Κοινωνικ ς θεωρ ες εν δρ σει. Εννοιολογικός και ιδεολογικός μετασχηματισμός

Transcript

1 Κοινωνικ ς θεωρ ες εν δρ σει Εννοιολογικός και ιδεολογικός μετασχηματισμός

2 ιόρθωση: Μαρ α Αποστολοπούλου Ηλ. επεξεργασ α: Μαρ α Παπαδ κη Εξ φυλλο: ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε Εκδόσεις Τόπος & Αντ νης Γεωργούλας [Οι Εκδόσεις Τόπος ε ναι εμπορικό σ μα της ΜΟΤΙΒΟ Α.Ε.] ISBN Κεντρικ δι θεση: Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομ ου 11473, Αθ να Τηλ.: Fax: Βιβλιοπωλε ο Γενναδ ου , Αθ να Τηλ.: , Fax: Η πνευματικ ιδιοκτησ α αποκτ ται χωρ ς καμ α διατύπωση και χωρ ς την αν γκη ρ τρας απαγορευτικ ς των προσβολ ν της. Κατ το Ν. 2387/20 (όπως χει τροποποιηθε με το Ν. 2121/93 και ισχύει σ μερα) και κατ τη ιεθν Σύμβαση της Β ρνης (που χει κυρωθε με το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδημοσ ευση, η αποθ κευση σε κ ποιο σύστημα δι σωσης και γενικ η αναπαραγωγ του παρόντος ργου με οποιονδ ποτε τρόπο μορφ, τμηματικ περιληπτικ, στο πρωτότυπο σε μετ φραση λλη διασκευ, χωρ ς γραπτ δεια του εκδότη.

3 Αντ νης Γεωργούλας Κοινωνικ ς θεωρ ες εν δρ σει Εννοιολογικός και ιδεολογικός μετασχηματισμός ΕΚΔΟΣΕΙΣ TOΠΟΣ

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική Η υπόθεση Το θεωρητικό μοντ λο...18 Μέρος Ι. Πλαισίωση Κοινωνικές ανακατατάξεις, ιδεολογικός μετασχηματισμός και αλλαγή της κοινωνιολογικής προβληματικής Κεφάλαιο 1 Κοινωνικές ανακατατάξεις και ιδεολογικός μετασχηματισμός Κοινωνικ ς ανακατατ ξεις και εμφ νιση τοπικ ν επιστημολογι ν Τροποπο ηση των κατηγορι ν της σκ ψης και ιδεολογ α...36 Κεφάλαιο 2 Η αλλαγή της κοινωνιολογικής προβληματικής Πολιτιστικ προβληματικ και ηθικ θεωρ α της πολιτικ ς Κοινωνικ αλλαγ και τροποπο ηση των κοινωνικ ν θεωρι ν ιεύρυνση του καταμερισμού της διανοητικ ς εργασ ας και τροποπο ηση των κατηγορι ν της κοινωνιολογικ ς αν λυσης...61 Μέρος ΙΙ. Ανάλυση Από την επιστημολογία στην εννοιοποίηση της συλλογικής δράσης Κεφάλαιο 3 Ιστορικότητα και νέα κοινωνικά κινήματα Θεωρ ες κοινωνικού αντικειμ νου και δρ ση

6 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει 2. Π ραν της κοινωνικ ς φιλοσοφ ας: Η κοινωνιολογ α της δρ σης ως κοινωνιολογ α της γν σης Η εννοιοπο ηση του αντικειμ νου: Ιστορικότητα, σύστημα ιστορικ ς δρ σης και συλλογικ ς συμπεριφορ ς Η αλλαγ του αντικειμ νου: Κοινωνιολογ α και κοινωνικ κιν ματα Η «αλλαγ παραδε γματος»: Από τα κοινωνικ στα πολιτιστικ κιν ματα Κεφάλαιο 4 Διττή ερμηνευτική και ενώσεις ευφυών ατόμων Αναστοχαστικότητα και μεταστροφ της κοινωνικ ς θεωρ ας Αν πτυξη της κοινωνικ ς επιστ μης και μεθοδολογικ μεταστροφ : Η διττ ερμηνευτικ Η θεωρητικ μεταστροφ της κοινωνικ ς επιστ μης: ιττ ερμηνευτικ και διττ αναστοχαστικότητα Η μεταστροφ της θεωρ ας αντικειμ νου: ιττ αναστοχαστικότητα και αναστοχαστικ νεωτερικότητα Από την επιστημολογ α στην πολιτικ δρ ση Κεφάλαιο 5 Η κατασκευή των έμφυλων ταυτοτήτων και η πολιτική τους Κατηγορ ες, αναστοχαστικότητα, θεσεακ ς οπτικ ς Μεθοδολογ α και κοινωνικ ς αξ ες Κειμενικότητα και στρατηγικ ς αποδόμησης του κανόνα Ο κοινωνιολογικός ισολογισμός της πολιτικ ς των μφυλων ταυτοτ των Επιστημολογικ ς κοινότητες και πολιτικ των ταυτοτ των Κεφάλαιο 6 Διττή ιστορίκευση και πεδία Επιστημολογ α και θεωρ α πρακτικ ς Πρακτικ και κατασκευ του αντικειμ νου Θεωρ α κοινωνικού αντικειμ νου: Καταμερισμός της εργασ ας κυριαρχ ας και πεδ α Θεωρ α του επιστημονικού υποκειμ νου: ιττ ιστορ κευση, αναστοχαστικότητα και πολιτικ Επιστημολογ α, κοινωνικ θεωρ α, πολιτικ

7 Περιεχόμενα Κεφάλαιο 7 Συμμετρία και Δίκτυο-Διαδραματιστής Επιστημολογ α, κοινωνιολογ α της γν σης και η γεφύρωσ τους Από την κοινωνιολογ α της επιστημονικ ς γν σης στην κοινωνιολογ α της μετ φρασης Γεφύρωση των δυϊσμ ν και συμμετρικ ανθρωπολογ α Κοινωνιολογικ κατασκευ της ηθικ ς και μετ φραση των καθημεριν ν δοκιμασι ν Από την ηθικ και τη γνωστικ αξιολόγηση στην πολιτικ επιστημολογ α Μέρος ΙII. Εξήγηση Εννοιολογική αλλαγή και ιδεολογικός μετασχηματισμός Κεφάλαιο 8 Στρατηγικές εννοιολογικής αλλαγής Αναστοχαστικότητα: Από την κριτικ της δρ σης του χρόνου στον πολιτιστικό προσανατολισμό της δρ σης Οι θεωρητικ ς στρατηγικ ς αλλαγ ς του κανόνα Κοινωνικ ς θεωρ ες της πολιτικ ς δρ σης Κεφάλαιο 9 Κοινωνιολογία των θεωριών δράσης και της πολιτικής τους δράσης Συνθ κες συν φειας και μετασχηματισμός των κοινωνικ ν θεωρι ν Από τις θεωρητικ ς και κοινωνικ ς συν χειες στην ιδεολογ α Επίλογος Το πρόταγμα της ελευθερίας και το μέλλον της κοινωνιολογίας Η αντικειμενικοπο ηση της δρ σης του χρόνου Από το παρελθόν στο μ λλον της κοινωνικ ς επιστ μης Βιβλιογραφία Ευρετήριο βασικών εννοιών

8

9 Στους φίλους, πού φυγαν βόρεια

10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική Μέσα στον φόβο και στες υποψίες με ταραγμένο νου και ταραγμένα μάτια, λυώνουμε και σχεδιάζουμε το πώς να κάμουμε για ν αποφύγουμε τον βέβαιο τον κίνδυνο που έτσι φρικτά μάς απειλεί. Κι όμως λανθάνουμε, δεν είν αυτός στον δρόμο ψεύτικα ήσαν τα μηνύματα (ή δεν τ ακούσαμε, ή δεν τα νοιώσαμε καλά). Άλλη καταστροφή, που δεν την φανταζόμεθαν, εξαφνική, ραγδαία πέφτει επάνω μας, κι ανέτοιμους πού πια καιρός μας συνεπαίρνει. Κ. Π. Καβάφης, Τελειωμένα (1911)

12

13 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική 1. Η υπόθεση Το βιβλ ο αυτό, παρόλο που αρχικ σχεδι στηκε ως ο δεύτερος Τόμος στις Πολιτικ ς της κοινωνικ ς θεωρ ας 1, αποτελε το τρ το μ ρος μιας ευρύτερης ερευνητικ ς εργασ ας.στην κατακλε δα της παραπ νω εργασ ας, στην οπο α διερευνούσα τη σχ ση αν μεσα στις κοινωνικ ς δομ ς και τις κατηγορ ες της σκ ψης, νοιξα την προοπτικ διερεύνησης της δρ σης, καλύτερα, των σχ σεων αν μεσα στις θεωρ ες της κοινωνικ ς δρ σης και τις επιδρ σεις που ασκούν αυτ ς οι θεωρ ες στον κοινωνικό κόσμο. Μετ το νοιγμα αυτ ς της προοπτικ ς και προκειμ νου να στηρ ξω την υπόθεση της διαλεκτικ ς σχ σης αν μεσα στις θεωρ ες κοινωνικού αντικειμ νου και τον κοινωνικό κόσμο, στρεψα την προσοχ μου προς τη διερεύνηση της ιστορικότητας της κοινωνιολογ ας 2. Αυτ η ν α ρευνα με οδ γησε στην επανεξ ταση του θεωρητικού και μεθοδολογικού πλαισ ου που επεξεργ στηκα στο πρ το βιβλ ο, κ τι που λλαξε ς να βαθμό τον αρχικό μου σχεδιασμό. Στο πρ το βιβλ ο προσπ θησα να δε ξω ότι ο μετασχηματισμός της σχ σης κοινωνικ ν δομ ν και ιδεολογικ ν σχημ των δημιουργε ται διαμ σου της εννοημ τωσης των κατηγορι ν της σκ ψης και εν μ ρει δειξα ότι σε αυτ την εννοημ τωση προβα νουν τα δι φορα ρεύματα της κοινωνικ ς και/ κοινωνιολογικ ς θεωρ ας. εν επεξεργ στηκα λεπτομερ ς τα βασικ στοιχε α αυτ ν των θεωρι ν, αυτ δηλαδ που αποτελούν τον πυρ να της εννοιοπο ησης του αντικειμ νου. Στο Πρόταγμα της ισότητας δειξα ότι οι κοινωνικ ς και οι κοινωνιολογικ ς θεωρ ες χουν κι αυτ ς μια δομ. τσι, βρ σκοντας τις σχ σεις αν μεσα στις κοινωνικ ς δομ ς και τη δομ των κοινωνιολογικ ν θεωρι ν, προσπ θησα να δε ξω ότι η διαλεκτικ της κοινωνικ ς επιστ μης και του αντικειμ νου της δημιουργε ται από τις μορφ ς και τα περιεχόμενα που λαμβ νουν οι ιεραρχικ ς αντιθ σεις οι οπο ες συγκροτούν τις τ σσερις βαθμ δες των στοιχειωδ ν δομ ν της κοινωνιολογικ ς θεωρ ας. Στην παρούσα εργασ α εστι ζω στον ρόλο των κοινωνικ ν επιστημ ν 1. Α. Γεωργούλας, Οι πολιτικ ς της κοινωνικ ς θεωρ ας: Κοινωνικ ς δομ ς και κατηγορ ες της σκ ψης, Αθ να, Gutenberg, Α. Γεωργούλας, Το πρόταγμα της ισότητας και η γ νεση της κοινωνιολογ ας: Εισαγωγ στη διαλεκτικ της κοινωνικ ς επιστ μης και του αντικειμ νου της, Αθ να, Τόπος,

14 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει και, ειδικότερα, της κοινωνιολογ ας. Τούτο προκειμ νου να δε ξω ότι οι φορε ς που στελεχ νουν τις κοινωνικο-επιστημονικ ς, αλλ και τις ανθρωπο-επιστημονικ ς, ομ δες αποτελούν τις γ φυρες μ σω των οπο ων πραγματοποιε ται, κατ τις τελευτα ες δεκαετ ες του 20ού αι να, η διαλεκτικ νοητικού και πραγματικού υποκειμενικού και αντικειμενικού, ατόμου και ολότητας αν προτιμ κανε ς, ατομικ ς δρ σης και δομ ς. Την πραγματοποιούν ωστόσο καθ ς αντικαθιστούν τις βασικ ς κατηγορ ες της κοινωνιολογικ ς αν λυσης (δηλαδ τις κοινωνικ ς τ ξεις, τις επαγγελματικ ς ομ δες και/ τα κοινωνικ στρ ματα) με ν ες κατηγορ ες. Πρόκειται για το φύλο, τη φυλ, την εθνότητα, ακόμη και τις ερωτικ ς προτιμ σεις, τ λος π ντων, ό,τι μπα νει υπό τη σκ πη μιας συλλογικ ς και/ κοινωνικ ς ταυτότητας πρόκειται επ σης για τα κοινωνικ πεδ α, τις εν σεις ευφυ ν ατόμων, τα δ κτυα διαδραματιστ ν και τα ν α κοινωνικ κιν ματα. Αυτ η αντικατ σταση συνεπιφ ρει και την αλλαγ των κατηγορι ν πρόσληψης και αν λυσης της πολιτικ ς δρ σης, καθ ς οι συλλογικο φορε ς με ταξικ ς και κοινωνικο-επαγγελματικ ς αναφορ ς αντικαθ στανται, στο πλα σιο της πολιτικ ς και των πολυσυλλεκτικ ν κομμ των, από λλους φορε ς της υποτιθ μενης συλλογικ ς θ λησης και δρ σης. Τ τοιοι φορε ς ε ναι οι επιστημολογικ ς κοινότητες, οι κοινωνικο διανοούμενοι, οι δημιουργο των μηκυβερνητικ ν οργαν σεων, των ν ων κινημ των και των δικτύων. Πρόκειται δηλαδ για μια βαθι εννοιολογικ αλλαγ. Η παραπ νω εννοιολογικ αλλαγ σχετ ζεται με να βαθύ ιδεολογικό μετασχηματισμό, ο οπο ος συν σταται στην κυριαρχ α των διαφόρων εκδοχ ν της ελευθερ ας. Η αφετηρ α αυτού του ιδεολογικού μετασχηματισμού, από την οπο α και παρ γεται το κυριότερο πρακτικό αποτ λεσμα, συνδ εται με να ε δος κοινωνικ ς αμνησ ας και τούτο καθ ς τα μ λη των παραπ νω ομ δων αποκόπτουν την κοινωνικ τους τροχι από τις ομ δες καταγωγ ς και τοποθετούν τον εαυτό τους στην πρωτοπορ α της αναδι ταξης των σχ σεων κοινων ας και πολιτικ ς. Κ τι που σημα νει ότι αποκόπτουν τον εαυτό τους από την ιστορ α, εν π ση περιπτ σει, από τους προσδιορισμούς που σκησε η ιστορ α στη δικ τους συγκρότηση. Με λλους όρους, ξεχνούν να ιστορικεύσουν τον εαυτό τους με τον διο τρόπο που ιστορ κευσαν τα θεωρητικ ρεύματα που προηγ θηκαν. Ξεχνούν δηλαδ να μελετ σουν τον εαυτό τους τόσο ως αποτελ σματα μιας προηγούμενης διαδικασ ας, όσο και ως φορ α που συμμετ χει στη δημιουργ α της ν ας πραγματικότητας. Σε αυτ τη διαδικασ α αναδι ταξης κεντρικό ρόλο πα ζει το κύριο χα- 16

15 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική ρακτηριστικό αυτ ν των ομ δων που ε ναι η γν ση, όπως θα λεγε ο Μπουρντι, η σχετικ κατοχ μεγ λου όγκου «πολιτιστικού κεφαλα ου» μεταφορ π ντως τελε ως αδόκιμη και κρως περιοριστικ. τσι, σε σχ ση με την προηγούμενη ιδιότητα, η κύρια στόχευση μετατοπ ζεται από το οικονομικό πεδ ο και τις συνυφασμ νες σε αυτό διεκδικ σεις προς την εξουσ α και σε ό,τι την προϋποθ τει. Προϋπόθεση της εξουσ ας της κυριαρχ ας ε ναι η πειθ, απ ναντι εξ λλου στην οπο α τα μ λη αυτ ν των ομ δων προσανατολ ζουν τις κριτικ ς τους διαθ σεις. Η πειθ ωστόσο σχετ ζεται με τη χρ ση συμβολικ ν μ σων, δηλαδ με τη γλ σσα και, υπό αυτό το πρ σμα, η αλλαγ εξαρτ ται από τις επιτελεστικ ς πρ ξεις, δηλαδ από γλωσσικ ενεργ ματα που υποτ θεται ότι υποσκ πτουν τις βεβαιότητες που στηρ χτηκαν π νω σε προηγούμενα γλωσσικ ενεργ ματα. Στο σημε ο ακριβ ς αυτό δημιουργε ται μια ιδια τερη σχ ση αν μεσα στην επιστημολογ α και την πολιτικ. Η επιστημολογ α ε ναι η κριτικ αντιμετ πιση των διαδικασι ν παραγωγ ς της γν σης και του διαχωρισμού της από την ιδεολογ α, δηλαδ από την αυθα ρετη και υποκειμενικ εννοημ τωση του κόσμου και της ύπαρξης. Η πολιτικ παραμ νει π ντα το σχ διο υλοπο ησης των καταστατικ ν ιδε ν-αξι ν της σύγχρονης κοινων ας, δηλαδ της ισότητας και της ελευθερ ας 3. Αυτ τη φορ όμως τουλ χιστον για τις τ σεις της κοινωνικ ς θεωρ ας που εξετ ζω η υλοπο ηση του προτ γματος εξαρτ ται προσδιοριστικ από την αναδι ταξη των σχ σεων δύναμης και κυριαρχ ας κι όχι από την αναδι ταξη των οικονομικ ν σχ σεων, όπως συν βαινε λ γο νωρ τερα. τσι, εν το κύριο α τημα της μεταπολεμικ ς περιόδου ταν η ισότητα, τ ρα το κ ντρο β ρους του ξονα που συνδ ει τις δύο με ζονες ιδ ες-αξ ες μετατοπ ζεται βαθμηδόν προς τη μερι της ελευθερ ας. Αυτ η μετατόπιση πα ρνει δύο διαφορετικ ς μορφ ς. Η πρ τη ε ναι αυτ που δημιουργε ται γύρω από το α τημα αναγν ρισης της διαφορ ς και εμφαν ζεται ως πολιτιστικός φιλελευθερισμός ελευθερ α κ νησης στον χ ρο, επιλογ ς πολιτιστικ ν προτύπων και διαχε ρισης του εαυτού. Η δεύτερη εμφαν ζεται ως οικονομικός φιλελευθερισμός, δηλαδ ως ελευθερ α κ νησης κεφαλα ων, εμπορευμ των, εν π ση περιπτ σει, οικονομικ ν αξι ν. Ο οικονο- 3. Σύμφωνα με τον Ντυμόν, η ισότητα και η ελευθερ α αποτελούν τις δύο κύριες ιδ ες και αξ ες της σύγχρονης ιδεολογ ας, με λλα λόγια, τις συλλογικ ς αναπαραστ σεις της σύγχρονης κοινων ας. Βλ. Λ. Ντυμόν, οκ μια για τον ατομικισμό, ελληνικ μετ φραση Μπ. Λυκούδης, Ευρύαλος,

16 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει μικός φιλελευθερισμός συνεχ ζει να στηρ ζεται σε μια νατουραλιστικ ανθρωπολογ α, η οπο α ουδόλως εγκαταλε πει την ιδ α της αμοιβα ας εξ ρτησης της ωφ λειας και της λογικ ς. Ο πολιτιστικός φιλελευθερισμός στηρ ζεται σε μια ανθρωπολογ α της επιτ λεσης προϋποθ τοντας συχν μια μφυτη, στο ανθρ πινο ε δος, γνωστικ και ηθικ ικανότητα. Εν όμως εξαρτ την απελευθ ρωση από τη γν ση, ορθότερα, από την κριτικ της γνωστικ ς διαδικασ ας, αδυνατε να υφ νει την ισότητα μ σα στους ν ους γνωστικούς ορ ζοντες στα ν α «ιδε δη». Το κριτικό σημε ο, δηλαδ η περ οδος κατ την οπο α αρχ ζει η μετατόπιση, μπορε να τοποθετηθε στην ταραχ δη δεκαετ α του 1960 και στις αρχ ς της δεκαετ ας του Ακολουθ ντας τον Ντυρκ ιμ, μπορε να πει κανε ς ότι πρόκειται για τη μικρ και «αναβρ ζουσα» περ οδο κατ την οπο α τ θενται τα ν α «ιδε δη» 4. Οι ν ες τ σεις των κοινωνικ ν επιστημ ν και της κοινωνικ ς θεωρ ας όταν δεν δημιουργούνται υπό τη σκ πη αυτ ν των ν ων «ιδεωδ ν», προσαρμόζονται σε αυτ. Τοποθ τηση προσαρμογ που, όπως θα δούμε σε αυτό το βιβλ ο, προδι γραψαν και την τροχι τους. Στο μ τρο που η κοινωνικ επιστ μη σχετ ζεται με τη δημιουργ α του ν ου ιδεολογικού μορφ ματος, η αν λυση του τελευτα ου περν, εξ υποθ σεως, μ σα από την κατανόηση του τρόπου που εννοηματ νουν τις κατηγορ ες της σκ ψης οι κοινωνικ ς θεωρ ες που δημιουργούνται στο τ λος του 20ού αι να. Με λλα λόγια, η κατανόηση των διων και των αποτελεσμ των τους περν μ σα από την κοινωνιολογικ αν λυση των κοινωνικ ν περιεχομ νων της εννοημ τωσης και των φορ ων της γν σης που προβα νουν στην εννοημ τωση. 2. Το θεωρητικό μοντέλο Για να αναπτυχθε και εν μ ρει να στηριχτε η προηγούμενη υπόθεση απαιτε ται η κατασκευ ενός θεωρητικού μοντ λου, το οπο ο θα μας βοηθ σει να εξετ σουμε τις κοινωνικ ς θεωρ ες που πραγματοπο ησαν την εννοιολογικ αλλαγ και που, μαζ με αυτ ν, συνεισ φεραν στον μετασχηματισμό του ιδεολογικού μορφ ματος. Το θεωρητικό μοντ λο καλε ται, αφενός, να οργαν νει τα δι φορα επ πεδα της ρευνας και, αφετ ρου, να επιτρ ψει τον 4. E. Durkheim, «Jugement de valeur et jugement de réalité», Revue de Métaphysique et de Morale, 7/

17 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική λεγχο της αποδεικτικ ς διαδικασ ας. Στο μ τρο που το προς διερεύνηση ζ τημα ε ναι οι σχ σεις της κοινωνικ ς θεωρ ας με την πολιτικ, καλούμαστε να βρούμε τις σχ σεις αν μεσα στις εννοιοποι σεις της κοινωνικ ς θεωρ ας και στην ιδεολογ α. Πρόκειται για τις δύο τελευτα ες βαθμ δες της κοινωνικ ς θεωρ ας. Πρόκειται δηλαδ, αφενός, για τη θεωρ α αντικειμ νου και την επιστημολογ α της κοινωνικ ς επιστ μης ( τομο-ολότητα, υποκε μενο-αντικε μενο, αντ στοιχα) και, αφετ ρου, για την ιδεολογ α (ελευθερ α-ισότητα) και την πολιτικ (φιλελευθερισμός-σοσιαλισμός). Η σύνδεση της επιστημολογ ας και των θεωρι ν κοινωνικού αντικειμ νου πραγματοποιε ται, κατ κανόνα, με τη βο θεια ενός αναλογικού μοντ λου, ε τε ε ναι αυτό μιμητικό (θ ατρο, αλληλεπ δραση, κ.λπ.) ε τε ε ναι συστηματικό (σύστημα, δομ, πεδ ο, κ.λπ.). Τούτη η σύνδεση μπορε να σχηματοποιηθε ως εξ ς: Mοντ λα (σύστημα, πεδ ο, θ ατρο, δ κτυο, κ.λπ.) Θεωρ ες γν σης-επιστημολογ α (δομισμός, φαινομενολογ α, κ.λπ.) Θεωρ ες αντικειμ νου (εννοιοπο ηση δρ σης) Η παραπ νω ωστόσο σχηματοπο ηση της σχ σης αν μεσα στη θεωρ α και το αντικε μενο της θεωρ ας παρουσι ζει να σοβαρό μειον κτημα: δεν εμφαν ζει τις διαφορ ς αν μεσα στη γν ση και την ιδεολογ α και, γενικότερα, τις μεταξύ τους σχ σεις. Αυτ ς οι σχ σεις μπορούν να κατανοηθούν με τη βο θεια ενός θεωρητικού μοντ λου, το οπο ο και θα προσπαθ σω να σχηματοποι σω. Θα προχωρ σω στη σχηματοπο ηση εξετ ζοντας με πιο αναλυτικό τρόπο τους όρους με τη βο θεια των οπο ων διατυπ νω την υπόθεση. Μετ από αυτό, θα ε μαστε σε θ ση να δούμε π ς μπορε να διατυπωθε εκ ν ου και συνοπτικ η σχ ση αν μεσα στην επιστημολογ α, την κοινωνικ θεωρ α, την ιδεολογ α και την πολιτικ. Οι θεωρητικ ς προβληματικ ς της κοινωνικ ς επιστ μης περι χουν ορισμ να σταθερ στοιχε α. Αφενός, χουν μια δομ και, αφετ ρου, χουν να 19

18 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει σκληρό πυρ να που αποτελε ται από τις κατηγορ ες της σκ ψης 5. Η δομ τους αποτελε ται από τ σσερις βαθμ δες. Πρόκειται για τον τρόπο που οδηγούνται εννοιολογικ από μια φιλοσοφικ ανθρωπολογ α, διαμ σου της ψυχολογ ας, της ιστορ ας της κοινωνιολογ ας και της επιστημολογ ας, στην πολιτικ. Η πρ τη βαθμ δα συγκροτε ται από την ιεραρχικ αντ θεση αν μεσα στα συναισθ ματα π νω στα οπο α υποτ θεται ότι χτ ζεται η κοινων α (αγ πη-μ σος, αλτρουισμός-εγωισμός, συνεργασ α-ανταγωνισμός). Η δεύτερη συγκροτε ται από τις δύο αντ θετες εκδοχ ς της ιστορ ας (κοινωνικ φυσικ ), η οπο α ρχεται να συμπληρ σει την πρ τη βαθμ δα και να γεμ σει με ανεπεξ ργαστα νο ματα τη δεξαμεν του κοινωνικού χρόνου. Η τρ τη, η οπο α ε ναι η συν χεια των δύο προηγουμ νων, εμπερι χει τους τρόπους οικοδόμησης της κοινων ας (ολότητα- τομο) και, κατ συν πεια, την αιτιακ εξ γηση τη δικαιολόγηση της δρ σης, όπως και την ταξινόμηση που προϋποθ τει κ θε εξ γηση δικαιολόγηση. Η τ ταρτη, τ λος, αφορ στις πολιτικ ς προϋποθ σεις οικοδόμησης της ολότητας γύρω από τις δύο με ζονες αξ ες της σύγχρονης κοινων ας, την ισότητα και την ελευθερ α. Η δομ ωστόσο αποτελε ται και από κ ποια λλα στοιχε α, τα οπο α υπ ρχουν τόσο στον κοινωνικό κόσμο, όσο και στις θεωρ ες περ αυτού. Κατ συν πεια, υπ ρχουν σε όλες τις βαθμ δες, αλλ σε διαφορετικό βαθμό καστο εξ αυτ ν στην κ θε βαθμ δα. Η κοινωνικ αλλαγ συνδ εται στεν με τη διαφορετικ εννοημ τωση αυτ ν των στοιχε ων. Ε ναι αυτ η εννοημ τωση που αν δεν προκαλε, τουλ χιστον νομιμοποιε τους μετασχηματισμούς της δομ ς. Τα στοιχε α αυτ ε ναι οι, κατ Ντυρκ ιμ, κατηγορ ες της σκ ψης: χρόνος, χ ρος, προσωπικότητα, ολότητα, ταξινόμηση, αιτιολόγηση. Ο μετασχηματισμός της κατηγορ ας του χρόνου καλύπτει όλες τις βαθμ δες της δομ ς των θεωρι ν (ας μην ξεχν με ότι το τελικό ζητούμενο για όλες τις κοινωνικ ς επιστ μες ε ναι η εξ γηση η ερμηνε α της δρ σης). Καλύπτει αυτ ν της ψυχολογ ας, με τη μετ βαση ε τε από μια εξελικτικ σε μια αναπτυξιακ ψυχολογ α, ε τε με τη μετ βαση από την πρωτοκαθεδρ α της νόησης στη θετικ αξιολόγηση των συναισθημ των. Καλύπτει αυτ της ιστορ ας και της κοινωνιολογ ας, όπου παρατηρε κανε ς τη μετ βαση από τη σημασιοδότηση των κοινωνικ ν προσδιορισμ ν της ζω ς στα σχ δια ζω ς, στω, στις στρατηγικ ς των υποκειμ νων. Καλύπτει αυτ 5. Για τη δομ, βλ. Α. Γεωργούλας, Το πρόταγμα της ισότητας και η γ νεση της κοινωνιολογ ας, ό.π. Για τις κατηγορ ες της σκ ψης, βλ. Α. Γεωργούλας, Πολιτικ ς της κοινωνικ ς θεωρ ας, ό.π. 20

19 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική της επιστημολογ ας, όπου παρατηρε κανε ς τη μετ βαση από τη συνοπτικ αναπαρ σταση της εξ λιξης στην ιδ α της αναστοχαστικότητας. Καλύπτει, τ λος, την πολιτικ βαθμ δα διαμ σου της μετ βασης από την πρωτοκαθεδρ α της δι κρισης εργασ ας-σχόλης και την ισοκατανομ τους σε όλους τους ανθρ πους, στην ννοια της ευ λικτης εργασ ας, ννοια που καταργε την προηγούμενη δι κριση στο όνομα της ελευθερ ας ως προς την κ νηση και την κφραση του κ θε ανθρ που. (γ) Σχ ματα σκ ψης γν ση, ιδεολογ α, ηθικ, αισθητικ, κ.λπ. (β) Πολιτικ σχ σεις δύναμης αν μεσα σε με ζονες ομ δες (ε) Κατηγορ ες της σκ ψης ολότητα προσωπικότητα χρόνος χ ρος ταξινόμηση αιτιολόγηση-δύναμη (δ) Θεσμο παγ ωση σχ σεων δύναμης σχημ των σκ ψης (α) Κοινωνικ ς σχ σεις αν μεσα σε με ζονες ομ δες και τομα 4η βαθμ δα Με ζονες αξ ες Ισότητα-ελευθερ α 1η βαθμ δα Φιλοσοφικ ανθρωπολογ α νστικτα-συγκιν σειςαξ ες-λογικ 2η βαθμ δα Ιστορ α Κοινωνικ -Φυσικ Στοιχει δεις δομ ς της κοινωνιολογικ ς θεωρ ας 3η βαθμ δα Αντικε μενο λον- τομο ΣΧΗΜΑ Ι: Στοιχειώδεις δομές της κοινωνιολογικής θεωρίας, εννοιολογική αλλαγή και ιδεολογικός μετασχηματισμός. 21

20 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει Το διο συμβα νει με την κατηγορ α του χ ρου, όπου η πλαισ ωση της ψυχολογικ ς, ιστορικο-κοινωνιολογικ ς και της επιστημολογικ ς βαθμ δας ρχεται να συναντηθε με τις ν ες μορφ ς κιν σεων του κεφαλα ου και των ανθρ πων (ν ες μορφ ς μεταν στευσης, τουρισμός, κινητικότητα κεφαλα ου, ν οι διαχωρισμο του αστικού χ ρου, κλπ.). Η ελευθερ α ωστόσο της κ νησης στον χ ρο σκοντ φτει στις ν ες διαιρ σεις που δημιουργ θηκαν σύμφωνα με εξωτερικ ς ως προς το κ θε τομο δυνατότητες, δηλαδ σύμφωνα με οικονομικ ς δυνατότητες. Η κατηγορ α της ταξινόμησης, μετ από την κριτικ που ασκ θηκε στον εθνοκεντρισμό και την υποτιθ μενη διόρθωση της στερεοτυπικ ς σκ ψης, μετασχηματ στηκε στις ν ες κατηγορ ες που ε δαμε νωρ τερα και που αφορούν τόσο στην πρόσληψη όσο και στην αν λυση του κοινωνικού κόσμου. Στο επ πεδο της προσωπικότητας παρατηρε ται η μετ βαση από το τομο στο υποκε μενο και/ από το Εμ να στο Εγ. Η ολότητα ακροβατε αν μεσα στο κρ τος- θνος και σε μια στρεβλ οικουμενικότητα, όπως αυτ εκφρ ζεται στην τρ χουσα ιδ α της παγκοσμιοπο ησης. Τ λος, η κοινωνιο-επιστημονικ αιτιολόγηση αποδεσμεύτηκε από τις δυν μεις που υποτ θεται ότι καθόριζαν τις συμπεριφορ ς των ανθρ πων και μετασχηματ στηκε σε δικαιολόγηση των συμπεριφορ ν σε σχ ση με κ ποιον ισχύοντα κανόνα που αφορ στα δικαι ματα της αναγν ρισης της διαφορ ς και της ελευθερ ας επιλογ ν. Προκειμ νου να καταδειχτούν τα προηγούμενα, η κεντρικ περιοχ στην οπο α θα εστιαστε η προσοχ μου ε ναι οι σχ σεις αν μεσα σε τ σσερα ζεύγη ιεραρχικ ν αντιθ σεων, τα ζεύγη δηλαδ που ορ ζουν τις σχ σεις αν μεσα στην επιστημολογ α, την κοινωνικ θεωρ α και την ιδεολογ α. Το πρ το ζεύγος αφορ στον τρόπο παραγωγ ς γν σης από τις κοινωνικ ς επιστ μες και εμφαν ζεται ως αντ θεση μεταξύ του υποκειμ νου (Υ) και του αντικειμ νου (Α) των κοινωνικ ν επιστημ ν. Το δεύτερο ζεύγος αποτελε ται από τις δύο πηγ ς της θεωρ ας του κοινωνικού αντικειμ νου και εμφαν ζεται ως αντ θεση αν μεσα στο τομο στη δρ ση (Αδ) και την ολότητα τη δομ (Ο). Οι σχ σεις αν μεσα στα δύο αυτ ζεύγη ορ ζουν την εννοιολογικ αλλαγ (ΕΑ) των κοινωνικ ν θεωρι ν (θ). Εφόσον ε μαστε σε μια περ οδο νθησης του ατομικισμού και του υποκειμενισμού, τούτο θα μπορούσε να διατυπωθε με το ακόλουθο ζεύγος σχ σεων: ΕΑθ=[(+Αδ).(-Ο)] / [(+Υ).(-Α)]. Τα ρεύματα όμως της κοινωνικ ς θεωρ ας, με των οπο ων τη συνεισφορ διαμορφ νεται τούτη η σχ ση, δεν υπ ρχουν σε κοινωνικό κενό. Απο- 22

21 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική τελούν, αφενός, μ ρος μιας προηγούμενης θεωρητικ ς παραγωγ ς ως προς την κατανόηση του κοινωνικού κόσμου την εννοιοπο ηση της κοινωνικ ς δομ ς και, αφετ ρου, οι διοι οι παραγωγο κοινωνικ ς θεωρ ας γν σης ε ναι ενταγμ νοι στη διαδικασ α μετασχηματισμού της κοινωνικ ς δομ ς 6. πως σημε ωσα νωρ τερα, οι θεωρ ες που κατασκευ στηκαν για την κατανόηση του κοινωνικού μετασχηματισμού που εκτυλισσόταν κατ τις τρεις δεκαετ ες μετ τον Β Παγκόσμιο πόλεμο, κιν θηκαν αν μεσα σε δύο πόλους: αυτόν της κοινωνικ ς κινητικότητας και αυτόν της κοινωνικ ς αναπαραγωγ ς. Πολιτικ, οι δύο προβληματικ ς συνδ θηκαν με τον φιλελευθερισμό (Φ) και τον σοσιαλισμό (Σ), αντ στοιχα. Οι αξ ες οι οπο ες, grosso modo, καθοδ γησαν και νομιμοπο ησαν την παρ λληλη και ταυτόχρονα συνθετικ και/ συγκρουσιακ κ νηση των δύο πόλων ε ναι αυτ ς της ελευθερ ας (Ε) και της ισότητας (Ι), αντ στοιχα. Σε αυτό το επ πεδο, το οπο ο συνιστ το ιδεολογικό μόρφωμα (ΙΜ) μιας περιόδου, η σχ ση μπορε να γραφε ως εξ ς: ΙΜ= [(+Φ).(-Σ)] / [(+Ε).(-Ι)]. Εφόσον λοιπόν η σημεριν δομ αποτελε τον μετασχηματισμό μιας προηγούμενης, μ σα στη διαδικασ α μετασχηματισμού εντ σσονται και οι διες οι κοινωνικ ς θεωρ ες οι οπο ες διαμ σου της εννοιολογικ ς τους αλλαγ ς περι γραψαν και, κ ποιες από αυτ ς, προδι γραψαν και νομιμοπο ησαν τον ιδεολογικό μετασχηματισμό. Συνεπ ς, στην δια τη διαδικασ α υπ ρχουν τα κοινωνικ στρ ματα από τα οπο α προ ρχονται στα οπο α εντ σσονται οι κοινωνικ ς ομ δες και/ οι κοινωνικ ς κατηγορ ες που, αφενός, επιχειρούν ακολουθούν τη στροφ και, αφετ ρου, επικυρ νουν την τελευτα α με τη δρ ση τους. Αυτό σημα νει ότι η προσοχ εστι ζεται, εξ υποθ σεως 7, στις συνθετικ ς τ σεις της κοινωνικ ς θεωρ ας και στα ν α και μεσα α κοινωνικ στρ ματα που επεξεργ ζονται απλ προσλαμβ νουν τα προτ γματα των συνθετικ ν τ σεων. Ε ναι εξ λλου αυτ τα στρ ματα που καλύπτουν τη θεσμικ δι σταση, δηλαδ την κανονιστικ παγ ωση, των ν ων προταγμ των. Τ λος, το τρ το επ πεδο αφορ στον ιδεολογικό μετασχηματισμό και στη σχ ση του με τον μετασχηματισμό των κοινωνικ ν 6. Η αν πτυξη και αν λυση πραγματοποιούνται στο Μ ρος ΙΙΙ. 7. Τούτο στο μ τρο που, όπως δειξα αλλού, οι κύριες τ σεις της κοινωνιολογ ας αποτελούν προσπ θειες ανεύρεσης μιας μεσότητας αν μεσα σε δύο ακρα ους κοινωνικούς, πολιτικούς και ιδεολογικούς πόλους της σύγχρονης κοινων ας. Βλ. Α. Γεωργούλας, Το πρόταγμα της ισότητας και η γ νεση της κοινωνιολογ ας, ό.π., Κ

22 Αντώνης Γεωργούλας: Κοινωνικές θεωρίες εν δράσει δομ ν. πως δειξα σε να προηγούμενο βιβλ ο, τούτη η διαδικασ α πραγματοποιε ται μ σα από την τροποπο ηση των κατηγορι ν της σκ ψης 8. Η τροποπο ηση λοιπόν της καθεμ ας από τις κατηγορ ες ε ναι συν ρτηση της αλλαγ ς της θεωρ ας [(+Αδ).(-Ο)] / [(+Ε).(-Ι)], του μετασχηματισμού της ιδεολογ ας [(+Φ).(-Σ)] / [(+Ε).(-Ι)] και του μετασχηματισμού των κοινωνικ ν δομ ν, δηλαδ των κοινωνικ ν τ ξεων. Ιδεολογ α 1. Ελευθερ α 2. Ισότητα 2. ομ Κοινωνικ θεωρ α 1. ρ ση Κοινωνιολογικ ς Κατηγορ ες (αναστοχαστικότητα) Πολιτικ (θεσμοπο ηση) [Παγ ωση σχ σεων δύναμης στους κανόνες ρύθμισης της κοινωνικ ς ζω ς] 1. Υποκε μενο 2. Αντικε μενο Επιστημολογ α Σχήμα ΙΙ: Ο ιδεότυπος της εννοιολογικής αλλαγής και του ιδεολογικού μετασχηματισμού. Η προηγούμενη σχ ση αν μεσα στην επιστημολογ α, την κοινωνικ θεωρ α και την πολιτικ, κ τι που σημα νει το διο, αν μεσα στην κοινωνιο-επιστημονικ γν ση και την ιδεολογ α, συνιστ και το κύριο ζητούμενο γύρω από το οπο ο σχηματ στηκε η κεντρικ υπόθεση αυτ ς της εργασ ας. Για να στηριχτε αυτ η υπόθεση, χωρ ζω την εργασ α σε τρ α Μ ρη. Στο Πρ το Μ ρος εξετ ζω την εννοιολογικ αλλαγ και την αλλαγ της κοινωνιολογικ ς προβληματικ ς σε σχ ση με τις κοινωνικ ς ανακατατ - 8. Α. Γεωργούλας, Οι πολιτικ ς της κοινωνικ ς θεωρ ας, ό.π. 24

23 Εισαγωγή: Επιστημολογία, κοινωνική θεωρία, ιδεολογία, πολιτική ξεις, ακριβ στερα, τις ανακατατ ξεις στο επ πεδο του καταμερισμού της εργασ ας, εστι ζοντας στη διεύθυνση των μορφωμ νων κοινωνικ ν στρωμ των. Στο εύτερο Μ ρος αναλύω, μ σα από το πρ σμα που ανο γουν οι σχ σεις αν μεσα στην επιστημολογ α και την πολιτικ, τις με ζονες κοινωνικ ς θεωρ ες, οι οπο ες χουν αφετηρ α μια κοιν επιστημολογικ στ ση, την αναστοχαστικότητα, αλλ κατασκευ ζουν τόσο διαφορετικούς συλλογικούς διαδραματιστ ς, όσο και διαφορετικ ς πολιτικ ς οντότητες. Τ λος, στο Τρ το Μ ρος και στηριζόμενος στην προηγηθε σα αν λυση, εξηγ τις σχ σεις αν μεσα στην εννοιολογικ αλλαγ και τους ιδεολογικούς μετασχηματισμούς. 25