ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΩΝ ΜΗΧΑΝΙΩΝ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΑΙ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΥΠΟΛΟΓΙΕΣ ΑΙ ΑΤΑΣΕΥΑΣΤΙΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΝΕΟΛΑΣΙΗΣ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗΣ ΣΤΟ ΝΑΥΠΛΙΟ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Από ΓΙΟΥΛΗ ΒΑΣΙΛΙΗ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2008 ΠΑΤΡΑ i
ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η εργσί υτή ποτελεί το προιόν μις μελέτης εμάθυνσης στην Ιστορί της Αρχιτεκτονικής του 19 ου κι του 20 ου ιών κι ιδιίτερ εντοπίζετι το φινόμενο του Νεοκλσικισμού. Εξετάζετι η εξελικτική πορεί της Νεοκλσικής Αρχιτεκτονικής πό την ρχή της εμφάνισής της στη Ευρώπη μέχρι κι την είσοδό της στον Ελληνικό χώρο, λίγο μετά την πελευθέρωση. Ειδικότερ, το ενδιφέρον εστιάζετι στον χώρο του Νυπλίου, όπου ως πρώτη πρωτεύουσ με μέριμν της υέρνησης ποδίστρι έχει ιδιίτερ έντονη οικοδομική δρστηριότητ. Στην προσπάθει ν υπάρξει μι όσο το δυντόν ευρύτερη θεώρηση του ντικειμένου, προυσιάζοντι ρχικά οι ρίζες του Νεοκλσικισμού σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, με νφορά στους ντιπροσώπους του σε κάθε μι. Στο δεύτερο κεφάλιο δίνοντι οι κοινωνικές κι πολιτιστικές συνθήκες που επικρτούσν στον ευρωπικό κι στον ελληνικό χώρο, στ πλίσι των οποίων νπτύχθηκε υτή η ρχιτεκτονική κι εισήχθη κι στην Ελλάδ. Ακόμη γίνετι νφορά σε όλους τους επώνυμους ρχιτέκτονες,έλληνες κι ξένους που εργάστηκν στον τόπο μς κι έκνν τον κλσσικισμό πράξη. Στη συνέχει εξετάζετι η δημιουργί της στικής κτοικίς κι οι διάφορες φάσεις εξέλιξής της, που συμάδιζε με υτήν της ελληνικής κοινωνίς. Η πορεί υτή της εξέλιξης φορά κι τ μορφολογικά στοιχεί, τ οποί ήτν πολύ σημντικά γι τον κλσσικισμό. Στο τέτρτο κεφάλιο δίνοντι ιστορικά, γεωγρφικά κι πολεοδονικά στοιχεί γι το Νύπλιο πό τ ελληνιστικά χρόνι μέχρι κι τον ποδίστρι κι την δικυέρνηση του Όθων. Επί ποδίστρι ρχίζει κι η ποτύπωση της πόλης κι η δημιουργί του πρώτου σχεδίου πόλεως κι συνέχισε κι με άλλες πόλεις. Η ποκτάστση κι η δικόσμηση των κτιρίων γίνετι με νεοκλσικά στοιχεί, δεδομένου οτι σική επιδίωξη του ποδίστρι ήτν ν φέρει τον νεοκλσικισμό στην Ελλάδ, κι ν δώσει στο Νύπλιο την ίγλη άλλων Ευρωπικών πόλεων. Η περιοχή μελέτης της εργσίς επιλέχθηκε με σικό στόχο ν περιλμάνει μεγλύτερο δείγμ κτιρίων ως προς την τυπολογί. Έτσι κτλήξμε στον «Μεγάλο Δρόμο»- την οδό Βσιλέως ων/νου κι στην Πλτεί Συντάγμτος. ι τ δύο ποτελούν νπόσπστ στοιχεί της διδρομής του Νυπλίου στον χρόνο. Επιλέχθηκν τ νεοκλσικά κτίρι - πρώιμ,νεοκλσικά κι όψιμ κι προυσιάζοντι λεπτομερώς
στο πέμπτο κεφάλιο, μέσω χρτών λλά κι με τη οήθει κρτελών με τις λεπτομέρειες κι τ δομικά στοιχεί του κάθε κτιρίου. Επίσης ενδεικτικά προυσιάζοντι σχέδι του κτιρίου του σημερινού Δημρχείου Νυπλίου, στο οποίο έγινε λλγή χρήσης κι συντήρηση. Στο έκτο κι έδομο κεφάλιο με φορμή τ σχέδι του Δημρχείου δίνοντι λεπτομέρειες κι τρόποι ποκτάστσης κι συντήρησης των δυο σικών υλικών των κτιρίων: του ξύλου κι της τοιχοποιίς. Προυσιάζοντι συνήθεις λάες κι τρόποι ντιμετώπισής τους. Τέλος στο πράρτημ προυσιάζετι το φωτογρφικό υλικό κάθε κτιρίου κι επεξήγηση κάποιων όρων των δυο τελευτίων κεφλίων. Η μελέτη που κολουθεί δεν πολέπει σε ποκλύψεις. Η πόλη του Νυπλίου είνι άλλωστε γνωστή γι την ιδιίτερη κι έντονη ρχιτεκτονική της κληρονομιά. Σε υτό έχει οηθήσει κι το γεγονός οτι τ νεοκλσικά του Νυπλίου είνι στο μεγλύτερο ποσοστό τους ποκτεστημέν, νδεικνύοντς έτσι κλύτερ την ιστορί του. Το θέμ έχει ήδη γίνει ντικείμενο μελέτης πολλών Ελλήνων κι ξένων μελετητών. Το τελικό ποτέλεσμ είνι η συνοπτική προυσίση της ιστορίς του Νεοκλσικισμού κι η ομδοποίηση 25 νεοκλσικών κτιρίων του Νυπλίου με μορφολογικά κριτήρι σε κρτέλες. Η ομδοποίηση υτή πιθνόν ν οηθήσει μελλοντικούς φοιτητές σε σχετικές έρευνές τους. Τέλος έν μεγάλο ευχριστώ στον κθηγητή κ. Σωτηρόπουλο Πνγιώτη γι την σημντική οήθειά του.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η πρκάτω διπλωμτική εκπονήθηκε στο «Εργστήριο Αρχιτεκτονικής Τεχνολογίς κι Σχεδισμού του Χώρου» του τμήμτος Πολιτικών Μηχνικών του Πνεπιστημίου Πτρών πό τη φοιτήτρι Γκιούλη Βσιλική υπό την επίλεψη του ρχιτέκτων μηχνικού Σωτηρόπουλου Πνγιώτη, λέκτορ του Τμήμτος Π.Μ. Τ στοιχεί κι οι πληροφορίες προέρχοντι πό την κεντρική ιλιοθήκη του Πνεπιστημίου Πτρών, τη ιλιοθήκη του τμήμτος Αρχιτεκτόνων, τη ιλιοθήκη του Τεχνικού Επιμελητηρίου Δυτικής Ελλάδς που εδρεύει στην οδό Τριών Νυάρχων στην Πάτρ κθώς κι στις ντίστοιχες ιλιοθήκες των Αθηνών. Επίσης σημντικά στοιχεί συλλέχθηκν κι πο την Δημοτική Βιλιοθήκη Νυπλίου «Ο Πλμήδης». Σημειώνετι επίσης ότι μέρος του υλικού ντλήθηκε πό το διδίκτυο. Γι την λήψη φωτογρφικού υλικού χρείστηκν τέσσερις επισκέψεις στο Νύπλιο,ρχικά γι τις γενικές φωτογρφίες κι την επιλογή της περιοχής μελέτης κι μετέπειτ γι φωτογρφίες λεπτομεριών κι γι νζήτηση πληροφορικού υλικού πό την τοπική ιλιοθήκη. Οι κτόψεις κι οι τομές του Δημρχείου Νυπλίου προέρχοντι πο την Εφορεί Νεωτέρων Μνημείων που ρίσκετι στην Πάτρ κι στην οποί υπάγετι ο Δήμος Νυπλίου. Σχέδι περιτέρω κτιρίων δεν ρέθηκν. Τέλος σε επίσκεψη στο Νύπλιο στις δέκ Απριλίου, ώστε ν λάω φωτογρφικό υλικό χρειάστηκε άδει πό την γρμμτεί του Δημάρχου Νυπλίου ώστε ν φωτογρφήσω τις εσωτερικές λεπτομέρειες του Δημρχείου.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ...1 1. Η ΝΕΟΛΑΣΙΗ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗ...3 1.1 ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΛΑΣΙΙΣΜΟΥ... 5 1.2 ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ... 9 1.3 Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ... 14 1.4 Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΛΑΣΙΙΣΜΟΥ... 19 1.4.1 Ιτλί... 19 1.4.2 Ισπνί κι Γλλί... 21 1.4.3 Αγγλί... 26 1.4.4 Γερμνικές χώρες... 31 1.4.5 Σκνδινικές Χώρες... 34 1.4.6 Ρωσί... 35 1.4.7 Ηνωμένες πολιτείες... 36 1.4.8 Ελλάδ... 37 2. Η ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 18oυ ΩΣ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ου ΑΙΩΝΑ...38 2.1 ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΟΥ ΝΕΟΛΑΣΙΙΣΜΟΥ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΑΙ ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΩΣ... 40 2.2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΑΣΙΗΣ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 41 2.3 ΛΑΣΙΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΟ ΧΩΡΟ... 45 2.4 ΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΑΙ ΤΑ ΝΕΟΛΑΣΙΑ... 46 2.5 Η ΑΙΣΘΗΤΙΗ ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΙΗΣ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗΣ... 49 2.6 ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΕΣ... 51 3. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΟ ΝΕΟΛΑΣΙΟ ΣΠΙΤΙ...66 3.1 ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΑΒΑΤΙΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΗΣ ΑΤΟΙΙΑΣ ΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ... 66 3.2 Η ΟΡΙΣΤΙΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΩΝ ΒΑΣΙΩΝ ΤΥΠΩΝ... 68 3.2.1 Μέση περίοδος... 70 3.2.2 Όψιμη περίοδος... 71 3.2.3 Μεττικές τάσεις... 73 4 ΝΑΥΠΛΙΟ...75 4.1 ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ... 75 4.1.1 Γεωγρφί... 75 4.1.2 Η Ίδρυση της πόλης... 75 4.1.3 Ιστορί... 76 4.2 ΤΟ ΝΑΥΠΛΙΟ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑ... 85 4.2.1 Στόχοι του πολεοδομικού κι ρχιτεκτονικού σχεδισμού... 85 4.2.2 Το πολεοδομικό σχέδιο του Νυπλίου... 87 4.2.3 Η πλτεί Συντάγμτος (φωτ. 4.5)... 92 4.2.4 Η χάρξη του Μεγάλου δρόμου... 94 4.2.5 Ο οικισμός της Πρόνοις... 96 4.2.6 Τ πεζοδρόμι... 98 4.2.7 Δημόσιο... 99 4.3 Ο ΛΑΣΙΙΣΜΟΣ ΣΤΟ ΝΑΥΠΛΙΟ...100 4.4 ΤΟ ΝΑΥΠΛΙΩΤΙΟ ΣΠΙΤΙ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ...106 4.5 ΤΟ ΔΙΑΤΗΡΗΤΕΟ ΤΜΗΜΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΣΗΜΕΡΑ...109 4.5.1 Αρχιτεκτονική κτιρίων...109 5 ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ...110 5.1 ΤΙΡΙΑ...113 5.2 ΔΙΑΔΙΑΣΙΑ ΟΜΑΔΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΙΡΙΩΝ...114 5.2.1 Χάρτες...114 5.2.2 ρτέλες τιρίων...123 5.2.3 Σχέδι κτιρίου 25 Αλλγή χρήσης, Συντήρηση...199 6 ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΕΣ...200 6.1 ΡΩΓΜΕΣ ΣΕ ΤΟΙΧΟΠΟΙΙΑ....201 6.1.1 Ρωγμές μικρού εύρους...201 1
6.1.2 Μεγάλες Ρωγμές...202 6.1.3 Λοξές ρωγμές...202 6.2 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΥΓΡΑΣΙΑΣ...204 7 ΞΥΛΟ...205 7.1 ΤΟ ΞΥΛΟ ΩΣ ΥΛΙΟ, ΠΛΕΟΝΕΤΗΜΑΤΑ- ΜΕΙΟΝΕΤΗΜΑΤΑ...205 7.1.1 Πλεονεκτήμτ του ξύλου...205 7.1.2 Μειονεκτήμτ του ξύλου...205 7.2 ΕΛΑΤΤΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ...207 7.2.1 Ελττώμτ της μορφής του ξύλου...207 7.2.2 Αντομικά ελττώμτ του ξύλου...207 7.2.3 Ελττώμτ της δομής του ξύλου...208 7.3 ΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΞΥΛΟΥ...209 7.3.1 Ξήρνση του ξύλου...209 7.3.2 Δομική προστσί του ξύλου...210 7.3.3 Χημική προστσί του ξύλου...211 7.4 ΕΙΔΗ ΔΟΜΙΗΣ ΞΥΛΕΙΑΣ...214 7.5 ΜΕΘΟΔΟΙ ΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΠΟΑΤΑΣΤΑΣΗΣ...215 7.5.1 Ενίσχυση δοκών...215 7.5.2 Ανκτσκευή στέγης...215 7.5.3 Πτώμτ...216 8 ΑΠΟΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΥΛΙΩΝ...218 8.1 ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΒΛΑΒΩΝ...218 8.1.1 Γενικά...218 8.1.2 Αιτίες Βλών...218 8.1.3 τηγορίες Βλών...219 8.2 ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΑΙ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΥΛΙΩΝ...221 8.2.1 Γενικά...221 8.2.2 Μέθοδοι Συντήρησης...222 9. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...226 10. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...229 11. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...231 Α.ΕΠΕΞΗΓΗΣΗ ΟΡΩΝ :...231 Β.ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΟ ΥΛΙΟ...233 Γ.ΠΗΓΕΣ ΕΙΟΝΩΝ, ΣΧΕΔΙΩΝ, ΠΙΝΑΩΝ, ΣΧΗΜΑΤΩΝ, ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ...258 Δ. ΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΩΝ...259 Πίνκες λών...259 Πίνκς διώροφων κτιρίων...261 Πίνκς τριώροφων κτιρίων...262 2
3 1. Η ΝΕΟΛΑΣΙΗ ΑΡΧΙΤΕΤΟΝΙΗ O 19 ος ιώνς είνι μι εποχή τεράστιων πολιτικών, πολιτιστικών, κοινωνικών, οικονομικών, κόμ κι δημογρφικών λλγών στην Ευρώπη. Η δημογρφική έκρηξη, άμεση συνάρτηση της λεγόμενης Βιομηχνικής Επνάστσης, ποτελεί γύρω στο 1800 έν γεγονός που οι επιπτώσεις του είνι άμεσες στην ρχιτεκτονική. Οι πόλεις μεγλώνουν με πρωτόγνωρη τχύτητ κι ο πληθυσμός των χωρών γενικότερ. τά τη διάρκει του 19 ου ιών κι στις ρχές του 20 ου ο πληθυσμός της Αγγλίς υξάνετι πό 9 σε 45, της Γερμνίς πό 24 σε 66, των Η.Π.Α. πό 5 σε 123 εκτομμύρι. Το 1871 πό τους 100 Γερμνούς οι 64 ζούσν στην ύπιθρο κι 5 μόνο στις μεγάλες πόλεις. Το 1933 έμεινν μόνο 33 στην ύπιθρο κι 30 στις μεγλουπόλεις. Το Λονδίνο οκτπλσιάσθηκε μέσ σε 150 χρόνι, το Πρίσι μεγάλωσε 2,5 φορές μέσ σε 50 χρόνι. Μέχρι τον 19 ο ιών τ κύρι «θέμτ» της ρχιτεκτονικής είνι εκκλησίες, πλάτι, πύργοι, δημρχεί, στικά σπίτι κι ίλες. Η νέ οργάνωση της ζωής κι της οικονομίς δημιουργούν νέους τύπους κτιρίων κι νέ θέμτ, άγνωστ ή λιγότερο σημντικά μέχρι τώρ: εργοστάσι κι ιομηχνικές γενικά εγκτστάσεις, διοικητικά κτίρι, οδικές ρτηρίες, σιδηροδρομικοί στθμοί, νοσοκομεί, θλητικές εγκτστάσεις, σχολεί, πνεπιστήμι, ιλιοθήκες, κτίρι διεθνών κι τοπικών εκθέσεων, ουλευτήρι, χρημτιστήρι, ίθουσες συνυλιών, μουσεί, θέτρ, δικστικά μέγρ κτλ. Οι επιπτώσεις είνι άμεσες στην πολεοδομική δομή κι κλίμκ με τη δημιουργί διεξόδων κι εκρηκτικών κτστάσεων διιώσεως μέσ στις πόλεις. Φυσική συνέπει είνι ν ρχίσουν προσπάθειες γι τη δημιουργί ιομηχνικών ζωνών, ζωνών κτοικίς κι γενικά ν ρεθεί μι ισόρροπη σχέση νάμεσ στην οικοδομική μάζ, τους ελεύθερους χώρους, το πράσινο κι τις ζώνες κυκλοφορίς. Το πρόλημ της κτοικίς γίνετι σιγά-σιγά «θέμ» σικό γι την ρχιτεκτονική, ιδιίτερ ως μζική κτοικί γι τη στέγση του εργτικού δυνμικού. Οι κερδοσκόποι εκμετλλεύοντι κάθε δυντότητ γι εύκολο πλουτισμό οικοδομώντς κτίρι μζικής διιώσεως, τ slums, τ οποί δημιουργούν έντονες ντιδράσεις κι οδηγούν σε νέες προτάσεις κι λύσεις ρελιστικές ή ουτοπικές (Robert Owen, Ch. Fourier, Ebenezer Howard). Μζί με τ νέ προλήμτ κι ρχιτεκτονικά «θέμτ» ενός εκρηκτικού κι πληθωρικού ιών, οι ρχιτέκτονες έχουν ν λύσουν κι νέ προλήμτ, κτσκευστικά κι μορφολογικά. Δημιουργούντι πό τις πιτήσεις των νέων κτιριολογικών τύπων, λλά
4 εξίσου κι πό τ νέ οικοδομικά υλικά κι τις τεχνικές (μέτλλ, γυλί, μπετόν, σιδηρομπετόν κτλ), που πρέπει ν ρουν τη σωστή κτσκευστική κι μορφολογική έκφρση. Μπροστά στο πλήθος υτό των προλημάτων, που ο χρκτήρς τους είνι σύνθετος κι πολύπλευρος, ο 19 ος ιώνς έδωσε πντήσεις κι λύσεις, που χρκτηρίζοντι πό μι μεγάλη ποικιλί. Σημειώνετι πως δύο είνι οι μεγάλες κτηγορίες οικοδομικών έργων σ' υτήν την περίοδο: )εκείν που έγινν πό ρχιτέκτονες κι )εκείν που οφείλοντι σε μηχνικούς, κηπουρούς, ωρολογοποιούς κτλ. Θ δούμε στη συνέχει με συντομί τις δύο υτές κτευθύνσεις, που στην πργμτικότητ πιστοποιούν τον διχσμό στην ρχιτεκτονική, φινόμενο χρκτηριστικό του 19 ου ιών. Το διάστημ 1750-1800 είνι μι περίοδος γεμάτη πό έντονες πολιτικές κι κοινωνικές ζυμώσεις, που κορυφώνοντι με τη Γλλική Επνάστση κι τις δικηρύξεις της (1789). Η θιά κοινωνική κρίση νάμεσ στη μεγλοστική τάξη του εμπορίου πλιού στυλ κι των νέων δυνάμεων, που δημιουργούντι με τον ιομηχνικό κπιτλισμό, μέλλει ν έχει άμεσες επιπτώσεις στην ρχιτεκτονική. Τυτόχρον γεννιέτι στην ίδι περίοδο μι νέ πολιτιστική κι ιδεολογική κίνηση, που θ δώσει τ ερεθίσμτ κι την έμπνευση γι το μορφολογικό ένδυμ των κτιρίων. Είνι η στροφή προς την Αρχιότητ, την Ελληνορωμϊκή δηλδή περίοδο κι η μελέτη των έργων κι των τρόπων ζωής της. Πρόκειτι γι το γνωστό ιδεολογικό κίνημ του λσικισμού, που κυριρχεί στην Ευρώπη το πρώτο μισό του 19 ου ιών, γι ν το διδεχθεί στη συνέχει ο μορφολογικός πλουρλισμός, γνωστός με το όνομ Εκλεκτικισμός ή Ιστορισμός. Ο λσικισμός δικρίνετι σε δύο σκέλη, τον Ρομντικό λσικισμό κι τη λεγόμενη Επνσττική ρχιτεκτονική. O Νεοκλσικισμός δεν ποτελεί «φυσική» συνέχει των προηγούμενων ρευμάτων, που πορρέουν π' την Ανγέννηση, πρόλο που, όπως κι η τελευτί, δικηρύσσει κι υτός την επιστροφή στ ρχί κλσικά πρότυπ κι χρησιμοποιεί το ίδιο φάσμ τύπων, δηλδή τους ρυθμούς που έχει κληροδοτήσει ο Βιτρούιος. Η πολιτιστική κάμψη, μετά τη σύντομη περίοδο του Ροκοκό κι οι τεράστιες νάγκες που δημιούργησν οι νέες συνθήκες, που σημειώθηκν ήδη, στρέφουν τ πνεύμτ σε νζήτηση νέων προτύπων κι νέων πλισίων ζωής. Αρχικά, εμφνίζετι ως έν ρεύμ που κυριεύει κι ενοποιεί τ πάντ: συγκεκριμέν, στη χρονική περίοδο που εκτείνετι πό το 1770 ως το 1820 περίπου, η ευρωπϊκή ρχιτεκτονική προυσιάζει μι πρωτοφνή ενότητ. Γι πρώτη φορά μάλιστ τ
5 κλλιτεχνικά σύνορ της Ευρώπης χρκτηρίζοντι πό μεγάλη ελστικότητ, περικλείοντς κι περιφερεικές περιοχές- χώρες όπως η Ρωσί, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, η Ιρλνδί, η Νορηγί, η Φιλνδί κι η Ελλάδ οφείλουν στο Νεοκλσικισμό την εθνική ρχιτεκτονική των δημόσιων κτιρίων τους. Ο Νεοκλσικισμός ή κι πλά λσικισμός είνι ο ρυθμός που συνδέετι με τον 19 ο ιών, που ιδιίτερ στην Ευρώπη κι περισσότερο στο Νεοελληνικό κράτος πρήγγε τις «μητρικές» μορφές των πόλεων όπως εξελίχθηκν σήμερ. Το μρτυρούν πόλεις όπως η Ουάσινγκτον κι η Φιλδέλφει, το Δουλίνο κι το Εδιμούργο, το Λονδίνο, το Πρίσι, οι Βρυξέλλες, το Όσλο, το Ελσίνκι, η Αγί Πετρούπολη, το Βερολίνο, το άσελ, η ρλσρούη κι το Μόνχο, το Μπορντό κι η Νάντη. 1.1 ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΝΕΟΛΑΣΙΙΣΜΟΥ Στον πομπώδη, εμφτικό κι τργμένο χρκτήρ του Μπρόκ κι στην ελφρότητ κι πρδοξότητ του Ροκοκό, συνηθίζουμε κτρχήν ν ντιδιστέλλουμε τις «κλσικές» περιόδους κι τους «κλσικούς» δημιουργούς της Ανγέννησης κι του 17 ου ι., οι οποίοι πρόσφερν στο Νεοκλσικισμό δυο σικά θέμτ: τον Πυλών του Πλάντιο κι την ιονοστοιχί του Περό, στην ντολική πρόσοψη του Λούρου. Στο μετίχμιο του 18 ου ι., επιχειρούντι ορισμένες πιο συστημτικές μετρρυθμιστικές κινήσεις, που υιοθετούν ως ολοφάνερο σημείο νφοράς τον Πλάντιο κι υτό, όχι μόνο στην πτρίδ του μεγάλου ρχιτέκτον, τη Βενετί λλά κι στην Αγγλί. Συγκεκριμέν, οι επύλεις του Πλάντιο λειτουργούν ως πρότυπο γι τις γγλικές επύλεις. Ήδη πό το 1715, ο όλεν άμπελ, στο τρίτομο έργο του Vitruvius Britannicus, κλεί τους ρχιτέκτονες κι τους ερσιτέχνες ν τις μιμηθούν. Ένς π υτούς, ο Λόρδος Μπέρλινγκτον, εκδίδει τ έργ του Πλάντιο κι νεγείρει δυο υποδειγμτικά οικοδομήμτ: την ιδιωτική του έπυλη (1725) κοντά στο Λονδίνο, κι την Αίθουσ Συνεδριάσεων (1730) στο Γιορκ, που εμπνέοντι ντίστοιχ πό την υκλική Έπυλη κι την «ιγυπτική ίθουσ» του Βιτρούιου. Το επόμενο στάδιο τοποθετείτι στη Ρώμη του πάπ λήμη ΙΒ (1730-1740), όπου πλάι στο Νικολό Σάλι (1697-1751) κι στο Λουίτζι Βνιτέλι (1700-1773) ο ρχιτέκτονς Αλεσάντρο Γκλιλέι (1691-1737) δημιουργεί το πιο προωθημένο έργο της εποχής, την πρόσοψη της σιλικής του Λτερνού. Ωστόσο, ενώ στη Ρώμη η ιδέ της μετρρύθμισης πρπέμπει στην Ανγέννηση, στη Γλλί, το ρεύμ που ρχίζει ν διγράφετι γύρω στο
6 1745, συνδέετι με τη μεγάλη «κλσική» εποχή του Λουδοίκου ΙΔ. Πρώτος ρχιτέκτονς του Λουδοίκου ΙΕ, ο Ζκ-Ανζ Γκμπριέλ (1698-1782) προσηλώνετι στο πρότυπο υτό, το οποίο στη συνέχει θ κθιερωθεί πό το μεγάλο δάσκλο κι θεωρητικό Ζκ- Φρνσουά Μπλοντέλ (1705-1774). Στην Αγγλί, τις ίδιες νησυχίες πηχεί το έργο του Γουίλιμ Τσέιμπερς (1726-1796), ο οποίος έχει μθητεύσει πλάι στον Μπλοντέλ κι θεωρείτι ως ο κτεξοχήν «επίσημος» ρχιτέκτονς. Στόχος όλων υτών των δημιουργών είνι μι μετρρύθμιση που δε θ πορρίπτει ολοκληρωτικά το πρελθόν λλά θ επιλέγει προσεκτικά τ πρότυπ της. Η ρχική υτή φάση ποκλείτι «πρώτος Νεοκλσικισμός» ή «μπρόκ Νεοκλσικισμός». Την περίοδο της ωριμότητς του ο Νεοκλσικισμός νάγετι σε κόμη πλιότερες εποχές, κι πιο συγκεκριμέν στην ίδι την κλσική Αρχιότητ. Το 1775, ο Λεντού υιοθετεί το δωρικό κίον, που θεωρείτι «ρσενικός» κι πιο «πρωτόγονος» πό τους άλλους κίονες. Το ιλίο του Ιησουίτη Μάρκου-Αντώνιου Λοζιέ: «Εssai Sur l architecture» (Δοκίμιο γι την ρχιτεκτονική, 1753) είνι το έργο-κλειδί γι ν πρκολουθήσει κνείς υτήν την νζήτηση των πρχών, που στο εξής δεν πρεμποδίζετι π το σεσμό στην πράδοση. Εκτός π την Αρχιότητ, ο Λοζιέ συγκτλέγει στις θεμελικές κτκτήσεις της ρχιτεκτονικής κι τη γοτθική τεχνοτροπί, ενώ κτλήγει ν προυσιάσει ως θεμέλιο της ρχιτεκτονικής την πρωτόγονη κλύ των πρώτων νθρώπων. Στο Πρίσι, το ελληνο-γοτθικό πρότυπο εμπνέει το κορυφίο έργο της μεττικής περιόδου, την Αγί Γενειέη του Ζερμέν Σουφλό (1713-1780), το γνωστό Πάνθεον (1756-1790). Ο ρχίος ελληνικός νός ντιπροσωπεύει την πιο γνήσι πέτρινη εκδοχή των σικών δομικών στοιχείων της κλύς: υποστηρίγμτ (κίονες), δοκάρι (επιστήλιο) κι έτωμ. Η γοτθική ελφρότητ κι ευρύτητ του χώρου, η σωστή οργάνωση του υλικού κι οι τεχνικές επινοήσεις, που συνενώνοντι με τον ρχίο ρχιτεκτονικό ρυθμό στην ελεύθερη κιονοστοιχί κι στο επιστύλιο (στη θέση του νγεννησικού τόξου), συντελούν στη μονδικότητ της Αγίς Γενειέης. Πολύ πιο διδεδομένη την εποχή υτή, είνι μι στάση ρχιολογικής πολυμάθεις, σύμφων με την οποί, γι ν κτίσει κνείς με νέο τρόπο, πιτούντι νζητήσεις σχετικές με τις «γνήσιες» πηγές, δημοσίευση των ποτελεσμάτων κι εκτέλεση πιστών ντιγράφων. Έν τξίδι των επίσημων εκπροσώπων της Γλλίς σημτοδοτεί την «επιστροφή στις πηγές» κι τυτόχρον μι στροφή: πρόκειτι γι το τξίδι που πργμτοποιεί το 1751 ο δελφός της κυρίς ντε Πομπντούρ, ο μελλοντικός μρκήσιος του Μρινί προκειμένου ν προετοιμστεί γι τ μελλοντικά του κθήκοντ, ως Γενικός Διευθυντής των
7 Οικοδομημάτων του σιλιά. Ο ίδιος επισκέπτετι την Ηράκλει κι την Πομπηί, ενώ ο Σουφλό φτάνει μέχρι την Ποσειδώνι. Την ίδι στιγμή, ο Τζέιμς Στούρτ κι ο Νίκολς Ρίετ επεξεργάζοντι ήδη έν ολόκληρο ρχιτεκτονικό πρόγρμμ, προνγγέλλοντς τη δημοσίευση του έργου τους: the antiquities of Αthens (Οι Αρχιότητες της Αθήνς). Ωστόσο, κθώς η εκτέλεση του σχεδίου τους κθυστερεί, υποσκελίζοντι πό τον ντγωνιστή κι μιμητή τους Ζιλιάν Ντίντ Λερουά, τ σχέδι του οποίου είνι ιδιίτερ ποκλυπτικά. Το 1758, ο Λερουά δημοσιεύει το έργο του: Les ruines des plus beaux monuments de Grece (Τ Ερείπι των ωριότερων μνημείων της Ελλάδς), ενώ ο πρώτος τόμος των Άγγλων εκδίδετι μόλις το 1762. Πρ όλ υτά, τ σημντικότερ έργ υτού του είδους εκδίδοντι στην Αγγλί. Η Γλλί, σίγουρη γι τη δική της κλλιτεχνική πράδοση, έχει τη δυντότητ ν προχωρήσει σε μι πργμτικά πολύπλευρη νάπτυξη. Αντίθετ, στην Αγγλί, κυριρχεί η μορφή του κλλιεργημένου ερσιτέχνη κι λάτρη ρχιοτήτων, συμούλου ή κόμη κι εμπνευστή (Ετιρεί των Ντιλετάντη), κθώς κι υτή του ρχιτέκτον που δικρίνετι γι τις ρχιολογικές του γνώσεις: πό τον «Αθηνίο» Στούρτ ως το Ρόμπερτ Άντμ, που το 1764 προετοιμάζει συνειδητά το έργο του γι το νάκτορο του Διοκλητινού στο Σπλιτ ή κόμη τον όκερελ κι τον Ίνγουντ, που στη δεκετί 1810-1820, τξιδεύουν στη νότι Ιτλί κι την Ελλάδ, π όπου προσκομίζουν σημντικές νέες γνώσεις. Εξάλλου, ο Στούρτ κι ο Ρίετ κάνουν γνωστά δυο μικρά μνημεί της Αθήνς, τον Πύργο των νέμων κι το Μνημείο του Λυσικράτη, τ οποί γίνοντι, σχεδόν πντού, προσφιλή πρότυπ γι ρχιτεκτονικές κτσκευές κήπων ή κμπνριά εκκλησιών (κωδωνοστάσιο του Σιντ- Πάνκρς στο Λονδίνο, έργο του Ίνγουντ, 1819-1822). Εμφνίζοντι Γάλλοι Αρχιτέκτονες (μετξύ 1755-1790) με μελέτες ουτοπίες, που δεν μπορούν με τ μέσ της εποχής εκείνης ν κτσκευσθούν, είνι με άλλ λόγι, συνειδητές ουτοπίες, που προφητεύουν ένν κόσμο που έρχετι. Η υιοθέτηση ενός προτύπου της κλσικής Αρχιότητς, που θεωρείτι χρονικό, η νάδειξη της πλότητς κι του μνημεικού χρκτήρ, η κθρότητ κι η νηφλιότητ, συνιστούν μι π τις πτυχές της τργμένης υτής εποχής. Στην πόλυτη λογική ντιτάσσετι το συνίσθημ. Στο έργο των τριών «επνσττών» ρχιτεκτόνων, του Μπουλέ(1728-99), του Λεντού (1736-1806) κι του Λεκέ, ορθολογισμός κι πρλογισμός νμιγνύοντι με τρόπο ιδιίτερ ξεχωριστό κι ντιφτικό. Σκιγρφούν μελλοντικές ρχιτεκτονικές μορφές, κριώς λίγο πριν ξεσπάσει η Γλλική Επνάστση. Συλλμάνουν έτσι τ νέ μηνύμτ που έρχοντι, πρώτοι υτοί ντί των ζωγράφων, που είνι κι το συνηθέστερο στην Ιστορί
8 του Πολιτισμού. Τ έργ τους χρκτηρίζοντι πό τη χρήση κνονικών γεωμετρικών σωμάτων (σφίρες, κύοι, κύλινδροι κτλ.), που εκφράζουν κριώς τη διάθεση επιστροφής σε πρωτογενείς μορφές κι δηλώνουν τυτόχρον έν νέο ξεκίνημ. Οι κυριότερες πό τις ουτοπικές υτές μελέτες, θ εμπνεύσουν πρωτοπορικούς ρχιτέκτονες του 20 ου ιών κι θ πργμτοποιηθούν τελικά ως ιδέες στην εποχή μς, λλά με έντονη διφοροποίηση. Η δυσπιστί προς την κληρονομιά της κλλιτεχνικής πράδοσης συνεπάγετι την ξιοποίηση τύπων που ντλούντι είτε π τον κλσικό κόσμο είτε πό ξέν πρότυπ (γοτθικό πρεκκλήσι, κινέζικη πγόδ). Ακόμη, ωθεί στην νζήτηση των ρχέτυπων δομών άλλοτε στη φύση (σπήλιο) κι άλλοτε στην ρχιτεκτονική (κλύ). Στην περίπτωση υτή, ο επιπόλιος χρκτήρς του Ροκοκό συνυπάρχει με τη χρά του πειρμτισμού κι την νζήτηση υπινικτικών συνδυσμών. Γι πράδειγμ, στους κήπους, πρώτ στην Αγγλί κι στη συνέχει σ ολόκληρη την Ευρώπη, τοποθετούντι ρχιτεκτονικές κτσκευές που εμπνέοντι πό τ υστηρά πρότυπ των δωρικών ή των μικρών κυκλικών ιωνικών νών ή, ντίθετ, ποτελούν -χωρίς κμιά μορφολογική ξίωσητπεινά, γρφικά κι κνόνιστ σύνολ, όπως γι πράδειγμ το «δικοσμημένο γρόκτημ». Το πιο διάσημο δείγμ υτού του τύπου είνι το Μικρό Τρινόν, που κτσκευάζετι το 1783 πό το Μικ γι τη Μρί Αντουνέτ, κι περιλμάνει μικρό χωριό, πρτηρητήριο κι νό του Έρωτ. Η ντίθεση νάμεσ στην πολύ υστηρή γεωμετρί των ρχιτεκτονικών σχεδίων κι στην άφθονη λάστηση ντποκρίνετι στη «λτρεί της λογικής κι της φύσης» του Μπουλέ. Στην Αγγλί, στ μέσ του 18 ου ι., η έπυλη συλλμάνετι ως ένς κυικός όγκος κι συνήθως γειτονεύει μ έν πάρκο που μοιάζει φυσικό. Μετά το 1763, με τον τερμτισμό του πολέμου ενάντι στην Αγγλί, η Γλλί ρέσκετι στο λεγόμενο «γγλο-κινεζικό» πάρκο, που θριμεύει στο Πάρκο Μονσό, στην Ερμενονίλ κι στη Μερείλ. Εξάλλου, προκειμένου ν δώσει ρυθμό στο Γλκτοκομείο της Μρίς Αντουνέτς στο Ρμπουγέ, ο Τεενέν ενλλάσσει με επιτυχί τρούλο, ημι-κυλινδρικό θόλο κι μυθολογικό σπήλιο. Ο πειρμτισμός κι η νζήτηση των πλών μορφών (κύος, σφίρ, πυρμίδ) νοίγουν το δρόμο προς τις κλλιτεχνικές ντιλήψεις του 19 ου κι του 20 ου ι. Ωστόσο, σε πρώτη φάση, ο Νεοκλσικισμός εμφνίζετι ως έν συντηρητικό κίνημ κι το σικό του ρεύμ προσντολίζετι τελικά προς μι νεο-ανγέννηση, που ποτελεί τον πιο σίγουρο τρόπο γι ν ικνοποιηθούν οι άμεσες πρκτικές κι χρηστικές νάγκες. Ο συντηρητισμός υτός ξίζει ν τοποθετηθεί πλάι στη συγκινητική κι επνσττική ορμή των ρομντικών. Τελικά, ότν μιλάμε γι «τεχνοτροπί Λουδοίκου ΙΣΤ», δεν πρέπει ν έχουμε κτά νου
9 κάποι πρωτοπορικά επιτεύγμτ λλά μι ρχιτεκτονική που μένει πιστή στους συμτικούς κνόνες κι κλλιεργείτι ευκολότερ στον εσωτερικό διάκοσμο. Αυτό ισχύει κόμη περισσότερο στις επόμενες περιόδους, του Διευθυντηρίου κι της Αυτοκρτορίς. Πράγμτι, στην ιστορί της ευρωπϊκής τέχνης, η τεχνοτροπί του Λουδοίκου ΙΣΤ εμφνίζετι ως η κορύφωση του εκλεπτυσμού στην εσωτερική δικόσμηση, ιδιίτερ γι τ ιδιωτικά διμερίσμτ (π.χ. τ διμερίσμτ της Μρίς Αντουνέτς στο Φοντενεμπλό, που διευθετούντι το 1785 πό τους δελφούς Ρουσό). Εξίσου λμπροί δικοσμητές είνι κι ο Ντε Βελί, ο Λεντού κι ο Μπελνζέ. Πρά την εξέλιξη προς μιν ολοέν κι μεγλύτερη λμπρότητ κι επισημότητ, η περίοδος της Αυτοκρτορίς διτηρεί σε μεγάλο θμό την κομψότητ υτή μάλιστ, την εποχή υτή, τ υφάσμτ, κθώς κι όλο το φάσμ των εφρμοσμένων τεχνών πίζουν πρωτρχικό ρόλο στη δικόσμηση του χώρου. 1.2 ΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Όπως θ περίμενε κνείς, η ιστορική θεώρηση της εποχής υτής σημδεύετι κυρίως π' τη μνημεική ρχιτεκτονική. Οι μετρρυθμιστές, που δικηρύσσουν την ξιοπρέπει κι τη σορότητ, έχουν ρχικά κτά νου τ δημόσι οικοδομήμτ, ενώ οι ρομντικοί οπδοί του Πιρνέζι νζητούν έν άγνωστο μεγλείο. Η ιδεολογί του Διφωτισμού πιτεί πό το κράτος ν νεγείρει όσο το δυντό περισσότερ δημόσι οικοδομήμτ, τ οποί μάλιστ ν τοποθετούντι στην υψηλότερη τάξη ρχιτεκτονικών συμόλων. Τ νάκτορ κι οι εκκλησίες ελττώνοντι κι υτό, πρόλο που οι τελευτίες υιοθετούν στοιχεί π' τους ρχίους νούς κι τις πλιοχριστινικές σιλικές, με ποτέλεσμ ν διθέτουν πό πολύ νωρίς τ γνωρίσμτ που προσιδιάζουν στον πιο λιτό κλσικισμό. Οι πιο συνηθισμένες κι οι πιο πολυτελείς κτσκευές της εποχής είνι τ θέτρ, που μετάλλοντι σε σχολεί ηθικής κι συνγωνίζοντι τις εκκλησίες. Ως ενδεικτικά πρδείγμτ μπορούμε ν νφέρουμε την ομεντί Φρνσέζ, το Οντεόν του Πεΐρ κι του Ντε Βελί, που σχεδιάζετι το 1767 κι ρχίζει ν οικοδομείτι το 1779 στο Πρίσι. Επίσης, το Μεγάλο Θέτρο του Βικτόρ Λουΐ στο Μπορντό (εικ. 1.1), που κτσκευάζετι στ χρόνι 1773-1780 κι τέλος, το Θέτρο του Λεντού στην Μπεζνσόν, το οποίο νεγείρετι στ 1775-1784.
10 Εικόν 1.1 Μεγάλο Θέτρο του Μπορντό(Βordeaux): Η κεντρική κλίμκ κτσκευάστηκε στ χρόνι 1773-1780 πό τον Βίκτορ Λουί. Το 1748, με φορμή την προκήρυξη του διγωνισμού γι το σχεδισμό μις νές Βσιλικής Πλτείς στο Πρίσι, προς τιμήν του Λουδοίκου ΙΕ, πργμτοποιείτι μι εντυπωσική στροφή. Η θρό συμμετοχή φέρνει στην επιφάνει προτάσεις που στις περισσότερες περιπτώσεις διμορφώνοντι με άση το συνδυσμό του Δημρχείου μ' έν σιλικό άγλμ. Από το διγωνισμό υτό θ προκύψει τελικά η σημερινή πλτεί Ομονοίς. Τ σχέδι εμπνέοντι πό τ ιδεολογικά ρεύμτ της εποχής, ενώ μεγάλη είνι κι η συνεισφορά των ερσιτεχνών (συγγρφέων, φιλάνθρωπων, διοικητικών υπλλήλων, επιστημόνων, τεχνικών). Η νέ φηρημένη τυπολτρί μπορεί ν ενντιωθεί κι συνάμ ν συνδυστεί με μιν εξίσου νέ λειτουργικότητ, γεγονός που κτδεικνύει γι μιν κόμη φορά τον μφιλεγόμενο χρκτήρ της εποχής. Ο δυϊσμός υτός διμορφώνετι στους κόλπους των Ακδημιών, κι πρώτ π' όλ της Ακδημίς των Πρισίων, όπου, με την ευκιρί των μεγάλων ετήσιων διγωνισμών (ρείο της Ρώμης), προτείνοντι ιδνικές λύσεις γι την οικοδόμηση μουσείων, ιλιοθηκών, νοσοκομείων, φυλκών, χρημτιστηρίων κι τελωνείων (οι Δημόσιοι Σιτοολώνες του Λ. Α. Ντιμπί, 1797), που δε λμάνουν υπόψη τους κνέν χωροτξικό ή οικονομικό περιορισμό κι πελευθερώνουν τη μεγλοσχημί των ρχίων ρχιτεκτονικών ρυθμών κι της γεωμετρίς. Ο Νικολά Ντιράν (1760-1834) (Jean Nicolas Luis Durand), μθητής του Μπουλέ (Boullee) κι Λεντού
11 (Ledoux) κι κθηγητής στην Πολυτεχνική Σχολή (έχει μόλις ιδρυθεί) (Ecole Polytechnique), ο οποίος επρόκειτο ν έχει σημντική επίδρση στους συγχρόνους του, συστημτοποιεί τ σχέδι υτά κι τ μετφέρει στους μθητές του, ως σχήμτ γι το μέλλον. Δικρίνετι περισσότερο γι το συγγρφικό κι πιδγωγικό του έργο κι λιγότερο γι τ κτίρι που έκτισε. Ο Ντιράν μετουσίωσε τη θεωρί των ουτοπιστών «επνσττικών» ρχιτεκτόνων σε πλουστευμένη κι ορθολογισμένη πράξη, με την έννοι ότι χρησιμοποιεί τ πρωτογενή γεωμετρικά σώμτ- σφίρ, πυρμίδ, κύο, κύλινδρο κτλ.- με μι συνδυστική χρήσιμη στους μθητές του. Οι ευρωπϊκές πόλεις γέμισν με έργ κλσικιστικής μορφολογίς, των οποίων όμως η σύνθεση στηρίζετι στη λογική κι τη συνδυστική των διφόρων τύπων κτιρίων που περιέχοντι στο έργο του «Precis des lecons d architecture», (Πρίσι 1805), έν είδος «Υποδειγμτικού τλόγου» της εποχής του. Το έργο υτό είνι ένς πλήρης οδηγός με κτίρι όλων των κτηγοριών κι τις πρλλγές τους κι ο ρχιτέκτονς δεν είχε πρά ν επιλέξει, νάλογ με την περίπτωση, τον κτλληλότερο συνδυσμό. Ενώ οι όψεις των προτύπων υτών είνι λίγο-πολύ νεοκλσικές, η δομή τους κι ο τρόπος οργνώσεως των επιμέρους μερών υπκούει σε λειτουργικές ρχές κι νάγκες της ποστολής του κτιρίου (εικ. 1.2). Έχουμε έτσι ιστορικό «ένδυμ» σε λύσεις συγχρόνων νγκών της εποχής. Ωστόσο, είνι προφνές ότι τ νέ θέμτ ντποκρίνοντι στις νέες νάγκες, όπως μρτυρούν οι συζητήσεις με φορμή την νοικοδόμηση του Οτέλ - Ντιε στο Πρίσι, μετά την πυρκγιά του 1772 (σχέδιο Πουγέ, 1785), κθώς κι οι ιτλικές, γγλικές κι γλλικές δημοσιεύσεις σχετικά με τ σωφρονιστικά ιδρύμτ. Εικόν 1.2 Durand. Σελίδες με υποδείγμτ κτιρίων πό το ιλίο του, Precis des lecons d architecture,1805.
12 Σε ότι φορά τους χώρους ψυχγωγίς, το 18ο ι. γνωρίζουν μι πρώτη λμπρή φάση, ως ρχιτεκτονικά θέμτ. Στο Λονδίνο, οι ήποι του Βόξχολ συνιστούν έν υποδειγμτικό πρότυπο γι τη διευθέτηση των ντίστοιχων χώρων στο Πρίσι. Ακόμη, νάμεσ στ πιο διάσημ δείγμτ υτού του είδους, θ πρέπει ν νφέρουμε το Πάνθεον, στην Όξφορντ Στριτ του Λονδίνου (1770-1772), που εμπνέετι πό την Αγί Σοφί της ωνστντινούπολης, κθώς κι το ολοσσίο των Ηλυσίων Πεδίων στο Πρίσι (1769, Λουΐ-Ντενί Λε μί). Το μουσείο κι η ιλιοθήκη ποτελούν τ κεντρικά θέμτ του Μπουλέ. Το Μουσείο του Φρειδερίκου (1769-1776) στο άσελ, το Πράντο (1785-1787) της Μδρίτης, το Μουσείο του Πίου λεμεντίνου (1770-1787) κι η Νέ Πτέρυγ (1817-1822) του Βτικνού, το Πλιό Μουσείο (1823-1830) του Βερολίνου κι η Γλυπτοθήκη (1816-1834) του Μονάχου ποτελούν τ πιο ντιπροσωπευτικά δείγμτ του είδους υτού. Στη Γλλί, ο Νεοκλσικισμός ρίσκετι σε πλήρη άνθηση. Η Αίθουσ με το σιτάρι (1763-1767) του Νικολά Λε μί ντε Μεζιέρ κι η Σχολή χειρουργικής (1769-1775) του Γκοντουέν θεωρούντι ευθύς μέσως ληθινά ριστουργήμτ. Στο μετξύ, οι «επνστάτες» ρχιτέκτονες οδηγούν τις τυπολογικές ουτοπίες στο ποκορύφωμ μις «ομιλούσς ρχιτεκτονικής» (architecture parlante) που δίκι ονομάσθηκε έτσι: υστηρή γεωμετρικότητ των όγκων, λιτότητ κι ψυχρότητ, ενώ τυτόχρον είνι φορτισμέν με ένν συμολισμό που «φωνάζει»: οι πύλες των τελωνείων στην περιφέρει της πόλης πρέπει ν είνι μνημειώδεις κι υστηρές γι ν εκφράζουν τη δύνμη του κράτους. Το «σπίτι του κοσμοπολίτη», του Vaudoyer, σε σχήμ ιωρούμενης σφίρς, είνι μι νφορά στη γήινη σφίρ, στον γήινο κόσμο. Γενικά η μορφολογί της ρχιτεκτονικής υτής εκφράζει μι μνημεικότητ ριζοσπστική. Έν άλλο στοιχείο είνι η μεγλομνής διάθεση κι τάση, που θ ποτελέσει σημείο νφοράς σε μετγενέστερ έργ κι μάλιστ σε δημιουργήμτ ολοκληρωτικών κθεστώτων. Ο ρχιτέκτων του Χίτλερ Α. Speer έχει εξκριωθεί ότι γνώριζε τ έργ των ρχιτεκτόνων της Επνσττικής ρχιτεκτονικής, ότν σχεδίζε τ γεμάτ γιγντισμό, μεγλομνί κι μνημεικότητ χιτλερικά οικοδομήμτ, όπως το Kuppelbau της Νές γκελλρίς, δίπλ στην πύλη του Βρνδεμούργου ή το συγκρότημ Zeppelin στη Νυρεμέργη. Στη δεκετί του 1780, ο Λουί Ετιέν Μπουλέ (1728-1799) προσεγγίζει περισσότερο π' όλους την κδημϊκή πράδοση τόσο στην επιλογή των θεμάτων του όσο κι στη σύνθεση των σχεδίων του (Πρίσι, Εθνική Βιλιοθήκη). Αλλά οι τεράστιες διστάσεις κι η ρχιτεκτονική των σκιών μρτυρούν τη δύνμη μις φντσίς που ξεχειλίζει πό εικόνες.
13 Ο λοντ Νικολά Λεντού (εικ. 1.3) (1736-1806) ξεκινά πό έν δικό του σχέδιο του 1774, που προοριζότν γι τις Αλυκές του Αρκ-ε-Σενάν, γι ν συλλάει- μόλις γύρω στο 1800- το ιδνικό σχέδιο της πόλης του Σο, μι πό τις πρώιμες ιομηχνικές πόλεις, που πργμτοποιήθηκε μόνο κτά έν μέρος το οποίο κι δημοσιεύει στο έργο του: L architecture consideree sous le rapport de l art (η Αρχιτεκτονική μέσ πό το πρίσμ της τέχνης, των ηθών κι της νομοθεσίς, 1804). Εικόν 1.3 Το Φράγμ του θρόνου στο Πρίσι.Οικοδομήθηκε το 1788 πό τον λοντ Νικολά Λεντού (Claude Nicolas Ledoux). Ανάμεσ στ άλλ. το σχέδιο υτό περιλμάνει κι μερικές λλόκοτες ρχιτεκτονικές λληγορίες (το Σπίτι των φρουρών των κρηνών, οε σχήμ ρελιού, ο οίκος νοχής Οίκημ, σε φλλικό σχέδιο). Εξάλλου, ο Ζν-Ζκ Λεκέ ντλεί τ σκοτεινά ευρήμτ των σχεδίων του πό μι ψυχολογί που πό ορισμένες πόψεις ρίσκετι πολύ κοντά στον κόσμο του φύσικου. Ο Ζν-Νικολά Ντιράν συνθέτει τόσο το σχέδιο όσο κι την νωδομή με άση έν τετράγωνο κινητό στοιχείο. Αυτή η ομογενοποίηση της ρχιτεκτονικής συνιστά, κτά κάποιον τρόπο, τη σική προϋπόθεση γι την νάπτυξη του Νεοκλσικισμού, οι πρχές του οποίου έτεινν ν ποάλουν τους τύπους που νφέροντν στην οργνική ζωή, όπως γι πράδειγμ την κμπύλη, τη ρευστότητ κι την στάθει, στοιχεί ιδιίτερ προσφιλή στο δυνμικό πνεύμ της προηγούμενης περιόδου. Μπορούμε ν προτείνουμε μι συμολική ερμηνεί των τυπολογικών χρκτηριστικών του Νεοκλσικισμού: η εγκτάλειψη των ενωμένων τύπων κι της δομής σε επάλληλ επίπεδ που σχημτίζουν πυρμίδ γύρω πό έν κεντρικό σημείο θ ντιστοιχούσε στην μφισήτηση της κοινωνικής ιερρχίς, η πομόνωση των τύπων, στο
14 νεογέννητο τομικισμό, ο γεωμετρικός χρκτήρς κι οι κολοσσιίες τους διστάσεις στ φινόμεν της μάζς κι τέλος, η νζήτηση των ρχέτυπων μορφών κι της ρχίς ελληνικής κληρονομιάς στο οινωνικό συμόλιο κι τη δημοκρτί. Ο Νεοκλσικισμός θριμεύει στ έργ που δεν διθέτουν χρηστικό χρκτήρ, κθώς κι στ μνημεί. Ως ενδεικτικά πρδείγμτ, μπορούμε ν νφέρουμε τ εξής: κτρχήν την Πύλη του Βρδεμούργου (1788-1789) του. Γκ. Λάνγκνς στο Βερολίνο, κι τ Πρισινά φράγμτ του Λεντού, που ρχίζουν ν οικοδομούντι το 1785. Έπειτ, τ μνημεί που φιερώνοντι στο Πνεύμ (δεν νεγέρθηκν ποτέ), όπως το ενοτάφιο του Μπουλέ γι το Νεύτων (1784) όπου χρησιμοποιείτι το μοτίο της σφίρς κι του κυλίνδρου κι θυμίζει την υδρόγειο (εικ. 1.4), κόμη, τον υπερυψωμένο δωρικό νό του Γκίλι γι το Φρειδερίκο το Μεγάλο, στο Πότσντμ, τέλος, στο Πρίσι, την εποχή του Νπολέοντ, το Θριμικό τόξο του ρουζέλ των Περσιέ κι Φοντέν, έργο του 1806, κθώς κι το Θριμικό τόξο (1806-1836) του Σλγκρέν. Εικόν 1.4 ενοτάφιο του Νεύτων : εξωτερική άποψη.σχέδιο του Ετιέν Μπουλέ,Πρίσι. 1.3 Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΟΡΦΩΝ Ο Νεοκλσικισμός επιζητά τη συνεχή ευθεί γρμμή κι τη γυμνή, πρθέν επιφάνει. Σε ότι φορά την εξωτερική όψη των κτισμάτων, το λευκό είνι το γπημένο του χρώμ. Διτηρεί μιν ερωτική, θ λέγμε, σχέση με τον κίον, με τις «τεράστιες σειρές κιόνων» κι το «θέμ της περντοσύνης» (Μπουλέ), νεξάρτητ ν πρόκειτι γι το σχέδιο που υποάλλει ο Ντε Βελί στο διγωνισμό του 1752 ή γι το Νυρχείο της Αγίς Πετρούπολης, γι το δικστικό μέγρο της Λυών, που οικοδομείτι το 1835 πό τον Μπλτάρ, ή γι τ μερικνικά κυερνητικά κτίρι της ίδις εποχής. Η κυριρχί της
15 ευθείς γρμμής πειλείτι μόνον π' τον κύκλο, τον τρούλο (Πάνθεον) κι τ μισά τους, που ποδίδοντι ως εξώστες (στις γωνίες του τετργώνου), κόγχες, ημικυλινδρικοί θόλοι ή επίπεδ τόξ. Ο γέρωχος κι νάλφρος χρκτήρς του Όψιμου Μπρόκ ντικθίσττι π' την οριζοντιοποίηση κι το άρος. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι χμηλές νλογίες δίνουν την εντύπωση μις «εντφισμένης» ρχιτεκτονικής. Ο Νεοκλσικισμός εκδηλώνει μι προτίμηση γι τους υπόγειους χώρους κθώς κι μι τάση προς τη νεκροφιλί κι το ρομντισμό των ερειπίων. Με άση τις ντιλήψεις του Νεοκλσικισμού, το σώμ του οικοδομήμτος πρέπει ν εμφνίζετι ως ένς όγκος όσο το δυντόν πιο συμπγής κι ν προυσιάζει επίπεδες επιφάνειες. Όσο γι τον κίον, δεν έχει ως στόχο ν προσφέρει μιν νάγλυφη όψη, οφείλει κυρίως ν εντάσσετι στο οικοδόμημ, ή ν σχημτίζει κιονοστοιχί, όπως σ' ένν ελληνικό νό, ή κόμη ν σχημτίζει μιν οθόνη (συνηθισμένος τύπος πό την εποχή του σχεδίου του Πεΐρ γι το Μέγρο του οντέ στο Πρίσι, 1762). Τ νάγλυφ στοιχεί ρίσκοντι κτά προτίμηση πιο μέσ, ενώ οι κτκόρυφοι φωτισμοί ντικθιστούν σκόπιμ τ νοίγμτ των πρθύρων. Στην πράξη, ωστόσο, υτός ο πουρισμός, υτή η ιδνική πογύμνωση, συμδίζει με τη μεγάλη σημσί που ποδίδουν οι δημιουργοί στη γοητεί της επιφάνεις. Η τελευτί διιρείτι σε μικρότερ τμήμτ που κλύπτοντι με λιγοστά δικοσμητικά υλικά, τ οποί δεν φήνουν ν εμφνιστεί κνένς τόνος ή κίνηση. Στην ρχή χρωμτίζετι με λεπτότητ κι ργότερ, τονίζετι με πιο κθρά κι σκούρ χρώμτ. Μ' άλλ λόγι, χρησιμοποιείτι πλήρως όλο το φάσμ των δικοσμητικών στοιχείων της Ανγέννησης, μάλιστ, τ στοιχεί του γείσου κι των τοίχων χρησιμοποιούντι όπως κριώς είχν υιοθετηθεί πό τη σχολή του Ρφήλ ή όπως έχουν ποκλυφθεί στις πρόσφτες ρχιολογικές νσκφές. Το σκέλος υτό (Ρομντικός λσικισμός) της κλσικιστικής μορφολογίς ξεκινά πό την «νκάλυψη» κτά κύριο λόγο των μορφών του ρχίου ελληνικού κόσμου. Είνι μι ρχιτεκτονική που στηρίζετι στην τεκμηριωμένη, ρχιολογική γνώση μις συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου κι όχι σε μι ουτοπική, πρόλο τον ορθολογισμό της, νφορά σε πρωτογενείς μορφές ζωής κι ρχιτεκτονικής, όπως οι μορφές κι η ιδεολογί της «Επνσττικής ρχιτεκτονικής». Η ντίληψη υτή (που εκφράζετι με την κίνηση των ρχιολόγων κι των ρχιολόγων-ρχιτεκτόνων), συνδυσμένη κι με μι νέ κτνόηση της φύσεως, νπτύσσετι με σφήνει στην Αγγλί. Το πρότυπο εδώ είνι ο Andrea Palladio, ο ρχιολόγος- ρχιτέκτονς της Ώριμης Ανγεννήσεως, που θ ποτελέσει γι τους Άγγλους
16 ρχιτέκτονες σικό πόλο έλξεως. Το έργο του θ μελετηθεί κι θ γνωρίσει μεγάλη διάδοση στ Βρετνικά Νησιά με νάλογη επίδρση στ έργ που δημιουργούντι εκείνη την περίοδο στην Αγγλί (Πλλδινισμός). Επίσης ο νέος τύπος πάρκων- το «landscape garden»-, που διμορφώνετι ελεύθερ κι γρφικά σύμφων με το πρότυπο ενός «φυσικού» περιάλλοντος κι όχι με τους κεντρικούς άξονες της γλλικής ή ιτλικής σχολής, ποτελεί την έκφρση της νές ντιλήψεως κι προσεγγίσεως της φύσεως. Το γγλικό πάρκο χρκτηρίζετι πό μι ελεύθερη οργάνωση στοιχείων (μονοπάτι, λόφοι, συστάδες δένδρων, μικρά περίπτερ, «ερείπι» Γοτθικά, ελληνικοί νοί, κινέζικες πγόδες), όλ συντιρισμέν χωρίς υστηρές γεωμετρικές σχέσεις, λλά με «φυσικό» τρόπο. Αυτή η «φυσικότητ», που επιδιώκετι έι συνειδητά, θ επιδράσει έμμεσ κι στη σύγχρονη ρχιτεκτονική των μηχνικών, λλά κι γενικότερ στην όλη κίνηση της «Μοντέρνς» ρχιτεκτονικής ργότερ, γιτί επιτρέπει ευελιξί στη σύνθεση, που, μετφερμένη στην κτιριολογί, σημίνει ελευθερί στην κάτοψη κι στις όψεις των κτιρίων. Μι νέ σχέση γεννιέτι έτσι νάμεσ στην ρχιτεκτονική κι τη φύση, μι σχέση, που θ επιδράσει κι στον μέχρι τότε κλειστό οργνισμό της πόλης, φήνοντς τη φύση ν εισάλλει ελεύθερ μέσ της. Από τ πρώτ πρδείγμτ των «landscape garden» είνι το πάρκο του Lord Burlington(1695-1753) στο Chiswick, κοντά στο Λονδίνο. Σχεδόν κάθε μεγάλη ευρωπϊκή πόλη θ ποκτήσει σε σύντομο χρονικό διάστημ το δικό της «γγλικό πάρκο» με τη γρφική δομή στη σύνθεση του. Στον τομέ υτό, ο εντ είνι ένς σημντικός πρόδρομος. Στη δεκετί του 1860, κτά κάποιον τρόπο τον διδέχετι ο Ρόμπερτ Άντμ, ο οποίος θυμάζει κι μελετά τον Palladio κι ο οποίος επιδεικνύει μι πλουσιόττη δρστηριότητ. Ακολουθώντς τ ίχνη του Palladio ποτυπώνει με κρίει το νάκτορο τον Διοκλητινού στο Σπλάτο της Δλμτίς κι κάνει προτάσεις γι την νστήλωση του με σύγχρον μεθοδολογικά κριτήρι (διάκριση πλιών-νέων τμημάτων κτλ.). Αυτή του η εμπειρί θ του επιτρέψει τη δημιουργί των προϋποθέσεων γι μι τεκμηριωμένη κλσικιστική μορφολογί, στηριγμένη δηλδή σε άμεση, κριή κι επιστημονική γνώση της ρχιτεκτονικής του ρχίου κόσμου. Το πάθος του 19 ου ιών γι κριείς επιστημονικές μεθόδους κι μετρήσεις, σε συσχετισμό με την ντίληψη του γι μι εξίσου υστηρή επιστημονική θεώρηση της Ιστορίς, διπιστώνετι εδώ έντον. Επίσης κι οι Περσιέ κι Φοντέν, που διπρέπουν στη δικόσμηση. Τ σχέδι ποφεύγουν τη ρευστή σύνδεση των δωμτίων κι προτιμούν την πράθεση χώρων με πρωτότυπ σχήμτ, προσδίδοντς σε κθένν π' υτούς εξτομικευμένο χρκτήρ. ι στον τομέ υτό, ο Άντμ ποδεικνύετι άριστος τεχνίτης.
17 Η έμπνευση ντλείτι πό τ ρωμϊκά υτοκρτορικά λουτρά κι νάκτορ. Ο Ρόμπερτ Άντμ, επιστρέφοντς στην Αγγλί, «εφρμόζει» υτήν την εμπειρί κι γνώση σε νέ κτίρι, όπως κι άλλοι συνάδελφοι του ρχιτέκτονες. Το γνωστότερο έργο του Ρόμπερτ Άντμ είνι έν συγκρότημ κτοικιών στο Λονδίνο (Adelphi Terrace), στο οποίο φίνετι η επίδρση των θεωρητικών κι νστηλωτικών μελετών του στο Σπλάτο. Ο Μρί-Ζοζέφ Πεΐρ (1730-1785), κτά τη διάρκει των σπουδών του στη Ρώμη (1753-1756), συλλμάνει ιδνικές συνθέσεις, που το 1765 δημοσιεύοντι στο έργο του: Oeuvres d architecture (Αρχιτεκτονικά έργ), το οποίο γεννά πληθώρ σχεδίων στην Ακδημί. Αυτός ο τύπος σύνθεσης πντάτι κόμη κι σε χώρους περιορισμένους, π.χ. σε ορισμέν εξεζητημέν δείγμτ ιδιωτικών μεγάρων κι περιπτέρων. Ενδεικτικά, νφέρουμε τον Πύργο του Μονμιζάρ, κοντά στη Ντιζόν, που νεγείρετι π' τον Ντε Βελί στ χρόνι 1764-1772, την Πολυτελή κτοικί του δούκ της Ορλεάνης στο Πρίσι, έργο του Μπρονιάρ, κι το Μέγρο του Μονμορνσί, κτισμένο το 1769 πό το Λεντού. Τέλος, τ σπίτι του ίδιου ρχιτέκτον γι τη δεσποινίδ Γκιμάρ) κι την κυρί ντι Μπρύ, έργ των ετών 1770 κι 1771 ντίστοιχ. Η πυκνότητ των συνθέσεων κορυφώνετι στο έργο του Λεντού. Εξάλλου, νέους δρόμους νοίγει κι ένς χειροτεχνικός σχεδόν τρόπος συνδυσμού των τύπων, που πντάτι κυρίως στ έργ της πρώτης φάσης. Στη φάση υτή νήκει κτρχήν έν έπιπλο, το γρφείο που κτσκεύσε ο Λουΐ λε Λορέν γι τον κύριο Λλί ντε Ζιλί, το οποίο σήμερ φυλάσσετι στο Μουσείο οντέ του Σντιγί, επίσης, η χωρισμένη με πλά πλίσι πρόσοψη του μεγάρου του Σάν, στο Πρίσι, έργο του Π. Λ. Μορό-Ντεσπρού (1727-1793). Τέλος, το έργο: Recueil elementaire d architecture (Βσική συλλογή ρχιτεκτονικής) του Ζ. Φ. Νεφόρζ, που άσκησε μεγάλη επίδρση. Το σικό θέμ κι των τριών υτών έργων, η κτσκευή των οποίων ξεκίνησε την ίδι χρονιά (1757), είνι η ελληνική ρχιτεκτονική πράδοση. Στις ύστερες φάσεις, μετά τη Γλλική Επνάστση, επέρχετι κι πάλι μι χλάρωση των δομών. Ο Τζον Νς (1752-1835), επίσης πό τους πρώτους κλσικιστές ρχιτέκτονες, γίνετι εκφρστής της τάξεως εκείνης των μεγλοστών, που ντλούν τη δύνμη τους πό την νάπτυξη της ιομηχνίς κι την ποικιοκρτί, που την περίοδο υτή κάνει την εμφάνιση της στην Αγγλί. Η νέ υτή κοινωνική τάξη εμφορείτι πό την ιδεολογί του κλσικισμού, τ νθρωπιστικά ιδεώδη, που στην ρχιτεκτονική ρίσκουν την προολή τους με ντιπροσωπευτικά κλσικιστικά κτίρι γι κτοικίες (εικ.1.10). ομψά κι γρφικά, ενσρκώνουν κόμ την ιδέ της «κηπούπολης» (garden city), φού όλες οι κλσικιστικές
18 προσόψεις τους οργνώνοντι έτσι, ώστε ν «λέπουν» προς έν γγλικό πάρκο. Η κλσικιστική υτή μορφολογί, που διδίδετι σύντομ, θ μετφερθεί πό τις πολυτελείς κτοικίες του Λονδίνου, στις οποίες συνενώνει με γρφικό τρόπο τ κλσικά στοιχεί (Regent street) (εικ.1.5), σε λίγο χρονικό διάστημ στ ξενοδοχεί (Ηotel Palaces), που με την πρώιμη νάπτυξη του τουρισμού φυτρώνουν σε κτές, σε λίμνες κι σε άλλες τοποθεσίες της Ευρώπης. Ο Νς έκτισε τεράστι στικά σύνολ που περιλμάνουν εκτός πό τ κλσικιστικά πλάτι κι σε άλλους ρυθμούς, όπως το σιλικό περίπτερο του Βrighton, όπου χρησιμοποιεί ινδικά κι κινεζικά μοτί. Ο ελληνικός νός προσφέρει τον ιδνικό τύπο γι τ πιο ποικίλ περιεχόμεν κι λειτουργίες. Αυτή η συνοπτική, θ λέγμε, ντίληψη του Νεοκλσικισμού ισχύει γι ολόκληρη την Ευρώπη λλά εκδηλώνετι κυρίως στην Αγγλί, όπου ποκλείτι Greek revival (Ελληνική Ανίωση). Γι την κρίει, εμφνίζετι το 1804, με τη διμάχη γύρω πό το Ντάουνινγκ όλετζ του έμπριτζ γι την οικοδόμηση του οποίου ο Τόμς Χόουπ, ένς ερσιτέχνης, πίρνει ως πρότυπο τον Πρθενών κι επιάλλει ως ρχιτέκτον ένν μθημτικό, το Δρ Γουίλκινς. Από τέτοιου είδους προλημτισμούς, που συνδέοντι ήδη με τον ιστορικισμό, πηγάζουν κι πολλά άλλ έργ : κτρχήν, του ίδιου του Γουίλκινς όπως γι πράδειγμ το Περίπτερο του Γκρέιντζ Πρκ του 1809, κι η Εθνική Πινκοθήκη του Λονδίνου (1834). Έπειτ, του Σμιρκ (Smirke), με πιο λμπρό πράδειγμ το Βρετνικό Μουσείο (1823-1847) κι τέλος, το Χρημτιστήριο των Πρισίων (1808-1815) του Μπρονιάρ (Brongniart) κι η Βλχάλ (Wallhalla) του λέντζε (lenze), κοντά στη Ρτισόνη, που όπως κι ο Πρθενώνς, ρίσκετι στην κορυφή ενός λόφου κι δεσπόζει στο γύρω χώρο (1830-1842). Εικόν 1. 5 Nash : τίρι στη Regent street, Λονδίνο. Όπως είνι γνωστό, ήδη πριν την εποχή του Νεοκλσικισμού, ο κίονς έχει
19 μετληθεί σε κενό τύπο, π.χ. ο Μπλοντέλ (Blondel) κι ο Ροντελέ (Ronteler) χρησιμοποιούν τον φηρημένο τεχνικό όρο «σημείο στήριξης». Με τον ίδιο τρόπο, το σύνολο του ρχίου ελληνικού νού χάνει κι υτό τον υποδειγμτικό του χρκτήρ. Στην τελική φάση, χρκτηρίζετι ως υπερολικά δεσμευτικός τύπος κι θεωρείτι διάφορος σε ότι φορά την τέχνη, κι άσκοπ πομπώδης πό ηθικής πλευράς. Η χρησιμοποίηση των τύπων της Αρχιότητς στις νέες κτσκευές, που επιδιώκετι πό την εποχή των Μρινιί (Marigny), Λοζιέ (Laugier) κι Στούρτ (Stuart), κθώς κι το γενικότερο ενδιφέρον γι τη μελέτη της Αρχιότητς ως άσης γι την ιστορί της θεωρίς της ρχιτεκτονικής, φντάζουν υτονόητ γι την Ελληνική Ανίωση. ι όμως, στην πργμτικότητ συμίνει κριώς το ντίθετο. Ο Νεοκλσικισμός γίνετι ο ίδιος μι τεχνοτροπί, ενώ ο ντιπροσωπευτικός του χρκτήρς τον κθιστά κτάλληλο ν εκφράσει έν πολιτικό κι πνευμτικό κύρος γι συγκεκριμένους σκοπούς. Αποκλυπτικό σύμπτωμ της κρίσης ποτελεί το γεγονός ότι, γύρω στ τέλη της δεκετίς του 1820, ξεκινά η συζήτηση γι την πολύχρωμη όψη των ρχίων ελληνικών οικοδομημάτων (Χίτορφ- Ηittorf), που κτρρίπτει το μύθο της πόλυτης κθρότητς της κλσικής ρχιτεκτονικής. 1.4 Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΛΑΣΙΙΣΜΟΥ 1.4.1 Ιτλί Η Ιτλί ποτελεί την φετηρί κι το σημείο νφοράς του Νεοκλσικισμού λλά η ίδι είνι ελάχιστ δημιουργική. Η πόλη κι η Γλλική Ακδημί της Ρώμης ευνοούν την νάπτυξη κι τις ντλλγές νέων ιδεών. Στη Βενετί, σ' έν μονστήρι Φργκισκνών, ο πτέρς άρλο Λοντόλι (Carlo Lodoli) διδάσκει την πλέον υστηρή λειτουργικότητ. H διδσκλί του διδίδετι μέσ πό τ κείμεν του Φρντσέσκο Αλγκρότι (Franzesco Algarotti), το 1753, του Φρντσέσκο Μιλίτσι (Franzesco Milizia), το 1768 κι το 1785, κι του Αντρέ Μέμο (Andrea Memmo), το 1788. Στη Ρώμη, ο Τζοάνι Μπτίστ Πιρνέζι (Giovanni Battista Piranesi, 1720-1778), ένς μάλλον ποτυχημένος ρχιτέκτονς πό τη Βενετί (μονδικό του επίτευγμ είνι η τροποποίηση της Σάντ Μρί ντελ Πριοράτο το 1764), διπρέπει ως χράκτης κι πίζει κυρίως ρόλο εμπνευστή. Δημιουργεί εικόνες που υποάλλουν το μεγλείο της ρχίς ρχιτεκτονικής κι των φντστικών ρχιτεκτονικών στοιχείων που εμπνέοντι π' υτή, τ οποί νμιγνύει κόμη κι με στοιχεί της
20 ετρουσκικής ή της ιγυπτικής τέχνης (λ. τ έργ prima parte de architecture e prospettive, 1743, Carceri (Φυλκές), γύρω στο 1747 κι το 1761 κι το: Diverse maniere di adornare icamini (Ποικίλοι τρόποι δικόσμησης τζκιών, 1769). Το μήνυμ του Πιρνέζι (Ρiranesi) φτάνει ως την Αγγλί, με τη διμεσολάηση του Άντμ (Adam), κι ως τη Γλλί, χάρη στους πολυάριθμους δημιουργούς που επηρεάζοντι έντον π' υτό: Λεζέ (Legeay), Λε Λορέν (Le Lorrain), λερισό (Clerisseau), Σολ (Challe) κ.ά. Σε ντίθεση με την εκρηκτική υτή φντσί, που είνι γεμάτη ντιφάσεις, οι διθέσεις των Ιτλών είνι κυρίως ννεωτικές. Η σχολή υτή γνωρίζει την πιο λμπρή κι διάκοπη νάπτυξη στη Λομρδί, χάρη σε τρεις σημντικούς δημιουργούς: πρώτ, τον Τζουζέπε Πιερμρίνι (Giuseppe Piermarini, 1734-1808), μθητή του Βνιτέλι (Vanvitelli) κι ρχιτέκτον της υλής του Μιλάνου {Ανάκτορο Μπελτζοϊόζο- Palazzo Belgioioso, 1772-1781 κι Θέτρο της Σκάλς, 1776-1778). Έπειτ, το Σιμόνε ντόνι (Simone Cantoni, 1739-1818), το έργο του οποίου προυσιάζει ιδιίτερο ενδιφέρον (Ανάκτορο Σερμπελόνι- Palazzo Serbelloni, 1775-1794, Έπυλη Όλμο [Villa olmo], κοντά στο όμο- Como, 1782-1794) κι τέλος, τον κομψό Λουΐτζι νονικά (Luigi Canonica, 1762-1844). Τ κυριότερ θέμτ κι των τριών υτών κλλιτεχνών είνι το νάκτορο κι το θέτρο, που κυριολεκτικά ποτελούν κοινό τόπο γι την ιτλική ρχιτεκτονική της εποχής. Αντίθετ, στ χρόνι του Νπολέοντ, ο Τζοάνι Αντόνιο Αντολίνι (1756-1841) σχεδιάζειγι το Μιλάνο- μι μεγλόπρεπη Αγορά του Βονπάρτη (1801) κι ο Λουΐτζι νιόλ (Luigi Cagnola, 1762-1833) οικοδομεί εκεί την ρέν κι τ θριμικά τόξ των πυλών της πόλης. Στη Νεάπολη, η κτάστση είνι πρόμοι, κθώς ο Βνιτέλι (Vanvitelli) δημιουργεί πργμτική σχολή (Βσιλική τοικί στην ζέρτ- Caserta, π' το 1751). Μόλις στις ρχές του 19ου ι., νγγέλλετι έν νέο ρεύμ, με το Θέτρο Σν άρλο (San Carlo) (εικ. 1.6), που οικοδομείτι στ χρόνι 1809-1811 π' τον Αντόνιο Νικολίνι (Αntonio Niccolini, 1772-1850). Αρκετά ννεωτικός εμφνίζετι κι ο όζιμο Μορέλι (Cosimo Morelli, 1732-1812), που νπτύσσει τη δρστηριότητ του στ ππικά κράτη. Από το 1782, επιχειρείτι μι νέ δικόσμηση του Διμερίσμτος της Έπυλης Μποργκέζε (Borghese). Ωστόσο, οι πιο ενδιφέρουσες λύσεις της εποχής φορούν στην επέκτση των μουσείων του Βτικνού. Την εποχή της Γλλικής Επνάστσης, ο Λουΐτζι Βλντιέρ (Luigi Valadier, 1762-1839) συμμετέχει στ μεγάλ νπολεόντει σχέδι γι τη Ρώμη: την Πιάτσ ντελ Πόπολο (Ρiazza del Popolo) κι το Πίντσιο (Ρincio), που προορίζοντι ν γίνουν οι «κήποι του Μεγάλου ίσρ» (1813-1820). Εξάλλου, το γεγονός ότι ο Νεοκλσικισμός επιζεί στη Ρώμη μέχρι
21 την εξφάνιση των κρτών της Εκκλησίς, είνι ιδιίτερ ενδεικτικό. Εικόν 1.6 Πρόσοψη του Θεάτρου Σν άρλο στη Νεάπολη.Οικοδομήθηκε πό τον Νικολίνι (Niccolini). τά τη μεττική περίοδο, δρστηριοποιούντι κέντρ ελάσσονος σημσίς, όπως η Πάρμ με τον Ενεμόν Αλεξάντρ Πετιτό (Ennemond Alexandre Petitot, 1721-1801), κι η Βενετί με το Φρντσέσκο Μρί Πρέτι (Francesco Maria Preti, 1701-1774). Αργότερ, στη Βενετί εργάζετι επίσης ο Τζν-Αντόνιο Σέλ (Gian-Antinio Selva, 1751-1819), που νάμεσ στ' άλλ, οικοδομεί το θέτρο Λ Φενίτσε (La Fenice) στ χρόνι 1790-1792, κι το Μικρό νό του νοιάνο (Canoviano), στο Ποσάνιο (Possagno), το 1818. Στην Τεργέστη, συνντάμε το Μτέο Πέρτς (Matteo Persch), κθώς κι τον Πέτερ φον Νόμπιλε (Peter Von Nobile, 1776-1854), που κτσκευάζει την Εκκλησί του Αγίου Αντωνίου (1825-1849). Στην Πάδου, ο Τζουζέπε Ζπέλι (Giuseppe Jappelli, 1783-1852) ξεκινά το 1826 την κτσκευή του φέ Πεντρόκι (Café Pedrocchi). Τέλος, σε μι πιο όψιμη περίοδο, το 1835, η επνσττική ρχιτεκτονική ρίσκει δυνμική πήχηση στ πλίσι των πολεοδομικών εργσιών στο Λιόρνο (Livorno), με το Τσιστερνόνε (Cisternone) του Φρντσέσκο Ποτσιάντι (Francesco Pccianti, 1774-1838). 1.4.2 Ισπνί κι Γλλί Στην Ισπνί, η ιστορί της νεοκλσικής ρχιτεκτονικής σημδεύετι πό δυο πολύ διφορετικές προσωπικότητες: τον Βεντούρ Ροντρίγκεθ (Ventura Rodriguez, 1717-1785) κι το Χουάν ντε Βιλνουέ (Juan de Villanueva, 1739-1811). Ο πρώτος δεν ποσυνδέετι
22 ποτέ ολοκληρωτικά π' το Όψιμο Μπρόκ, μετά το 1760, όμως, δημιουργεί μερικά υστηρά κι λιτά έργ, όπως η Σχολή χειρουργικής της Βρκελώνης (1761) κι η πρόσοψη του κθεδρικού νού της Πμπλόνς (1783). Όσο γι το δεύτερο, με την οικοδόμηση του Πράντο (Prado), πργμτώνει έν πιο ζωντνό σύνολο. Στη Γλλί, η εξέλιξη είνι σφώς πιο λογική πό λλού κι οι περίοδοι πιο ευδιάκριτες. Τ γεγονότ που μπορούν ν θεωρηθούν ως πρχές είνι ρκετά: η επιστροφή του Λεζέ (Legeauy) πό τη Ρώμη, το 1742, το τξίδι του Μρινί (Μarigny) στην Ιτλί, ο διγωνισμός γι τη διευθέτηση της πλτείς Λουδοίκου ΙΕ στο Πρίσι, κθώς κι ορισμέν πρώιμ έργ, όπως τ έπιπλ του Λλί ντε Ζιλί (Lalive de Jully) ή τ σχέδι του Σουφλό (Soufflot) γι το Πάνθεον κόμη, ξεχωρίζουν τ σχέδι γι την πρόσοψη του Άγιου Σουλπίκιου στο Πρίσι, τ οποί επεξεργάστηκε πρώτ (1732-1736) ο Ζν Νικόλ Σερντονί (Jean Nicolas Servandoni, 1695-1766), ρχιτέκτονς του θεάτρου, κι ολοκλήρωσε πολύ ργότερ (1777) ο Σλγκρέν (Chargrin). Η πρώτη φάση ντιστοιχεί στ χρόνι της δρστηριότητς του Ζκ-Ανζ Γκμπριέλ (Jacques Ange Gabriel), ρχιτέκτον της υλής. Αρχικά, γύρω στο 1750, ο Γκμπριέλ κτσκευάζει περίπτερ γι κήπους (π.χ. Γλλικό περίπτερο του Τρινόν- Trianon), διμορφώνοντς ιδνικά σχέδι που εντάσσοντι στη γλλική πράδοση. Στη συνέχει, οικοδομεί τ δυο μεγάλ νάκτορ της πλτείς Ομονοίς, που συνοψίζουν την ιδέ της ντολικής πρόσοψης του Λούρου, με κόμ μεγλύτερη κρίει κι επιτήδευση. Τέλος, ολοκληρώνοντς το μεγάλο σύνολο της Στρτιωτικής σχολής (1751-1788), ο Γκμπριέλ (Gabriel) πργμτοποιεί έν ποφσιστικό ήμ προς το Νεοκλσικισμό. Πάντως, τ ριστουργήμτ του ρίσκοντι στις Βερσλίες : πρόκειτι, έι, γι την Όπερ (1769-1770), κθώς κι το τετράγωνο σχεδόν περίπτερο του Μικρού Τρινόν (Petit Trianon), που οικοδομήθηκε στ χρόνι 1764-1768 γι την ερωμένη του σιλιά κι δικρίνετι γι την υποδειγμτική ομοιογένει του εσωτερικού του δικόσμου. Τη μεττική υτή φάση σημδεύουν κι οι Ζερμέν Σουφλό (Germain Soufflot) κι Πιερ οντάν ντ' Ιρί (Pierre Contant d Ivry, 1698-1777), κθένς με τον τρόπο του. Ο πρώτος με τ κτίρι που νεγείρει στη Λυών (Lyon) στη δεκετί του 1740 (Loge au Change κι Ηotel Dieu), κι ο δεύτερος με ορισμένους εκλεκτικούς τύπους, που θ συνεχιστούν μέχρι το τέλος της στδιοδρομίς του (κυρίως η σιλική με κίονες του Saint Vaast στο Αrras, πό το 1755). Όσον φορά στ ιδιωτικά μέγρ, οι νέοι τύποι ενσωμτώνοντι στην πλιότερη τυπολογί με ργό ρυθμό κι συχνά με τρόπο επιφνεικό. Ενδεικτικά νφέρουμε το Μέγρο Στελέ (Chatelet) του Μτιρέν Σερπιτέλ