИЙН ЦӨӨНХИЙН ЭРХИЙН ХЭРЭГЖИЛТ Н. Анараа ЛГБТ Төв ТББ Гарчиг I. Судалгааны тойм II. Нэр томъёоны товчлол III. Бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийлэлтэй холбоотой нэр томъёоны тайлбар IV. Судалгааны үндэслэл V. Судалгааны зорилго, зорилтууд VI. Судалгааны аргачлал ба онолын үндэслэл VII. Эрх зүйн хэм хэмжээ, хууль a. Монгол Улсын хууль тогтоомж i. Гэр бүл болон гэр бүлтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалт ii. Хүүхдийн эрхтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалт iii. Боловсролтой холбоотой эрх зүйн зохицуулалт iv. Эрүүгийн эрх зүйн зохицуулалт v. Эрүүл мэндтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалт vi. Хүйсийн шилжилттэй холбогдох зохицуулалт b. Олон улсын хууль ба эрх зүйн хэм хэмжээ, түүний дагуу Монгол Улсын хүлээсэн үүрэг VIII. ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийн хэрэгжилтийн байдал i. Хүний эрхээ эдлэх, эрх тэгш байх, хүний эрхээ ялгаварлан гадуурхалтад өртөлгүй эдлэх, амьд явах, халдашгүй байх эрхүүдийн хэрэгжилт ii. Ажил хөдөлмөр эрхлэх эрх, олон нийтийн амьдралд оролцох, соёлын амьдралд оролцох, ажлын байранд хүний эрхээ ялгаварлан гадуурхалтад өртөлгүй эдлэх, хувийн нууц, халдашгүй байдлын эрхүүдийн хэрэгжилт iii. Сурч боловсрох эрхийн хэрэгжилт iv. Шударга шүүхээр шүүлгэх эрх, түр саатуулагдахдаа хүнлэг харьцаагаар хангагдах эрх, эрүүдэн шүүх ба харгис хэрцгий, хүнлэг бус харьцаанаас ангид байх эрхүүдийн хэрэгжилт 1

2 v. Эрүүл мэндийн байж болох дээд жишгийн үйлчилгээг хүртэх, эрүүлийг хамгаалах салбарын буруу, зохисгүй үйлдлээс хамгаалагдах эрхүүдийн хэрэгжилт vi. Гэр бүл үүсгэх эрхийн хэрэгжилт vii. Нийгмийн ялгаварлан гадуурхалт viii. Хүний эрхээ эдлэх, хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжих эрхүүдийн хэрэгжилт IX. Төрийн албан хаагчдын дунд явуулсан судалгаа X. Дүгнэлт, зөвлөмж XI. Номзүй XII. Хавсралтууд Хавсралт 1. ЛГБТ олон нийтийн дунд явуулсан асуулгын асуултууд Хавсралт 2. Төрийн албан хаагчдын дунд явуулсан асуулгын асуултууд Хавсралт 3. Бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийлэлд олон улсын хүний эрх, эрх зүйг хэрэглэх Жогжакартын зарчмууд 2

3 I. Судалгааны тойм ЛГБТ Төв төрийн бус байгууллага нь энэхүү судалгааг Хүний эрхийн Үндэсний комиссын дэмжлэг, НҮБХХ-н санхүүжилтээр Монгол дахь ЛГБТ хүмүүсийн иргэний, улс төрийн, эдийн засгийн болон соёлын эрхүүд хэр хангагдсан болон хэрхэн хэрэгжиж буй талаар тоон болон чанарын судалгааг 2012 оны 6-р сараас 2013 оны 1-р сарыг дуустал хийлгэсэн билээ. Энэхүү судалгаагаар Монголын ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийн хэрэгжилт олон тулгамдсан асуудалтай байгаа, эдгээр нь ялангуяа ялгаварлан гадуурхалтад өртөхгүй байх эрх зөрчигддөгтэй шууд холбоотой, нийгэм, эдийн засаг, соёлын болон эрүүл мэндийн асуудлууд байгааг гаргасан. Олон улсын хамтын нийгэмлэгийн өмнө болон улсынхаа ЛГБТ иргэдийн өмнө хүлээсэн үүргээ Монгол Улсын Засгийн газар нэн яаралтай хэрэгжүүлж эхлэх шаардлага үүсээд байгааг энэ судалгаа дахин харуулсан юм. ЛГБТ хүмүүсийг ялгаварлан гадуурхаж буй шалтгаан, нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг судлан шинжилсэн суурь судалгаа Монгол улсад урьд өмнө нь хийгдэж байгаагүй бөгөөд энэхүү судалгаагаар анх удаа төрийн албан хаагчдаас ЛГБТ олон нийтийн тухай тэдний мэдлэг, ойлголт, хандлагыг тодорхойлсноороо онцлогтой юм оныг хүртэл Бүх нийт боловсролын төлөө! Иргэний нийгмийн үндэсний эвслээс ЛГБТ Төвтэй хамтарч хийсэн Бэлгийн цөөнхийн хүүхэд, залуусын сурч боловсрох эрх хэрхэн хангагдаж байна вэ? Кейс цуглуулга ба дүн шинжилгээ болон Жонс Хопкинсын их сургууль, Монгол дахь НҮБ-ын ДОХ-той тэмцэх Үндэсний хөтөлбөрийн (ЮНЕЙДС) хамтарч хийсэн Монгол дахь Эрэгтэйчүүдтэй бэлгийн хавьталд ордог эрэгтэйчүүдийн (ЭБЭ) дунд ХДХВ-ийн халдварт өртөх эрсдэл, тусламж үйлчилгээний хүртээмж, хүний эрхийг асуудлыг судалсан нэг агшны судалгаа байгаа нь өнгөрсөн хугацаанд ЛГБТ хүмүүсийн эрхийн талаар эрүүл мэнд, боловсролын салбарыг түлхүү авч үзэж судалсныг харуулж байгаа юм он бол дэлхийн өнцөг булан бүрт амьдарч буй бэлгийн цөөнхийн эрхийг хамгаалагчдын хувьд түүхэн он байсан оны 12 сард НҮБ-ын түүхэнд анх удаа ЛГБТ хүмүүсийн эсрэг ялгаварлан гадуурхалт, хүний эрхийн зөрчлийн талаар хийсэн тайланг НҮБ-ын Хүний эрхийн дээд комиссар Хатагтай Нави Пиллай танилцуулсан бол мөн сард АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Хатагтай Хиллари Р. Клинтон алдарт ЛГБТ эрхийн тухай илтгэлээ НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн индэр дээр тавьсан юм. ЛГБТ эрх бол хүний эрх, хүний эрх бол ЛГБТ хүний эрх гэж хэлсэн АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Хатагтай Хиллари Р. Клинтон, 2011 оны 12-р сард Швейцарь улсын Женев хотноо НҮБ-ын хурал дээр үг хэлэхдээ, Монгол улсын Засгийн газар нь 3

4 ЛГБТ хүмүүсийг ялгаварлан гадуурхахын эсрэг шинэ хууль тогтоомжтой болох ажилд хүчин чармайлт гаргаж байна хэмээн онцлон тэмдэглэсэн байдаг. Түүнчлэн НҮБ-ын Гэрээний байгууллагууд болох Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар буюу хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж, шийтгэхийн эсрэг конвенцийн хороо (CAT), Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактуудыг (ICCPR) гишүүн Улс орнууд даган мөрдөж буй эсэхийг нягталж ажилладаг НҮБ-ын Хүний эрхийн хороо болон НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн Тогтмол түгээмэл хяналтаас (UPR) Монгол улсын Засгийн газарт 1) Эрүүгийн хуулинд үзэн ядалтаас үүдэлтэй гэмт хэргийг тодорхойлон нэмэлт өөрчлөлтөөр оруулах; 2) Үндсэн хуулинд бэлгийн чиг баримжаа хүйсийн баримжаа илэрхийлэлд үндэслэн ялгаварлан гадуурхахгүй байх тухай заалтыг хуулийн 14.2-т нэмэлт өөрчлөлтөөр оруулах; 3) Ялгаварлан гадуурхалтын эсрэг хууль тогтоомжтой болох гэсэн гурван томоохон зөвлөмжүүдийг өгсөн байгаа. Монгол улс Үндсэн хууль болон бусад хууль тогтоомж, улс төрийн хүсэл эрмэлзэл, ардчиллын зарчмын дагуу Ардчилсан, хүнлэг, иргэний нийгмийг цогцлоон бүтээнэ гэж сүүлийн 20 гаруй жил зорьж ажиллаж байгаа хэдий боловч өнөөгийн бодит байдал, хүрэх гэж буй тэр сайхан нийгэм хоёрын хооронд ард түмний улс төрийн, иргэний, эдийн засгийн, соёлын, нийгмийн эрх, тэр дундаа нийгэмд ялгаварлан гадуурхагдан маргинальчлагдаж буй ЛГБТ хүмүүсийн дээрх эрхүүдийн хувьд том ялгаа байгаа нь энэхүү судалгаагаар онолын үүднээс ч, судалгааны үр дүнгээр ч батлагдлаа. Энэхүү судалгаан дээр үндэслэн Монгол улсын Засгийн газрын зүгээс ЛГБТ хүмүүсийн талаар авч хэрэгжүүлэх бодлого, хууль тогтоомж, шүүхийн тогтолцоонд нөлөөлөх олон санаачлага, нөлөөллийн ажил эхлэхийн зэрэгцээ ЛГБТ хүмүүсийн амиа хорлох, тэдний ядууралд хэрхэн нэрвэгдэж буй эсэх, цагаачлал, дүрвэгчийн статусын талаар гүнзгий судалж гаргаж ирэх эхлэл тавигдаж байна гэж ЛГБТ Төв үзэж байна. 4

5 II. НЭР ТОМЪЁОНЫ ТОВЧЛОЛ БЗХӨ Бэлгийн замын халдварт өвчин ЛГБТ Лесбиян, гей, бисексуал, транс МУХЭҮК Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний коммисс НҮБ Нэгдсэн үндэстний байгууллага НҮБХХ НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр НҮБХЭХ НҮБ-ын Хүний эрхийн хороо ХДХВ Дархлалын олдмол хомсдолыг үүсгэгч вирус, хүний дархлал хомсдолын вирус ЭБЭ Эрчүүдтэй бэлгийн хавьталд ордог эрчүүд FTM Эмэгтэйгээс эрэгтэйлүү хүйс шилжиж буй, шилжсэн хүн MTF Эрэгтэйгээс эмэгтэйлүү хүйс шилжиж буй, шилжсэн хүн 5

6 III. БЭЛГИЙН ЧИГ БАРИМЖАА, ХҮЙСИЙН БАРИМЖАА ИЛЭРХИЙЛЭЛТЭЙ ХОЛБООТОЙ НЭР ТОМЪЁОНЫ ТАЙЛБАР Андрогийн [androgyny]: Үгийн гарал нь грек ανδρ- буюу эр, γυνή буюу эм гэсэн үгнээс гаралтай ба эр ба эм шинж чанарын аль алиныг агуулсан гэсэн үг. Андрогин хэмээх нэр томъёог фэшн загвар, илэрхийлэл, эсвэл интерсекс байдлыг ч нэрлэхдээ хэрэглэж болдог. Бисексуал [bisexual]: Аль аль хүйсийн хүмүүст сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдах болоод тэдэнтэй дотно ба бэлгийн харилцаа үүсгэх гүн гүнзгий мөн чанар, чадвар юм. Бэлгийн чиг баримжаа [sexual orientation]: Эсрэг, ижил, эсвэл нэгээс илүү хүйсийн хүмүүст сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдах болоод тэдэнтэй дотно ба бэлгийн харилцаа үүсгэх хүн бүрийн гүн гүнзгий мөн чанар, чадвар юм. Гей [gay]: Эрэгтэй хүн эрэгтэй хүндээ сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдах болоод тэдэнтэй дотно ба бэлгийн харилцаа үүсгэх гүн гүнзгий мөн чанар, чадвар юм. Гей хэмээх үгийг англиар ярьдаг орнуудад лесбиянууд өөрсдийгөө мөн ингэж нэрлэдэг. Гетеронорматив [heteronormative]: Эсрэг хүйсийн бэлгийн чиг баримжаа, эсрэг хүйсийн хүмүүсийн хоорондох хайр дурлал, гэрлэлтийг ганц байх ёстой хэм хэмжээ хэмээн үзэх ойлголт. Жогжакартын зарчмууд [Yogyakarta principles]: Бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийн хувьд хүний эрхийн өргөн хүрээний жишиг хэм хэмжээ, тэдгээрийн хэрэглээ тогтоосон олон улсын заавал даган мөрдөх мөн чанар бүхий эрх зүйн зарчмууд онд батлагдсан. Жендэр [gender]: Биологийн өгөгдөл хүйсээс илүү нийгэмшлийн хүйсийг хэлнэ. Жендэр күийр [gender queer]: Өөрийн хүйсийн төрсөн хүйсээсээ өөрөөр буюу аль ч хүйст хамааруулахгүй тодорхойлж, түүгээрээ нийгэмшилд ордог хүмүүсийг хэлэх нэр томъёо. Интерсекс [intersex]: Аль аль хүйсийн анхдагч болон хоёрдагч бэлгийн шинж чанарыг буюу хромосом, гонад болон бэлэг эрхтэний хувьд эр, эм аль хүйст хамаарахыг нь 6

7 хэлэх боломжгүй хүмүүс. XY хромосомт эр, XX хромосомт эм гэдгээс хальсан бүх бусад хромосомын генотип, бэлгийн фенотип байдлыг интерсекс гэнэ. Монголчууд эртнээс интерсекс хүмүүсийг манин хэмээн нэрийдсээр ирсэн ч энэхүү нэр томъёо нь орчин цагт ихэвчлэн ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүсийг буруугаар нэрлэх сөрөг томъёо болсон тул олон улсын нэр томъёо болох интерсекс хэмээх нэр томъёог ашиглах ёстой. Күийр [queer]: Өөрийн хүйсийг төрсөн хүйсээсээ өөрөөр буюу аль ч хүйст хамааруулахгүй тодорхойлдог, эсвэл бэлгийн чиг баримжаагаа аль ч бэлгийн чиг баримжаанд хамруулахгүй тодорхойлдог хүмүүсийг нэрлэх нэр томъёо. ЛГБТИ [LGBTI]: Лесбиян, гей, бисексуал, транс*, интерсекс гэдэг үгсийн товчлол ба бэлгийн цөөнхийг нэрлэсэн олон улсын хүлээн зөвшөөрөгдсөн нэр томъёо, товчлол. Лесбиян [lesbian]: Эмэгтэй хүн эмэгтэй хүндээ сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдах болоод тэдэнтэй дотно ба бэлгийн харилцаа үүсгэх гүн гүнзгий мөн чанар, чадвар юм. Метросексуал [metrosexual]: Эрэгтэй хүмүүс биедээ анхаарал тавин, биеэ арчилдаг эрэгтэй хүмүүс. Бэлгийн чиг баримжаатай холбоогүй, метросексуал эрэгтэйчүүд ихэнхдээ стрэйт байдаг. Пансексуал / омнисексуал [pansexual / omnisexual]: Бүх хүйсийн болон хүйсийн баримжаа, илэрхийлэлтэй хүмүүст сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагдах болоод тэдэнтэй дотно ба бэлгийн харилцаа үүсгэх хүн бүрийн гүн гүнзгий мөн чанар, чадвар юм. Пансексуал хүмүүс бисексуал хүмүүсээс ялгарах нэг зүйл нь бисексуал хүмүүс хүйсийг хоёр туйлт хэмээн үзэж, эрэгтэй, эмэгтэй аль аль хүйсийн хүмүүст татагддаг бол пансексуал хүйсийг зөвхөн хоёр туйлт зүйл хэмээн үздэггүй ба олон хэлбэрээр илрэх хүйстэй болон хүйсийн баримжаатай хүмүүст сэтгэл, хайр дурлал, бэлгийн хувьд татагддаг гэж тайлбарладаг. Сизжендэр / сизсексуал [cisgender / cissexual]: Өөрийнхөө хүйсийн төрсөн хүйстэйгээ ижил гүн гүнзгий мэдэрч, тодорхойлж, тэр тодорхойлолтоороо амьдардаг хүмүүс. Бэлгийн чиг баримжааны хувьд сизжендэр/сизсексуал хүмүүс стрэйт, лесбиян, гей, бисексуал байж болдог. 7

8 Транс* [trans*]: Өөрийн хүйсээ төрөхөд өгөгдсөн хүйсээс өөрөөр мэдрэх мэдрэмж, өөрөөр илэрхийлэх илэрхийлэл. Транс* хэмээх ойлголт нь эмэгтэй, эрэгтэй трансжендэр хүмүүс, эмэгтэй эрэгтэй транссексуал хүмүүс, трансвестит, жендэр күийр гэх мэт бүх ойлголтыг бүгдийг нь хамарсан нийтлэг нэр. Трансжендэр [transgender]: Өөрийнхөө хүйсийг төрсөн хүйсээсээ өөрөөр буюу эсрэгээр гүн гүнзгий мэдэрч, тодорхойлж, тэр тодорхойлсноороо амьдардаг хүн. Бэлгийн чиг баримжааны хувьд трансжендэр хүмүүс стрэйт, лесбиян, гей, бисексуал байж болдог. Транссексуал [transsexual]: Өөрийнхөө хүйсийг төрсөн хүйсээсээ өөрөөр буюу эсрэгээр гүн гүнзгий мэдэрч, тодорхойлж, тэр тодорхойлсноороо амьдарч, чөлөөт сонголтонд үндэслэн биеийнхээ үзэгдэх байдлыг эм, хагалгаа болон бусад байдлаар өөрчилсөн буюу хүйсийн шилжилтэд орсон хүн. Транс эрэгтэй [trans man]: Төрсөн хүйс нь эмэгтэй боловч өөрийн хүйсийг эрэгтэй хэмээн гүн гүнзгий мэдэрч, өөрийгөө эрэгтэй хэмээн тодорхойлж, эрэгтэйгээр нийгэмшилд ордог эрэгтэй хүн. Хүйсийн шилжилтэд орж, даавар болон мэс заслын аргаар бие эрхтэнээ өөрчилсөн бол транссексуал эрэгтэй гэж мөн хэлдэг. Транс эмэгтэй [trans woman]: Төрсөн хүйс нь эрэгтэй боловч өөрийн хүйсийг эмэгтэй хэмээн гүн гүнзгий мэдэрч, тодорхойлж, эмэгтэйгээрээ нийгэмшилд ордог эмэгтэй хүн. Хүйсийн шилжилтэд орж, даавар болон мэс заслын аргаар бие эрхтэнээ өөрчилсөн бол транссексуал эмэгтэй гэж мөн хэлдэг Трансвестит [transvestite]: Төрсөн хүйсээсээ өөр хүйсийн хувцас өмсч, өөр хүйсийн зан, үйл хөдлөл гаргадаг хүн. Тийм хүн трансжендэр ч байж болдог, сизжендэр ч байж болдог ба өөр хүйсийн хувцасыг байнга эсвэл хааяа өмсөнө. Бэлгийн чиг баримжааны хувьд трансвестит хүмүүс стрэйт, лесбиян, гей байж болно. Хүйс [sex]: эр, эм гэсэн хромосом, гонад, даавар, хоёрдагч бэлгийн хөгжлийн шинж тэмдгээр хуваагдах биологийн байдал. Хүйсийн баримжаа, илэрхийлэл [gender identity and expression]: Хүн бүр хувь хүнийхээ үүднээс өөрийн хүйсээ төрөхөд өгөгдсөн хүйстэйгээ адилаар эсвэл өөрөөр гүн гүнзгий мэдрэх мэдрэмж ба өөрийн биеийн тухай мэдрэмж (үүнд чөлөөт сонголтонд үндэслэн биеийнхээ үзэгдэх байдлыг эм, хагалгаа болон бусад байдлаар өөрчлөх 8

9 өөрчлөлт багтана), хувцаслалт, үг яриа, биеийн хөдөлгөөн гэх мэт хүйсийн бусад илэрхийллийг багтаадаг. Хүйсийн баримжаа сизжендэр болон трансжендэр хэмээх хоёр ангилалд хуваагддаг. Сизжендэр, трансжендэрын тодорхойлолтыг доороос харах. Хүйсийн шилжилт [transition]: Трансжендэр хүмүүс биеийнхээ үзэгдэх байдлыг эм, хагалгаа болон бусад байдлаар өөрчлөх, нийгэмшлийн явцад төрсөн хүйсээсээ өөрөөр нийгэмших, түүнийгээ илэрхийлэх үйл явцыг хүйсийн шилжилт гэнэ. Хүйсийн шилжилтэд орсон хүмүүсийг транссексуал гэнэ. FTM: эмэгтэйгээс эрэгтэрүү хүйс шилжиж буй, шилжсэн хүн. MTF: эрэгтэйгээс эмэгтэйрүү хүйс шилжиж буй, шилжсэн хүн. 9

10 IV. Судалгааны үндэслэл Бүх хүн тэгш эрх чөлөөтэй төрдөг ба нэр төр, эрхийн хувьд ч эн тэнцүү байдаг. Бүх хүний эрх түгээмэл, хоорондоо харилцан хамааралтай, уялдаатай, хуваагдашгүй. Бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийлэл нь хүн бүрийн нэр төр, хүний мөн чанарын салшгүй нэг хэсэг байдаг утгаараа ялгаварлан гадуурхалт, хүчирхийллийн үндэс болох ёсгүй. 1 Бэлгийн цөөнх болсон ЛГБТ хүмүүсийн иргэний болон эдийн засаг, соёлын эрхийн хэрэгжилтийн байдал дээр Монгол Улсын Хүний эрхийн Үндэсний комисс анхааран ажиллаж эхэлсэн нь 2009 оноос хойш билээ. ЛГБТ Төв ТББ-ын үндэслэгчид ЛГБТ хүмүүсийн эрхийг хөхиүлэн дэмжих, ханган хамгаалахын тулд төрийн бус байгууллагыг байгуулсан ч энэхүү төрийн бус байгууллагыг холбогдох төрийн агентлаг олон сар бүртгэхгүй байсан үеэс энэ асуудалд анхаарч эхлэх үндэслэл болсон. ЛГБТ эрхээр дагнан ажиллах мандаттай ЛГБТ эрхийн анхдагч төрийн бус байгууллагыг байгууллагынхаа нэр болон байгууллагынхаа дүрэмд лесбиян, гей, бисексуал, трансжендэр хэмээх үгсийг хэрэглэсэн нь монголын зан заншилд үл нийцсэн ба хүүхэд залууст буруу үлгэр дуурайл үзүүлнэ хэмээн албан ёсоор бүртгэхээс татгалзсан хариу нь Монголын нийгэмд бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийн талаар ойлголт дутуугаас гадна маш буруу байгаа нь төрийн институцээс эхлэн нийгмийн бүх түвшинд ЛГБТ хүмүүсийн эсрэг олон төрлийн ялгаварлан гадуурхалт үүсэх үндэслэл болж байгааг тод харуулсан билээ. Тиймээс ч тухайн үедээ ХЭҮК нь ЛГБТ Төв ТББ-ыг бүртгүүлэх талаар зөвлөмж гарган, ЛГБТ Төв -тэй хамтран ажиллаж эхэлсэн билээ. Ижил эсвэл аль аль хүйсийн хүмүүст хандсан бэлгийн чиг баримжаатай (лесбиян, гей, бисексуал), эсвэл хүйсийн баримжаа, илэрхийлэл нь төрсөн хүйсээс нь өөр (трансжендэр, транссексуал) хэмээн мэдэгдвэл лесбиян, гей, бисексуал, транс (цаашид ЛГБТ гэх) хүмүүсийн амьд явах, аюулгүй байх, халдашгүй дархан байх, тайван замаар эвлэлдэн нэгдэх, боловсрол болон мэдээлэл хүртэх, шаардлага хангахуйц амьжиргааны түвшинтэй байх, хөдөлмөрлөх, орон байртай байх, эрүүл мэндийн үйлчилгээ хүртэх, гэрлэх, гэр бүл үүсгэх, гэр бүлээ хүлээн зөвшөөрүүлэх эрхүүд нь зөрчигддөг. 2 Өөрөөр хэлвэл Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал болоод бусад олон улсын хүний эрхийн эрх зүй, Монгол Улсын Үндсэн хуулиар баталгаажсан ихэнх үндсэн эрх, эрх чөлөө нь зөрчигддөг гэсэн үг. ЛГБТ хүмүүсийг үг хэл, үйлдлээр доромжлон хүчирхийлэх, ажлаас нь халах, ажлаасаа гарахаас өөр сонголтгүй болтол 1 Жогжакартын зарчмууд, монгол орчуулга, 5-р хуудас. 2 Н. Анараа (2010) ЛГБТ хүмүүс ба үндсэн эрх, Эмэгтэйчүүдийн нүдээр 2010 оны 5-р чуулганы тайлан, Улаанбаатар хот, МОНФЕМНЕТ, 10

11 нь ажлын байранд нь гадуурхах, орон гэрээс нь хууль бусаар хөөн гаргах, боловсрол болон мэдээлэл олж хүртэх эрхийг нь үгүйсгэх, ЛГБТ хүмүүст эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхгүй байх, эсвэл эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлэхдээ ялангуяа трансжендэр хүмүүсийг элдвээр доромжлох, ЛГБТ хүмүүсийн амь насанд халдах, амь насанд нь халдахаар завдах, халдахаар заналхийлэн сүрдүүлэх, тагнуулын байгууллагаас ЛГБТ хүмүүсийн хувийн орон зай, захидал харилцааны нууцад халдах, ЛГБТ хүмүүсийг хууль бусаар тагнан мөрдөх гэх мэт үзэгдэл байнга гарч байна. Нөгөө талаас, нийгмийн энэ харгис, хүнлэг бус хандлага нь ЛГБТ хүмүүсийг сэтгэл санаагаар гүн хямрах 3, гүн хямралаас үүдэн архи болон бусад мансууруулах бодист донтох 4, амиа хорлох, амиа хорлохоор завдахад хүргэдэг 5. Ялгаварлан гадуурхалт байсаар байгаагийн хажуугаар эрх нь зөрчигдсөн ЛГБТ хүмүүс хуулийн хамгаалалт байхгүй хэмээн ихэнх нь үздэг. Ийн үзэхээс өөр аргагүй. Монгол Улсын хууль тогтоомжид бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийг ялгаварлан гадуурхалтаас хамгаалсан ангилал болгон одоо хэр оруулаагүй байгаа. Нөгөөтэйгүүр олон улсын хуулиар бэлгийн чиг баримжаа нь хүйс хэмээх ойлголтод салшгүй багтсан байдгийг 1994 онд Хүний эрхийн хорооноос баталгаажуулсан 6 ч энэхүү эрх зүйн зарчмыг Монгол Улсын ямар ч шатны шүүх тайлбарлаагүй, ямар нэгэн байдлаар үүнийг хэрэглээгүй байгаа бөгөөд шүүхийн өмнө ирсэн хэргийг авч үзэхдээ ч ийм тайлбар хийх сонирхолгүй байсаар байгаа нь ЛГБТ хүмүүс шударга шүүхээр шүүлгэх эрх нь хаагдмал байгааг харуулж байна. 3 McKirnan DJ, Peterson PL. (1989) Alcohol and drug use among homosexual men and women: epidemiology and population characteristics, Addict Behavior, vol. 14, iss. 5, pp Burgard, S. A., Cochran, S. D., & Mays, V. M. (2005) Alcohol and tobacco use patterns among heterosexually and homosexually experienced California women, Drug and Alcohol Dependence, vol. 77, pp.61-70; Cochran SD, Keenan C, Schober C, Mays VM (2000) Estimates of alcohol use and clinical treatment needs among homosexually active men and women in the U.S. population, Journal of Consulting and Clinical Psychology, vol. 68, iss.6, pp Энэхүү судалгаа нь амиа хорлох тухай бодож байсан, эсвэл завдаж байсан тухай тодруулаагүй ч ихэнх ЛГБТ өсвөр насныхан бэлгийн чиг баримжаанаасаа болж гадуурхагдахад, эсвэл өөрийн хүйсийг төрсөн хүйсээсээ өөрөөр мэдрэхэд амиа хорломоор санагдаж байсан гэснийг фокус ярилцлагын дунд болон кейс судалгааны үеэр хэлж байсан ЛГБТ хүмүүсийн амиа хорлолтын тухай олон судалгаа байдгаас дараахь хэдийг оруулав. Ann P. Haas, Mickey Eliason, Vickie M. Mays, Robin M. Mathy, Susan D. Cochran, Anthony R. D'Augelli Morton M. Silverman, Prudence W. Fisher, Tonda Hughes, Margaret Rosario, Stephen T. Russell, Effie Malley, Jerry Reed, David A. Litts, Ellen Haller, Randall L. Sell, Gary Remafedi, Judith Bradford, Annette L. Beautrais, Gregory K. Brown, Gary M. Diamond, Mark S. Friedman, Robert Garofalo, Mason S. Turner Amber Hollibaugh & Paula J. Clayton (2011) Suicide and suicide risks in lesbian, gay, bisexual and transgender populations, Journal of Homosexuality, vol. 58, pp.10-51; Cochran, S. D., & Mays, V. M. (2000) Lifetime prevalence of suicide symptoms and affective disorders among men reporting same-sex sexual partners: results from NHANES III, American Journal of Public Health, vol.90, pp ; Safren, Steven A. and Richard G. Heimberg (1999) Depression, hopelessness, suicidality, and related factors in sexual minority and heterosexual adolescents Journal of Consulting and Clinical Psychology, vol. 67, iss.6, pp ; Meyer, Ilan H. (2003) Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence, Psychological Bulletin, vol 129, iss.5, pp Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-ын Хүний эрхийн хороо, мэдэгдэл No. 488/1992: Австрали, CCPR/C/50/D/488/1992, Николас Түүнэн Австралийн эсрэг, 1994 оны 4-р сарын 4 11

12 Монгол Улсад бэлгийн цөөнхийн эсрэг үүсээд байгаа үл тэвчих, үл ойлгох, үзэн ядах, тохуурхан доромжлох, ЛГБТ хүмүүсийг хүчирхийлэх, ЛГБТ хүмүүсийн эсрэг хүчирхийлэлд бусдыг уриалан дуудан турхирах гэх мэт бүх төрлийн эрхийг нь үгүйсгэх, эрхэд нь халдах, эрхийг нь эдлүүлэхгүй байх хууль бус хандлагыг эрх зүйн хүрээнд зохицуулахаас нааш хүн амын арван хувийг бүрдүүлдэг гурван зуу орчим мянган ЛГБТ хүний 7 жам ёсны эрх, эрх чөлөө зөрчигдсөөр байх болно 8. Монгол Улсын Үндсэн хуульд бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллээр үл ялгаварлан гадуурхах тодорхой заалтгүйгээс ЛГБТ иргэдийн Үндсэн Хуулийн 14-р зүйлийн 2-т заасан ялгаварлан гадуурхалтад өртөхгүй байх заалт нь хууль зүйн баталгаагүй байна. Хууль зүйн баталгаа гэдэг нь хүний эрх, эрх чөлөөг хэрэгжүүлэх төрийн байгууллагын тогтолцоо, механизмыг тодорхойлох, эрх, эрх чөлөөг хамгаалах, зөрчихөөс урьдчилан сэргийлэх, зөрчсөн тохиолдолд хөндөгдсөн эрх, эрх чөлөөг сэргээн эдлүүлэх боломж юм 9. Гэтэл эрх зүйн баталгаа байхгүйгээс үүдэн, мөн нийгэмд зонхилж буй хетеронорматив үзэл бодол, бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийн тухай буруу ташаа ойлголтоос үүдэн ЛГБТ хүмүүсийн амьд явах, халдашгүй дархан байх, сурч боловсрох, хөдөлмөр эрхлэх, орон байртай байх, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, зөрчигдсөн эрхээ сэргээн эдлэх гэх мэт маш олон анхдагч үндсэн эрхүүд зөрчигдөж байгааг ЛГБТ Төв ТББ баримтжуулсныг НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн эсрэг бүх төрлийн ялгаварлан гадуурхалтыг устгах конвенцийн хороонд 2008 онд явуулсан тайлан 10, Хүний эрхийн зөвлөлд 2010 онд явуулсан тайлан 11, Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороонд 2010 онд явуулсан тайлан 12 болоод Хүний эрхийн хороонд 2011 онд явуулсан тайлангаас харж болно. Цаашлаад ЛГБТ хүмүүсийн бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийг хууль зүйн хувьд ханган хамгаалж баталгаажуулаагүй байгаа нь эцсийн дүндээ 7 Аливаа оронд бэлгийн цөөнх буюу ЛГБТ хүмүүс доод тал нь хүн амын 10 хувийг бүрдүүлдэг гэсэн дэлхийн нийтийн жишиг тоо бий. 8 Н. Анараа (2006) Амьдрах эрхгүй хүмүүс: ардчилал, хөгжлийн явц дах лесбиян, гей, бисексуал, трансжендэр (ЛГБТ) хүмүүсийн хүний эрх, Хүний эрх сэтгүүл 2006/3, ХЭҮК, Улаанбаатар хот. 9 Д. Лүндээжанцан, Ч. Энхбаатар (1999) Монгол Улсын Үндсэн хуулийн эрх зүй, Улаанбаатар хот, 108-р хуудас 10 oalition_mongolian_lgbt _Rights_Acti vists_mongolia41.pdf

13 үндэсний эв нэгдэлд сөргөөр нөлөөлж, үндэсний эв нэгдлийг бусниулахад хүргэхүйц үр дагавартай асуудал юм. Учир нь ЛГБТ хүмүүсийн эсрэг хүчирхийлэлд турхирагч этгээдүүд ЛГБТ хүмүүсийг бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллээр нь ялгаварлан гадуурхаж, ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаа болоод трансжендэр байдлыг Монголын ёс заншилд харш үзэгдэл хэмээн Монголын түүх, ёс заншил, уламжлалыг явцуугаар тайлбарласан ухуулга сурталчилгаа өргөнөөр хийн, ЛГБТ хүмүүсийн бие махбод ба сэтгэл зүйд нэн ноцтойгоор халдсан хэд хэдэн явдал гаргасан 13. Харин ЛГБТ олон нийтээс эдгээр халдлагад өртсөн хүмүүст тусалсан ба тусалж буй хүмүүсийг дам хомроглож байна. Энэхүү турхиралт, буруу мэдээллийн үүднээс ЛГБТ хүмүүсийн бие эрхтэнд болоод эрх чөлөөнд ноцтойгоор халддаг асуудлыг нарийн авч үзвэл Төрлөөр устгахын эсрэг олон улсын гэрээнд багтсан төрлөөр устгах хэмээх зүйлд багтах ёстой хэмээн үзэж болно. Төрлөөр устгах гэдгийг энэхүү гэрээний 2-р зүйлд:... үндэс, угсаа, арьс үндэс буюу шашин шүтлэг нэгтэй бүлэг хүнийг бүхэлд нь буюу хэсгийг нь устгах зорилгоор үйлдсэн дараахь үйлдлийг ойлгоно: (a) бүлгийн гишүүдийн амь насыг хороох; (b) бүлгийн гишүүдийн бие махбод, сэтгэцэд ноцтой гэмтэл учруулах; (c) бүлгийг бүхэлд нь буюу түүний хэсгийг бүрэлгэн устгахад чиглэсэн амьдрал, ахуйн нөхцлийг санаатайгаар бий болгох; (d) бүлгийн дотор төрөлт зогсооход чиглэсэн арга хэмжээ авах; (e) хүүхдүүдийг нэг бүлгээс нөгөөд хүчээр шилжүүлэх. Хэчнээн ЛГБТ хүмүүс үндэс, угсаа, арьс үндэс, шашин шүтлэгээрээ өөр өөр хүмүүс ч бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаагаараа цөөнх болсон, түүгээрээ ялгардаг гэсэн утгаараа энэхүү конвенцийн төрөл гэдэг ангилалд багтана хэмээн үзэх онолын үндэслэлтэй. Одоогоор Олон улсын эрүүгийн шүүх энэхүү өргөсгөсөн тайлбарыг хүлээж аваагүй байгаа ч энэ тайлбарыг хүлээж авахаас аргагүй нөхцөл байдал олон оронд, тэр дундаа Монголд байсаар байна. ЛГБТ олон нийтийн гишүүдийн амь насанд халдсан, халдахаар завдсан, эсвэл онц ноцтойгоор хүчирхийлсэн, түүнээс болж зөвхөн оны 9-р сарын сүүлээр Энхриймаа, Хулан, Бурмаа хэмээх нэрээр амьдарч, ЛГБТ олон нийтийн дунд явдаг байсан транс охидыг Даяар Монгол хөдөлгөөнийхөн хулгайлж, 70 давхар оршуулгын газар аваачиж тамласан. Ингэхдээ Монгол эр хүний нэрийг гутаасан, Даяар Монголын нэрийг гутаасан гээд хүчээр өөрсдийнхөө бэлэг эрхтэн болоод транс охидын бие биенийх нь бэлэг эрхтэнийг хөхүүлж, Хуланг шулуун гэдсээр нь уутанд хийсэн чулуугаар хүчиндсэн. Хулан өмнө нь Даяар Монголын гишүүн байсан утгаар түүний транс байдал нь Даяар Монголын нэрийг гутаасан хэмээн тэд үзсээн. ЛГБТ Төвийн 2010 оны эхээр хийсэн Эрх чөлөөний худал, хуурмаг баримтат кинонд Энхриймаа оролцож, энэ явдлын тухай ярьснаас болж тэднийг ална хэмээн заналхийлснээс болж Монголоос дүрвэхэд хүрсэн. Одоо Энхриймаа, Хулан нь Недерландын вант улсад дүрвэгчийн статустай амьдардаг. Энэ киног хийснээрээ ЛГБТ Төвийнхөн ч мөн хувийн эрсдэлд орж, янз бүрийн байдлаар Даяар Монгол болон бусад хэт үндсэрхэг бүлэглэлүүдээс заналхийлэлд өртөж байсан. 13

14 тухайн хүчирхийлэлд орсон хүнээр зогсохгүй бусад олон нийтийн гишүүдийн дунд айдас, сэтгэл зүйн эмзэглэл үүссэн нөхцөлүүд үргэлжилсээр байгаа. Хамгийн их сэтгэл эмзэглүүлсээр байгаа зүйл нь ЛГБТ хүмүүсийг буудаж алах ёстой, хүйс тэмтрэх ёстой гэх мэт коммент дурын вебсайтаас ганц хоёрхон биш, олон зуугаараа нийтлэгдсэн байдаг нь энэхүү нийгмийн сөрөг үзэгдэл нь төрлөөр устгах хэмжээнд авч үзэгдэх шаардлага байгааг харуулдаг. Цаашлаад олон улсын хүний эрхийн эрх зүй хүний эрхийн нэн хүнд зөрчлийг авч үзэхдээ зөвхөн шууд хохирогчдын эрхийг сэргээлгэхээр тогтолгүй хүний эрх нь нэн хүндээр зөрчигдсөн хүмүүст тусалсан хүмүүсийг шууд бус хохирогч хэмээн үздэгийг хуульчилсан. Тэр утгаар ЛГБТ хүмүүсийг бэлгийн чиг баримжаа болоод хүйсийн баримжаа илэрхийллээр ялгаварлан гадуурхаж хүчирхийлж буй нь Монголын нутаг дэвсгэр дээр амьдарч буй бүх ЛГБТ хүмүүс шууд бус хохирогч мөн гэж үзэх үндэслэлийг бүрдүүлж байна онд НҮБ-ын Ерөнхий чуулганаар батлагдсан Гэмт хэрэг, эрх мэдлээ буруугаар ашигласан явдлын хохирогчдод шударга ёсыг хангах үндсэн зарчмуудын тухай тунхаглалын нэгдүгээр зүйлд хохирогч гэдгийг гишүүн орнуудын хүчин төгөлдөр үйлчилж буй эрүүгийн хуульд харш төрийн үйлдэл ба эс үйлдлээс ганцаар эсвэл хамтаар бие махбод, сэтгэлзүй, сэтгэл санаа, эдийн засгаараа хохирол амсаж, ямарваа байдлаар үндсэн эрх нь ноцтой зөрчигдөж хохирсон хүмүүс хэмээх тодорхойлолтын дагуу Монголд амьдарч буй бүх ЛГБТ хүмүүс хохирогчид болсоор байна. V. Судалгааны зорилго, зорилтууд Хэчнээн ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрх олон улсын эрх зүйн хүрээ, Үндсэн хууль болоод бусад салбар хууль тогтоомжоор ханган хамгаалагдаг мэт боловч ЛГБТ хүмүүсийн амьдралаас харахад бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллээс үүдэн эрх нь ямар нэгэн байдлаар зөрчигдөж байгаагүй ЛГБТ хүн байдаггүй хэмээн Монголын ЛГБТ хүмүүс илэрхийлсээр ирсэн. Өдөр тутмын нийгэмшлийн үйл явцад ЛГБТ хүмүүсийн эрх зөрчигдсөөр байгаа байдлыг ЛГБТ Төв төрийн бус байгууллага баримтжуулан, ХЭҮК-т цаг тухай бүрт нь мэдээлсээр ирсэн нь ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийн байдлын талаар нарийн судалгаа хийлгэх үндэслэл болсон юм. ЛГБТ хүмүүст тулгарч буй хүний эрхийн асуудлууд, шийдвэрлэх арга замын талаарх ЛГБТ хүмүүсийн мэдлэг ойлголт, хүний эрхийг хамгаалах механизмыг ашиглаж эрхээ сэргээлгэсэн байдал, нөгөө талаас хууль сахиулах, эрүүл мэнд, боловсролын байгууллагын албан хаагчдын бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа 14

15 илэрхийллийн талаарх мэдлэг, ойлголт, тэдний зүгээс ЛГБТ хүмүүст хандах хандлагыг тодорхойлох нь энэхүү судалгааны ажлын зорилго юм. Судалгааны ажлын зорилгыг хангах үүднээс дараах үндсэн зорилтуудын хүрээнд үйл ажиллагааг төлөвлөн хэрэгжүүллээ. Зорилт 1. ЛГБТ хүмүүст тулгарч буй хүний эрхийн асуудлуудыг тодорхойлох, шийдвэрлэх арга замын талаарх ЛГБТ хүмүүсийн мэдлэг, ойлголтыг судлах. Зорилт 2. Хүний эрхийг хамгаалах механизмыг ашиглаж эрхээ сэргээлгэсэн байдалд дүн шинжилгээ хийх, эрх нь зөрчигдсөн тохиолдолд хууль, хяналтын байгууллагад гомдол гаргасан байдал, нэр төрөө сэргээлгэх, хохирлын асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэсэн байдалд дүн шинжилгээ хийх. Зорилт 3. Хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч, эмч, багш, нийгмийн ажилтны бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийн талаарх мэдлэг, ойлголтыг судлах, тэдний зүгээс ЛГБТ хүмүүст хандах хандлагыг тодорхойлох. Зорилт 4. Судалгаанд хамрагдаж буй зорилтот бүлгүүдийн хүний эрх, бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийллийн талаарх мэдлэг боловсролыг дээшлүүлэх хэрэгцээг тодорхойлох. Зорилт 5. ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийг баталгаажуулсан олон улсын болон үндэсний баримт бичгүүд, тэдгээрийн хэрэгжилтийн талаарх мэдээлэлд дүн шинжилгээ хийх. Зорилт 6. Судалгааны ажлын үр дүнд үндэслэн цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний бодлогын санал зөвлөмж гаргах. ЛГБТ хүмүүст хандах нийгмийн ерөнхий сөрөг хандлага ямар үндэслэлтэй болох, ялгаварлан гадуурхалтын үндэс болсон энэхүү сөрөг хандлага, ойлголт нь юунаас болж байгаа талаар судлах, ЛГБТ хүмүүсийн эсрэг гардаг ялгаварлан гадуурхалт ямар байдлаар ихэнхдээ илэрч байгааг судалснаар хууль, эрх зүйн хувьд ямар арга хэмжээ авах ёстой байгаа талаар бодлогын зөвлөмж гаргах, цаашлаад энэхүү судалгаанаас гарах дүгнэлт, зөвлөмж дээр үндэслэн ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийг хөхиүлэн дэмжихтэй холбоотой системчилсэн сургалт, сурталчилгааны хэрэгцээг тодорхойлох зорилготой юм. 15

16 VI. Судалгааны аргачлал ба онолын үндэслэл Судалгаанд холимог буюу тоон болон чанарын судалгааны аргачлалыг хэрэглэсэн. Үүнд: одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй эрх зүйн баримт бичгүүдэд дүн шинжилгээ хийх, тохиолдол судлах, түүвэрлэж сонгосон төрийн байгууллагуудын ажилтнуудаас асуумж авах, ганцаарчилсан ярилцлага хийх, ЛГБТ хүмүүсээс асуумж авах, ганцаарчилсан болон фокус бүлгийн ярилцлага хийх, өмнө нь хийгдсэн баримтжуулалтыг нэгтгэн дүн шинжилгээ хийх замаар ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийн нөхцөл байдал, төр, түүний байгууллага, албан хаагчдын мэдлэг, хандлага, эрх, эрх чөлөөгөө хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчны хүртээмж, хүний эрхийн зөрчлийн хэлбэрүүд, түүнийг хэрхэн шийдвэрлэж буй байдлыг тодруулан ЛГБТ хүмүүс эрхээ эдлэхэд учирч буй нөхцөл байдлыг арилгах, Монгол улсын Засгийн газар олон улсын гэрээ, конвенциор хүлээсэн үүрэг амлалтаа хэрэгжүүлэхэд чиглэсэн санал, зөвлөмж боловсруулсан болно. Тоон судалгааг ЛГБТ олон нийтийн хүмүүс болон цагдаа, шүүх, прокурор, мөрдөн байцаагч, багш, эмч, сургуулийн болон хорооны нийгмийн ажилтнуудын дунд, чанарын судалгааг фокус ярилцлага болон мэргэжилтнүүдтэй ганцаарчилсан ярилцлагын аргаар хийсэн. Судалгаанд давхардсан тоогоор нийт 138 хүн оролцсон ба Улаанбаатар хот, Дархан-уул аймгийн Дархан сум, Орхон аймгийн Баян-Өндөр сумын оршин суугчид оролцсон. Тоон судалгааны хүрээнд гуч гаруй асуулттай хоёр асуумжийг боловсруулсан ба 60 төрийн албан хаагч, 60 ЛГБТ хүнээс авсан. Чанарын судалгааны хүрээнд лесбиян болон бисексуал эмэгтэйчүүдтэй хийсэн нэг фокус ярилцлага, гей болон бисексуал эрэгтэйчүүдтэй хийсэн хоёр фокус ярилцлага, трансжендэр болон транссексуал олон нийттэй хийсэн нэг фокус ярилцлагааас бүрдэв. Судалгааны мэдээллийг нийт гурван судлаач хоёр сарын хугацаанд цуглуулсан. Тоон судалгааны мэдээллийг SPSS 17.0 програм ашиглан боловсруулав. Судалгааны онолын үндсэн аргачлал нь цөөнхийн стресс 14, чадамжинд тулгуурласан шударга ёс 15 -ны онолууд байв. Цөөнхийн стресс гэдэг нь ямарваа байдлаар ялгаварлан гадуурхалтад өртдөг цөөнх болсон олон нийтийн байнга мэдэрдэг, ужиг стрессийг хэлэх ба нийгмийн дэмжлэггүй байдал, нийгэм эдийн засгийн чадамжгүй байдал, хүмүүсийн зүгээс ирж буй ялгаварлан гадуурхалт гэх мэт хэд хэдэн гол хүчин зүйлс үүнд нөлөөлдөг. Өнгөрсөн гучаад жилийн турш барууны эрдэмтэд олон судалгаануудаараа цөөнх ба олонх хүмүүсийн эрүүл мэндийн хооронд нэлээд их ялгаа 14 Meyer, I. H. (2003). Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay, and bisexual populations: Conceptual issues and research evidence. Psychological Bulletin, 129, Sen, Amartya (2009) The Idea of Justice, Penguin books. 16

17 байгааг олж тогтоосон ба энэ нь нийгмийн ялгаварлан гадуурхалттай шууд холбоотойг нотолсон байдаг. Цөөнх болсон хүмүүс ялгаварлан гадуурхалтад өртдөгөөсөө болж байнга стрессийн (цусны өндөр даралт, тайван бус байдал гэх мэт) шинж тэмдэгтэй явдаг ба энэ нь урт хугацаанд тэдний сэтгэцийн болон биеийн эрүүл мэндэд нэн уршигтай нөлөө үзүүлдгийг эрдэмтэд олж тогтоожээ. Цөөнхийн стресстэй холбоотой судалгаанаас ялангуяа бэлгийн цөөнх болсон ЛГБТ хүмүүсийн амьдралынхаа хугацаанд туулж амссан ялгаварлан гадуурхалт нь урт хугацаанд амиа хорлох, хорлохоор завдах, архи болон бусад хуульчлагдсан болон хуульчлагдаагүй мансууруулах бодист донтоход хүргэдэг, мөн түүнчлэн төрөл бүрийн хорт хавдраар өвчлөхөд нөлөөлдөг, эдгээр хүчин зүйлс нь цаашлаад ЛГБТ хүмүүсийн дундаж наслалтад ч сөрөг нөлөө үзүүлдгийг олж тогтоосон байдаг. Цөөнхийн стрессийн анхдагч зарчим нь цөөнх олон нийтийн гишүүн байх нь ялгаварлан гадуурхалтад өртөх боломжийг ихэсгэдэг хэмээх зарчим юм. Хуулиараа бэлгийн цөөнхийг хамгаалсан барууны орнуудад хүртэл энэхүү ялгаварлан гадуурхалт нийгмийн түвшинд байсаар байгаагаас үүдэн бэлгийн цөөнх дистал стрессийн хүчин зүйлсийг мэдрэх нь өндөр давтамжтай хэмээн судалгаанууд баталсан. Ялгаварлан гадуурхалтаас үүдсэн дистал стресс дээр нэмэлт бэлгийн чиг баримжаагаа нуух, хүйсийн баримжаа илэрхийллээ нуух, өөртэйгөө адилхан хүмүүсийг үзэн ядах гэсэн проксимал стрессорууд нэмэгддэг. Жишээ нь, бэлгийн чиг баримжаагаараа ялгаварлан гадуурхалтад өртөж байсан ЛГБ өсвөр үеийнхэн болоод насанд хүрсэн хүмүүс бусдаас бэлгийн чиг баримжаагаа нуудаг гэсэн судалгааны үр дүн байдаг 16. Гэтэл өөрийн тухай ийм чухал мэдээллийг нууцлах нь ихээхэн сэтгэл зүйн стресс үүсгэдэг ба үүнээс үүдэн өөрөөсөө ичих, өөрийгөө буруутай хэмээн үзэх, тайван бус байдал мэдрэх, эсвэл өөрийг нь үгүйсгэж байгаа хүмүүст байнга уурлах, цөхрөх, мөн цөөнх болсон олон нийтээсээ тусгаарлагдсан мэт мэдрэх гэх мэт шинж тэмдгээр илэрдэг ажээ. ЛГБТ хүмүүсийн хувьд нэмэлт стресс үүсгэдэг хүчин зүйл нь нийгмийн гомофобийг хүлээж аван, өөрөө өөрийгөө үгүйсгэх, ижил хүйсийн бэлгийг чиг баримжааны талаар нийгмийн сөрөг ойлголтыг өөрийн болгох буюу internalized homophobia үүсгэдэг гэсэн судалгаанууд байдаг D Augelli, A. R., & Grossman, A. H. (2001) Disclosure of sexual orientation, victimization, and mental health among lesbian, gay, and bisexual older adults, Journal of Interpersonal Violence, vol.16, pp ; Bucci, W. (1995) The power of the narrative: A multiple code account in Pennebaker, J. W. (Ed.) Emotion, disclosure, & health. American Psychological Association, Washington, DC, pp ; Frable, D. E. S., Platt, L., & Hoey, S. (1998) Concealable stigmas and positive self-perceptions: feeling better around similar others, Journal of Personality and Social Psychology, vol. 74, pp Maylon, A. (1982). Psychotherapeutic implications of internalized homophobia in gay men. In Gonsiorek, J. (Ed.) Homosexuality and psychotherapy: A practitioner s handbook of affirmative models. New York: Haworth Press, pp ; Hatzenbuehler, M. L. (2009). How does sexual minority stigma get under the skin? A psychological mediation framework. Psychological Bulletin, 135, ; Meyer, I. H., & Dean, L. (1998). Internalized homophobia, intimacy, and sexual behavior among gay and bisexual men. In Herek, G. M. (Ed.) Stigma and sexual orientation: Understanding prejudice against lesbians, gay men, and bisexuals. Thousand Oaks, CA: Sage, pp

18 Чадамжийг онолыг Нобелийн эдийн засгийн шагналт, философич Амартья Сэн анх 1990-ээд оноос эхлэн хөгжүүлсэн ба энэхүү концепц нь хүний хөгжилд суурилсан хөгжлийн бодлогын үндсэн зарчим болсон байдаг. Чадамжийн онол нь тайлбарын гэхээсээ илүү норматив буюу тэгш бус байдал, ядуурал гэх мэтийг тайлбарлахаасаа илүү эдгээр зүйлийг тодорхойлоход бидэнд тусалдаг онол. Чадамж гэдэг нь өөрийнхөө үнэт зүйлийн дагуу орших болон үйлдэхийг багтаасан функцээ хүн эдлэх бодит эрх чөлөөтэй байгаа эсэхийг хэлдэг 18. Өөрөөр хэлбэл Монголын одоогийн нөхцөлд ЛГБТ хүмүүс оршиж байгаа ч, өөрийнхөө мөн чанараараа буюу ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаагаа нуулгүй ялгаварлан гадуурхалтад өртөлгүй амьдрах, орлого олох, онцлог эрүүл мэндийнхээ асуудлаар тусламж авах, транс хүмүүсийн хувьд эрүүл байх нь шууд хүйсийн шилжилттэй холбоотой эрүүл байх, ЛГБТ хүмүүс ялгаварлан гадуурхалтад өртөлгүй онцлог эрүүл мэндийн асуудлаараа мэдээлэл авах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах, ижил хүйсийн хүмүүс гэр бүл болж амьдрах, ижил хүйсийн гэр бүл дэх хүүхдээ ялгаварлан гадуурхалтад өртөлгүй өсгөх гэх мэт хүн төрөлхтөний энгийн үнэт зүйл болсон эрх, эрх чөлөөгөө эдлэх буюу үйлдэхүйн функцээ эдлэх боломж байхгүй байгаагаас ЛГБТ хүмүүс Монголд бүрэн чадамжаа эдлэх боломжгүй байгаа хэмээн үзэх үндэслэлтэй болно. Чадамжийн онол нь хүний сайн сайхныг бий болгохын тулд ямар үйлдэхүй нь байгаа ба ямар нь дутуу учир түүнийг үүсгэх ёстой байна хэмээн бүхэлд нь хардгаараа бусад шударга ёсны онолоос ялгаатай ба илүү практик хэрэглээтэй хэмээн тооцогддог. VII. Эрх зүйн хэм хэмжээ, хууль тогтоомж a. Монгол Улсын хууль тогтоомж Монголын хүн амын арван хувийг эзэлдэг ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрх бүрэн хангагдаж, Монголын хүн амын ихэнх болсон эсрэг хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүс болон сизжендэр хүмүүсийн нэгэн адил эрхээ эдэлж байна уу гэсэн асуудал зөвхөн ЛГБТ асуудлаар ажилладаг төрийн бус байгууллагууд, ЛГБТ олон нийтийн асуудал биш болсоор хэдэн жилийн нүүрийг үзэв. ЛГБТ Төв ТББ-ын олон улсын тавцан дахь нөлөөллийн үйл ажиллагааны ачаар Монголын ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрх хангагдах үндэс тавигдсан нөхцөл байдал үүссэн нь Монгол Улсын Засгийн газар 2010 оны 11 сард НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлийн доор байгуулагдсан шинэ хүний эрхийн механизм болох Тогтмол түгээмэл хэлэлцүүлэгт орсон ба түүний ачаар анх удаа Монгол Улсын эрх зүй болон нийгмийн нөхцөл байдал дахь хүний эрхийн өргөн хүрээний асуудалд ЛГБТ хүмүүсийн хүний эрхийн асуудал багтаж, бэлгийн чиг 18 Blackwell, Christopher W., Ricks, Janice L. and Sophia F. Dziegielewski (2005) Discrimination of Gays and Lesbians, Journal of Health & Social Policy, vol. 19, iss. 4, pp

19 баримжаа болон хүйсийн баримжаа, илэрхийллээс үл хамааран ЛГБТ хүмүүсийн эрхийг ханган хамгаалах, хөхиүлэн дэмжих үүрэг аван ажиллаж байгаа билээ. Монгол Улсын Үндсэн хууль болоод Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ пакт нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр оршин сууж буй бүх хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалсан байдаг ба Ардчилсан ёс, шударга ёс, эрх чөлөө, тэгш байдал, үндэсний эв нэгдлийг хангах, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааныхаа үндсэн зарчим мөн байх ёстой хэмээн хуульчилж өгчээ. Монгол Улсын хууль тогтоомж болон хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлж буй ерөнхий чиг хандлагад дүн шинжилгээ хийхэд Үндсэн хуулийн хүний эрх, эрх чөлөөтэй холбоотой бүх заалтууд ЛГБТ хүмүүст хамаарах нь ойлгомжтой ч бүрэн утгаараа хэрэгжиж байгаа эсэх нь маш эргэлзээтэй. Монгол Улсын 1992 оны Үндсэн хуульд: 14.1 Монгол Улсад хууль ёсоор оршин суугаа хүн бүр хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байна 14.2-р зүйлд Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно. Хүн бүр эрх зүйн этгээд байна хэмээн заасан байдаг. Гэсэн хэрнээ р зүйлд Үндсэн хууль нь өөрөө эсрэг хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай, ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүсийн хооронд ялгаа гарган дараахь байдлаар заасан байна: Гэрлэлт нь хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёрын тэгш эрх, сайн дурын харилцаанд үндэслэнэ. Гэр бүл, эх нялхас, хүүхдийн ашиг сонирхлыг төр хамгаална. Цаашлаад энэхүү Үндсэн хуулийн заалттай холбоотойгоор Гэр бүлийн тухай хууль болон холбоотой Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуульд Монгол Улсын иргэд болон Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр албан ёсоор амьдарч буй хүмүүс бэлгийн чиг баримжаагаараа хоёр ангилагдан, ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүс болон тэдний де факто гэр бүл, тэдний үр хүүхдүүд төрийн зүгээс ялгаварлан гадуурхалтад өртөж байна хэмээн үзэх үндэслэлийг бүрдүүлжээ. 19

20 Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсын Үндсэн хуулийн үл ялгаварлан гадуурхах үндэслэлд багтсан хүйс хэмээх үг нь дотроо бэлгийн чиг баримжааг багтаадаг талаар 1994 оны НҮБ-ын Хүний эрхийн хорооны дүгнэлт байдаг Иргэний ба улс төрийн эрхийн олон улсын пактын 26-р зүйлийн хүрээнд бэлгийн чиг баримжаа нь бусад байдал -д хамаарах эсэхийг Австрали Улсын Засгийн газар Хүний эрхийн хорооноос тодруулахыг хүссэн билээ. Энэ асуудал Пактын 2-р зүйлийн 1-р дээр мөн үүсэх боломжтой. Хороо нь 2-р зүйлийн 1 болон 26-р зүйл дэх хүйс хэмээх ойлголт нь дотроо бэлгийн чиг баримжааг агуулахыг ийн батлаж байна. 19 Үндсэн хуулийн 14.2-р заалт нь тус хуулийн р заалттай, мөн Монгол Улсын олон улсын пактаар хүлээсэн үүрэгтэй зөрчилдсөн байдалтай үсэглэгдсэн байгааг өөрчлүүлэх талаар ЛГБТ Төв 2011 оны 3-р сард УИХ-ын Төрийн байгуулалтын хороонд Үндсэн хуульд бэлгийн чиг баримжаа, хүйсийн баримжаа илэрхийлэл, хөгжлийн бэрхшээл, эрүүл мэндийн байдлаар үл ялгаварлах хэмээн тухайлан тусгуулах албан бичиг хүргүүлсэн байгаа ба 2012 оны 10-р сарын байдлаар УИХ-ын Төрийн байгуулалтын хорооноос энэхүү асуудлыг анхаарч судалж буй гэсэн хариуг авсан. i. Гэр бүл болон гэр бүлтэй холбоотой эрх зүйн зохицуулалт Гэр бүлийн тухай хуулийн нэр томъёоны тайлбар дээр гэрлэлт, гэр бүл, гэрлэгчдийг дараахь байдлаар тодорхойлжээ. Үүнд: "гэрлэлт" гэж хуулиар тогтоосон насанд хүрсэн эрэгтэй, эмэгтэй хоёр, сайн дурын, чөлөөтэй, тэгш эрхийн үндсэн дээр гэр бүл болох зорилгоор хуульд заасны дагуу төрийн эрх бүхий байгууллагад бүртгүүлэхийг; "гэр бүл" гэж гэрлэлтийн үр дүнд буй болсон, эд хөрөнгийн бус амины болон эд хөрөнгийн эрх, үүргээр холбогдсон хамтын амьдрал бүхий гэр бүлийн гишүүдийг; "гэрлэгчид" гэж гэрлэлтээр холбогдсон харилцан тэгш эрх эдэлж, адил үүрэг хүлээх нөхөр, эхнэрийг; "гэр бүлийн гишүүн" гэж гэрлэгчид, тэдэнтэй хамт амьдарч байгаа төрсөн, дагавар, үрчлэн авсан хүүхэд болон төрөл, садангийн хүнийг. 19 Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (НҮБ)-ын Хүний эрхийн хороо, мэдэгдэл No. 488/1992: Австрали, CCPR/C/50/D/488/1992, Николас Түүнэн Австралийн эсрэг, 1994 оны 4-р сарын 4 20

21 Энэхүү хуулийн заалт нь Үндсэн хуулинд харшлаагүй ч Монгол Улсын олон улсын үүрэгтэй харшилдаж байна. Учир нь Монгол Улсын нэгдэн орсон НҮБ-ын Сайн дурын үндсэн дээр гэрлэх, гэрлэх насны доод хязгаар болон гэрлэлтийг бүртгэх тухай конвенцийн албан ёсны англи хэл дээрх текстэд: (2) Marriage shall be entered into only with the free and full consent of the intending spouses 20, гэдгийг (2) эрэгтэй, эмэгтэй хоёр хүн чөлөөтэй бүрэн харилцан зөвшилцсөний үндсэн дээр гэрлэж болно хэмээн анхдагч текстэд байхгүй хүйс заасан үгтэйгээр буруу орчуулснаас үүдэн Монгол Улсын Гэр бүлийн тухай хууль нь мөн ийм үг үсэгтэй байгаа нь Монгол Улс олон улсын гэрээгээр хүлээсэн үүргээ шударгаар биелүүлэхгүй байгаа хэмээн үзэх үндэслэл болж байна. Цаашлаад Гэр бүлийн тухай хуулийн энэхүү тодорохойлт нь дараах ялгаварлан гадуурхалтыг үүсгэж байна. Үүнд: 1. Де юре буюу аливаа орны хүчин төгөлдөр хуулийн дагуу гэрлэсэн, гэр бүл болсон ижил хүйсийн гэрлэгчдийг болон де факто буюу албан ёсоор гэрлэлтээ батлуулаагүй ч гэр бүл болон амьдарч буй ижил хүйсийн хосуудыг харилцааг үгүйсгэн ялгаварлаж буй, ингэснээрээ ижил хүйсийн гэр бүл, гэр бүлийн гишүүд, тэр дундаа тэдний хүүхдүүдийг ялгаварлан гадуурхсан, Үндсэн хуулийн 14.1-р зүйлийг шууд зөрчсөн заалтууд мөн. 2. Ижил хүйсийн гэрлэлтээ батлуулсан гадаад иргэдийн ижил хүйсийн гэрлэлтийг хүлээн зөвшөөрч, гэрлэлтийнх нь үндсэн дээр Монгол Улсад оршин суух зөвшөөрөл олгодог мөртлөө ижил хүйсийн гэрлэлтээ батлуулсан монгол иргэдийг ялгаварлан гадуурхаж буй заалтууд мөн. Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт албан ёсоор оршин сууж буй хүмүүсийг ижил хүйсийн гэрлэлтээр нь ялгаварлан гадуурхсан байдал нь олон асуудал дагуулах ба үүнд: 20 Intending spouses гэдэг нь монгол хэлнээ гэрлэхийг хүсэгчид хэмээн орчуулагдах ёстой. Цаашлаад энэхүү текстэд тоо ч заагаагүй байгааг нь монгол хэлнээ тоо заан орчуулагдсан байдаг. Хүйс болон гэрлэгчдийн тоог заалгүйгээр конвенцийг ийн үсэглэсэн нь НҮБ өөр өөр соёл, шашинд гэрлэлт хэмээх ойлголт нь өөр өөр байж болохыг хүлээн зөвшөөрсөн дээр үндэслэсэн хэмээн үзэх үндэслэлтэй. 21

22 1. Хүүхдүүдийн эрх тэгш бус статус. Хоёр эх, эсвэл хоёр эцгээс гарсан хүүхдүүдийн төрсний гэрчилгээн дээр хоёр ээж, эсвэл хоёр аавын нэр багтдаггүйгээс автоматаар ялгаварлагдах, түүнээс үүдэн ирээдүйд сурч боловсрох, ажил хөдөлмөр эрхлэх, нийгэм хамгааллын үйлчилгээ хүртэхэд нь хүртэл сөргөөр нөлөөлөх юм. 2. Гэрлэгчдийн эрх тэгш бус статус. Хэрэвзээ аль нэг гэрлэгч нь Монгол Улсын иргэн, нөгөө гэрлэгч нь гадаадын иргэн бол гэрлэгчдийн гэрлэлтийн статусыг хүлээн зөвшөөрөөгүйгээс тухайн гадаадын ижил хүйсийн гэрлэгч нь эсрэг хүйсийн гэрлэгчээс ялгаварлагдан, Монгол Улсын иргэнтэй гэр бүл болсон гадаадын иргэний эдлэх (жишээ нь, гэрлэлтийнхээ үндсэн дээр шууд Монгол Улсын байнгын оршин суугч болох гэх мэт) эрх нь хаагдсан, тиймээс нийгэм хамгаалал, төрийн үйлчилгээ авах эрх нь хаагдсан байдалтай. Кейс: Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт албан ажлаар оршин сууж байсан Б.Д. хэмээх гадаад эрэгтэйн ижил хүйсийн гэрлэлтийг хүлээн зөвшөөрч, гэрлэлтийнх нь үндсэн дээр түүний нөхөрт Монгол Улсад оршин суух зөвшөөрөл олгодог байсан ч Р.Г. хэмээх гадаад эмэгтэйн монгол хүнтэй ижил хүйсийн албан ёсоор батлуулсан гэрлэлтийг нь үл хүлээн зөвшөөрч, оршин суух зөвшөөрлийг зөвхөн хөдөлмөрийн гэрээний үндсэн дээр сунгадаг байсан нь эдгээр ижил статус бүхий гэрлэлтийг ялгаварлан гадуурхсан явдал байсан юм. (Н.А.-ийн хувийн тэмдэглэл) Гэр бүлийг ийн зөвхөн хетеронорматив байдлаар тодорхойлж өгсөн нь цаашлаад ижил хүйсийн гэр бүлүүд дэх хүчирхийллийг ямар нэгэн байдлаар зохицуулах боломжгүй болгосон хэмээн үзэж болно. Ижил хүйсийн гэр бүлийн хос бие биеэ хүчирхийлэх үзэгдэл бага биш байсаар байгаа нь ийн хүчирхийлэл үйлдэгчид бэлгийн чиг баримжаагаа болон өөрийнхөө төрөлхийн байдлыг хүлээн зөвшөөрдөггүйгээс үүсдэг үзэгдэл хэмээн сэтгэл зүйчид батласан байдгаас 21 нөгөө л нийгмийн сөрөг хандлага, ойлголтгүй байдал ижил хүйсийн гэр бүлийн хүчирхийллийн үндэс болсоор байна хэмээн бүрэн үзэх үндэслэлийг бүрдүүлж байна. ЛГБТ Төвийн баримтжуулсан ижил хүйсийн хосуудын гэр бүлийн хүчирхийлэл нь ноцтой асуудлын хэмжээнд байгаа, бага 21 Balsam, Kimberly F. and Dawn M. Szymanski (2005) Relationship quality and domestic violence in women s same-sex relationships: the role of minority stress, Psychology of Women Quarterly, vol. 29, iss.3, pp ; Coleman, Valerie (1994) Lesbian battering: the relationship between personality and the perpetration of violence, Violence and Victims, vol. 9, iss.2, pp ; Knauer, Nancy J. (1999) "Same-Sex Domestic Violence" Temple Political & Civil Rights Law Review, vol.8, pp ; Letellier, Patrick (1994) Gay and bisexual male domestic violence victimization: challenges to feminist theory and responses to violence, Violence and Victims, vol.9, iss.2, pp ; Rostosky, Sharon Scales; Riggle, Ellen D. B.; Gray, Barry E. and Roxanna L. Hatton (2007) Minority stress experiences in committed same-sex couple relationships, Professional Psychology: Research and Practice, vol.38, iss.4, рр

23 наснаасаа эхлэн ЛГБТ хүмүүсийн оршин тогтнодог талаар мэдээлэлгүй байдлаас үүдэн өөрийгөө болон бусад ижил хүйсийн бэлгийн чиг баримжаатай хүмүүсийг үгүйсгэх, өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөхгүй байдлаасаа үүдэн архинд донтдог, ижил хүйсийн дотны харилцаанд орсон ч энэ сэтгэл зүйн хандлага нь үргэлжилсээр архидалт болон архидалтаас үүссэн тогтмол хүчирхийллийн нөхцөл байдал үүсдэг гэсэн дүр зураг гарч ирдэг. Кейс: А.А. нь лесбиян ба 1996 оноос 2002 оны эх хүртэл хамт байсан найз охиноо зодож хүчирхийлдэг байсан. Эхэндээ А.А. нь өөрийгөө хүлээн зөвшөөрөөгүй, өөрийгөө үгүйсгэдгээсээ болж хайр дурлалын харилцаанд орсон эмэгтэй болгоноо хүчирхийлж, зоддог байсан ч 2005 оноос эхэлсэн сүүлийнхээ харилцаанд ороод хүчирхийлэл үйлдэхээ больсон. (2009 оны 12-р сарын 29-ний баримтжуулалт) Кейс: Б.А. нь гей ба өөрийн эрэгтэй хамтран амьдрагчтай хамт амьдарсаар зургаан жил илүү болж байгаа. Энэ хосын харилцаанд архидалт болон архидалтаас үүдсэн дотны харилцааны хүчирхийлэл байсаар ирсэн ба хүчирхийллээс үүдэн аль аль талд эрүүл мэндийн маш ноцтой нөхцөл байдал үүсч байсан. Цагдаад нэг удаа энэ асуудлаараа хандаж байсан ч хоёр эр зодолдоход юундаа гоншигносон юм гэсэн хандлагатай асуудлыг нь хүлээж авч байсан. А.Б.-ийн найз залуу нь Би энгийн л хүн байсан, тэгээд А.Б.-д дурлаад ийм амьдралд орсон. Гэтэл А.Б. намайг бүрэн ойлгодоггүй хэмээн ярьдаг. (2012 оны 11-р сарын баримтжуулалт) Кейс: Н.А. нь транс эрэгтэй ба 2002 оны сүүлээс 2004 оны эх хүртэл хамт байсан хамтран амьдрагчийн зүгээс ноцтой хүчирхийлэлд олон удаа өртөж байсан ба хүчирхийлэгч Надаас салах юм бол чамайг бүх гей, лесбиян найзуудтай чинь хүйс тэмтэрчээд 15 жил шоронд суучаад гарна гэдэг байснаас нь болж түүнээс салах боломжгүй байсан ба гадаадад сурахаар 2004 онд яваагүй бол тэр хамтрагчийнхаа гарт амь үрэгдэхэд бэлэн болсон байсан тухай өөрөө болон найзууд нь ярьсан. (2009 оны 12-р сарын 29-ний баримтжуулалт) Ийм төрлийн гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хохирогчид одоогийн эрх зүйн тогтолцоогоор асуудлаа шийдвэрлүүлэх нь тэдний бэлгийн чиг баримжаа ил болно гэхээс эмээдэг ба амь насанд нь тулсан үед ч цагдаад ханддаггүй. Цаашлаад хоёр эрэгтэй хүн зодолдоход эн тэнцүү зодолдсон биз, эсвэл хоёр эмэгтэй зодолдоход яав л гэж гэсэн шинжлэх ухаанч бус хандлага байдаг ба хосын нэг нь нөгөөгөө хянах эрх мэдлийн тогтолцоо гэдгийг ЛГБТ хүмүүс ч, гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг ажиллаж буй байгууллагууд ч олж хардаггүй. Цаашлаад эрх зүйн тогтолцоогоор асуудлаа шийдвэрлүүлэхийг хүсэхэд Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулиар гэр бүл, гэрлэгч болон гэр бүлийн гишүүдийг Гэр бүлийн тухай хуульд тодорхойлсноор авч үздэг нь лесбиян, гей хүмүүсийн ижил хүйсийн хамтрагчаа хүчирхийлдэг 23