4. ZAGREVANJE ZEMLJINE POVRŠINE I ATMOSFERE
4.1 OSNOVNI POJMOVI O TEMPERATURI I TOPLOTI Energija kvan'ta'vna mera različi'h oblika kretanja materije (mehanička, hemijska, električna, ) Mehanička energija: potencijalna (zbog položaja tela u polju neke potencijalne sile) i kine'čka (zbog kretanja tela); Unutrašnja energija: zbir kine'čke i potencijalne energije molekula i atoma. Temperatura odredjena prosečnom brzinom molekula tela => mera unutrašnje kine'čke energije tela Toplota mera predate unutrašnje kine'čke energije; prenosi se sa jednog tela na drugo kada postoji razlika u temperaturama Zakon očuvanja energije: ukupna energija izolovanog sistema je konstantna, energija se ne može stvori' ili uniš'' već samo preći iz jednog oblika u drugi. I princip termodinamike: dovedena toplota nekom sistemu odlazi na promenu unutrašnje energije sistema i na rad koji taj sistem vrši nad okolinom. Promena unutrašnje energije: promena unutrašnje kine'čke energije (promena temperature tela) i promena unutrašnje potencijalne energije (promena strukture, tj. promena faze/agregatnog stanja). Osetna toplota dovedena ili oduzeta toplota koja uzrokuje promenu temperature tela Latentna toplota toplota koja se oslobadja/troši pri faznim prelazima (kondenzacija oslobadja) Mehanizmi prenošenja toplote: Zračenje prenos energije elektromagnetnim talasima Kondukcija (provodjenje) prenos toplote molekularnim putem (najefikasnije u čvrs'm telima) Konvekcija (mešanje) prenos toplote premeštanjem delova fluida (voda, vazduh); u meteorologiji: konvekcija je ver'kalno mešanje, advekcija horizontalno
4.2 ENERGETSKI BILANS SISTEMA ZEMLJA- ATMOSFERA Zemlja sa atmosferom odaje u vasionu isto toplote koliko iz nje prima => srednja godišnja globalna temperatura se malo menja. Energetski bilans sistema Zemlja- atmosfera kao celine Zemljino zračenje propušta atmosfera 100 Pogleda' poglavlja 3.3 (slajd 03-10) i 3.5.1 Kratkotalasno zračenje (100): površina i atm. reflektuju (30); atmosfera apsorbuje 19, površina 51. Zemljino zračenje apsorbuje atmosfera dugotalasno zračenje koje odlazi u vasionu površina predaje atmosferi energiju osetnom (7), latentnom (23) toplotom i zračenjem (117). aps. atm. globalno=direktno+difuzno atmosfersko dugotalasno atmosfera zrači dugotalasno na gore (64) i na dole (96). apsorbuje globalno i atmosfersko dugotalasno
Zbog oblika i položaja Zemlje raspored količine dolazne i odlazne energije nije ravnomeran. Višak energije sa manjih geografskih širina prenosi se na veće atmosferskom i okeanskom cirkulacijom, tj. topli vazduh i voda se transportuju od ekvatora prema polovima a hladni od polova ka ekvatoru. 2/3 transporta vazdušnim strujanjima = 1/3 transport osetne toplote + 1/3 transport latentne toplote (transportuje se topao vazduh i vodena para koja se kondenzuje u hladnijim predelima i oslobadja se dodatna toplota, koja je potrosena u procesu isparavanja vode u tropskim predelima) 1/3 transporta toplote morskim strujama. Srednja godišnja vrednost apsorbovanog kratkotalasnog Sunčevog i emitovanog dugotalasnog zračenja sistema Zemlja- atmosfera. 37 energetska ravnoteža višak energije Više energije dobija nego što gubi Višak energije se transportuje vazdušnim i okeanskim strujama iz manjih ka višim širinama kratkotalasno dugotalasno više energije gubi nego što dobija 37
4.3 TOPLOTNE KARAKTERISTIKE ZEMLJINE POVRŠINE I ATMOSFERE Osobine koje odredjuju način i intenzitet zagrevanja neke sredine/tela: Albedo refleksivnost sredine/tela za Sunčevo zračenje (pogleda' poglavlje 3.4, slajd 03-17) Dijatermnost propustljivost sredine/tela za Sunčevo zračenje (vazduh najviše a za'm voda propuštaju Sunčevo zračenje u dublje slojeve, zemljište ne) Toplotni kapacitet sposobnost sredine/tela da skladiš' toplotu; (Maseni) specifični toplotni kapacitet (specifična toplota, c) količina toplote (Q) koju treba doves' jedinici mase da bi se temperatura promenila (ΔT) za 1 C (toplotni kapacitet po jedinici mase). Q = c m ΔT Zapreminski specifični toplotni kapacitet (zapreminska specifična toplota) količina toplote koju treba doves' jedinici zapremine da bi se temperatura promenila za 1 C (toplotni kapacitet po jedinici zapremine). (voda ima mnogo veću specifičnu toplotu od zemljišta i vazduha => više je potrebno doves' toplote vodi da bi se zagrejala, tj. sporije menja temperaturu; more, jezero, vlažno tlo se sporije/manje greje i hladi od suvog tla i vazduha) Toplotna provodljivost sposobnost sredine/tela da provodi toplotu; Koeficijent toplotne provodljivos[ = količina toplote koja u jedinici vremena prodje kroz jediničnu površinu, pri temperaturnom gradijentu 1 C/m. Toplotna difuzivnost sposobnost sredine/tela da provodi toplotu u odnosu na sposobnost da je skladiš'; pokazuje koliko brzo može da se menja temperatura neke sredine/tela, tj. da se greje/hladi. Koeficijent toplotne difuzivnos[ = = koeficijent toplotne provodljivos'/zapreminska specifična toplota (toplotna provodljivost je proces provodjenja toplote dominantan kod zemljišta, za'm kod vode, kod vazduha najmanja, difuzivnost je najveća kod vazduha, ali kod vazduha i vode toplota se najviše prenosi mešanjem)
4.4 ZAGREVANJE I HLADJENJE KOPNA Zagrevanje i hladjenje kopna zavisi od: albeda, mehaničkog sastava, vlažnos' zemljišta, vegetacionog i snežnog pokrivača. zemljište ima malu specifičnu toplotu => brzo se zagreva i hladi voda ima veću specifičnu toplotu od vazduha => vlažno tlo (umesto vazduha u porama zemljišta je voda) se sporije zagreva/hladi od suvog voda je bolji provodnik toplote od vazduha => vlažno tlo (umesto vazduha u porama zemljišta je voda) bolje provodi toplotu od suvog biljni pokrivač reflektuje i apsorbuje kratkotalasno zračenje i apsorbuje i emituje dugotalasno zračenje => zemljište sa vegetacijom se manje zagreva i hladi nego golo tlo sneg ima veliki albedo za kratkotalasno zračenje i veliku moć apsorpcije i emisije dugotalasnog zračenja, ima slabu toplotnu provodljivost i difuzivnost => snežni pokrivač usporava zagrevanje i hladjenje zemljišta ispod, sprečava gubitak toplote iz zemljišta pri niskim (ispod 0 C) temperaturama vazd. (zaš'tno svojstvo); kada je temp.vazd. iznad 0 C, temp. zemljišta ispod je oko 0 C jer sneg troši toplotu na topljenje.
4.4.1 Dnevni hod temperature površine kopna Zavisi najviše od bilansa zračenja. insolacija > izračivanje : temperatura raste (prepodne); insolacija = izračivanje : temperatura = T x (oko 13h) insolacija < izračivanje : temperatura opada (popodne, noć) T=T n malo posle izlaska Sunca Dnevna amplituda (T x T n ), vrednost T x i T n zavise od: geografske širine, godišnjeg doba, nadmorske visine, ekspozicije terena, vrste i stanja podloge, oblačnos' i prozračnos' atmosfere. (veće zagrevanje u toku dana => veća amplituda) T n T x 4.4.2 Godišnji hod temperature površine kopna Zavisi najviše od bilansa zračenja. Za umerene geografske širine severne polulopte: insolacija > izračivanje : temperatura raste (do jula); insolacija = izračivanje : T=T x (5 nedelja posle najdužeg dana) insolacija < izračivanje : temperatura opada (do zime) T=T n tri nedelje posle najkraćeg dana Godišnja amplituda (najveća razlika sr. mesečnih temp.), zavisi od: geografske širine (raste sa rastom g.š.), nadmorske visine (raste sa porastom nad.vis.), ekspozicije terena (na južnim veća nego na severnim), vrste i stanja podloge (veća kod terena koja se više zagrevaju), oblačnos' (smanjuje amplitudu) i prozračnos' atm. (povećava). T n T x
4.4.3 Promena temperature zemljišta sa dubinom Mehanizam transporta toplote u zemljištu kondukcija (provodjenje) Dnevno kolebanje temp. tla Godišnje kolebanje temp.tla Amplituda: najveća na površini, dubina promena zavisi od 'pa i vlažnos' tla. Dnevno kolebanje: do 25-100cm dubine, T x kasni 2-3h/10cm. Godišnje kolebanje: do 8-30m dubine, Polarni krajevi najdeblji sloj, Umerene g.š. 15-20m, Tropske oblas' najplići sloj, T x i T n kasne 20-30dana/1m. Prekrivenost tla vegetacijom ili snegom dosta smanjuju dnevno i godišnje kolebanje temperature.
4.5 ZAGREVANJE I HLADJENJE VODE voda ima najveću specifičnu toplotu (veliki topl. kapacitet, tj. sposobnost da skladiš' toplotu) => voda sporije i manje menja temperaturu od kopna => toplotni kapacitet 3m vode = toplotnom kapacitetu cele atmosfere voda se može naći u tri agregatna stanja (čvrsto, tečno, gasovito) => pri faznim prelazima troši se ili oslobadja velika kolišina toplote gus'na vode se smanjuje pri zaledjivanju; čista voda je najgušća na 4 C morska voda ima drugačije fizičke i hemijske osobine od čiste vode; tačka mržnjenja zavisi od saliniteta (prosek - 1.9 C), gus'na zavisi od saliniteta (srednji salinitet je 3.5%), u proseku najgušća na - 3.5 C albedo vode zavisi od upadnog ugla zračenja i ustalasanos' površine voda propušta zračenje u zavisnos' od sastava: saliniteta, planktona, talasne dužine (u moru propušta do 10m, u čis'm tropskim morima do nekoliko 100m) voda je slab provodnik toplote, pa je dominantan drugi način zagrevanja dubljih slojeva => dublji slojevi se zagrevaju zbog prodiranja zračenja i ver'kalnih kretanja (mešanja) vode => u dubljim slojevima vode u morima i okeanima je veće dnevno i godišnje kolebanje temperature nego u zemljištu
4.5.1 Dnevni hod temperature vode U toku dana dok traje insolacija (pozi[van bilans toplote) Morska voda: Površinski sloj se zagreva (toplija voda je lakša) i sparava => povećava se salinitet i koncentracija ostalih primesa => postaje teže iako je toplije => tone do dubine iste gus'ne koja je manjeg saliniteta i hladnija => na površinu dolazi hladnija ali lakša voda Slatka voda: Površinski sloj se zagreva i isparava => ima manje primesa od morske i ne postaje teži zbog isparavanja već zbog zagrevanja postaje lakši i ostaje na površini; Isparavanje sa površinskog sloja troši toplotu (hladi se) i može doves' do malog mešanja. U toku noći kada je nega[van bilans toplote Površinski slojevi vode se hlade izračivanjem => postaju teži => tonu a izdiže se lakša toplija voda Slatka voda: Hladjenjem do 4 C voda postaje gušća/teža, na 4 C je najveća gus'na vode, hladjenjem ispod 4 C gus'na ponovo opada => ako se ohladi ispod 4 C prestaje konvek'vno mešanje i hladan sloj ostaje na površini, nastavlja da se hladi i zamrzne se Morska voda: Prisustvo soli menja tačku mržnjenja vode i gus'nu => sprečava zamrzavanje slane vode u umerenim širinama na temperaturama na kojima slatka voda mrzne Dnevna amplituda temperature vode T=T x na površini vode oko 15-16h; T=T n na površini vode 2-3h nakon izlaska Sunca; Morska voda: u tropskim oblas'ma 0.5-1 C, u umerenim oblas'ma 0.1-0.2 C, smanjuje se sa dubinom i oseća se do 30m dubine; Slatka voda: je oko 5 C, smanjuje se sa dubinom i oseća se do 10m dubine.
4.5.2 Godišnji hod temperature vode za severnu U umerenim širinama temperatura površine: godišnji minimum februar- mart godišnji maksimum avgust- septembar Godišnje kolebanje temperature: u okeanima tropskih širina 2-3 C u okeanima umerenih širina 5-8 C u zatvorenim morima i jezerima 15-20 C smanjuje se sa dubinom u okeanima oseća se do nekoliko 100m u zatvorenim morima i jezerima do 60-70m hemisferu toplota se prenosi u dublje slojeve u vodi nego u tlu zbog propuštanja zračenja i mešanja okean kopno razlika u sezonskim temperaturnim promenama morskih i kopnenih površina
4.6 ZAGREVANJE I HLADJENJE VAZDUHA Vazduh najviše kratkotalasnog zračenja propušta => troposfera se greje od Zemljine površine. Temperatura atmosfere menja se zbog: apsorpcije kratkotalasnog i dugotalasnog zračenja, oslobadjanja/trošenja latentne toplote zbog faznih prelaza, razmene osetne toplote sa okolinom difuzijom i konvekcijom (mešanjem); (pogleda' slajd 3, poglavlje 4.2 Energetski bilans sistema Zemlja- atmosfera) Slobodna atmosfera: toplota se prenosi horizontalnim mešanjem (advekcijom) planetarni granični sloj km sloj u kome se oseća u'caj podloge; ver'kalno mešanje dominantno (jača turbulencija ako je jak prizemni vetar ili je veliko zagrevanje podloge) laminarni/molekularni granični sloj cm (kondukcija i difuzija) Temperatura vazduha je zbog svojih radijacionih i toplotnih osobina: u odnosu na temperaturu površine tla danju i le' niža, a noću i zimi viša (slično iznad slatke vode); u odnosu na temperaturu površine mora danju toplijia i noću hladnija.
4.6.1 Dnevni hod temperature vazduha Vazduh se zagreva od podloge => maksimum teperature vazduha kasni za maks. temp. podloge. Dnevni hod temperature vazduha iznad kopna T x podloge je oko 13h => T x vazduha je oko 14h T n vazduha je pred izlazak Sunca Dnevna amplituda vazduha zavisi od is'h faktora kao dnevna amplituda kopna: geografske širine (veća na manjim širinama, najveća u suptropskim oblas'ma) godišnjeg doba (veća le' nego zimi) nadmorske visine i ekspozicije terena (manja na planini, veća na južnim stranama nego na severnim ) vrste i stanja podloge (veća iznad tamnog zemljišta nego svetlog, veće iznad suvog nego vlažnog ) oblačnos' i prozračnos' atmosfere (manja kad je oblačno) Dnevni hod temperature vazduha iznad vode T x se javlja oko 2h kasnije nego T x iznad kopna => T x vazduha iznad vode je oko 15-17h; T n vazduha iznad vode je oko 2h ranije nego iznad kopna. Dnevna amplituda vazduha iznad vode je manja nego iznad kopna.
4.6.2 Godišnji hod temperature vazduha Godišnji tok temperature vazduha usko je povezan sa godišnjim tokom temperature podloge i zavisi od: geografske širine, kon[nentalnos[ (udaljenos[ mora), nadmorske visine (manja ampl. sa većom visinom) vrste i stanja podloge, oblačnos' i prozračnos' atmosfere. 4 [pa godišnjeg toka odredjena geografskom širinom a) Ekvatorijalni 'p b) Tropski 'p a) Ekvatorijalni [p: 2 maksimuma posle ravnodnevnica (maj, oktobar) 2 minimuma posle sols'cija (januar, jul) Amplituda kopno 2-3 C, obala 1 C, okean 0.3 C b) Tropski [p: 1 maksimum, 1 minimum (posle sols'cija) Amplituda raste sa g.š., kopno 10-20 C, okean 5-10 C Monsunski 'p: 2 maks. (glavni pred letnji monsun, sekundarni posle) 2 min. (glavni zimski, sekundarni letnji) c) Tip umerenih širina d) Polarni 'p c) Tip umerenih širina: 1 maksimum (kopno jul, okean avgust) 1 minimum (kopno januar, okean februar) Amplituda raste sa g.š. i sa kon'nentalnošću, kopno 20-40 C i više, okean 10-15 C d) Polarni [p: 1 maksimum (avgust) 1 minimum (mart) Amplituda unutr. kopna 60-65 C, okean 15-20 C Grenland, Antark'k, Kanadska ostrva 30-45 C
4.6.3 Promena temperature vazduha sa visinom u troposferi U troposferi u srednjoj vrednos' temperatura opada sa visinom: zbog udaljavanja od glavnog izvora toplote (Zemljina površina) sa porastom visine sastav vazduha se menja tako da mu raste emisiona a opada apsorpciona moć (smanjuje se sadržaj vodene pare sa visinom) zbog dinamičkog zagrevanja i hladjenja vazduha zbog uzlaznih i silaznih kretanja (vazduh koji se podiže: dolazi na mesto manjeg pri'ska, širi se i hladi se; vazduh koji se spušta: dolazi na mesto većeg pri'ska, smanjuje se zapremina i zagreva se) Ver'kalni temperaturni gradijent srednje atmosfere 0.6 C/100m (temperatura opada sa visinom) Temperaturna inverzija temeratura raste sa visinom Izotermija temperatura se ne menja sa visinom Podela inverzija po visini: prizemne i visinske Podela inverzija po načinu nastanka: inverzija hladjenja i inverzija zagrevanja Podela inverzija po uzroku nastanka: - radijaciona (tlo se brže hladi zračenjem i hladi vazduh iznad), - inverzija spuštanja (silazna kretanja vazduha u atmosferi što dovodi do zagrevanja 'h slojeva), - frontalna (pri nailasku fronta i spajanje tople i hladne vazdušne mase) radijaciona inverzija hladjenja inverzija spuštanja inverzija zagrevanja frontalna
Dnevni i godišnji tok ver'kalnog temperaturnog gradijenta (opadanje temperature sa visinom): najveći je kada je najintenzivnije zagrevanje podloge (u toku dana i le'), najmanji je kada je zagrevanje podloge najmanje intenzivno (u toku noći i zimi). U sloju vazduha uz podlogu: najveća vrednost ver'kalnog temperaturnog gradijenta i njegova kolebanja u vremenu i prostoru. Primer dnevnog toka ver[kalnog temperaturnog gradijenta: radijaciona inverzija (izraženo kada je vedra noć, zbog čega je intenzivno hladjenje podloge izračivanjem) prizemna inverzija hladjenja visinska inverzija Podloga se hladi izračivanjem brže od vazduha postaje hladnija od vazduha, najniži slojevi vazduha predaju toplotu podlozi i hlade se, a za'm se u toku noći hlade i viši slojevi. Kada izadje Sunce tlo apsorbuje kratkotalasno zračenje i zagreva, postaje topije od vazduha i predaje toplotu najnižim slojevima vazduha, koji se prvi zagrevaju, a za'm i viši slojevi.
4.7 UTICAJ TOPLOTE I TEMPERATURNOG REŽIMA NA BILJNI SVET Toplota je jedan od najvažnijih ekoloških činilaca za razviće biljaka, neophodna je biljci tokom celog vegetacionog perioda i reguliše trajanje i tok svake fenofaze. Mera toplote je temperatura pa se toplotni uslovi potrebni za razvoj biljke definišu preko klimatoloških vrednos' izmerene temperature i izvedenih veličina (indeksa) definisanih preko temperature. Temperatura biljke zavisi od temperature okolnog vazduha, ali i temperature zemljišta zbog korenovog sistema. 4.7.2 Temperaturne sume Temperaturna suma odražava koliko toplote će biljka primi' u toku svog razvoja. Biološki minimum (biološka nula, bazna temperatura) je najniža srednja dnevna temperatura vazduha na kojoj biljka započinje svoj razvoj. Kada temperature u toku godine postanu veće od biološkog minimuma počinje period vegetacije i traje dok se temperature u drugoj polovini godine ne spuste ispod biološkog minimuma (za ratarske kulture oko 5 C, za vinovu lozu 10 C, itd ). Ak[vne temperature su srednje dnevene temperature vazduha više od biološkog minimuma. Efek[vna temperatura = ak'vna temperatura biološki minimum Za svaku sortu poznata je vrednost biološkog minimuma i potrebna količina toplote za razvoj u toku vegetacionog perioda (suma ak[vnih temperatura za vegetacioni period). Klimatološkom obradom izmerenih temperatura i dobijanjem klimatskih vrednos' sume ak'vnih temperatura odredjuje se agroklimatski potencijal neke oblas' za gajenje odredjenih poljoprivrednih kultura.
4.7.1 U[caj temperature na životne funkcije biljaka Kardinalne tačke kri'čne vrednos' temp. u okviru kojih se odvijaju osnovni fiziološki procesi: minimum (kri'čna temperatura ispod koje dolazi do prekida fiziološkog procesa), op'mum (najpogodnija temperatura za odvijanje procesa, tj. da' proces se odvija najintenzivnije), maksimum (kri'čna temperatura iznad koje dolazi do prekida fiziološkog procesa). Za svaku sortu biljke i njene fiziološke procese poznate su kardinalane tačke i razlikuju se u zavisnos' od prilagodjenos' biljke na rast u odredjenih klimatskim uslovima. 4.7.3 U[caj visokih temperatura na vegetaciju Visoke temperature u toku perioda vegetacije često su praćene i deficitom snabdevanja vodom (suša) i mogu doves' do oštećenja biljke i u ranijim i u kasnijim fazama razvoja: povećana disimilacija (disanje biljaka) i povećana potrošnja ugljenih hidrata, što iscrpljuje mlade biljke, sagorevanje hlorofila I žućenje lišća, u vreme cvetanja sprečavanje oprašivanja, prevremeno sazrevanje plodova, pojava ožego'na na biljci i plodovima. Agrotehničke mere za ublažavanje nega'vnog u'caja visokih temperatura: navodnjavanje, pravilna upotreba veštačkih djubriva, 4.7.4 U[caj niskih temperatura na vegetaciju Kaljenje proces pripreme biljke za period mirovanja, tj. za zimu, čime s'ču bolju otpornost na niske temperature u toku zime. Moguće štete od jakih zimskih mrazeva: izmrzavanje, očtećenja od ledene kore, uginuće pod visokim snegom, oštećenja usled zimske suše,
4.7.5 Prolećni i jesenji mrazevi Rani jesenji mraz javlja se na početku hladnog perioda u toku godine; štetan ako se javi dok biljka nije završila period vegetacije. Kasni prolećni mraz javlja se na kraju hladnog perioda u toku godine; štetan ako se javi kada je biljka već ušla u period vegetacije, kada je osetljiva na niske temperature. Advek[vni mraz javlja se pri nailasku hladne vazdušne mase, zahvata veću teritoriju, pad temperature prisutan u debljem sloju prizemnog vazduha, može traja' nekoliko dana. Radijacioni mraz javlja se zbog hladjenja zemljine površine izračivanjem u toku noci koja hladi tanji sloj vazduha uz tlo, lokalnog karaktera, javalja se najčešće u toku hladnih vedrih noći. Opasnost od mraza je najveća u kotlinama i dolinama gde se stvara jezero hladnog vazduha, jer je hladan vazduh teži i okolni reljef sprečava njegovo o'canje. Pri agroklimatskoj analizi obavezno je odredi' klimatološki srednji datum pojave ranih jesenjih i kasnih prolećnih mrazeva da bi se utvrdio rizik za gajenje poljoprivredne kulture. 4.7.6 Mere zaš[te od mraza mraz kada se temperatura vazduha spus' ispod 0 C Indirektne mere (preduzimaju se znatno pre pojave mraza): izbor lokacije, pomeranje setve i sadnje, izbor sor', pravilna obrada zemljišta. Direktne mere zasnivaju se na tri principa: (1) očuvanje toplote (pokrivanje biljaka; zadimljavanje paljenjem različi'h materijala nije u upotrebi zbog male efikasnos' i zagadjivanja vazduha; zamagljivanje stvaranje veštačke magle; navodnjavanje jer se vlažno zemljište sporije hladi; orošavanje biljaka stvara se led na biljkama, oslobadja latentnu toplotu i ledena kora sprečava hladjenje biljke), (2) dodavanje toplote (zagrevanje pećima), (3) mešanje vazduha (hladnijeg prizemnog vazduha sa toplijim u višim slojevima propelerima i helikopterima).
Osnovni pojmovi: 4. ZAGREVANJE ZEMLJINE POVRŠINE I ATMOSFERE Oblici energije (potencijalna, kine'čka, unutrašnja), zakon očuvanja energije, I princip termodinamike. Osetna toplota (uzrokuje promenu temperature) i latentna toplota (oslabadja/troši pri faznim prelazima). Mehanizmi prenošenja toplote: zračenje, kondukcija (provodjenje), mešanje (konvekcija, advekcija). Energetski bilans: Zagrevanje atmosfere (poredjano po značajnos'): apsorpcija Zemljinog zračenja, oslobadjanje latentne toplote, apsorpcija Sunčevog zračenja, osetna toplota od podloge. Hladjenje atmosfere: izračivanjem dugotalasnog zračenja (više na dole). Manje g.š. primaju više enrgije apsorpcijom Sunčevog zračenja (veći upadni ugao), višak energije sa manjih g. š. prenosi se na veće atmosferskom i okeanskom cirkulacijom (topli vazduh i voda se transportuju od ekvatora prema polovima a hladni od polova ka ekvatoru). Intenzitet zagrevanja odredjuju: albedo (refleksivnost), dijatermnost (propustljivost za zračenje, zemlja ne propušta), toplotni kapacitet (najveći ima voda), toplotna provodljivost (jedini način transporta toplote u zemljištu), toplotna difuzivnost (najveća kod vazduha). Mešanje je dominantan proces transporta toplote u fluidima. Temperatura površine kopna: maksimalna oko 13h, jul, sa dubinom maksimum pomeren kasnije i slabiji. Temperatura površine vode: veći toplotni kapacitet od zemljišta, sporije menja temperaturu, maksimalna oko 15-16h, avgust- septembar; manje amplitude promene od zemljišta osećaju se do većih dubina zbog propuštanja zračenja i mešanja. Temperatura vazduha: vazduh se najviše greje od podloge, maskimum kasni oko sat za maksimumom temperature podloge (iznad kopna oko 14h, iznad vode oko 15-17h); temperatura vazduha opada sa visinom; temperaturna inverzija temperatura raste sa visinom; podela inverzija; dnevni tok ver'kalnog temperaturnog gradijenta (primer radijacione inverzije). Hladniji vazduh je teži od toplijeg! Indeksi u[caja temperature na biljke, mraz,