Transcript

1 Καλώς ήρθατε στη Θεωρία Γραμμικών Τελεστών! (712) Χειμερινό Εξάμηνο

2 Περιεχόμενα 1 Εισαγωγικά 2 Γραμμικοί χώροι 3 Χώροι με εσωτερικό γινόμενο 4 Χώροι Hilbert 5 Συνεχείς γραμμικές μορφές. Θεώρημα Riesz 6 Ορθοκανονικές Βάσεις. Ισομορφισμοί 7 Η πλήρωση. Ο χώρος L 2 8 Φραγμένοι τελεστές 9 Ο συζυγής τελεστής 10 Κατηγορίες τελεστών 11 Θετικοί τελεστές 12 Προβολές 13 Συμπαγείς Τελεστές 14 Το φασματικό Θεώρημα Αναλλοίωτοι υπόχωροι Ιδιοτιμές και ιδιοδιανύσματα Το Φασματικό Θεώρημα όταν dimh < Το Φασματικό Θεώρημα για συμπαγείς τελεστές

3 Τελεστές Γουατ ιζ αν Οπερέιτωρ; Αλίκη Τελεστής/Channel Βασίλης

4 Τελεστές Γουατ ιζ αν Οπερέιτωρ; Παράδειγμα 1. T : f a 1 f + a 2 f + a 3 f : διαφορικός τελεστής (εδώ a i «καλές» συναρτήσεις). Πού ορίζεται; Στον χώρο C 2 (Ω). Ορίζεται η T (f ) όταν η f δεν παραγωγίζεται; Μήπως αρκεί να παραγωγίζεται με την «ασθενή έννοια»; Εστω f, g -παραγωγίσιμες, με συμπαγή φορέα. Τότε + fg = [fg] + f g = f g, οπότε f g = fg. Οπότε ορίζω ασθενή παράγωγο της f μια h = h f που ικανοποιεί hg = f g για κάθε g -παραγωγίσιμη. Τώρα ο T μπορεί να ορισθεί σε «μεγαλύτερο» χώρο. Παράδειγμα 2. T :. [a i,j ]. x 1 x n x 1 x n (x i C,[a i,j ] M n (C))

5 Τελεστές Παράδειγμα 3. T : f (Tf )(x) = 1 2π 2π 0 g(x y)f (y)dy: ολοκληρωτικός τελεστής (εδώ g «καλή» συνάρτηση, 2π-περιοδική) Παρατήρηση: Αν f n (x) = e inx βρίσκω Tf n = ĝ(n)f n (n Z), f 1... ĝ( 1) f 1 δηλαδή T : f ĝ(0) 0... f 0 f ĝ(1)... f Ο T διαγωνοποιήθηκε!... Ως προς την {f n : n Z}. Είναι γραμμ. ανεξάρτητα. Γιατί; Γιατί είναι ορθοκανονικά. Άρα είναι βάση του χώρου που παράγουν. Ο χώρος αυτός δεν είναι πλήρης, είναι όμως πυκνός στους χώρους που ενδιαφέρουν στην Ανάλυση...

6 Γραμμικοί χώροι K είναι το σώμα R ή C. Ορισμός Ενα X /0 λέγεται K-γραμμικός χώρος αν είναι εφοδιασμένο με δύο πράξεις + : X X X και : K X X ώστε (Ι) Αξιώματα της πρόσθεσης: x,y,z X, (i) x + y = y + x. (ii) x + (y + z) = (x + y) + z. (iii) 0 X ώστε x X, 0 + x = x. (iv) x X ( x) X ώστε x + ( x) = 0. (ΙΙ) Αξιώματα του πολλαπλασιασμού: x,y X και λ,µ K, (i) λ(µx) = (λ µ)x. (ii) 1x = x. (iii) λ(x + y) = λx + λy. (iv) (λ + µ)x = λx + µx.

7 Παραδείγματα Γραμμικών Χώρων Το C. Αν n N, ο C n που αποτελείται από όλες τις n-αδες μιγαδικών αριθμών, x = (x(1),x(2),...,x(n)) με πράξεις κατά συνεταταγμένη. Γράφουμε καμμιά φορά τα στοιχεία του C n ως διανύσματα-στήλες (column vectors). x(1). = [x(1),...,x(n)] T. x(n) (το σύμβολο T σημαίνει «ανάστροφος» (transpose).

8 Παραδείγματα Γραμμικών Χώρων ΙΙ Ο χώρος c 00 = c 00 (N) := {x = (x(n)) : x(n) C τ.ω. n x N με x(n) = 0 n > n x } με πράξεις κατά συνεταταγμένη. Εστω e m = (δ m (n)) όπου δ m (n) = 1 όταν n = m και δ m (n) = 0 αλλιώς. Η (άπειρη) οικογένεια {e m : m N} είναι γραμμικά ανεξάρτητη και παράγει τον c 00 : κάθε x = x(n)) c 00 γράφεται (μοναδικά) ως γραμμικός συνδυασμός x = n x x(m)e m. m=1 Δηλαδή η {e m : m N} είναι (αλγεβρική ή Hamel) βάση του c 00. Παρατηρούμε ότι ο c 00 είναι ο χώρος όλων των συναρτήσεων x : N C τω οποίων ο φορέας suppx := {n N : x(n) 0} είναι πεπερασμένο σύνολο (περιέχεται στο {1,2,...,n x }).

9 Παραδείγματα Γραμμικών Χώρων ΙΙΙ Το σύνολο S όλων των ακολουθιών πραγμ. ή μιγ. αριθμών γίνεται γραμμικός χώρος αν ορίσουμε πρόσθεση και πολλαπλασιασμό κατά συντεταγμένη: x + y = (ξ (k) + η(k)), λx = (λξ(k)) για x = (ξ (k)), y = (η(k)) και λ K. Αν A /0 και K A είναι το σύνολο όλων των συναρτήσεων f : A K, τότε το K A γίνεται γραμμικός χώρος αν ορίσουμε πρόσθεση και πολλαπλασιασμό κατά σημείο: αν f,g K A και λ K, ορίζουμε f + g, λf K A θέτοντας (f + g)(t) = f (t) + g(t), (λf )(t) = λf (t), t A. (Πρτρ: S = K N ).

10 Παραδείγματα Γραμμικών Χώρων IV Ο χώρος R[0, 1] των Riemann-ολοκληρώσιμων συναρτήσεων f : [0,1] C. Κάθε συνάρτηση f : [0,1] C γράφεται μοναδικά f = u + iv όπου u(t) := 1 2 (f (t) + f (t)), v(t) := 1 2i (f (t) f (t)) (παίρνουν πραγματικές τιμές). Η f λέγεται (Riemann)-ολοκληρώσιμη όταν οι u και v είναι Riemann-ολοκληρώσιμες, και τότε ορίζουμε f (t)dt := u(t)dt + i v(t)dt, Ο R[0,1] είναι γραμμ. χώρος (πράξεις κατά σημείο) λόγω της γραμικότητας του ολοκληρώματος. Ο χώρος l 2 = l 2 (N) αποτελείται από όλες τις ακολουθίες μιγ. αριθμών (= συναρτήσεις x : N C) που είναι τετραγωνικά αθροίσιμες, δηλ. n x(n) 2 <. Είναι γραμμ. χώρος (πράξεις κατά συντεταγμένη). Γιατί; Παρατήρηση - Άσκηση Κάθε γραμμικός χώρος «είναι» ένας χώρος συναρτήσεων σε κάποιο σύνολο.

11 Γραμμικοί χώροι Αν X γραμμικός χώρος και x X, A X, λέμε ότι το x ανήκει στην γραμμική θήκη του A (γράφουμε x span(a)) ή ότι είναι γραμμικός συνδυασμός στοιχείων του A, αν υπάρχουν (πεπερ. πλήθος) x 1,...,x n A και λ 1,...λ n K ώστε x = λ 1 x 1 + λ 2 x λ n x n. Τα διανύσματα y 1,...,y m λέγονται γραμμικά εξαρτημένα αν κάποιο από αυτά είναι γραμμικός συνδυασμός των υπολοίπων. Ισοδύναμα, αν το 0 είναι μη τετριμμένος γραμμικός συνδυασμός τους, δηλ. αν υπάρχουν µ 1,... µ m K, όχι όλα 0, ώστε µ 1 y 1 + µ 2 y µ m y m = 0. Είναι γραμμικά ανεξάρτητα αν δεν υπάρχουν τέτοια µ k, δηλ. αν λ 1 y λ m y m = 0 = λ 1 =... = λ m = 0.

12 Γραμμικοί χώροι Ενα μη κενό M X λέγεται γραμμικά εξαρτημένο αν περιέχει κάποια y 1,...,y m που είναι γραμμικά εξαρτημένα. Ισοδύναμα, αν υπάρχει κάποιο x M που είναι γραμμικός συνδυασμός στοιχείων του M \ {x}, δηλ. ανήκει στην γραμμική θήκη του M \ {x}. Το M είναι γραμμικά ανεξάρτητο αν για κάθε πεπερ. πλήθος στοιχείων x 1,...,x n του M ισχύει η συνεπαγωγή λ 1 x λ m x m = 0 = λ 1 =... = λ m = 0. Ενας Y X λέγεται (γραμμικός) υπόχωρος του X αν span(y ) Y, δηλαδή αν x,y Y και λ K = x + λy Y.

13 Γραμμικές απεικονίσεις Ορισμός Εστω E, F (πραγματικοί ή μιγαδικοί γραμμικοί (:διανυσματικοί) χώροι. Μια απεικόνιση T : E F λέγεται γραμμική αν x,y E, λ K : T (x + λy) = T (x) + λt(y). Μια γραμμική απεικόνιση λέγεται (γραμμικός) ισομορφισμός αν επι πλέον είναι 1-1 και επί. Δυο γραμμικοί χώροι E, F λέγονται ισόμορφοι αν υπάρχει ισομορφισμός T : E F.

14 Χώροι με εσωτερικό γινόμενο Ορισμός Εστω E K-γραμμικός χώρος (K = R ή C). Ενα εσωτερικό γινόμενο (inner product ή scalar product) στον E είναι μια απεικόνιση, : E E K τέτοια ώστε (i) (ii) x 1 + λx 2,y = x 1,y + λ x 2,y x,y = y,x (iii) x,x 0 (iv) x,x = 0 x = 0 για κάθε x,x 1,x 2,y E και λ K. άρα (i) x,y 1 + λy 2 = x,y 1 + λ x,y 2.

15 Χώροι με εσωτερικό γινόμενο Πρόταση (Ανισότητα Cauchy-Schwarz) Αν E είναι χώρος με εσωτερικό γινόμενο, (α) για κάθε x,y E ισχύει x,y x,x 1/2 y,y 1/2. (β) Ισότητα ισχύει αν και μόνον αν τα x,y είναι γραμμικά εξαρτημένα. Άσκηση Δείξτε την Cauchy-Schwarz (α) για ημι-εσωτερικό γινόμενο. Πρόταση Αν E είναι χώρος με εσωτερικό γινόμενο, η απεικόνιση. : E R + όπου x = x,x 1/2 είναι νόρμα στον E, δηλαδή ικανοποιεί, για κάθε x,y E και λ K, (i) x + y x + y (ii) λx = λ x (iii) x = 0 x = 0.

16 Χώροι με εσωτερικό γινόμενο Πόρισμα Αν E είναι χώρος με εσωτερικό γινόμενο, η απεικόνιση (E,. ) (E,. ) (K,. ) : (x,y) x,y είναι συνεχής. Πρόταση (α) (Κανόνας Παραλληλογράμμου) για κάθε x,y E, x + y 2 + x y 2 = 2 x y 2. (β) (Πυθαγόρειο Θεώρημα) αν x,y E και x,y = 0, τότε x + y 2 = x 2 + y 2.

17 Καθετότητα Ορισμός Δύο στοιχεία x, y ενός χώρου E με εσωτερικό γινόμενο λέγονται κάθετα (συμβολικά x y) όταν x,y = 0. Μια οικογένεια {e i : i I } E λέγεται ορθοκανονική (orthonormal) αν e i,e j = δ ij για κάθε i,j I. ορθοκανονική γραμμικά ανεξάρτητη. Προς την αντίστροφη: Πρόταση (Διαδικασία Gram-Schmidt) Αν {x n : n N} είναι μια γραμμικά ανεξάρτητη ακολουθία σ έναν χώρο (E,.,. ) με εσωτερικό γινόμενο, τότε υπάρχει μια ορθοκανονική ακολουθία {e n : n N} στον E ώστε, για κάθε k N, να ισχύει 1 [e n : n = 1,2,...,k] = [x n : n = 1,2,...,k]. Κάθε υπόχωρος F E πεπερασμένης διάστασης έχει μια αλγεβρική βάση {e 1,...,e n } που είναι ορθοκανονική. Κάθε x F γράφεται μοναδικά x = n x,e k e k. k=1 1 με [A] ή spana θα συμβολίζουμε την γραμμική θήκη ενός A E.

18 Το πλησιέστερο διάνυσμα (βέλτιστη προσέγγιση) (Ι) Λήμμα Εστω E χώρος με εσωτερικό γινόμενο, x E και {e 1,e 2,...,e n } πεπερασμένη ορθοκανονική ακολουθία στον E. (α) Το διάνυσμα y x = n k=1 x,e k e k είναι το (μοναδικό) πλησιέστερο στο x στοιχείο του υποχώρου F = span{e 1,e 2,...,e n }. (β) Επιπλέον το x y x είναι κάθετο στον F και αντίστροφα, αν y F και x y F, τότε y = y x. Δηλαδή η απεικόνιση K n R + n : (λ 1,λ 2,...,λ n ) x k e k k=1λ έχει ολικό ελάχιστο στο σημείο ( x,e 1, x,e 2,..., x,e n ).

19 Το πλησιέστερο διάνυσμα (Βέλτιστη προσέγγιση) (Ι) Απόδειξη Λήμματος (β) Κάθε y F γράφεται y = n k=1 y,e k e k. Τώρα: (x y) F x y,e k = 0 k, y,e k = x,e k k, y = y x. (α) Αν (λ 1,λ 2,...,λ n ) K n, ( )+( n n ) x λ k e k = x x,e k e k ( x,e k λ k )e k = z +y 1 n k=1 k=1 k=1 παρατηρούμε ότι z F (γιατί z,e k = 0 για k = 1,...n) και y 1 F, άρα y 1 z. Πυθαγόρειο: z +y 1 2 = z 2 + y 1 2 δηλαδή n 2 x λ k e k k=1 = = n 2 x x,e k e k + k=1 n 2 x x,e k e k + k=1 n k=1 n k=1 ( x,e k λ k )e k 2 x,e k λ k 2 (1)

20 Bessel κ.λπ. Παρατήρηση Εστω E χώρος με εσωτ. γιν. και {e 1,e 2,...} ορθοκανονική ακολουθία. n 2 x x,e k e k = x 2 k=1 n k=1 x,e k 2 x E,n N. (από την (1) με λ k = 0). Πρόταση (Ανισότητα Bessel) (ι) n k=1 x,e k 2 x 2 (ιι) Στην (ι) ισχύει ισότητα αν και μόνον αν x [e i : i = 1,...,n]. Πρόταση (Γενικευμένη ανισότητα Bessel) x,e n 2 x 2. n=1

21 Χώροι Hilbert Ορισμός Ενας χώρος (E,.,. ) με εσωτερικό γινόμενο λέγεται χώρος Hilbert αν είναι πλήρης ως προς την μετρική που ορίζει το εσωτερικό γινόμενο. Παραδείγματα (a) Ο χώρος K n, με το συνηθισμένο εσωτερικό γινόμενο, είναι βέβαια χώρος Hilbert. Είναι επίσης πλήρης ως προς την νόρμα., αλλά δεν είναι χώρος Hilbert ως προς αυτήν (γιατί δεν ικανοποιείται ο κανόνας του παραλληλογράμμου), μολονότι οι δυο νόρμες είναι ισοδύναμες. (b) Ο χώρος l 2, με το συνηθισμένο εσωτερικό γινόμενο, είναι χώρος Hilbert, και ο χώρος c oo των ακολουθιών με πεπερασμένο φορέα είναι πυκνός υπόχωρος του. Επομένως ο χώρος (c oo,. 2 ) είναι χώρος με εσωτερικό γινόμενο αλλά όχι Hilbert, εφ όσον δεν είναι πλήρης. (c) Ο χώρος C([a,b]) δεν είναι πλήρης ως προς την νόρμα. 2 που ορίζει το εσωτερικό γινόμενο.

22 Ορθογώνιες διασπάσεις Θεώρημα (Πλησιέστερο διάνυσμα (ΙΙ)) Εστω H χώρος Hilbert, E κλειστός γραμμικός υπόχωρος του H. Αν x H \ E, τότε υπάρχει μοναδικό y E πλησιέστερο προς το x, δηλαδή τέτοιο ώστε x y = d(x,e) inf{ x z : z E}. Το μοναδικό αυτό στοιχείο y του E ονομάζουμε (ορθή) προβολή του x στον E, και το συμβολίζουμε P E (x) ή P(E)x. Από την απόδειξη του Θεωρήματος: Παρατήρηση Εστω E χώρος με εσωτερικό γινόμενο, F κυρτό 2 και πλήρες υποσύνολο του E. Αν x E \ F, τότε υπάρχει μοναδικό y F πλησιέστερο προς το x, δηλαδή τέτοιο ώστε x y = d(x,f ) inf{ x z : z F }. 2 δηλ. αν x,y F, για κάθε λ [0,1] να ισχύει (1 λ)x + λy F

23 Ορθογώνιες διασπάσεις Πρόταση Εστω H χώρος Hilbert, E κλειστός γραμμικός υπόχωρος του H. Αν x H \ E, τότε το διάνυσμα x P E (x) είναι κάθετο στον E. Αντίστροφα αν y 0 E και (x y 0 ) E τότε y 0 = P E (x). Πόρισμα ( Υπαρξη καθέτου διανύσματος) Αν H είναι χώρος Hilbert και M είναι γνήσιος κλειστός υπόχωρος του H τότε υπάρχει z H, z 0 ώστε z M. Η απόσταση του z από τον M είναι η μεγαλύτερη δυνατή : d(z,m) = z.

24 Ορθογώνιες διασπάσεις Πόρισμα Ενας γραμμικός υπόχωρος E ενός χώρου Hilbert H είναι πυκνός (dense) στον H αν και μόνον αν το μόνο διάνυσμα του H που είναι κάθετο στον E είναι το 0. Ορισμός (κάθετος υπόχωρος) Αν A είναι μη κενό υποσύνολο ενός χώρου E με εσωτερικό γινόμενο, θέτω A = {x E : x,y = 0 για κάθε y A}. Παρατηρήσεις (α) Ο A είναι πάντα κλειστός γραμμικός υπόχωρος του E. (β) Οταν ο E είναι χώρος Hilbert: A = {0} span(a) πυκνός στον E.

25 Ορθογώνιες διασπάσεις Θεώρημα (Ορθογώνια διάσπαση) Αν M είναι κλειστός υπόχωρος ενός χώρου Hilbert H, τότε Πόρισμα (Ορθή προβολή) M M = H. Εστω M κλειστός υπόχωρος ενός χώρου Hilbert H. Η απεικόνιση P M : H H : y P M (y) είναι γραμμική και συνεχής. Παράδειγμα Στον (c 00,, ) υπάρχει γνήσιος κλειστός υπόχωρος M, ώστε M = {0}. { M = x =(x(n)) c 00 : x(n) } n = 0.

26 Ορθογώνιες διασπάσεις: Μια άλλη προσέγγιση Εστω H χώρος με εσωτερικό γινόμενο, A H μη κενό. 1 A κλειστός υπόχωρος του H και A A {0}. 2 Αν H Hilbert: A = {0} spana = H. 3 A (A ). 4 A B B A. 5 A = A. 6 Αν H Hilbert και E κλειστός γραμμ. υπόχωρος, τότε E = E. 7 Αν H Hilbert και E,F κλειστοί γραμμ. υπόχωροι με E F, τότε E + F κλειστός.

27 Ο δυϊκός ενός χώρου Hilbert Λήμμα Εστω E χώρος με εσωτερικό γινόμενο. Αν x E, ονομάζουμε f x την απεικόνιση f x : E K : y y,x. Η f x είναι γραμμική και συνεχής. Θεώρημα (Riesz) Εστω H χώρος Hilbert. Για κάθε γραμμική και συνεχή f : H K υπάρχει μοναδικό x H ώστε f = f x, δηλ. f (y) = y,x για κάθε y H.

28 Ορθοκανονικές Βάσεις Υπενθύμιση Ενα υποσύνολο X ενός K-γραμμικού χώρου V είναι γραμμικά ανεξάρτητο αν κάθε πεπερασμένο υποσύνολο {x 1,...,x n } X είναι γραμμικά ανεξάρτητο, αν δηλαδή ισχύει η συνεπαγωγή (λ 1,λ 2,...,λ n ) K n \ {0} n k=1 λ kx k 0. Το X είναι (αλγεβρική) βάση του V αν η γραμμική του θήκη span(x ) ισούται με V, δηλαδή αν κάθε v V είναι γραμμικός συνδυασμός v = n k=1 λ kx k στοιχείων x k X. Ορισμός Εστω E χώρος με εσωτερικό γινόμενο. Μια οικογένεια {e i : i I } E λέγεται ορθοκανονική βάση του E αν (i) είναι ορθοκανονική και (ii) Η γραμμική θήκη της είναι πυκνός υπόχωρος του E, δηλ. span{e i : i I } = E. Παρατήρηση Σε απειροδιάστατους χώρους, μια ορθοκανονική βάση δεν είναι συνήθως αλγεβρική βάση (π.χ. στον l 2 ).

29 Ορθοκανονικές Βάσεις Παρατήρηση Εστω C = {e i : i I } ορθοκανονική οικογένεια σ έναν χώρο Hilbert H. Η C είναι βάση του H αν και μόνον αν είναι μεγιστική, αν δηλαδή δεν περιέχεται σε κανένα ορθοκανονικό υποσύνολο του H (εκτός από την C ), ισοδύναμα αν το μόνο στοιχείο του H που είναι κάθετο στην C είναι το 0.

30 Ορθοκανονικές Βάσεις Πρόταση Κάθε διαχωρίσιμος 3 χώρος E με εσωτερικό γινόμενο περιέχει μια ορθοκανονική βάση (και αντίστροφα). Μάλιστα, αν F E πυκνός υπόχωρος, μπορώ να βρω ορθοκανονική βάση του E μέσα στον F (π.χ. E = C([0,1]) και F = πολυώνυμα). Άσκηση Εστω E χώρος με εσωτερικό γινόμενο, {e n : n N} ορθοκανονική ακολουθία στον E. Τότε x 2 = x,e n 2 αν και μόνον αν x span{e n : n N}. Μάλιστα n=1 x 2 n=1 όπου K = span{e n : n N}. 3 Το ευθύ ισχύει και σε μη διαχωρίσιμους x,e n 2 = dist(x,k) 2

31 Ορθοκανονικές Βάσεις Μισή Απόδειξη Εστω x K και ε > 0. Υπάρχουν n N και λ 1,...λ n K ώστε n x λ k e k < ε. k=1 Ομως, πάντα n 2 n 2 x λ k e k x x,e k e k k=1 Αλλά ξέρουμε (Πυθαγόρειο) x 2 n k=1 k=1 x,e k 2 n 2 = x x,e k e k < ε 2. k=1

32 Ορθοκανονικές Βάσεις και συνεπώς Αν m n, έχουμε m 2 x x,e k e k = x 2 k=1 για κάθε m n. Επομένως lim m x m k=1 n k=1 m k=1 x,e k 2 m k=1 x,e k 2 x 2 x,e k 2 n k=1 x,e k 2 < ε 2 m x,e k e k = 0 και lim m x,e k 2 = x 2. k=1

33 Ορθοκανονικές Βάσεις Συνέπεια: Θεώρημα Εστω {e n : n N} ορθοκανονική βάση σ έναν χώρο E με εσωτερικό γινόμενο. Τότε, για κάθε x E, (ι) x = x,e n e n ( σύγκλιση ως προς τη νόρμα του E). n=1 (ιι) x 2 = x,e n 2. (Ισότητα Parseval) n=1 Πόρισμα Αν {e n : n N} είναι ορθοκανονική βάση σ έναν χώρο με εσωτερικό γινόμενο E, για κάθε x,y E έχουμε x,y = n=1 x,e n e n,y = n=1 x,e n y,e n.

34 Ισομορφισμοί Δείξαμε: Εστω {e n : n N} ορθοκανονική βάση σ έναν χώρο E με εσωτερικό γινόμενο. Τότε, για κάθε x E, x 2 = n=1 x,e n 2. Άρα η απεικόνιση (E, ) (l 2, 2 ):x ( x,e n ) n είναι (γραμμ.) ισομετρική εμφύτευση. Η εικόνα της είναι πυκνή στον l 2. (Άρα, ο E έχει μια πλήρωση που είναι χώρος Hilbert.) Θεώρημα Κάθε απειροδιάστατος διαχωρίσιμος 4 χώρος Hilbert H είναι ισομετρικά ισόμορφος με τον l 2. Ακριβέστερα, αν επιλέξουμε μια ορθοκανονική βάση {x n } του H, η απεικόνιση U : H l 2 : x ( x,x n ) n απεικονίζει τον H (γραμμικά και) ισομετρικά επί του l 2. 4 Ανάλογο αποτέλεσμα ισχύει και για μη διαχωρίσιμους χώρους.

35 Η πλήρωση Πρόταση Αν (E,.,. ) είναι χώρος με εσωτερικό γινόμενο, υπάρχει χώρος Hilbert (H,.,. ) και γραμμική και ισομετρική εμφύτευση φ : E H με πυκνή εικόνα. Ο H είναι «ουσιαστικά μοναδικός», με την έννοια ότι αν (K,.,. ) είναι χώρος Hilbert και ψ : E K γραμμική ισομετρία με πυκνή εικόνα, τότε υπάρχει γραμμική ισομετρία T από τον H επί του K ώστε T (φ(x)) = ψ(x) για κάθε x E. Ο χώρος Hilbert (H,.,. ) λέγεται η πλήρωση του (E,.,. ). E φ φ(e) H = φ(e) id T E ψ ψ(e) K = ψ(e)

36 Ο L 2 ([a,b]), ο L 2 (R) Χωρίς Μέτρο Θεωρώ τον E = (C([a,b]),, ) όπου f,g = b a f (t)g(t)dt. Ονομάζω L 2 ([a,b]) την πλήρωση του E. Θεωρώ τον F = (C c (R),, ) όπου f C c (R) σημαίνει f : R C συνεχής και υπάρχει K f R συμπαγές ώστε f (t) = 0 όταν t / K f. Θέτω f,g = f (t)g(t)dt. K f Ονομάζω L 2 (R) την πλήρωση του F. Για τις ανάγκες του προπτυχιακού μαθήματος, αυτοί θα είναι οι ορισμοί των χώρων Hilbert L 2 ([a,b]) και L 2 (R). Ενημερωτικά παρατίθενται στις επόμενες δυο διαφάνειες οι ορισμοί από τη Θεωρία Μέτρου.

37 Ο L 2 ([a,b]), ο L 2 (R) Με Μέτρο (Μέτρον Άριστον!) Εστω (X,S, µ) χώρος μέτρου (π.χ. ([a,b],b,λ)). Ορισμός Ο χώρος L 2 (X,S, µ) = L 2 (µ) αποτελείται από όλες τις συναρτήσεις f : X R {± } (ή f : X C) που είναι μετρήσιμες και ικανοποιούν f 2 dµ < +. Ο αριθμός X ( 1/2 f dµ) 2 συμβολίζεται f 2. X Θέτω N = {f L 2 (µ) : f 2 = 0}. Αν f,g L 2 (µ), έχω f = g µ-σ.π. f g N. Επίσης, ο N είναι γραμμικός υπόχωρος του L 2. Θέτω f + N 2 := f 2. Είναι καλά ορισμένη νόρμα στον χώρο πηλίκο L 2 (µ) := L 2 (µ)/n. Επεται ότι ο L 2 (µ) αποτελείται από τις κλάσεις ισοδυναμίας συναρτήσεων του L 2 (µ) modulo ισότητα µ-σ.π.

38 Ο L 2 ([a,b]), ο L 2 (R) Θεώρημα (Riesz Fisher) Ο L 2 (µ) είναι πλήρης (άρα είναι χώρος Hilbert αφού η 2 προέρχεται από το εσωτ. γινόμενο f + N,g + N = f (t)g(t)dµ(t)). X Θεώρημα (πόρισμα π.χ. του Luzin) Ο C([a, b]) είναι πυκνός στον L 2 ([a,b],b,λ) ως προς τη νόρμα 2, βεβαίως. Ο C c (R) είναι πυκνός στον L 2 (R,B,λ) ως προς τη νόρμα 2.

39 Χώροι Hilbert Τρία πράγματα: (1) Υπαρξη πλησιέστερου διανύσματος, άρα και κάθετου διανύσματος. (2) Συνεχείς γραμμικές μορφές είναι τα εσωτερικά γινομενα. (3) Υπαρξη ορθοκανονικής βάσης {x i : i I }. (Άρα ισομορφισμός με l 2 (I ))

40 Φραγμένοι τελεστές Υπενθύμιση: E,F γραμμικοί χώροι, T : E F γραμμική: T (x + λy) = T (x) + λt(y) x,y E,λ K. Παραδείγματα; Θεώρημα Αν (E,. E ) και (F,. F ) είναι χώροι με νόρμα και T : E F είναι γραμμική απεικόνιση, τα εξής είναι ισοδύναμα: (α) Η T είναι συνεχής. (β) Η T είναι συνεχής στο 0 E. (γ) Η T είναι συνεχής σε κάποιο σημείο του E. (δ) Υπάρχει M < ώστε Tx F M x E για κάθε x E. (ε) Ο περιορισμός της T στην μοναδιαία μπάλα του E είναι φραγμένη συνάρτηση, δηλαδή το σύνολο { Tx F : x E 1} είναι φραγμένο. (στ) Η T είναι ομοιόμορφα συνεχής.

41 Φραγμένοι τελεστές Παρατήρηση. Καμμιά γραμμική συνάρτηση (εκτός απ την 0) δεν είναι φραγμένη με τη συνήθη έννοια σε όλον το χώρο. Ορισμός Μία γραμμική απεικόνιση T : (E,. E ) (F,. F ) λέγεται φραγμένη ή φραγμένος τελεστής (bounded operator) αν η T απεικονίζει φραγμένα υποσύνολα του E σε φραγμένα υποσύνολα του F. Ισοδύναμα, αν ο περιορισμός της T στην μοναδιαία μπάλα του E είναι φραγμένη συνάρτηση. Αν T : E F είναι γραμμική απεικόνιση, θέτουμε T = sup{ Tx F : x E, x E 1} [0,+ ]. Η Τ είναι φραγμένη αν και μόνον αν T < +.

42 Φραγμένοι τελεστές Πρόταση T = sup{ Tx F : x E, x E 1}. Αν (E, E ),(F, F ) είναι χώροι με νόρμα και T : E F φραγμένος τελεστής, τότε T = sup{ Tx F : x E, x E = 1} { } Tx F = sup : x E,x 0 x E = inf{k > 0 : Tx F k x E για κάθε x E}. Επιπλέον, ισχύει για κάθε x E. Tx F T. x E

43 Φραγμένοι τελεστές Πρόταση Εστω (E,. E ) χώρος με νόρμα, (F,. F ) χώρος Banach, D πυκνός υπόχωρος του E και γραμμική απεικόνιση. Η T δέχεται συνεχή επέκταση T : D F T 1 : E F δηλ. T 1 D = T αν και μόνον αν είναι συνεχής. Η επέκταση T 1 είναι μοναδική (αν υπάρχει) και T 1 = T.

44 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα Αν (E,, ),(F,, ) είναι χώροι με εσωτερικό γινόμενο πεπερασμένης διάστασης, κάθε γραμμική απεικόνιση T : E F είναι συνεχής. Αν επιλέξω ορθοκανονικές βάσεις {e 1,...,e m } του E και {f 1,...,f n } του F, ορίζεται ένας n m πίνακας [a nm ] M nm (K) από την σχέση a ik = Te k,f i,i = 1,...n, k = 1,...m. Αντίστροφα, κάθε [a ij ] M nm (K) ορίζει μια μοναδική απεικόνιση T : E F που ικανοποιεί τη σχέση αυτή. Γενικότερα, κάθε φραγμένος τελεστής T : l 2 l 2 ορίζει έναν πίνακα [ Te k,e i ], όπου {e n : n N} η συνηθισμένη ορθοκανονική βάση του l 2. Δεν ισχύει όμως το αντίστροφο. Παράδειγμα;

45 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα Διαγώνιοι τελεστές Αν a = (a n ), a n C, είναι τυχούσα ακολουθία, η απεικόνιση (x(n)) (a n x(n)) στέλνει τον l 2 στον l 2 ανν (a n ) l και τότε ορίζει φραγμένο τελεστή D a με νόρμα D a = a. Εχουμε D a e k,e i = a k δ ik (διαγώνιος πίνακας). Τελεστές Hilbert-Schmidt Μία ικανή (αλλά όχι αναγκαία) συνθήκη ώστε ένας πίνακας [a ik ] να ορίζει φραγμένο τελεστή T : l 2 l 2 ώστε a ik = Te k,e i για κάθε i,k N είναι η i=1 k=1 a ik 2 < (σύγκρινε με τους διαγώνιους). Εχουμε (Tx)(i) = Tx,e i = a ik x(k). k

46 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα Ολοκληρωτικοί τελεστές στον L 2 ([a,b]) Αν k C([a,b] [a,b]), ορίζουμε b (Kf )(x) = k(x,y)f (y)dy, f C([a,b]). a Ορίζει γραμμικό τελεστή K : (C([a,b]), 2 ) (C([a,b]), 2 ) φραγμένο, με K 2 K(x,y) 2 dxdy. Άρα επεκτείνεται σε K : L 2 ([a,b]) L 2 ([a,b]). Πολλαπλασιαστικοί τελεστές στον L 2 ([a,b]) Αν f C([a,b]), ορίζουμε M o f : C([a,b]) C([a,b]) : g fg (κατά σημείο γινόμενο). Επειδή fg 2 f g 2, ο M o f επεκτείνεται σε M f : L 2 ([a,b]) L 2 ([a,b]) με M f f (μάλιστα, ισότητα). (Αλλιώς: με μέτρο) Πάρε f L (µ) και όρισε M f : L 2 (µ) L 2 (µ) : g fg. Είναι καλά ορισμένος και M f f (ισότητα για σ-πεπερασμένο µ).

47 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα Τελεστές μετατόπισης (shift operators) στον l 2 (Z): Ορίζω U: x = (...,x( 1),x(0),x(1),x(2),...) Ux = (...,x( 2),x( 1),x(0),x(1),...) δηλαδή (Ux)(n) = x(n 1) για κάθε n Z. Προφανώς U : l 2 (Z) l 2 (Z), γραμμικός, ισομετρία και επί. Ορίζω U : x = (...,x( 1),x(0),x(1),x(2),...) U x = (...,x(0),x(1),x(2),x(3),...)

48 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα Τελεστές μετατόπισης (shift operators) (α) Στον l 2 (Z): Ue n = e n+1 (μετατόπιση δεξιά) και U e n = e n 1 (μετατόπιση αριστερά) (n Z) Επεκτείνω γραμμικά στον c 00 (Z), παρατηρώ ότι είναι 2 -ισομετρίες, άρα επεκτείνονται σε ισομετρίες l 2 (Z) l 2 (Z). (β) Στον l 2 (Z + ): Se n = e n+1 (μετατόπιση δεξιά) (n Z + ) { και S en 1 όταν n 1 e n = (μετατόπιση αριστερά) 0 όταν n = 0 Επεκτείνω γραμμικά στον c 00 (Z + ), παρατηρώ ότι είναι 2 -συστολές (δηλ. Sx 2 x 2 για κάθε x c 00 (Z + )), άρα επεκτείνονται σε συστολές l 2 (Z + ) l 2 (Z + )). (Μάλιστα ο S είναι ισομετρία. Ο S ;)

49 Φραγμένοι τελεστές: Παραδείγματα (γ) Στον L 2 (R) (translation operators): Εστω t R. Αν f C c (R), ορίζω f t : s f t (s) = f (s t). Τότε f t C c (R) και η απεικόνιση λ t : (C c (R), 2 ) C c (R), 2 ) : f f t είναι (γραμμική) ισομετρία επί (γιατί;). Άρα επεκτείνεται σε γραμμική ισομετρία L 2 (R) L 2 (R), επί.

50 Μη Φραγμένοι τελεστές: Ενα παράδειγμα Στον χώρο C c (R) των απεριόριστα παραγωγίσιμων συναρτήσεων με συμπαγή φορέα 5 ορίζουμε Df = f. Είναι γραμμική απεικόνιση, καλά ορισμένη στον πυκνό υπόχωρο C c (R) του L 2 (R), αλλά δεν επεκτείνεται σε φραγμένο τελεστή L 2 (R) L 2 (R), γιατί δεν είναι συνεχής ως προς τη νόρμα του L 2 (R): δεν υπάρχει σταθερά M < ώστε Df 2 M f 2 για κάθε f C c (R). 5 π.χ. f (x) = exp( 1 1 x 2 ) όταν x 1 και f (x) = 0 όταν x > 1

51 Ο Χώρος των Τελεστών Ορισμός Αν (E,. ),(F,. ) είναι χώροι με νόρμα, ονομάζουμε B(E,F ) το σύνολο όλων των φραγμένων γραμμικών απεικονίσεων T : (E,. ) (F,. ). Οταν E = F, γράφουμε B(E) αντί για B(E,E). Με γραμμ. πράξεις κατά σημείο, δηλ. (T + λs)(x) = Tx + λ(sx) (x E) το σύνολο B(E,F ) γίνεται γραμμικός χώρος. Πρόταση Η απεικόνιση T T είναι νόρμα στον χώρο B(E,F ). Αν επί πλέον ο F είναι πλήρης, ο B(E,F ) είναι χώρος Banach. Οταν E = F, ο B(E) γίνεται (μη μεταθετική, αν dime > 1) άλγεβρα ως προς τη σύνθεση: (TS)(x) = T (S(x)) (x E). Μάλιστα TS T S.

52 Ο συζυγής τελεστής Να δείξουμε Θεώρημα Αν H 1,H 2 είναι δύο χώροι Hilbert και T : H 1 H 2 ένας φραγμένος τελεστής, τότε υπάρχει ένας μοναδικός τελεστής T : H 2 H 1 που ικανοποιεί τη σχέση Tx,y H2 = x,t y H1 για κάθε x H 1, y H 2. Ο T : H 2 H 1 ονομάζεται ο συζυγής (adjoint) του T. Είναι φραγμένος τελεστής και T = T. Παραδείγματα (α) Αν H 1 = H 2 = l 2 (n) και ο T έχει πίνακα [a ij ], ο T είναι ο τελετής που έχει πίνακα [b ij ] όπου b ij = a ji. (β) Αν H 1 = H 2 = l 2 και a l, ο συζυγής του τελεστή D a είναι ο D b, όπου b = a (δηλαδή b(n) = a(n) για κάθε n). (γ) Αν H 1 = H 2 = L 2 ([0,1]) και f C([0,1]), ο συζυγής του τελεστή M f είναι ο τελεστής M g όπου g = f. Δηλαδή M f = M f.

53 Sesquilinear μορφές Ορισμός Μια απεικόνιση φ : H 1 H 2 C λέγεται sesquilinear μορφή αν έχει τις ιδιότητες (i) είναι γραμμική ως προς την πρώτη μεταβλητή, δηλαδή για κάθε y H 2 η απεικόνιση x φ(x,y) : H 1 C είναι γραμμική. (ii) είναι αντιγραμμική ως προς την δεύτερη μεταβλητή, δηλαδή για κάθε x H 1 η απεικόνιση y φ(x,y) : H 2 C είναι γραμμική. Μια sesquilinear μορφή λέγεται φραγμένη, αν επιπλέον έχει την ιδιότητα (iii) sup{ φ(x,y) : x H1 1, y H2 1} := φ < +. Παράδειγμα φ(x,y) = Tx,y όπου T B(H 1,H 2 ). Μάλιστα T = φ, δηλαδή T = sup{ Tx,y : x H1 1, y H2 1}.

54 Sesquilinear μορφές Ταυτότητα πολικότητας (polarization) Αν φ : H H C sesquilinear και φ(x) = φ(x,x) η αντίστοιχη τετραγωνική μορφή, ( ) ( ) ( ) ( ) x + y x y x + iy x iy φ(x,y) = φ φ + i φ i φ Πρόταση Εστω H μιγαδικός χώρος Hilbert. Μια sesquilinear μορφή φ είναι φραγμένη ανν η ˆφ είναι φραγμένη στη μπάλα του H. Μάλιστα sup{ ˆφ(x) : x B H } φ 2sup{ ˆφ(x) : x B H }. Αν φ(x,x) R για κάθε x H, τότε ισχύει ισότητα.... αλλά όχι εν γένει.

55 Sesquilinear μορφές και τελεστές Πόρισμα Εστω H μιγαδικός χώρος Hilbert. Μια γραμμική απεικόνιση T :H H είναι φραγμένη αν και μόνον αν sup{ Tx,x : x H, x 1} < +. Τότε sup{ Tx,x : x B H } T 2sup{ Tx,x : x B H }. Επίσης, αν T,S B(H), τότε T = S αν και μόνον αν Tx,x = Sx,x για κάθε x H. Πόρισμα Εστω H μιγαδικός χώρος Hilbert και T :H H φραγμένη γραμμική απεικόνιση. Αν Tx,x R για κάθε x H, τότε T = sup{ Tx,x : x B H }.

56 Sesquilinear μορφές Θεώρημα Εστω H 1,H 2 χώροι Hilbert. Κάθε φραγμένη sesquilinear μορφή φ : H 1 H 2 C ορίζει έναν μοναδικό φραγμένο τελεστή T B(H 1,H 2 ) από την σχέση Επεται το Θεώρημα φ(x,y) = Tx,y για κάθε x H 1,y H 2. Αν H 1,H 2 είναι δύο χώροι Hilbert και T : H 1 H 2 ένας φραγμένος τελεστής, τότε υπάρχει ένας μοναδικός τελεστής T : H 2 H 1 που ικανοποιεί τη σχέση Tx,y H2 = x,t y H1 για κάθε x H 1, y H 2. Ο T είναι φραγμένος και T = T. Αποδ. Η φ(y,x) := y,tx H2 είναι sesquilinear και φραγμένη.

57 Ο συζυγής τελεστής Προειδοποίηση Ο συζυγής ενός μη φραγμένου τελεστή δεν ορίζεται με τον ίδιο τρόπο. Πρόταση Η απεικόνιση T T : B(H 1,H 2 ) B(H 2,H 1 ) έχει τις εξής ιδιότητες: (α) είναι αντιγραμμική, δηλαδή (T + λs) = T + λs. (β) T = T. (γ) T = T. (δ) Αν H 1 S H2 T H3 φραγμένοι τελεστές, (TS) = S T. (ε) T T = T 2. Ειδικότερα (αν H 1 = H 2 = H), η T T : B(H) B(H) είναι μια ενέλιξη (involution) που ικανοποιεί την λεγόμενη ιδιότητα C, δηλ. την (ε).

58 Κατηγορίες τελεστών Ορισμός Εστω H 1,H 2 χώροι Hilbert. (i) Ενας T B(H 1 ) λέγεται φυσιολογικός (normal) αν T T = TT.(σαν τις συναρτήσεις) (ii) Ενας T B(H 1 ) λέγεται αυτοσυζυγής (self-adjoint) αν T = T. (σαν τις πραγματικές συναρτήσεις) (iii) Ενας T B(H 1,H 2 ) λέγεται ορθομοναδιαίος (unitary) αν T T = I H1 και TT = I H2. (σαν τις συναρτήσεις που f (t) = 1) Παραδείγματα: Ο shift S δεν είναι φυσιολογικός. Κάθε M f είναι φυσιολογικός. Ενας M f είναι αυτοσυζυγής ανν f (t) R για κάθε t. Ο μετασχηματισμός Fourier F : L 2 ([0,2π]) l 2 (Z) είναι ορθομοναδιαίος.

59 Κατηγορίες τελεστών Πρόταση Εστω T B(H), όπου H μιγαδικός χώρος Hilbert. Ο T είναι φυσιολογικός αν και μόνον αν Tx = T x για κάθε x H. Πρόταση Εστω T B(H), όπου H μιγαδικός χώρος Hilbert. Ο T είναι αυτοσυζυγής αν και μόνον αν Tx,x R για κάθε x H. Γράφω B h (H) = {T B(H),T = T }. Πρόταση Εστω T B(H), όπου H μιγαδικός χώρος Hilbert. Αν ο T είναι αυτοσυζυγής, τότε T = sup{ Tx,x : x H, x 1}.

60 Κατηγορίες τελεστών Πρόταση Εστω T B(H 1,H 2 ), όπου H i μιγαδικοί χώροι Hilbert. Τότε (i) Ο T είναι ισομετρία αν και μόνον αν T T = I H1, ισοδύναμα αν και μόνον αν Tx,Ty = x,y για κάθε x,y H 1. (ii) Ο T είναι ορθομοναδιαίος αν και μόνον αν είναι ισομετρία και επί. Παραδείγματα Αν H 1 = H 2 = H με dimh <, κάθε ισομετρία είναι βεβαίως επί. Στον l 2, ο S : e n e n+1 είναι ισομετρία, όχι επί αφού e 0 / S(l 2 ) (στο ξενοδοχείο Hilbert πάντα βρίσκουμε θέση, ακόμα κι αν σε κάθε e n υπάρχει ένοικος). Ο τελεστής M : H 2 H 2 όπου (Mf )(z) = zf (z), f H 2 είναι ισομετρία, όχι επί (άσκηση).

61 Αυτοσυζυγείς και θετικοί τελεστές Κάθε T B(H) γράφεται μοναδικά στην μορφή Ορισμός A = A 1 + ia 2, όπου A i = A i (i = 1,2). (i) Ενας τελεστής T B(H) λέγεται θετικός (positive) αν Tx,x 0 για κάθε x H. Το σύνολο των θετικών τελεστών συμβολίζουμε B + (H). (ii) Αν T,S B h (H), ορίζουμε T S αν Tx,x Sx,x για κάθε x H, αν δηλαδή T S B + (H). Παρατήρηση: B + (H) B h (H).

62 Ο κώνος των θετικών τελεστών Ο (B h (H), ) είναι R-χώρος Banach. Ο B + (H) B h (H) είναι κώνος: A 0, t 0 ta 0. κυρτός: A,B 0, λ [0,1] λa + (1 λ)b 0 γνήσιος: A 0 και A 0 A = 0. παράγει τον B h (H) (full cone): T B h A,B 0 : T = A B. -κλειστός.

63 Η διάταξη στον B h (H) Με άλλα λόγια: Η διάταξη στον B h (H) είναι συμβιβαστή με την γραμμική του δομή, δηλαδή (αν A,B,S,T B h και λ,µ R) και A B, S T A + S B + T λ µ 0 λa µb. Δεν είναι όμως αλήθεια ότι αν A 0 και B 0 τότε AB 0. Επίσης, αν T n 0 και T n T 0, τότε ο T είναι θετικός. Αν A = A τότε A I A A I άρα A = (A + A I ) A I (διαφορά δυο θετικών)

64 Η διάταξη στον B h (H) Λήμμα (Γενικευμένη ανισότητα Cauchy - Schwarz) Εστω B B(H) θετικός τελεστής. Τότε για κάθε x,y H, Bx,y 2 Bx,x By,y και Bx 2 B Bx,x. Πρόταση Εστω (B n ) αύξουσα και φραγμένη ακολουθία αυτοσυζυγών τελεστών. Τότε η (B n ) συγκλίνει κατά σημείο: Υπάρχει μοναδικός αυτοσυζυγής τελεστής Y ώστε Yx = lim n B n x για κάθε x H. Επιπλέον B n Y για κάθε n N και αν C είναι αυτοσυζυγής τελεστής ώστε B n C για κάθε n N τότε Y C. Παρατήρηση Προφανώς το αντίστοιχο αποτέλεσμα ισχύει για φθίνουσες φραγμένες ακολουθίες τελεστών.

65 Υπαρξη τετραγωνικής ρίζας Πρόταση Για κάθε θετικό τελεστή A B(H) υπάρχει μοναδικός θετικός τελεστής X B(H) ώστε X 2 = A. Ο τελεστής αυτός λέγεται τετραγωνική ρίζα του A και συμβολίζεται A 1/2. Ο A 1/2 μετατίθεται με κάθε τελεστή που μετατίθεται με τον A. Πόρισμα Αν A,B B(H) είναι θετικοί τελεστές, τότε ο AB είναι θετικός αν και μόνον αν AB = BA.

66 Πολική αναπαράσταση τελεστή Ορισμός Εστω T B(H 1,H 2 ). Η μοναδική θετική τετραγωνική ρίζα του θετικού τελεστή T T B(H 1 ) συμβολίζεται T. Ορισμός Ενας τελεστής V B(H 1,H 2 ) λέγεται μερική ισομετρία (partial isometry) αν ο περιορισμός της V στον υπόχωρο M = (ker V ) είναι ισομετρία. Ο υπόχωρος M λέγεται αρχικός χώρος και ο υπόχωρος V (M) (ο οποίος είναι κλειστός - γιατί;) λέγεται τελικός χώρος της V. (Δες και το αρχείο merisom.pdf.)

67 Πολική αναπαράσταση τελεστή Κάθε μη μηδενικός μιγαδικός αριθμός z έχει μοναδική πολική αναπαράσταση z = u z, όπου z > 0 και u = 1. Πρόταση (πολική αναπαράσταση: polar decomposition) Εστω T B(H 1,H 2 ) αυθαίρετος τελεστής. Υπάρχει μια μερική ισομετρία V με αρχικό χώρο T (H 1 ) H 1 και τελικό χώρο T (H 1 ) H 2 ώστε T = V T. T H 1 H 2 T H 1 V Ιδέα της απόδειξης Παρατηρείς ότι Tx = T x για κάθε x H 1, οπότε μπορείς να ορίσεις V 0 : T x Tx και να επεκτείνεις...

68 Προβολές Εστω M κλειστός υπόχωρος χώρου Hilbert H: H = M M : x = x M + x M Η ορθή προβολή επί του M: P M : H H : x x M γραμμική και ταυτοδύναμη (δηλ. P 2 = P) με P 1. Πρόταση Εστω H χώρος Hilbert και P : H H γραμμική και ταυτοδύναμη απεικόνιση (δηλ. P 2 = P). Τα επόμενα είναι ισοδύναμα: (α) Υπάρχει κλειστός υπόχωρος M του H ώστε P = P M. (β) (ker P) (im P). (γ) P 1.

69 Προβολές Πρόταση Εστω H χώρος Hilbert και P B(H) ταυτοδύναμος μη μηδενικός τελεστής. Τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: (α) Ο P είναι η ορθή προβολή επί του imp. (δ) Ο P είναι θετικός. (ε) Ο P είναι αυτοσυζυγής. (ζ) Ο P είναι φυσιολογικός. Ενας φραγμένος τελεστής είναι ορθή προβολή αν και μόνον αν είναι ταυτοδύναμος και αυτοσυζυγής. (Αποδείξεις των δυο προτάσεων υπάρχουν στο αρχείο probnewn.pdf.)

70 Προβολές Χρήσιμες Παρατηρήσεις (α) Αν P B(H), τότε: P ορθή προβολή P = P = P 2. (β) Αν P = P 2, τότε x imp x = Px και x ker P x im(i P). (γ) Αν P ορθή προβολή, τότε Px,x = Px 2 για κάθε x H και Py = y Py = y.

71 Προβολές Πρόταση (Η απεικόνιση P imp διατηρεί τη διάταξη) Αν P, Q είναι ορθές προβολές, τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: (α) P Q (β) Px Qx για κάθε x H (γ) imp imq (δ) QP = P (ε) PQ = P. Πρόταση Αν M,N είναι κλειστοί υπόχωροι ενός χώρου Hilbert H και P = P(M), Q = P(N) είναι οι αντίστοιχες προβολές, τότε (i) Ο τελεστής R = PQ είναι προβολή αν και μόνον αν PQ = QP. Τότε R = P(M N). (i ) Ειδικότερα, M N PQ = 0 QP = 0 P N = 0 Q M = 0. (ii) Ο τελεστής S = P + Q είναι προβολή αν και μόνον αν M N. Τότε S = P(M + N). (iii) Ο τελεστής D = P Q είναι προβολή αν και μόνον αν M N. Τότε D = P(M N ).

72 Προβολές Αν M,N είναι κλειστοί υπόχωροι του H, ο M N είναι ο μεγαλύτερος κλειστός υπόχωρος του H που περιέχεται και στον M και στον N. Ο M + N είναι ο μικρότερος κλειστός υπόχωρος του H που περιέχει και τον M και τον N. Συμβολισμοί: P Q := P(M N) = P(M + N) P Q := P(M N) = P(M N). Πρτρ: Εστω M, N κλειστοί υπόχωροι. (α) Αν M,N κλειστοί υπόχωροι και dimn <, τότε M + N κλειστός. (ασκ.) (β) Αν M N, τότε M + N κλειστός (γνωστό: από το Πυθαγόρειο...). (γ) Αν M = {(x,0) : x l 2 } και N = {(y,d a y) : y l 2 } όπου a(n) = 1 n, τότε (M,N κλειστοί αλλά) M + N όχι κλειστός. (ασκ.)

73 Προβολές Πρόταση Αν (Q i ) είναι αύξουσα ακολουθία προβολών, τότε συγκλίνει κατά σημείο 6 στην προβολή Q = P(M), όπου M είναι η κλειστή γραμμική θήκη της ένωσης των imq i (i N). (Ανάλογο αποτέλεσμα για φθίνουσες.) Πρόταση Εστω (P n ) ακολουθία προβολών σ έναν χώρο Hilbert H. (i) Αν οι P n είναι ανά δύο κάθετες, τότε η σειρά n P n x συγκλίνει για κάθε x H, και n P n x = P(M)x, όπου M είναι η κλειστή γραμμική θήκη της ένωσης των imp n (n N). Για κάθε x H ισχύει n P n x 2 = P(M)x 2. (ii) Αν n P n x 2 x 2 για κάθε x H, τότε οι P n είναι ανά δύο κάθετες (επομένως ισχύει το συμπέρασμα του (i). 6 όχι όμως στη νόρμα τελεστή, αν {Q i } άπειρη

74 Τελεστές Πεπερασμένης Τάξης Ορισμός Μια γραμμική απεικόνιση T : E F μεταξύ δύο γραμμικών χώρων E,F λέγεται τάξης n (n N) αν ο υπόχωρος T (E) = imt έχει διάσταση n. Γράφουμε rank(t ) = n. Αν οι E,F είναι χώροι με νόρμα, συμβολίζουμε με F (E,F ) το σύνολο των φραγμένων γραμμικών απεικονίσεων T : E F που έχουν πεπερασμένη τάξη (finite rank), δηλαδή F (E,F ) = {T B(E,F ) : rank(t ) < + }. Ειδικότερα, γράφουμε F (E) = F (E,E).

75 Τελεστές Πεπερασμένης Τάξης Αν H,K είναι χώροι Hilbert, x K και y H ορίζουμε τον τελεστή x y : H K από τον τύπο (x y )(z) = z,y x (z H). Άλλοι συμβολισμοί: x y = xy = θ x,y = x y. Ο τελεστής x y είναι φραγμένος, και x y = x. y. Κάθε T F (H,K) πρώτης τάξης (rank(t ) = 1) είναι αυτής της μορφής (με x,y μη μηδενικά). Κάθε A F (H,K) γράφεται A = n x k yk k=1 και ισχύει A = n y k xk. k=1

76 Τελεστές Πεπερασμένης Τάξης Κάθε T F (H,K) «ζει» μεταξύ χώρων πεπερασμένης διάστασης (των (ker T ) = imt και T (E) = imt ): Ως προς τις διασπάσεις H = (ker T ) ker T και K = imt (imt ) ο T γράφεται ( ) T11 0 T = 0 0 Τοπολογική ιδιότητα: Αν A F (H,K), τότε το A(B H ) είναι (σχετικά) συμπαγές στον K.

77 Συμπαγείς Τελεστές K (E,F ) Ορισμός Εστω E, F χώροι Banach. Μια γραμμική απεικόνιση T : E F λέγεται συμπαγής (compact) αν απεικονίζει την κλειστή μοναδιαία μπάλα ˆB E = {x E : x 1} του E σε ένα -σχετικά συμπαγές υποσύνολο του F (αν δηλαδή το T ( ˆB E ) είναι συμπαγές υποσύνολο του F ). Γράφουμε T K (E,F ). Κάθε συμπαγής τελεστής είναι φραγμένος, γιατί αν το σύνολο T ( ˆB E ) είναι συμπαγές, είναι βέβαια φραγμένο. Οι φραγμένοι τελεστές πεπερασμένης τάξης είναι συμπαγείς. Παράδειγμα Αν a = (a n ) c 0, ο τελεστής D a = diag(a n ) B(l 2 ) είναι συμπαγής.

78 Συμπαγείς Τελεστές Παρατήρηση. Το σύνολο τιμών ενός φραγμένου τελεστή (είναι γραμμ. χώρος, αλλά) δεν είναι πάντα κλειστό (πρδγ: D a B(l 2 ), όπου a n = 1 n ). Το σύνολο τιμών ενός φραγμένου τελεστή πεπερασμένης τάξης είναι κλειστό (γιατί;). Παρατήρηση. F (E,F ) K (E,F ) B(E,F ). Αν οι E και F είναι απειροδιάστατοι, δεν ισχύουν οι ισότητες. Παραδείγματα Ο ταυτοτικός τελεστής ή η προβολή σε έναν υπόχωρο άπειρης διάστασης δεν είναι συμπαγής. Ο D a B(l 2 ) όπου a n = 1 n είναι συμπαγής αλλά έχει άπειρη τάξη.

79 Υπενθύμιση: Χαρακτηρισμοί συμπαγούς μετρ. χώρου Θεώρημα Εστω (X,ρ) μετρικός χώρος και K X. Τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: 1 Το K είναι συμπαγές (δηλ. ο (K,ρ K ) είναι συμπαγής χώρος). 2 Κάθε άπειρο υποσύνολο A του K έχει τουλάχιστον ένα σημείο συσσώρευσης στο K. 3 Το K είναι ακολουθιακά συμπαγές (δηλ. κάθε ακολουθία στο K έχει υπακολουθία που συγκλίνει μέσα στο K). 4 Ο (K,ρ K ) είναι ολικά φραγμένος (δηλ. για κάθε ε > 0 ο K καλύπτεται από πεπερασμένο πλήθος μπάλες ακτίνας ε > 0) και πλήρης.

80 Συμπαγείς Τελεστές Θεώρημα Εστω E,F χώροι Banach, T : E F γραμμική απεικόνιση. Τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: (i) Ο T είναι συμπαγής. (ii) Για κάθε φραγμένο υποσύνολο A E, το T (A) είναι σχετικά συμπαγές. (iii) Για κάθε φραγμένη ακολουθία {x n } του E, η ακολουθία {Tx n } έχει -συγκλίνουσα υπακολουθία. (iv) Το σύνολο T (B E ) είναι ολικά φραγμένο.

81 Συμπαγείς Τελεστές Παρατήρηση: Λήμμα Ο F (E,F ) είναι γραμμικός χώρος. Αν E,F είναι χώροι Banach, ο K (E,F ) είναι γραμμικός χώρος: Αν T,S K (E,F ) και λ C, τότε T + λs K (E,F ). Παρατήρηση: Γινόμενο φραγμένου τελεστή A με πεπερασμένης τάξης X F (E,F ) ή πεπερ. τάξης X με φραγμένο B είναι πεπερασμένης τάξης: Λήμμα M A E X F Αν M,E,F,N είναι χώροι Banach, B N A B(M,E), X K (E,F ) και B B(F,N) = AX K (M,F ) και XB K (E,N)

82 Συμπαγείς Τελεστές Παρατήρηση: Ο υπόχωρος F (E,F ) δεν είναι κλειστός στον B(E, F ) (σε απειροδιάστατους χώρους). Πρόταση Αν E,F είναι χώροι Banach, ο K (E,F ) είναι κλειστός υπόχωρος του χώρου Banach B(E,F ), άρα χώρος Banach. Παρατήρηση: Άρα, αν A n A 0 και κάθε A n είναι συμπαγής, τότε ο A είναι συμπαγής. Ομως: Το κατά σημείο όριο ακολουθίας τελεστών πεπερασμένης τάξης δεν είναι πάντα συμπαγής. Παρατήρηση: Ειδικότερα το K (E) είναι (αμφίπλευρο) κλειστό ιδεώδες της άλγεβρας Banach B(E).

83 Χαρακτηρισμοί Συμπαγών Τελεστών Θεώρημα Αν H είναι χώρος Hilbert και T B(H), τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: (i) Ο T είναι συμπαγής. (ii) Για κάθε ορθοκανονική ακολουθία {x n } του H, ισχύει Tx n,x n 0. (iii) Υπάρχει μια ακολουθία {F n } από φραγμένους τελεστές πεπερασμένης τάξης ώστε T F n 0. Πόρισμα (Άσκηση) Εστω H,K χώροι Hilbert και A B(H,K). Ο A είναι συμπαγής αν και μόνον αν για κάθε ε > 0 υπάρχει B F (H,K) και C B(H,K) ώστε C < ε και A = B + C. Λέμε ότι «ο A είναι μικρή διαταραχή ενός τελεστή πεπερασμένης τάξης». Παρατήρηση Δεν ισχύει σε όλους τους χώρους Banach.

84 Συμπαγείς Τελεστές Παράδειγμα: Κάθε ολοκληρωτικός τελεστής είναι συμπαγής. Απόδειξη. Αν (A k f )(x) = b a k(x,y)f (y)dy προσεγγίζουμε την k από γραμμ. συνδυασμούς χαρακτηριστικών συναρτήσεων ορθογωνίων, οι οποίες ορίζουν ολοκληρωτικούς τελεστές πεπερασμένης τάξης. (Δες και το αρχείο hscompn.pdf στην η-τάξη.) Πρόταση Αν H,K είναι χώροι Hilbert και T B(H,K) τότε T K (H,K) T T K (H) T K (K,H). Πρόταση Εστω H,K χώροι Hilbert. Αν ο A είναι συμπαγής, τότε οι υπόχωροι ima και (ker A) είναι διαχωρίσιμοι.

85 Αναλλοίωτοι υπόχωροι Ενας υπόχωρος E H είναι αναλλοίωτος (invariant) από έναν φραγμένο τελεστή A B(H) αν A(E) E, δηλ. αν Ax E για κάθε x E. Τότε ο κλειστός υπόχωρος E είναι και αυτός A-αναλλοίωτος. Θα λέμε ότι ο υπόχωρος E ανάγει (reduces) τον A όταν και ο E και ο E είναι A-αναλλοίωτοι. Γράφοντας H = E E, ο A γράφεται [ ] A11 A A = 12. A 21 A 22 Επεται ότι A(E) E αν και μόνον αν A 21 = 0, και ότι ο A ανάγεται από τον E αν και μόνον αν A 12 = A 21 = 0. Λήμμα Ενας κλειστός υπόχωρος E είναι A-αναλλοίωτος αν και μόνον αν AP = PAP. Ο E ανάγει τον A αν και μόνον αν A(E) E και A (E) E, ισοδύναμα αν και μόνον αν AP = PA. Δες και το αρχείο invt.pdf στην η-τάξη.

86 Υπάρχουν αναλλοίωτοι υπόχωροι; Παρατήρηση Αν x H, ο υπόχωρος E x = span{x,ax,a 2 x,...} είναι A-αναλλοίωτος, διαχωρίσιμος. Αν ο χώρος H δεν είναι διαχωρίσιμος και x 0, ο E x είναι μη τετριμμένος. Επίσης, κάθε ιδιόχωρος του A είναι A-αναλλοίωτος. Αν ο H είναι μιγαδικός χώρος πεπερασμένης διάστασης, κάθε τελεστής έχει ιδιοτιμές. Μένει η περίπτωση απειροδιάστατου αλλά διαχωρίσιμου χώρου. Το πρόβλημα του αναλλοίωτου υπόχωρου: Είναι αλήθεια ότι κάθε φραγμένος τελεστής A σε έναν (διαχωρίσιμο, απειροδιάστατο) χώρο Hilbert H έχει μη τετριμμένο αναλλοίωτο υπόχωρο; ή μήπως υπάρχει τελεστής A που ικανοποιεί E x = H για κάθε x 0;

87 Υπάρχουν αναλλοίωτοι υπόχωροι; Απάντηση: όχι για γενικούς χώρους Banach, άγνωστο για αυτοπαθείς χώρους Banach. Το πρώτο παράδειγμα: P. Enflo, On the invariant subspace problem in Banach spaces, Acta Math., 158, Στον l 1 : C.J. Read, A solution to the invariant subspace problem on the space l 1, Bull. London Math. Soc. 17, Ενας χώρος όπου κάθε τελεστής έχει αναλλοίωτο υπόχωρο: S.A. Argyros and R.G. Haydon, A hereditarily indecomposable L -space that solves the scalar-plus-compact problem, Acta Mathematica 206, No. 1 (2011). Μια σύγχρονη παρουσίαση: I. Chalendar and J. R. Partington, Modern approaches to the invariant subspace problem, Cambridge University Press, 2011.

88 Ιδιοτιμές και Ιδιοδιανύσματα Ορισμός Εστω E γραμμικός χώρος, A : E E γραμμική απεικόνιση. Ενας (μιγαδικός) αριθμός λ λέγεται ιδιοτιμή (eigenvalue) της A αν υπάρχει μη μηδενικό x E ώστε Ax = λx. Το x λέγεται ιδιοδιάνυσμα (eigenvector) της A και το σύνολο M λ {x E : Ax = λx} = ker(a λi) (που είναι προφανώς γραμμικός χώρος) είναι ο ιδιόχωρος (eigenspace) της A που αντιστοιχεί στην ιδιοτιμή λ. Το σύνολο των ιδιοτιμών της A συμβολίζουμε σ p (A).

89 Ιδιοτιμές και Ιδιοδιανύσματα Παρατηρήσεις: (i) Κάθε ιδιόχωρος M λ της A είναι αναλλοίωτος από την A, δηλαδή A(M λ ) M λ, και A Mλ = λi Mλ. Μάλιστα ο M λ είναι αναλλοίωτος και από κάθε γραμμική απεικόνιση B που μετατίθεται με την A. (ii) Αν ο E είναι χώρος με νόρμα και η A είναι συνεχής, κάθε ιδιόχωρος M λ είναι κλειστός υπόχωρος του E, γιατί M λ = (A λi) 1 ({0}). (iii) Αν ο E είναι (μη μηδενικός) μιγαδικός χώρος και dime = n < +, κάθε γραμμική απεικόνιση A : E E έχει ιδιοτιμές. Αυτό φυσικά δεν αληθεύει πάντα σε πραγματικούς γραμμικούς χώρους. Σε απειροδιάστατους μιγαδικούς χώρους;

90 Ιδιοτιμές και Ιδιοδιανύσματα Παραδείγματα (α) Στον χώρο l 2 θεωρούμε τον τελεστή T όπου T (x 1,x 2,x 3,...) = (0,x 1, 1 2 x 2, 1 3 x 3,...) x = (x 1,x 2,...) l 2. Ο T είναι συμπαγής, δεν έχει όμως ιδιοτιμές. (β) Στον χώρο L 2 ([0,1]) θεωρούμε τον τελεστή A όπου (Af )(t) = tf (t), f L 2 ([0,1]). Ο A είναι αυτοσυζυγής, δεν έχει όμως ιδιοτιμές. Και τα δύο μαζί; Αυτοσυζυγής και συμπαγής;

91 Διαγωνοποιήσιμοι τελεστές Εστω H διαχωρίσιμος χώρος Hilbert. Ενας τελεστής A B(H) λέγεται διαγωνοποιήσιμος (diagonalizable) αν υπάρχει μια ορθοκανονική βάση {x n } του H και μια ακολουθία a = {a(n)} μιγαδικών αριθμών ώστε Ax n = a(n)x n για κάθε n N. Τότε a = {a(n)} φραγμένη και A = U 1 D a U : A u D a όπου U : H l 2 : x n e n είναι unitary. Άρα διαγωνοποιήσιμος φυσιολογικός. Οταν dimh < : Θεώρημα (Φασματικό θεώρημα σε χώρους πεπερασμένης διάστασης) Εστω A B(H) όπου H χώρος Hilbert πεπερασμένης διάστασης. Ο A είναι φυσιολογικός αν και μόνον αν είναι διαγωνοποιήσιμος.

92 Το (μινι) Φασματικό Θεώρημα Λήμμα Εστω T B(H ) φυσιολογικός τελεστής. Αν x H είναι ιδιοδιάνυσμα του T με ιδιοτιμή λ, τότε T x = λx. Επεται ότι οι ιδιόχωροι ενός φυσιολογικού τελεστή (αν υπάρχουν) τον ανάγουν, και είναι κάθετοι μεταξύ τους. Θεώρημα Κάθε φυσιολογικός τελεστής T σ έναν (μιγαδικό) χώρο Hilbert H διάστασης n < είναι διαγωνοποιήσιμος, δηλαδή υπάρχει ορθοκανονική βάση {e k : k = 1,...,n} του H και a k C ώστε Te k = a k e k (k = 1,...,n). Ισοδύναμα, ο T είναι ορθομοναδιαία ισοδύναμος (unitarily equivalent) με έναν διαγώνιο τελεστή, δηλαδή υπάρχει ορθομοναδιαίος τελεστής U : H C n ώστε ο UTU 1 να είναι διαγώνιος.

93 Διαγωνοποιήσιμοι τελεστές Παράδειγμα Εστω f : R C συνεχής και 2π-περιοδική συνάρτηση. Ορίζουμε (K f g)(x) = 1 π f (x y)g(y)dy. 2π π Ο K f είναι ολοκληρωτικός τελεστής (με πυρήνα την συνεχή συνάρτηση k(x,y) = f (x y). Η {e n : n Z} (όπου e n (x) = expinx) είναι ορθοκανονική βάση του L 2 ([ π,π]). K f e n = ˆf (n)e n (n Z). Επομένως ο τελεστής K f διαγωνοποιείται από την ορθοκανονική βάση {e n }.

94 Το Φάσμα Ορισμός Το φάσμα ενός φραγμένου τελεστή A σ έναν χώρο Banach είναι το σύνολο σ(a) = {λ C : ο A λi δεν έχει (φραγμ.) αντίστροφο }. Πρόταση Το σ(a) φράσσεται από A : Αν λ > A, ο λi A είναι αντιστρέψιμος και ο αντίστροφος του είναι το -όριο της σειράς (λi A) 1 = 1 ( ) A n. λ λ n=0 Ισχύει ότι Το φάσμα σ(a) είναι συμπαγές μη κενό υποσύνολο του C.

95 Το Φάσμα Εστω A B(E) (όπου E χώρος Banach). Ενα λ C είναι ιδιοτιμή του A (συμβ. λ σ p (A)) αν και μόνον αν υπάρχει x E \ {0} ώστε (A λi)x = 0. Το λ είναι προσεγγιστική ιδιοτιμή του A (συμβ. λ σ a (A)) αν και μόνον αν υπάρχει ακολουθία (x n ) E με x n = 1 ώστε (A λi)x n 0. Ισοδύναμα, λ / σ p (A) αν και μόνο αν υπάρχει δ > 0 ώστε (A λi)x δ x για κάθε x E. Προφανώς σ p (A) σ a (A) σ(a).

96 Το Φάσμα Εστω H χώρος Hilbert. Πρόταση Εστω A B(H) φυσιολογικός τελεστής. Τότε σ(a) = σ a (A). Δηλαδή, αν το λ δεν είναι προσεγγιστική ιδιοτιμή, τότε ο A λi έχει (φραγμ.) αντίστροφο. Πρόταση Εστω A = A B(H). Τότε (α) σ(a) R. (β) A = sup{ Ax,x : x = 1}. (γ) A = sup{ λ : λ σ(a)} = max{ λ : λ σ a (A)}. Ειδικότερα, το φάσμα ενός αυτοσυζυγούς τελεστή δεν είναι κενό. Πρόταση Αν A K (H) είναι φυσιολογικός, τότε κάθε λ σ(a) \ {0} είναι ιδιοτιμή. (Ισχύει για κάθε συμπαγή: δες αργότερα.) Πόρισμα Αν A K (H) και A = A, τότε υπάρχει λ σ p (A) με λ = A.

97 Το Φασματικό Θεώρημα Παράδειγμα Αν A K (H) το 0 δεν είναι πάντα ιδιοτιμή: D a όπου a = ( 1 n ). (Πρτρ. Σε απειροδιάστατο χώρο αν A K (H) τότε 0 σ(a). ) Πρόταση Εστω A K (H). (i) Κάθε ιδιόχωρος του A που αντιστοιχεί σε μη μηδενική ιδιοτιμή έχει πεπερασμένη διάσταση. (ii) Αν {x n } είναι άπειρη ορθοκανονική ακολουθία και υπάρχουν λ n C ώστε Ax n = λ n x n για κάθε n N, τότε η {λ n } είναι μηδενική ακολουθία. (iii) Αν ο A είναι φυσιολογικός, το σύνολο σ p (A) των ιδιοτιμών του ή είναι πεπερασμένο, ή αποτελεί μηδενική ακολουθία.