MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE I KVARTAL GODINE

Transcript

1 MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE I KVARTAL GODINE Podgorica, godine

2 IZDAVAČ: WEB ADRESA: SAVJET CENTRALNE BANKE: LEKTURA: GRAFIČKO UREĐIVANJE: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj Podgorica Telefoni: Fax: Mr Milojica Dakić, guverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Dr Nikola Fabris, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović Bojana Šupeljak Andrijana Vujović Nikola Nikolić Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

3 SADRŽAJ MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI 7 1. REALNI SEKTOR Bruto domaći proizvod Djelatnosti Cijene Tržište rada MONETARNA KRETANJA Banke Kamatne stope banaka Mikrokreditne finansijske institucije TRŽIŠTE NOVCA KAPITALA Tržište novca Tržište kapitala FISKALNI SEKTOR Javne finansije Crne Gore Budžet Crne Gore Lokalna samouprava Državni fondovi DRŽAVNI DUG Unutrašnji dug Spoljni dug Izdate garancije Projekcija i održivost državnog duga EKSTERNI SEKTOR Tekući račun platnog bilansa Račun kapitalnih i finansijskih transakcija ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA MEĐUNARODNA EKONOMIJA Razvijene ekonomije Zemlje u usponu/razvoju Zemlje okruženja Kamatne stope centralnih banaka Kretanje deviznih kurseva NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI PRILOZI 117

4

5 5 Pregled makroekonomskih pokazatelja III % REALNI SEKTOR BDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.338, ,0 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -13,6 834,9 Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -9,2 33,0 Zaposlenost Broj zaposlenih Broj nezaposlenih Stopa inflacije Potrošačke cijene (godišnja stopa) 5,1 3,3 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (za god. prosjek prva tri mjeseca) MONETARNI SEKTOR (u milionima eura) M11 Ukupni depoziti 1.980, ,3 0,9 Depoziti privrede 526,5 525,4-0,2 Depoziti države 87,0 93,5 7,5 Centralna vlada 40,4 57,1 41,2 Institucije i agencije centralne Vlade 17,6 5,9-66,7 Fondovi i opštine 28,9 30,5 5,4 Depoziti finansijskih institucija 75,4 75,2-0,3 Depoziti stanovništva 1.146, ,0 1,6 Depoziti - ostalo 145,0 140,3-3,2 Krediti i ostala potraživanja 2.342, ,2 6,3 Krediti i ostala potraživanja prema privredi 912, ,8 11,1 Krediti i ostala potraživanja prema državi 100,1 104,0 3,8 Centralna vlada 46,1 50,3 9,1 Institucije i agencije centralne Vlade 0,8 3,2 314,4 Fondovi i opštine 53,3 50,5-5,3 Krediti i ostala potraživanja prema bankama i finansijskim institucijama 450,7 438,4-2,7 Krediti i ostala potraživanja prema stanovništvu 809,1 865,5 7,0 Krediti i ostala potraživanja - ostalo 69,7 68,5-1,8 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA Promet na berzi (u milionima eura)** 32,7 3,6 Montenegro berza Berzanski indexi MONEX , ,31-1,6 MONEX PIF 3.441, ,13-15,7 Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, posljednja Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, posljednja Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, posljednja 5,47% 3,23% Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, posljednja 3,48% 3,29% FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)** Tekući prihodi*** 1.297,7 243,3 Izdaci*** 1.430,8 298,4 Suficit/deficit -133,1-55,2 Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 1.295, ,4 3,1 Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 404,5 420,3 3,9 EKSTERNI SEKTOR** Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -587,6-192,2 Trgovinski bilans ,2-258,3 Bilans usluga 612,3 6,6 %pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 57,7 25,6 Saldo tekućeg računa u % od BDP -17,6 * Procjena Ministarstva finansija ** Podaci za I-XII i I-III god. *** Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

6

7 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori 7 MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U prvom kvartalu godine, ostvaren je visok ekonomski rast. Procijenjena stopa rasta je iznosila oko 4,5%. Djelimično, ovako pozitivne stope rasta su uslijedile kao posljedica niske osnove u istom periodu prethodne godine, koje su bile izazvane vremenskim nepogodama, te je stoga statistički efekat baze uticao na visok rast. To znači da nije realno očekivati ovako visok rast na nivou čitave godine, ali je za preciznije prognoze potrebno sačekati kraj drugog kvartala. U prvom kvartalu godine je došlo do rasta industrijske proizvodnje, građevinarstva, šumarstva, kao i jednog dijela saobraćaja. U analizi privrednih tendencija, u prvom kvartalu godine ohrabruje i značajan porast izvoza, smanjenje uvoza i posljedično smanjenje deficita tekućeg računa. Situacija u bankarskom sistemu je stabilna, iako su i dalje izraženi pojedini rizici. Najveća ranjivost bankarskog sektora u prvom kvartalu godine je i dalje prisutan kreditni rizik, evidentiran u daljem pogoršanju kvaliteta aktive. Rizici su prisutni i u ostalim segmentima privrede. Potencijalne ranjivosti će u narednom periodu predstavljati visok budžetski deficit, preuzimanje dijela garantovanog duga od strane države, visok nivo nelikvidnosti realnog sektora, visoke kamatne stope i spor oporavak kod najvažnijih spoljnotrgovinskih partnera. Godišnja stopa inflacije u martu iznosila je 3,3%, a u odnosu na kraj prethodne godine 0,5%. Godišnja inflacija na kraju prvog kvartala je značajno niža od godišnje inflacije u decembru godine, ali je i dalje iznad stope inflacije ostvarene u EU, odnosno EMU. Najveći godišnji rast zabilježile su cijene iz kategorije odjeća i obuća za 8,4% i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva (5%). Visok rast cijena zabilježen je u kategoriji hrana i bezalkoholna pića (4,7%). U prvom kvartalu godine ostvaren je rast fizičkog obima industrijske proizvodnje od 3,3% u odnosu na isti period godine. Rast proizvodnje je ostvaren u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 66,3%, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena i sektoru prerađivačke industrije zabilježen pad od 6,7% odnosno 34,5%. Prema raspoloživim podacima Monstata, Crnu Goru je u prva tri mjeseca posjetilo 53,5 hiljada turista, što predstavlja rast od 7,3% u odnosu na isti period prethodne godine. Broj dolazaka domaćih turista

8 8 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine smanjen je za 11%, a stranih povećan za 14,3%. Ostvareno je 190,6 hiljada noćenja, što je za 2,1% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Broj noćenja domaćih turista smanjen je za 16,3%, dok su strani turisti ostvarili rast noćenja od 3,5%. Podaci o saobraćaju u prvom kvartalu godine se razlikuju u zavisnosti od sektora. Prevoz putnika i robe u drumskom saobraćaju je smanjen, dok je istovremeno u željezničkom saobraćaju povećan prevoz i putnika i robe u odnosu na isti period prethodne godine. U vazdušnom saobraćaju je zabilježen rast prevoza putnika, a pad prevoza robe, dok je promet u lukama smanjen. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 834,9% u odnosu na isti period prethodne godine. 1 Prema podacima Monstata, u prvom kvartalu građevinarstvo je ostvarilo rast od 33% mjereno efektivnim časovima rada, odnosno rast od 5,7% mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova. Prvi kvartal godine je obilježila implementacija projekta primjene međunarodnih računovodstvenih standarda (MRS). Projekat primjene MRS 39, koji je započet u godini, uključivao je primjenu nove regulative. Primjenom izmijenjene regulative je obezbijeđeno da se pri vrednovanju finansijske imovine banaka, uz prudencione filtere postavljene od strane regulatora, primjenjuju međunarodni računovodstveni standardi. Najznačajnija izmjena odnosila se na uvođenje računa za evidentiranje ispravki vrijednosti za stavke bilansne aktive, novih definicija finansijskih instrumenata i reklasifikaciju bilansnih pozicija u skladu sa međunarodnim računovodstvenim standardima. Ukupni kapital banaka na kraju marta godine iznosio je 396,3 miliona eura, što je za 107,6 miliona eura ili 37,3% više nego na kraju godine, dok je u odnosu na mart godine viši za 30,6%. 2 Likvidna aktiva je u martu iznosila 381,9 miliona eura. Bilansna suma banaka na kraju prvog kvartala iznosila je 2.888,9 miliona eura. Depoziti u bankama su u martu godine zabilježili rast u odnosu na decembar godine za 0,9%, dok su na godišnjem nivou zabilježili rast od 11,5%. Krediti su u martu godine iznosili 2.490,2 miliona eura, bilježeći povećanje za 6,3% u odnosu na decembar godine. U prvom kvartalu godine budžet Crne Gore ostvario je deficit od 59,7 miliona eura (1,7% procijenjenog godišnjeg BDP-a). Državni dug Crne Gore na kraju prvog kvartala godine iznosio je 1.755,7 miliona eura ili 50% procijenjenog BDP-a za godinu. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 76,1%, dok se na unutrašnji dug odnosi 23,9% državnog duga. Izdate državne garancije dostigle su iznos od 379,6 miliona eura ili 10,8% procijenjenog BDP-a, odnosno 21,6% državnog duga. Iako je u pitanju i dalje prihvatljiv iznos, zabrinjava tendencija njegovog rasta posljednjih nekoliko godina. Materijalizacija ovog rizika, predstavlja dodatni pritisak na već opterećene javne finansije. Sa druge strane, u uslovima ekonomske krize, pogoršanja fiskalnih parametara i loših ekonomskih perspektiva finansiranje državnog duga postaje sve skuplje. U prvom kvartalu godine, zabilježeno je smanjenje deficita tekućeg računa platnog bilansa za 18,8% u poređenju sa istim periodom prethodne godine. Prema preliminarnim podacima, deficit teku- 1 Visoka stopa rasta je rezultat niske osnovice iz prvog kvartala prethodne godine, kada je zbog vremenskih nepogoda ostvaren izuzetno nizak nivo proizvodnje. 2 Povećanje kapitala banaka je manjim dijelom rezultat dokapitalizacije banaka, a većim dijelom rezultat primjene Medjunarodnih računovodstvenih standarda.

9 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori 9 ćeg računa je iznosio 192,2 miliona eura. Razlog za ovakvo kretanje na tekućem računu je smanjenje spoljnotrgovinskog deficita za 13,6%, kao posljedica povećanja izvoza i istovremenog smanjenja uvoza roba. Na povećanje izvoza najviše je uticalo povećanje izvoza električne energije, dok je istovremeno došlo do pada izvoza aluminijuma i gvožđa i čelika. Iako je u posmatranom periodu zabilježeno smanjenje spoljnotrgovinskog deficita, ono nije rezultat poboljšanja konkurentnosti izvoza. Stoga, jedan od ključnih prioriteta ekonomske politike treba da bude smanjenje deficita tekućeg računa, odnosno spoljnotrgovinskog deficita kroz podsticanje proizvodnje u granama u kojima imamo potencijale za izvoz. U prvom kvartalu godine, neto priliv SDI iznosio je 65,5 miliona eura, što je za 2,2% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupan priliv SDI iznosio je 81,6 miliona eura, od čega je najveći priliv ostvaren po osnovu interkompanijskog duga (49,9%) i ulaganja u nekretnine (45,2%). Broj zaposlenih u prvom kvartalu ove godine u prosjeku je iznosio 167,496 i bio je viši za 3,5% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je broj zaposlenih u martu u odnosu na decembar prethodne godine bio viši za 0,2%. Većina sektora (šesnaest od ukupno devetnaest) bilježi rast broja zaposlenih, pa je posmatrano po pojedinim sektorima, najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (34,4%), usluge smještaja i ishrane (9,7%), poljoprivrede (9,4%) i umjetnost, zabava i rekreacija (7,9%). Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru vađenja ruda i kamena, trgovini i poslovanju sa nekretninama. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvom kvartalu ove godine, u prosjeku, iznosio je , što je za 3,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj nezaposlenih lica tokom prva tri mjeseca ove godine je u kontinuiranom porastu u odnosu na decembar godine. U martu godine broj nezaposlenih se povećao za 5,8% u odnosu na decembar U prva tri mjeseca prosječna bruto zarada u Crnoj Gori iznosila je 729 eura i bila je niža za 1,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 484 eura, što je za 2,4% niže od prosječne zarade bez poreza i doprinosa iz istog perioda prethodne godine.

10

11 1 REALNI SEKTOR

12

13 Realni sektor Bruto domaći proizvod Iako zvanični podaci o kretanju BDP-a nijesu dostupni, preliminarni podaci pokazuju da je crnogorska ekonomija u prvom kvartalu ove godine ostvarila rast između četiri i pet odsto u poređenju sa istim periodom prethodne godine. Tokom prvog kvartala, trend rasta se bilježi u industrijskoj proizvodnji (energetici), građevinarstvu, šumarstvu, pojedinim segmentima saobraćaja, trgovini. Pozitivni statistički pokazatelji su dijelom rezultat izuzetno niske osnovice iz prvog kvartala prethodne godine, kada su aktivnosti u pojedinim sektorima obustavljene zbog vremenskih nepogoda. Procjena je da će se ukupna ekonomija tokom godine oporaviti ali za pouzdanije procjene treba sačekati kraj drugog kvartala. Ovaj period karakteriše niža godišnja inflacija u poređenju sa godišnjom inflacijom iz decembra prethodne godine. Tokom prvog kvartala došlo je do pada bruto i neto plata u odnosu na isti period prethodne godine. Broj nezaposlenih lica tokom prva tri mjeseca ove godine u kontinuiranom je porastu u odnosu na decembar godine Djelatnosti Industrijska proizvodnja U prvom kvartalu godine ostvaren je rast fizičkog obima industrijske proizvodnje od 3,3% u odnosu na isti period godine. Rast proizvodnje je ostvaren u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 66,3%, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena i sektoru prerađivačke industrije zabilježen pad od 6,7% odnosno 34,5%. Na godišnjem nivou ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 10,4% zbog rasta proizvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 103,1%. Posmatrano po mjesecima, rast industrijske proizvodnje ostvaren je u februaru (2%) i martu (24,6%), dok se u januaru bilježi mjesečni pad industrijske proizvodnje od 17%. Grafik 1.1 Industrijska proizvodnja, godišnja stopa Izvor: Monstat

14 14 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine U prerađivačkoj industriji, tokom prva tri mjeseca godine u odnosu na isti period prethodne godine, šest oblasti, koje čine svega 2,5% ukupne industrijske proizvodnje, bilježe rast proizvodnje i to: proizvodnja papira i proizvoda od papira 65,4%, proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 37,1%, proizvodnja proizvoda od gume i plastike 76,8%, proizvodnja namještaja 252,7%, popravka i montaža mašina i opreme 69,7% i proizvodnja duvanskih proizvoda 5096,7%. U istom periodu smanjena je proizvodnja u deset oblasti prerađivačke industrije. Najveći pad je zabilježen u oblasti proizvodnje osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata za 82,4%. Pad bilježe i oblasti: proizvodnja odjevnih predmeta (-49,9%), proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja (-48,7%), proizvodnja osnovnih metala (-45,1%), proizvodi od drveta, plute i sl. (-37,6%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (-24,9%), proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute (-20,3%), proizvodnja pića (-11,5%) i štampanje i umnožavanje audio i video zapisa (-10,6%). Najmanji pad proizvodnje zabilježen je u oblasti proizvodnje prehrambenih proizvoda za 9,4%. Sektor vađenja ruda i kamena bilježi pad proizvodnje od 6,7%, i to zbog pada proizvodnje u oblasti vađenja ruda od 6,9% i oblasti ostalo rudarstvo od 5,7%. U oblasti vađenja ruda metala nije evidentirana proizvodnja. Hidroelektrane su tokom prva tri mjeseca znatno premašile proizvodne rezultate u odnosu na isti period prethodne godine, dok je u Termoelektrani proizvodnja bila na nivou planirane. S obzirom na povoljnu hidrološku situaciju i pogonsku spremnost, sektor snabdijevanje električnom energijom, gasom i parom, u prvom kvartalu ove godine bilježi rast proizvodnje od 66,3% u odnosu na isti period prethodne godine. Grafik 1.2 Industrijska proizvodnja po sektorima. Ø 2010 = 100 Izvor: Monstat

15 Realni sektor 15 U kretanju industrijske proizvodnje tokom posljednje dvije godine primjetan je opadajući trend, s tim da u prvom kvartalu ove godine dolazi do stagnacije, odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda. Grafik 1.3 Industrijska proizvodnja liniarni trend kretanja Turizam Prema podacima Monstata, Crnu Goru je u prva tri mjeseca posjetilo 53,5 hiljada turista, što predstavlja rast od 7,3% u odnosu na isti period prethodne godine. Broj dolazaka domaćih turista smanjen je za 11%, a stranih je povećan za 14,3%. Tokom prvog kvartala najposjećenija su bila primorska mjesta sa 51,7% u ukupno ostvarenim dolascima, što predstavlja povećanje od 4,8% u odnosu na isti period prethodne godine. Povećan je broj posjeta planinskim mjestima za 12,9%, glavnom gradu za 21,7%, a u ostalim turističkim mjestima broj dolazaka je manji za 28,1%. Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG Grafik 1.4 Dolasci turista u periodu januar mart U prvom kvartalu godine ostvareno je 190,6 hiljada noćenja, što je za 2,1% manje u odnosu na isti Izvor: Monstat period prethodne godine. Od ukupnog broja noćenja domaći turisti su ostvarili 46,8 hiljada noćenja, što je za 16,3% manje nego u prvom kvartalu godine, dok su strani turisti ostvarili 143,8 hiljada noćenja, što predstavlja rast od 3,5%. U ovom periodu, broj noćenja koji se odnosi na planinska mjesta, koja inače čine 13,4% ukupno ostvarenih noćenja, povećan je za 15%, dok se broj noćenja u primorskim mjestima smanjio za 4,7%. Broj noćenja u glavnom gradu je povećan za 16,8%, a u ostalim turističkim mjestima smanjen je za 35,9%. Veći broj noćenja u prvom kvartalu u odnosu na isti period prethodne godine ostvarili su turisti iz Francuske (108,2%), Austrije (17,9%), Rusije (12,5%), Italije (6,7%), a od turista iz susjednih zemalja veći broj noćenja ostvarili su turisti iz Albanije (13,7%) i Kosova (99,6%). Smanjen je broj noćenja turista iz Bosne i Hercegovine (29%), Srbije (9,5%), Hrvatske (5,9%), Slovenije (21%), dok je broj noćenja turista iz Makedonije povećan za 6,5%.

16 16 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 1.5 Struktura dolazaka turista po mjestima Tokom prvog kvartala nasta v- ljena je promocija nacionalne turističke ponude na međunarodnim sajmovima. Turistička organizacija Herceg Novi je po prvi put imala svoje prestavljanje na TTR sajmu turizma u Bukureštu. Izvor: Monstat Grafik 1.6 Noćenja turista u periodu januar mart Za vrijeme trajanja sajma IFT 2013 u Beogradu pokrenuta je inicijativa za osnivanje Asocijacije turističkih organizacija jugoistočne Evrope. Inicijativa ima za cilj jačanje zajedničkih promotivnih aktivnosti na evropskom i prekookeanskim tržištima, što bi uticalo na smanjenje ukupnih troškova promotivnih aktivnosti, a istovremeno doprinijelo kvalitetnijoj razmjeni znanja i iskustava vezanih za ova tržišta. Izvor: Monstat Tabela 1.1 Sajmovi i prezentacije na kojima je predstavljena Crna Gora u prvom kvartalu godine Sajamske prezentacije Conventa 2012 Ljubljana Holiday World Prag IFT - Beograd ITB Berlin TTR Bukurešt MITT Moskva TUR 2013-Geteborg UITT Kijev Termin održavanja januar februar februar mart mart mart mart mart Izvor: Ministarstvo održivog razvoja i turizma

17 Realni sektor 17 U Briselu je u januaru održan prvi sastanak radne grupe Calypso programa, čime je zvanično otpočela implementacija projekta Odmor za sve. Calypso je program namijenjen projektima koji imaju za cilj promovisanje koncepta programa razvijenih od strane EU za proširenje turističke sezone kroz kreiranje i ponudu turističkih sadržaja ciljnim grupama turista, prije svega mlađoj i starijoj populaciji i osobama sa posebnim potrebama. Nacionalna turistička organizacija Crne Gore je partner u projektu zajedno sa Turističkom organizacijom Srbije i Dunavskim centrom za konkurentnost. U martu, Kerzner International Holdings Limited sklopio je ugovor sa Triangle Investment and Development Limited za izgradnju i rukovođenje novim One&Only resortom u Kumboru, u Crnoj Gori u Tivatskom zalivu. To će biti prvi One&Only resort u Evropi. Boks 1.1 Turizam i perspektiva u godini UNWTO očekuje da će svjetski turizam ove godine u prosjeku rasti između 3% i 4%. Rast se prognozira u svim svjetskim regijama. U Evropi se očekuje rast između 2% i 3%, Americi od 3% do 4%, Aziji i Pacifiku između 5% i 6%, Africi između 4% i 6% i Srednjem Istoku od 0% do 5%. Iako ukupan ekonomski rast u prvom kvartalu ove godine variraod recesije u Eurozoni, usporavanja u Kini i jačanja u Japanu, dosadašnji trend u turizmu ukazuje da ovaj sektor može imati ključnu ulogu u ekonomskom razvoju i otvaranju novih radnih mjesta kako u Evropi, tako i svijetu. Prema izvještaju WTTC-a, turizam raste brže od svjetske ekonomije i očekuje se da će turizam i putovanja ostvariti rast od 3,2% u godini, dok se za globalni ekonomski rast predviđa stopa od 2,2%. Prema izvještaju UNWTO-a Grafik 1 od ukupno 99 zemalja koje Međunarodni dolasci turista, mjesečna promjena u % (svijet) su dostavile podatke o međunarodnim dolascima turista za jedan ili dva mjeseca godine, 73 zemlje bilježe povećanje dolazaka, od čega njih 20 ima dvocifrenu stopu rasta, a pad dolazaka bilježi 26 zemalja. Na osnovu raspoloživih podataka se procjenjuje da je broj dolazaka stranih turista u svijetu za prva dva mjeseca ove godine, a u poređenju sa istim periodom prethodne godine, dostigao rast nešto ispod 4%. Iako se procjena temelji na osnovu Izvor: UNWTO, World Tourism Organization ograničenog broja podataka (ograničen broj zemalja i podaci za dva mjeseca), ipak je očito da turizam nastavlja da bude pokretač ukupne ekonomije u većini zemalja. U prvom kvartalu godine Crnu Goru je posjetilo 7,3% više turista nego u istom periodu prethodne godine, dok je broj noćenja pao za 2,1%. Dolasci stranih turista u Crnoj Gori imaju trend rasta za prva tri mjeseca. Crna Gora bilježi rast od 14,3% stranih turista u poređenju sa istim periodom prethodne

18 18 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine godine, što je jedan od većih pozitivnih pomaka u Evropi (nakon Islanda najveći). Broj noćenja stranih turista je, u posmatranom periodu ove godine, porastao za 3,5%. Kada je riječ o ukupnom doprinosu putovanja i turizma crnogorskom BDP-u, prema najnovijim procjenama Svjetskog savjeta za turizam i putovanja (WTTC), u ovoj godini će porasti za 13,2 odsto, što Crnu Goru pozicionira na prvo mjesto od 184 države Šumarstvo Grafik 1.7 Proizvodnja šumskih sortimenata, m³ Izvor: Monstat U prvom kvartalu ove godine u oblasti šumarstva je proizvedeno ukupno m³ šumskih sortimenata, što je za 834,9% više nego u istom periodu prethodne godine. Ovakav rast je rezultat izuzetno niske osnovice u januaru godine, odnosno nepostojanja proizvodnje u februaru iste godine usljed vremenskih nepogoda. Uz podršku FODEMO projekta u Kolašinu su, krajem februara i početkom marta, održane radionice na temu izrade planskih dokumenata u šumarstvu sa akcentom izrade Programa gazdovanja šumama i Planova razvoja šuma. Nastavljeno je i sa organizovanjem radionica za obuku trenera za savjetovanje u šumarstvu preko projekta Razvoj šumarstva u Crnoj Gori koji se implementira uz pomoć Luksemburške agencije za razvojnu saradnju Građevinarstvo Vrijednost izvršenih građevinskih radova u prvom kvartalu ove godine iznosila je 44,9 miliona eura i bila je viša za 5,7% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je građevinska aktivnost mjerena efektivnim časovima rada povećana za 33%. Prema evidenciji Monstata, vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 11,6 miliona eura, što je za 121,8% više, dok je vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama iznosila 26,1 milion, odnosno 491,7% više u odnosu na prvi kvartal godine. Crnogorska delegacija učestvovala je na međunarodnom sajmu nekretnina MIPIM 2013 koji je održan u periodu od 12. do 15. marta u Kanu. Predstavljeni su, između ostalog, projekti Porto Montenegro, Luštica Development, Boka Group i Montera. Inače, događaj u Kanu je najveći međunarodni sajam nekretnina, kome prisustvuju učesnici i posjetioci iz više od 90 zemalja.

19 Realni sektor 19 Grafik 1.8 Građevinska aktivnost Izvor: Monstat Saobraćaj 3 Prema podacima Monstata, u prvom kvartalu godine, u drumskom saobraćaju prevezeno je 4,1% putnika manje nego u istom periodu prethodne godine. Kod prevoza robe u drumskom saobraćaju zabilježen je pad od 10,1%. Za program rekonstrukcije puteva i mostova Vlada Crne Gore je u godini odobrila kreditno zaduženje u iznosu od 20 miliona eura, od ukupno planiranih 30 miliona eura. Programom je planirana realizacija sljedećih projekata: druga faza obilaznice oko Nikšića, izgradnja trećih traka na dvije lokacije - Kuside i na dionici Mojkovac-Slijepač Most, rekonstrukcija puta Krute-Ulcinj, spajanje bulevara između Budve i Bečića, i druga faza obilaznice oko Rožaja. Grafik 1.9 Broj putnika u drumskom saobraćaju u 000 Izvor: Monstat U željezničkom saobraćaju je u prvom kvartalu ove godine prevoz putnika veći za 19,4%, a prevoz robe za 7,1% u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Na okruglom stolu održanom u organizaciji Rudnika uglja Pljevljau martu ove godine, predstavljena je studija opravdanosti i idejno rješenje nove željezničke pruge Pljevlja Bijelo Polje Berane granica sa Kosovom. 3 Podatke za sve vidove saobraćaja, osim prometa na aerodromima koji ostaje mjesečni pokazatelj, Monstat će objavljivati na kvartalnom nivou

20 20 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 1.10 Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju Tokom prvog kvartala, u vazdušnom saobraćaju prevezeno je 146,3 hiljade putnika, što je za 3,1% više nego u prvom kvartalu prethodne godine, dok je prevoz robe smanjen za 5,4%. Ukupni promet u lukama iznosio je 259,4 hiljade tona, i bio je niži za 40,8% u poređenju sa prvim kvartalom prethodne godine, pri čemu se na izvoz 4 odnosilo 43,1%, a na uvoz 51,3%. Izvoz je u ovom periodu smanjen za 17,3%, a uvoz za 55,6%. Izvor: Monstat 1.3. Cijene Inflacija u Crnoj Gori, mjerena potrošačkim cijenama u martu je, u odnosu na decembar Godine, iznosila 0,5%. U ovom periodu najveći rast zabilježile su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića za 0,9% i cijene iz kategorije prevoz sa istom stopom od 0,9%. Posmatrajući kretanje cijena na mjesečnom nivou rast potrošačkih cijena zabilježen je u martu (0,4%) i februaru (0,1%), dok je u januaru zabilježen pad cijena od 0,1%. Prosječna stopa potrošačkih cijena (prva tri mjeseca godine u odnosu na isti period prethodne godine) iznosila je 3,6%. Grafik 1.11 Potrošačke cijene Izvor: Monstat Cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića su sa rastom od 0,9% u prvom kvartalu ostvarile najveće učešće u ukupnoj inflaciji (76,2%). U okviru ove kategorije, ostvaren je rast cijena voća (6%), povrća (5,9%), mesa (0,4%), ribe (2,2%), hljeba i žitarica (0,1%) i ostalih prehrambenih proizvoda (2,8%). Pale su cijene mlijeka, sira i jaja za 0,5%, ulja i masti za 4,4% i cijene iz grupe šećer, džem, med, čokolada i konditorski proizvodi za 0,4%. Cijene bezalkoholnih pića su u prvom kvartalu veće za 0,7%. Cijene kategorije prevoz su zabilježile rast od 0,9%, najviše zbog rasta cijena goriva i maziva od 1,4% i ostvarile su učešće od 20,3% u ukupnoj inflaciji. 4 Zbir izvoza i uvoza ne daje 100 zbog razlike koja se odnosi na tranzit roba.

21 Realni sektor 21 Rast cijena u martu u odnosu na decembar godine od 0,4% ostvaren je u kategoriji odjeća i obuća, 0,7% u kategoriji ostali proizvodi i usluge, 0,5% u kategoriji zdravlje, dok je rast od 0,1% zabilježen u kategorijama alkoholna pića i duvan i komunikacije. Pad cijena zabilježen je u kategoriji pokućstvo i rutinsko održavanje stana (-0,8%), hoteli i restorani (-0,3%), kao i kategoriji stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva (-0,1%). U kategorijama obrazovanje i rekreacija i kultura nije bilo promjena cijena u martu ove godine u odnosu na decembar godine. Mjesečna bazna inflacija je tokom prva dva mjeseca imala niži nivo od zvanične mjesečne inflacije i negativan predznak (-0,3% za januar, kao i za februar), zbog smirivanja cijena koje čine baznu inflaciju, dok je u martu imala nešto viši nivo od zvanične mjesečne inflacije. Grafik 1.12 Poređenje ukupne inflacije i bazne inflacije (mjesečna stopa) Potrošačke cijene su u martu, u odnosu na prosjek 2012, zabilježile rast od 2%, dok je godišnja inflacija mjerena harmonizovanim indeksom potrošačkih cijena iznosila 3%. Godišnji rast potrošačkih cijena u martu iznosio je 3,3%, a najveći rast zabilježile su cijene iz kategorije odjeća i obuća za 8,4%, zbog rasta cijena odjeće od 15,7% i cijene iz kategorije stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva (5%), najviše zbog rasta cijene električne enrgije od 9,7%. Visok godišnji rast zabilježen je u kategoriji hrana i bezalkoholna pića (4,7%), zbog godišnjeg rasta cijena povrća od 19,1%, voća 15,8%, ulja i masti 11,9%. Godišnji rast cijena zabilježen je u kategoriji rekreacija i kultura od 3,7%, komunikacije 3,5%, zdravlje 1,9%, hoteli i restorani 1,9% i alkoholna pića i duvan 0,8%. Pad cijena zabilježen je u kategoriji ostali proizvodi i usluge (-2,3%), pokućstvo i rutinsko održavanje stana (-2,2%) i kategoriji prevoz (-0,1%), dok se cijene u kategoriji obrazovanje nisu mijenjale. Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG Grafik 1.13 Godišnja promjena ukupne inflacije i izabranih kategorija u zemljama regiona Cijene kategorije hrana i bezalkoholna pića i kategorije transport imale su različito kretanje u zemljama regiona. Cijene kategorije hrana i bezalkoholna pića su u svim izabranim zemljama, Izvor: Monstat i zavodi za statistiku izabranih zemalja ostvarile veći godišnji rast od ukupne inflacije. Najveći godišnji rast cijena ove kategorije proizvoda zabilježen je u Srbiji i iznosio je 14,8%, zatim Crnoj Gori 4,7%, Hrvatskoj 4,5%, Makedoniji 3,3% i Bosni i Hercegovini 1,4%. Cijene iz kategorije transport u izabranim zemljama bilježe godišnji pad, osim u Srbiji gdje se bilježi godišnji rast od 4,6%.

22 22 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 1.2 Učešće pojedinih kategorija u ukupnoj inflaciji 5 Ponderi III 13/XII 12. Stopa rasta Doprinos Učešće u ukupnoj inflaciji UKUPNO ,5 0,5 0,5 100,0 Hrana i bezalkoholna pića 386,4 100,9 0,9 0,4 76,2 Alkoholna pića i duvan 37,9 100,1 0,1 0,0 0,7 Odjeća i obuća 70,7 100,4 0,4 0,0 5,6 Stanovanje, voda, struja, gas i druga goriva 153,1 99,9-0,1 0,0-3,6 Pokućstvo i rutinsko održavanje stana 46,9 99,2-0,8 0,0-8,4 Zdravlje 38,2 100,5 0,5 0,0 3,8 Prevoz 101,0 100,9 0,9 0,1 20,3 Komunikacije 57,1 100,1 0,1 0,0 0,9 Rekreacija i kultura 27,2 100,0 0,0 0,0-0,2 Obrazovanje 15,7 100,0 0,0 0,0 0,0 Hoteli i restorani 23,0 99,7-0,3 0,0-1,3 Ostala dobra i usluge 42,8 100,7 0,7 0,0 6,0 Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije U Eurozoni godišnja inflacija iznosila je 1,7%, pri čemu su najveći godišnji rast imale električna energija (8,2%), paket aranžmani (11,4%) i usluge smještaja (7,2%), a najveći godišnji pad medicinske i ostale nebolničke usluge (-5%), telekomunikacije (-5,5%) i goriva i maziva (-2,4%). Grafik 1.14 Cijene nafte, mjesečna stopa Izvor: Monstat i Monhly Oil Market Reports, OPEC Cijene nafte na svjetskim tržištima su u prva tri mjeseca u porastu u odnosu na cijene iz posljednjeg kvartala prethodne godine. Cijena referentne korpe OPEC-a je u prvom kvartalu, u prosjeku, koštala 109,5 USD/barel, što je za oko 2,8% više u odnosu na cijenu iz decembra prethodne godine. Prosječna cijena brenta u prvom kvartalu je bila 112,6 USD/barel, što je za oko 3% više u odnosu na cijenu iz decembra prethodne godine. Najviša cijena brenta je bila u februaru i iznosila je 116,3 USD/barel, dok je u martu iznosila 108,4 USD/barel i bila je niža za 0,8% od cijene iz decembra prethodne godine. Podstaknute pozitivnim privrednim signalima iz Kine 5 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture evidentira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

23 Realni sektor 23 i SAD-a s početka godine, kao i sezonskim porastom tražnje, cijene nafte su u februaru dostigle najviši nivo u posljednjih devet mjeseci. U martu dolazi do pada cijena, zbog povećanja ponude, uz istovremeno usporavanje globalne potražnje za tim energentom. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u martu, u odnosu na decembar prethodne godine, ostale nepromijenjene. Cijene u prerađivačkoj industriji su zabilježile pad od 0,5%, cijene vađenja ruda i kamena rast od 4,5%, dok se cijene snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom nisu mijenjale. Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su na godišnjem nivou zabilježile rast od 4,2% Tržište rada Broj zaposlenih u prvom kvartalu ove godineu prosjeku je iznosio 167,496 i bio je viši za 3,5% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je broj zaposlenih u martu u odnosu na decembar prethodne godine bio viši za 0,2%. Većina sektora (šesnaest od ukupno devetnaest) bilježi rast broja zaposlenih, pa je posmatrano po pojedinim sektorima 6, najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (34,4%), usluge smještaja i ishrane (9,7%), poljoprivrede (9,4%) i umjetnost, zabava i rekreacija (7,9%). Grafik 1.15 Broj zaposlenih Izvor: Monstat Pad broja zaposlenih zabilježen je u sektoru vađenja ruda i kamena za 0,6%, trgovini (2,7%) i poslovanje sa nekretninama (3,5%). Posmatrajući strukturu zaposlenih tokom prva tri mjeseca ove godine, prikazanu preko devetnaest sektora na osnovu nove klasifikacije djelatnosti (ranije bilo petnaest sektora), uočava se da je najviše zaposlenih u sektoru trgovine (21,9%) i državne uprave (12,2%), dok je najmanje zaposlenih u sektoru poslovi s nekretninama (0,8%) i sektoru vađenje ruda i kamena (1,2%). Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvom kvartalu ove godine, u prosjeku, iznosio je , što je za 3,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj nezaposlenih lica tokom prva tri mjeseca ove godine je u kontinuiranom porastu u odnosu na decembar godine. U martu godine broj nezaposlenih se povećao za 5,8% u odnosu na decembar Od godine primijenjena je Klasifikacija djelatnosti (NACE Rev2), pa su zaposleni, kao i zarade prikazani po novoj KD.

24 24 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 1.16 Struktura zaposlenih u procentima Vlada je donijela odluku o smanjenju radnih dozvola za strance sa (koliko je predviđeno godine) na , čime se stvara prostor za zapošljavanje domaće radne snage, i to najviše sezonskih radnika. Zavod za zapošljavanje Crne Gore predstavio je projekat Sezonsko zapošljavanje Godine pod sloganom Zaposlimo naše. Inicijativa ZZZCG ima za cilj pripremu i zapošljavanje domaće radne snage u mnogo većem obimu u odnosu na strance, kao i da ohrabri poslodavce da povećaju učešće domaće radne snage u svojim firmama. Izvor: Monstat Grafik 1.17 Broj nezaposlenih Prema podacima Zavoda za zapošljavanje, stopa nezaposlenosti 7 je u martu iznosila 14,2% i viša je za 0,62 p.p. od stope nezaposlenosti iz marta prethodne godine. Drugu stopu nezaposlenosti objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, a na osnovu Ankete o radnoj snazi koja je usaglašena sa preporukama Eurostata. Kretanje ove dvije stope prikazano je na grafiku br Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG 7 Stopa nezaposlenosti je nešto veća od marta godine, što je dijelom i rezultat korišćenja novog podatka o broju aktivnog stanovništva pri obračunu stope nezaposlenosti (aktivno stanovništvo prema popisu iz godine je 232 hiljade).

25 Realni sektor 25 Grafik 1.18 Kretanje stope nezaposlenosti Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje Zarade U prva tri mjeseca prosječna bruto zarada u Crnoj Gori iznosila je 729 eura i bila je niža za 1,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 484 eura, što je za 2,4% niže od prosječne zarade bez poreza i doprinosa iz istog perioda prethodne godine. Najveće zarade bez poreza i doprinosa zabilježene su u sektoru snabdijevanja električnom energijom (839 eura), finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja (842 eura), informisanje i komunikacije (737 eura), dok najmanju zaradu bilježe zaposleni u trgovini na veliko i trgovini na malo (317 eura). Najveći rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru građevinarstvo 6,4%, dok su najmanje rasle zarade u sektoru usluge smještaja i ishrane 0,3%. Pad zarada bez poreza i doprinosa evidentiran je u trinaest sektora, pri čemu je najveći pad zabilježen u sektoru poslovanje sa nekretninama 32,7%, a najmanji pad u sektoru stručne, naučne i tehničke djelatnosti 0,5%.

26 26 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 1.3 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima Zarade bez poreza i doprinosa Indeks Ø I - III 12. Ø I - III 13. ØI-III 13/Ø I-III 12. UKUPNO ,6 Poljoprivreda,šumarstvo i ribarstvo ,1 Vađenje ruda i kamena ,7 Prerađivačka industrija Snabdijevanje električnom energijom ,0 Snabdijevanje vodom, upravljanje otpadnim vodama, kontrolisanje procesa upravljanja otpada i sl ,3 Građevinarstvo ,4 Trgovina na veliko i trgovina na malo ,8 Saobraćaj i skladištenje ,7 Usluge smještaja i ishrane ,3 Informisanje i komunikacije ,1 Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja ,4 Poslovanje sa nekretninama ,3 Stručne, naučne i tehničke djelatnosti ,5 Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti ,3 Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje ,4 Obrazovanje ,7 Zdravstvena i socijalna zaštita ,8 Umjetnost, zabava i rekreacija ,4 Ostale uslužne djelatnosti ,0 Izvor: Monstat Boks 1.2 Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, mart godine Podaci o prosječnim platama u martu godine pokazuju značajne razlike po pojedinim zemljama bivše Jugoslavije. Zarade bez poreza i doprinosa, kao i bruto zarade u Crnoj Gori, Sloveniji i Bosni u Hercegovini bilježe pad u odnosu na isti mjesec prethodne godine, dok Srbija, Hrvatska i Makedonija bilježe rast, kako bruto tako i neto plata, na godišnjem nivou. Najveći pad neto zarada na godišnjem nivou bilježi Crna Gora sa padom od 2,7%, što je rezultat uvođenja kriznog poreza na plate u januaru godine. Pad neto zarada u Bosni i Hercegovini i Sloveniji iznosi 0,5% i 0,2% respektivno. Neto zarade u Srbiji su porasle za 2,8%, u Hrvatskoj 0,3%, dok su u Makedoniji neto zarade porasle za 1% u odnosu na mart godine. Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate ispred Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

27 Realni sektor 27 Tabela 1 Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu) Zemlja Neto plate Bruto plate Slovenija 994 1,520 Hrvatska Crna Gora Bosna i Hercegovina Srbija Makedonija Izvor: Zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

28

29 2 MONETARNA KRETANJA

30

31 Monetarna kretanja 31 Prvi kvartal godine je obilježila implementacija projekta primjene međunarodnih računovodstvenih standarda. Projekat primjene MRS 39, koji je započet u godini, uključivao je izradu nove Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom 8. Shodno ovoj Odluci usvojene su nove odluke i to Odluka o kontnom okviru za banke 9 i Odluka o izvještajima koji se dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore 10. Primjena navedenih odluka je počela od 1. januara godine. Primjenom izmijenjene regulative je obezbijeđeno da se pri vrednovanju finansijske imovine banaka, uz prudencione filtere postavljene od strane regulatora, primjenjuju međunarodni računovodstveni standardi. Najznačajnija izmjena odnosila se na uvođenje računa za evidentiranje ispravki vrijednosti za stavke bilansne aktive, novih definicija finansijskih instrumenata i reklasifikaciju bilansnih pozicija u skladu sa međunarodnim računovodstvenim standardima. U skladu sa navedenim izmjenama, izvršena je revizija podataka za period godine, kako bi se obezbijedila uporedivost, dok je revizija podataka za period prije godine još uvijek u toku 11. Prvi kvartal godine karakterisao je i dalje usporen ekonomski rast, kao i rast nelikvidnosti privrede. I dalje je prisutan visok nivo nekvalitetnih kredita. Banke su značajno smanjile inostrane obaveze od i sada se skoro u potpunosti finansiraju iz lokalnih depozita. Odobreno je 172 miliona novih kredita. Ocijenjeno je da je Odluka o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa imala pozitivne efekte. Centralna banka će nastaviti da prati kretanje i aktivnih i pasivnih kamatnih stopa i u slučaju njihovog ponovnog značajnijeg rasta i negativnog uticaja na kretanje nekvalitetnih kredita, razmotriće njihovo ponovno ograničavanje. U posmatranom periodu su nastavljene aktivnosti na unapređivanju regulatornog okvira u cilju njegove dalje harmonizacije sa propisima Evropske unije. 8 "Sl. list Crne Gore, br. 22/12, 55/12. 9 "Sl. list Crne Gore", br. 55/ "Sl. list Crne Gore, br. 64/ Preliminarni podaci za period godine. Osim toga, izvještaj ne sadrži poređenja za određene monetarne pokazatelje, jer je revizija istih još uvijek u toku.

32 32 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 2.1 Agregatni dnevni pokazatelj likvidnosti 2.1. Banke Likvidnost banaka Sve banke su tokom prvog kvartala godine bile likvidne i imale su dnevne i dekadne pokazatelje likvidnosti iznad propisanog minimuma 12 (grafici br. 2.1 i 2.2). Izvor: Dnevni izvještaji banaka Grafik 2.2 Agregatni dekadni pokazatelji likvidnosti, % U strukturi likvidnih sredstava banaka na kraju marta godine dominantno učešće zabilježila su likvidna sredstva u zemlji (62,2%), dok se 37,8% odnosilo na sredstva banaka u inostranstvu. Likvidna aktiva banaka iznosila je 381,9 miliona eura na kraju prvog kvartala godine. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju marta godine iznosilo je 13,2%. Koeficijent krediti/depoziti iznosio je 1,0 na kraju posmatranog perioda. Tokom prva tri mjeseca godine nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost Agregatni bilans stanja banaka Izvor: Dekadni izvještaji banaka Ukupna aktiva banaka je iznosila 2.888,9 miliona eura na kraju prvog kvartala godine (tabela br. 2.1). U strukturi aktive u posmatranom periodu najveće učešće imaju krediti i ostala potraživanja sa 86,2%. U strukturi pasive, najveće učešće imaju depoziti banaka sa 69,2%, koji su zabilježili rast od 11,5% na godišnjem nivou. Na kraju prvog kvartala godine pozajmice su zabilježile pad na godišnjem nivou od 27,6%. Ostvaren je pozitivan finansijski rezultat na nivou sistema u iznosu od 9,9 miliona eura, prije svega zbog ostvarenog dobitka sistemski značajnih banaka. 12 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama ( Sl. list Crne Gore, br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9) i dekadnoj osnovi (1,0).

33 Monetarna kretanja 33 Tabela 2.1 Aktiva banaka, kraj prvog kvartala Stanje Struktura Promjena III III III III III III III III AKTIVA 000 eura % 000 eura % 1. Novčana sredstva i računi depozita kod centralnih banaka ,3 9, ,7 2. Krediti i ostala potraživanja ,2 86, , Ispravka vrijednosti kredita i ostalih potraživanja ,8 6, , Neto krediti i ostala potraživanja ,5 79, ,2 3. Hartije od vrijednosti ,3 5, ,2 4. Derivatna finansijska sredstva 6 0 0,0 0, ,0 5. Ostala aktiva ,6 7, ,1 6. Ispravka vrijednosti ostale aktive ,6 1, ,4 6. UKUPNO AKTIVA ,0 100, ,8 PASIVA 1. Depoziti ,0 69, ,5 1.1 Depoziti po viđenju ,2 27, , Oročeni depoziti ,8 41, , Sredstva na escrow računu* ,0 0, Pozajmice ,7 12, ,6 3. Emitovane hartije od vrijednosti ,7 0,7 14 0,1 4. Finansijski derivati ,0 0, ,8 5. Ostale obaveze ,6 3, ,7 6. Ukupan kapital ,0 13, ,6 5. UKUPNO PASIVA ,0 100, ,8 * Do godine sredstva na escrow računu nisu bila posebno izdvojena Kreditna aktivnost banaka Ukupno odobreni krediti i ostala potraživanja 13 su na kraju prvog kvartala godine iznosili 2.490,2 miliona eura. U valutnoj strukturi kredita i ostalih potraživanja, na kredite i ostala potraživanja u stranoj valuti odnosilo se 3,7%. Ročna struktura pokazuje da na kraju prvog kvartala godine dominiraju dugoročni krediti i ostala potraživanja sa 66%. U strukturi kredita i ostalih potraživanja pravnih lica po djelatnostima najveće učešće zabilježili su krediti i ostala potraživanja odobreni za djelatnost trgovine na veliko i malo i popravku motornih vozila i motocikala sa 30%, zatim slijedi djelatnost građevinarstva sa 17%, prerađivačke industrije sa 10,9%, dok se na sve ostale djelatnosti odnosilo 42,1%. 13 Shodno novoj definiciji krediti i ostala potraživanja obuhvataju: kredite od banaka i ostalih klijenata, sredstva i depozite kod banaka i ostalih depozitnih institucija, faktoring i forfeting i potraživanja banke po neizmirenim akceptima, garancijama i mjenicama.

34 34 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za likvidnost (18%), zatim stambenih (13,6%), kredita za nabavku osnovnih sredstava (11,6%), gotovinskih (9,6%) i kredita za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (9,2%). Tokom prvog kvartala godine značajno manje sredstava banaka iskorišćeno je putem potrošačkih kredita, overdrafta, kreditnih kartica, refinansiranja obaveza prema drugim bankama, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila i kupovinu hartija od vrijednosti i ostale namjene. Isuviše lako odobravanje kredita od strane banaka u periodu prije izbijanja krize, zajedno sa nepovoljnim uslovima privređivanja uslovljenim globalnom finansijskom krizom, faktori su koji su uticali na pogoršanje kvaliteta kreditnog portfolija banaka. U proteklom periodu banke su primjenjivale raspoložive mjere za poboljšanje kvaliteta kreditnog portfolija, a koje su podrazumijevale izmještanje nekvalitetnih kredita u bilanse matičnih banaka, prodaju i restrukturiranje kredita. Međutim, i pored navedenih mjera, u prvom kvartalu godine evidentan je visok nivo nekvalitetnih kredita. Na kraju prvog kvartala godine, nekvalitetni krediti (C, D, E) su iznosili 464,7 miliona eura. Nekvalitetni krediti su činili 18,7% ukupnih kredita i ostalih potraživanja. Od ukupno odobrenih kredita i ostalih potraživanja na kraju posmatranog perioda, na kredite i ostala potraživanja koja kasne sa otplatom se odnosilo 24,7%. Kriza u realnom sektoru i problem otežane naplate kredita i ostalih potraživanja su predmet posebne pažnje i aktivnosti usmjerenih na rješavanje pitanja korporativnog finansijskog restrukturiranja i nekvalitetnih kredita i ostalih potraživanja. Novoodobreni krediti Banke su u prvom kvartalu godine odobrile ukupno 172,2 miliona eura novih plasmana u vidu kredita, što predstavlja povećanje od devet miliona eura ili 5,5% u odnosu na prva tri mjeseca prethodne godine. Struktura novoodobrenih kredita po sektorima pokazuje da banke dominantan dio novih kredita odobravaju sektoru privrede i stanovništva, dok je značajan iznos odobren i sektoru Opšte vlade. Tako se u prvom kvartalu godine na kredite privredi odnosilo 48,2%, stanovništvu 37,1% i Opštu vladu 7,8%. Posmatrano po namjeni, dominantan dio kredita odobravao se za likvidnost za obrtna sredstva (41,4%). Grafik 2.3 Depoziti banaka po sektorima, u 000 eura Depoziti Depoziti kod banaka su na kraju prvog kvartala godine iznosili 1.999,3 miliona eura. U odnosu na kraj prethodne godine, depoziti su bili viši za 0,9%, dok u jednogodišnjem periodu bilježe povećanje od 11,5%. Tokom prva tri mjeseca godine ukupni depoziti u bankama su prosječno mjesečno rasli po stopi od 0,3% (u istom periodu prethodne godine prosječno mjesečno su opadali po stopi od 0,4%). Iz grafičkog prikaza je evidentno da u strukturi depozita banaka najveće učešće bilježe depoziti sektora stanovništva i privrede (84,5%). Ovi sek-

35 Monetarna kretanja 35 tori su ujedno i najznačajniji pokretači rasta depozita, sa zabilježenim stopama rasta od 12,7% i 15,8% respektivno, u odnosu na mart godine. Istovremeno, sektor Opšte vlade bilježi rast od 12,7%, dok pozicija ostalo bilježi rast od 1% na godišnjem nivou. S druge strane, u posmatranom periodu pad su zabilježili samo depoziti finansijskog sektora (9,5%). Grafik 2.4 Ročna struktura depozita 15, u 000 eura Ročna struktura depozita je i dalje nezadovoljavajuća. Dominantan dio ukupnih depozita (81,9%) odnosio se na kratkoročne depozite, od čega su 39,7% činili depoziti po viđenju, a 42,2% depoziti ročnosti do jedne godine, dok se na depozite oročene na period preko jedne godine odnosilo 17,9% ukupnih depozita. Preostali dio od 0,1% odnosio se na sredstva na escrow računu 14 (grafik br. 2.4) Sektor stanovništva i privrede Sektor stanovništva Sektor stanovništva je najznačajniji deponent crnogorskog bankarskog sistema, s obzirom na to da se 58,3% depozita banaka na kraju prvog kvartala godine odnosilo na ovaj sektor. S druge strane, sa 34,8% učešća u ukupno odobrenim kreditima i ostalim potraživanjima, drugi je po značaju korisnik kredita i ostalih potraživanja. Sektor stanovništva je prvi kvartal godine završio kao najznačajni neto štediša u crnogorskom bankarskom sistemu. Ovaj sektor je na kraju posmatranog perioda ostvario neto štednju 16 u ukupnom iznosu od 299,4 miliona eura. Ukupno odobreni krediti i ostala potraživanja prema sektoru stanovništva su na kraju marta godine iznosili 865,5 miliona eura. Kod kredita i ostalih potraživanja prema sektoru stanovništva, najvećim dijelom se radi o ranije odobrenim, dugoročnim kreditima i ostalim potraživanjima koji čine 90,2% ukupno odobrenih kredita i ostalih potraživanja ovom sektoru. Stoga i najveće učešće u strukturi kredita stanovništva imaju upravo namjenski krediti i ostala potraživanja sa 47,2%, i to stambeni i krediti za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora koji zajedno čine 72,5% namjenskih kredita i ostalih potraživanja. Pored namjenskih kredita i ostalih potraživanja, značajno učešće od 30,3% bilježe i gotovinski krediti i ostala potraživanja, dok hipotekarni krediti i ostala potraživanja čine 17,6%. 14 Escrow račun je račun na kome se drže sredstva do momenta ispunjenja ugovora za koji su vezana. 15 Do godine sredstva na escrow računu nisu bila posebno izdvojena. 16 Razlika kredita i ostalih potraživanja stanovništva i depozita stanovništva.

36 36 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 2.5 Mjesečna stopa rasta/pada depozita stanovništva, % Grafik 2.6 Ročna struktura depozita stanovništva, % Depoziti sektora stanovništva su u toku prva tri mjeseca godine bili u konstantnom rastu. Depoziti sektora stanovništva su, na kraju prvog kvartala godine, iznosili 1.165,0 miliona eura i bili su viši za 1,6% u odnosu na kraj godine, a u odnosu na isti period prethodne godine za 12,7% (grafik br. 2.5). U ročnoj strukturi depozita stanovništva, koja i dalje nije najpovoljnija, primijetna je pozitivna tendencija i promjena u korist oročenih depozita. Tako na kraju marta godine kratkoročni depoziti čine 78,1% ukupnih depozita stanovništva, dok 21,9% predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine (grafik br. 2.6). Neznatan dio depozita stanovništva se odnosi na sredstva na escrow računu. U odnosu na kraj decembra godine, dugoročni depoziti ovog sektora zabilježili su rast od 32,8 miliona eura ili 14,7%, dok su kratkoročni depoziti stanovništva zabilježili pad od 14,9 milion eura ili 1,6%. Sredstva deponovana u bankama od strane sektora stanovništva, od jula godine, konstantno su viša od iznosa odobrenih kredita, pri čemu je ova razlika dostigla najveći iznos na kraju godine (337,7 miliona eura), dok je na kraju marta godine ona iznosila 299,4 miliona eura. Stoga i koeficijent krediti/depoziti za ovaj sektor bilježi konstantno poboljšanje, a na kraju marta godine je iznosio 0, Sektor privrede Tokom prvog kvartala godine nastavljena je tendencija povećanja kredita i ostalih potraživanja odobrenih privredi, dok su deponovana sredstva ovog sektora u bankama imala umjereno rastući trend. Tako je na kraju posmatranog perioda neto dug privrede iznosio 488,4 miliona eura. Iznos neto duga ovog sektora je i dalje visok, što sektor privrede čini najznačajnijim neto dužnikom u crnogorskom bankarskom sistemu. Kao najznačajniji korisnik kredita, ovaj sektor je na kraju prvog kvartala godine ostvario dug po osnovu kredita i ostalih potraživanja u ukupnom iznosu od 1.013,8 miliona eura, što čini 40,7% ukupno odobrenih kredita i ostalih potraživanja.

37 Monetarna kretanja 37 U Centralnom registru računa na kraju prvog kvartala godine evidentirano je računa pravnih lica i preduzetnika. Od ukupnog broja evidentiranih računa, 23,7% ili računa je bilo u blokadi. U posmatranom periodu, ukupan dug na blokiranim računima iznosio je 425,9 miliona eura (grafik br. 2.7). Grafik 2.7 Broj pravnih lica i preduzetnika u blokadi, iznos duga po osnovu blokade (u 000 eura) 17 Sektor privrede je drugi po značaju deponent u crnogorskom bankarskom sistemu. Na kraju prvog kvartala godine, u crnogorskim bankama je deponovano 26,3% ukupnih depozita od strane ovog sektora. Ukupni depoziti privrede iznosili su 525,4 miliona eura na kraju prvog kvartala godine, što je za 71,6 miliona eura ili 15,8% više u jednogodišnjem periodu. Ročna struktura depozita sektora privrede pokazuje dominantno učešće depozita po viđenju (61,9%). S druge strane, ročna struktura duga ovog sektora pokazuje dominantno učešće dugoročnih kredita i ostalih potraživanja i to pretežno kredita i ostalih potraživanja ročnosti preko tri godine (66,1% u ukupnim dugoročnim kreditima i ostalim potraživanjima ovog sektora). Koeficijent krediti/depoziti za ovaj sektor je na kraju prvog kvartala godine iznosio 1, Strana aktiva i pasiva banaka Strana aktiva banaka 18 je na kraju marta godine iznosila 591,6 miliona eura i u odnosu na kraj godine bila je viša za 48,5 miliona eura (8,9%), a u odnosu na mart godine za 154,9 miliona eura (35,5%). Depoziti banaka u inostranstvu su na kraju marta činili 70,5% strane aktive. Preostalih 29,5% strane aktive odnosilo se na gotovinu (11,2%), kredite nerezidentima (10,4%), hartije od vrijednosti osim akcija (6,4%) i ostalo (1,4%). Strana pasiva banaka je na kraju marta godine iznosila 737,3 miliona eura i u odnosu na kraj godine bila je viša za 37,8 miliona eura (5,4%), dok je u odnosu na mart godine niža za 64,6 miliona eura (8,1%). Najveće učešće u stranoj pasivi ostvarile su pozajmice iz inostranstva (51,4%), zatim depoziti nerezidenata kod banaka (46,1%) i obaveze banaka po osnovu hartija od vrjednosti (2,2%). Neto strana aktiva banaka je iznosila -145,7 miliona eura na kraju marta godine (na kraju prethodne godine iznosila je -156,4 miliona eura). 17 Broj pravnih lica i preduzetnika je na dan godine umanjen nakon izvršenog usklađivanja evidencije Centralnog registra računa, koji vodi Centralna banka Crne Gore, sa evidencijama Centralnog registra privrednih subjekata i Privrednog suda iz kojih su navedena pravna lica i preduzetnici obrisana. 18 Potraživanje od nerezidenata.

38 38 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Kapital banaka Ukupni kapital banaka na kraju marta godine iznosio je 396,3 miliona eura, što je za 107,6 miliona eura ili 37,3% više nego na kraju godine, dok je u odnosu na mart godine viši za 30,6%. Na povećanje kapitala je uticalo više faktora. Prije svega, razlog za značajno povećanje kapitala jeste uvođenje računa za rezerve za procijenjene gubitke po regulatornom zahtjevu (račun 3025) 19, na kojem se evidentiraju rezerve za otpisane kredite iz vanbilansa i ukinute rezervacije za bilansne stavke (oko 88 miliona eura). Povećanje kapitala je uslovljeno i dokapitalizacijom jedne banke krajem decembra godine u iznosu od 10 miliona eura koja je proknjižena u januaru ove godine. Takođe, na povećanje kapitala je uticala i ostvarena dobit banaka u iznosu od 9,9 miliona eura (grafk br. 2.8). Grafik 2.8 Ukupan kapital banaka, I 2012 III godine, 000 eura Grafik 2.9 Finansijski rezultat na agregatnom nivou, 000 eura Na kraju prvog kvartala godine, sve banke, osim jedne, su zabilježile rast kapitala u odnosu na kraj godine, pri čemu je prosječno povećanje iznosilo 45,8%. Posmatrano na godišnjem nivou, sve banke su zabilježile povećanje kapitala, pri čemu je prosječno povećanje kapitala iznosilo 25,8%. Osam banaka je završilo prvi kvartal godine sa dobitkom, a tri sa gubitkom. Sistemski važne banke su ostvarile značajan dobitak, što je uticalo na to da finansijski rezultat na agregatnom nivou bude pozitivan u iznosu od 9,9 miliona eura (grafik br. 2.9). Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i iznosio je 13,46% na kraju marta godine. I pored toga, najniži je u poređenju sa zemljama regiona (tabela br. 2.2). 19 U skladu sa novousvojenom regulativom (kako je navedeno u uvodnom dijelu), pri vrednovanju finansijske imovine banaka, uz prudencione filtere postavljene od strane regulatora, primjenjuju se međunarodni računovodstveni standardi.

39 Monetarna kretanja 39 Tabela 2.2 Koeficijent solventnosti, mart godine Zemlja Koeficijent solventnosti Crna Gora 13,46% Srbija 20,42% Hrvatska (XII 2012) 20,55% Makedonija 17,33% Obavezna rezerva Izdvojena obavezna rezerva, na kraju prvog kvartala godine, iznosila je 187,7 miliona eura i povećana je za 0,6 miliona eura ili 0,3% u odnosu na kraj godine. U odnosu na kraj marta prethodne godine, obavezna rezerva je veća za 18,1 milion eura ili za 10,7% (grafik br. 2.10). Grafik 2.10 Izdvojena obavezna rezerva i ukupni depoziti, u eura Efektivna stopa obavezne rezerve, mjerena odnosom izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, iznosila je 9,39% na kraju marta godine (grafik br. 2.11). Grafik 2.11 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita,% Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim je u regionu (tabela br. 2.3).

40 40 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 2.3 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka, mart godine Obavezna rezerva Depoziti Obavezna rezerva Aktiva Bosna i Hercegovina 21,8% 13,2% Crna Gora 9,4% 6,5% Hrvatska 10,3% 7,2% Makedonija 12,5% 7,2% Srbija 26,9% 13,2% Struktura obavezne rezerve pokazuje da je na kraju prvog kvartala godine 39,1% izdvojeno na računu obavezne rezerve u zemlji, 33,7% u vidu državnih zapisa, dok je 27,3% na računima CBCG u inostranstvu (grafik br. 2.12). Grafik 2.12 Struktura izdvojene obavezne rezerve, % 2.2. Kamatne stope banaka Značajan rast izdvojene rezerve u državnim zapisima u odnosu na kraj prethodne godine rezultat je Odluke o dopuni Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore 20, kojom je bankama omogućeno da do 35% obavezne rezerve (umjesto 25%) izdvajaju i drže u obliku državnih zapisa koje je emitovala Crna Gora. Ovu mogućnost banke će moći da koriste do godine. Tokom prva tri mjeseca godine sve banke su izdvajale i održavale obaveznu rezervu u propisanom iznosu i nijesu koristile mogućnost da do 50% obavezne rezerve koriste za održavanje likvidnosti Aktivne kamatne stope Na ukupno odobrene kredite Na kraju prvog kvartala godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) banaka na ukupno odobrene kredite je iznosila 9,44%, što predstavlja godišnji pad od 0,20 p.p. i pad od 0,03 p.p. u odnosu na kraj godine (grafik br. 2.13). Pad je, prije svega, rezultat Odluke o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa banaka 21, koju je Centralna banka donijela u novembru godine. 20 Sl. list Crne Gore br. 22/ Sl. list Crne Gore, br. 56/12.

41 Monetarna kretanja 41 Grafik 2.13 Aktivne kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, % Boks 2.1 Efekti primjene Odluke o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa Odluka o privremenim mjerama za ograničenje kamatnih stopa, koja je stupila na snagu u novembru godine, donesena je na period od šest mjeseci. Nakon isteka važenja Odluke o ograničenju kamatnih stopa, bitno je istaći nekoliko važnih indikatora kojima je rezultirala ova mjera privremenog karaktera: 1. Odluka nije imala negativan uticaj na kreditnu aktivnost banaka Naime, imajući u vidu činjenicu da je u protekloj godini do donošenja Odluke, oko 20% ukupno odobrenih kredita fizičkim licima bilo iznad 15%, a 24% ukupno odobrenih kredita pravnim licima bilo iznad 14%, postojala je bojazan o smanjenju kreditne aktivnosti banaka. Međutim, kreditna aktivnost banaka u posmatranom periodu je očuvana. 2. Pozitivan efekat i sniženje prosječno ponderisane efektivne kamatne stope (PPEKS) Kao rezultat primjene Odluke na nivou sistema, ukoliko uporedimo kretanje PPEKS prije (do kraja oktobra 2012) i PPEKS od donošenja Odluke (decembar mart 2013) imamo pozitivan efekat, koji se reflektuje kroz smanjenje PPEKS u decembru mjesecu za gotovo 2 p.p. u odnosu na nivo iz oktobra. Međutim, tokom janura je došlo do rasta kamatne stope, da bi u februaru i martu ponovo opala na nivo ispod prosjeka PPEKS iz perioda prije donošenja Odluke za nešto više od 1 p.p. 3. Ono što je takođe indikativno, predstavlja značajno snižavanje marže između PPEKS i PPNKS, koja se od momenta donošenja Odluke nalazi ispod 1 p.p. Ukoliko napravimo distinkciju između efekata primjene Odluke na kredite odobrene fizičkim i pravnim licima, oni su sljedeći: 1. Pozitivni efekti Odluke na kredite odobrene fizičkim licima su prisutni u manjoj mjeri, a ogledaju se prije svega u smanjenju marže između PPEKS i PPNKS, što ukazuje da je postojala praksa

42 42 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine nerealno visokih marži. Analizom podataka dolazimo do zaključka da je marža prije primjene Odluke konstantno iznosila preko 1 p.p., dok je od momenta primjene Odluke u periodu njenog važenja marža pala ispod 1 p.p. Efekti Odluke kroz smanjenje marže su primijetni kod ukupnih kredita odobrenih fizičkim licima, a najviše se osjećaju kod kredita odobrenih do 1 godine, gdje je PPEKS u pojedinim mjesecima dostizala nivo od 15,46%, sa maržom od preko 6,85 p.p. Efekat implementacije Odluke je skroman kod kredita odobrenih fizičkim licima preko 1 godine. Međutim, ono što zabrinjava je trend rasta PPNKS kod kredita odobrenim fizičkim licima preko jedne godine, koji je međutim kod PPEKS neutralisan značajnim prilagođavanjem marže. 2. Kada sagledavamo strukturu novoodobrenih kredita po namjeni, odobrenih fizičkim licima, pozitivan uticaj je izražen kod segmenata koji su značajni za investicionu aktivnost i kontuiranost poslovnog ciklusa. Tako u segmentu fizičkih lica najpovoljniji efekti su aktivnosti refinansiranje obaveza prema drugim bankama i nabavka osnovnih sredstava. Kod ovih kredita postojalo je hronično prisustvo ekstremno visokih PPEKS koji su dostizali gotovo 25%. Sada takvih kredita više nema. Međutim, prisustvo PPEKS koje su u ovim segmentima jako blizu limita, ukazuju na rizik njihovog rasta nakon isteka Odluke. 3. Prisutni su pozitivni efekti Odluke i kada su u pitanju novoodbreni krediti pravnim licima, koji se ogledaju, prije svega, u smanjenju marže između PPEKS i PPNKS na nivou od oko 1 p.p., u odnosu na period do donošenja Odluke. To ukazuje da je postojala praksa pumpanja iznosa marže, kod odobravanja rizičnijih kredita. Sa druge strane, primjetne su niže kamatne stope odobrene pravnim licima poslije donošenja Odluke kredita odobrenih do jedne godine, dok je prisutan određen rast kod kredita odobrenih za period duži od jedne godine. Takođe, za razliku od kredita odobrenih fizičkim licima u korporativnom sektoru nije zabilježen rast PPNKS. 4. Najpovoljniji efekti implementacije Odluke, kada govorimo o namjeni kredita, prisutni su kod trenutno najznačajnijeg i najranjivijeg segmenta korporativnog sektora realizacije investicionih programa i izgradnje građevinskih objekata, gdje su PPEKS dostizale i do 20,62% u pojedinim mjesecima. Grafik 2.14 Kamatne stope na ukupne kredite po ročnosti, godišnji nivo,% Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.14), kratkoročne kamatne stope na kraju prvog kvartala godine su bile iznad nivoa zabilježenog na kraju godine za 0,11 p.p. i iznosile su 10,26%. Iako su kamatne stope na dugoročne kredite bile izuzetno visoke tokom godine i skoro dostizale nivo kratkoročnih kamatnih stopa, one su zabilježile godišnji pad od 0,23 p.p. Na kraju prvog kvartala godine dugoročne kamatne stope su iznosile 9,38%.

43 Monetarna kretanja 43 Grafik 2.15 Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, % Na novoodobrene kredite Na kraju prvog kvartala godine PPEKS na novoodobrene kredite iznosila je 10,23%, što predstavlja godišnji pad od 0,12 p.p. (grafik br. 2.15). U odnosu na kraj godine, evidentan je rast od 0,9 p.p. Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.16) kratkoročne kamatne stope na kraju prvog kvartala godine su bile ispod nivoa zabilježenog na kraju godine za 0,6 p.p. i iznosile su 9,25%. Međutim, kamatne stope na dugoročne kredite su bile izuzetno visoke, kako tokom godine, tako i u prvom kvartalu godine i zabilježile su godišnji rast od 0,2 p.p. Na kraju prvog kvartala godine dugoročne kamatne stope su iznosile 11,24%, što je više u odnosu na kraj godine za 2,1 p.p. Grafik 2.16 Kamatne stope na novoodobrene kredite po ročnosti, godišnji nivo, % Pasivne kamatne stope Na kraju prvog kvartala godine, prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne depozite iznosila je 3,14%. Posmatrano po ročnosti, PPEKS na depozite po viđenju iznosila je 0,31%, depozite ročnosti do tri mjeseca 4,08%, depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine 5,07%, depozite ročnosti od jedne do tri godine 5,73%, depozite ročnosti od tri do pet godina 4,61%, a na depozite ročnosti preko pet godina 3,80%. Prosječno ponderisana kamatna stopa na ukupne depozite zabilježena na kraju prvog kvartala ove godine bila je za 0,09 p.p. niža u odnosu na kraj godine (grafik br. 2.17). Niži nivo u odnosu na kraj prethodne godine zabilježile su i kamatne stope na depozite po viđenju (0,01 p.p.), depozite ročnosti do tri mjeseca (0,10 p.p.), depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine (0,08 p.p.). Istovremeno, viši nivo je karakterisao kamatne stope na depozite ročnosti do tri godine (0,08 p.p.), depozite ročnosti od tri do pet godina (0,28 p.p.) i depozite ročnosti preko pet godina (za 0,06 p.p.).

44 44 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 2.17 PPEKS na depozite, godišnji nivo, % PPEKS na depozite fizičkih lica na kraju prvog kvartala godine iznosila je 3,71%, a na depozite pravnih lica 2,35%. U odnosu na kraj godine, PPEKS na depozite fizičkih i pravnih lica bilježe pad od 0,04 p.p. i 0,16 p.p., respektivno. Na kraju prvog kvartala godine, razlika između kamatnih stopa na ukupne kredite i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) iznosila je 6,30 p.p. Grafik 2.18 Kamatni spred 22 banaka zemalja regiona, kraj godine, % 2.3. Mikrokreditne finansijske institucije Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju prvog kvartala godine iznosila 36,1 miliona eura i smanjena je za 0,1 milion eura ili 0,3% u odnosu na kraj godine (tabela br. 2.4). 22 Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih aktivnih i pasivnih kamatnih stopa na ukupne kredite i depozite sistema.

45 Monetarna kretanja 45 Tabela 2.4 Bilansna suma MFI, 000 eura Opis/period III VI IX XII III Bilansna suma Na ukupne obaveze 23 odnosilo se 38,4% pasive. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica, od čega je 70,9% sredstava uzeto od nerezidenata. Ukupne pozajmice na kraju prvog kvartala godine su iznosile 12 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 0,7 miliona eura ili 5,6% u odnosu na kraj godine. Kapital MFI je na kraju prvog kvartala godine iznosio 22,2 miliona eura, odnosno 61,6% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 63,5% se odnosilo na kapital iz donacija, 24,6% na neraspoređenu dobit, a 8,7% na emitovani kapital. Na agregatnom nivou, na kraju prvog kvartala godine, MFI su godinu završile sa dobitkom od 0,7 miliona eura Kamatne stope MFI Na ukupno odobrene kredite Na kraju prvog kvartala godine, prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 28,22% i niža je u odnosu na kraj godine za 0,26 p.p. (grafik br. 2.19). Grafik 2.19 Kamatne stope na ukupne kredite na nivou sistema, godišnji nivo, % Na kraju prvog kvartala godine, PPEKS je na ukupne kratkoročne kredite iznosila 30,16%, dok je na dugoročne kredite iznosila 27,98%. Na kredite odobrene pravnim licima24 PPNKS je iznosila 19,31%, a PPEKS 30,97%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 31,1%, a na dugoročne 22,41%. Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 18,91%, a PPEKS 28,27%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 30,64%, a na dugoročne 28,03%. 23 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze. 24 Shodno članu 153 Zakona o bankama ( Sl.list Crne Gore, br. 17/08, 44/10, 40/11), MFI može da iz sopstvenih sredstava i sredstava pribavljenih na tržištu novca odobrava namjenske kredite za realizaciju projekata razvoja privrednih društava, kredite za unapređenje djelatnosti preduzetnika i namjenske kredite fizičkim licima.

46 46 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 2.20 Kamatne stope na novoodobrene kredite na nivou sistema, godišnji nivo, % Na novoodobrene kredite Na kraju prvog kvartala godine, PPEKS na novoodobrene kredite MFI je iznosila 28,45%, što je bilo za 0,45 p.p. niže nego na kraju godine (grafik br. 2.20). Posmatrano po ročnosti, PPEKS na novoodobrene kratkoročne kredite iznosila je 30,06%, a na kredite odobrene sa ročnošću preko jedne godine 27,98% (tabela br. 2.5). Tabela 2.5 Kamatne stope MFI na novoodobrene kredite, mart godine, % Kratkoročni Dugoročni Ukupni Fizička lica Pravna lica Ukupni krediti PPNKS 18,89 18,16 18,29 PPEKS 29,68 27,98 28,29 PPNKS 19,32 19,00 19,31 PPEKS 31,10 22,41 30,97 PPNKS 19,00 18,16 18,35 PPEKS 30,06 27,98 28,45 Boks 2.2 Poređenje kamatnih stopa po kojima su banke i MFI odobravale kredite Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, PPNKS na ukupne kredite kod banaka je iznosila 8,81%, a efektivna 9,44%, dok su iste stope kod MFI iznosile 18,89%, odnosno 28,22%. Grafik 1 Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, % Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 10,26%, a MFI 30,16%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,38%, a kod MFI 27,98% (tabela br. 1 i grafik br. 1).

47 Monetarna kretanja 47 Tabela 1 Kamatne stope banaka i MFI na ukupne kredite, mart godine, % Kratkoročni Dugoročni Ukupni Banke MFI Banke MFI Banke MFI Fizička lica Pravna lica Ukupni krediti PPNKS 9,44 19,72 9,38 18,83 9,38 18,91 PPEKS 11,07 30,64 10,06 28,03 10,07 28,27 PPNKS 8,85 18,61 8,30 17,47 8,35 18,26 PPEKS 10,19 28,23 8,79 23,25 8,93 26,70 PPNKS 8,90 19,50 8,80 18,82 8,81 18,89 PPEKS 10,26 30,16 9,38 27,98 9,44 28,22 Velika odstupanja postoje i kod kamatnih stopa na novoodobrene kredite između banaka i MFI. Naime, PPNKS na novoodobrene kredite kod banaka je iznosila 9,27%, a efektivna 10,23%, dok su iste stope kod MFI iznosile 18,35%, odnosno 28,45%. Banke su odobravale kratkoročne kredite po PPEKS 9,25%, a MFI 30,06%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 11,24%, a kod MFI 27,98% (tabela br. 2 i grafik br. 2). Tabela 2 Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, mart godine, % Kratkoročni Dugoročni Ukupni Banke MFI Banke MFI Banke MFI Fizička lica Pravna lica Ukupni krediti PPNKS 9,61 18,89 11,31 18,16 11,22 18,29 PPEKS 11,72 29,68 12,07 27,98 12,05 28,29 PPNKS 8,03 19,32 9,04 19,00 8,30 19,31 PPEKS 9,16 31,10 9,79 22,41 9,33 30,97 PPNKS 8,08 19,00 10,48 18,16 9,27 18,35 PPEKS 9,25 30,06 11,24 27,98 10,23 28,45 Grafik 2 Kamatne stope banaka i MFI na novoodobrene kredite, %

48

49 3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA

50

51 Tržište novca i kapitala Tržište novca U prvom kvartalu godine održane su dvije aukcije državnih zapisa sa rokom dospijeća od 182 dana i jedna sa dospijećem od 91 dan, na kojima je emitovano ukupno 57,5 miliona eura državnih zapisa. Grafik 3.1 Prodati državni zapisi i odgovarajuća kamatna stopa, Q godina Svi emitovani državni zapisi su prodati, dok je ukupna tražnja za državnim zapisima premašila ponudu i iznosila je 75,9 miliona eura. Kupci državnih zapisa bile su crnogorske banke, a na jednoj aukciji kupac je bio i Fond za zaštitu depozita. Prosječna ponderisana kamatna stopa na ove državne zapise iznosila je 3,68%. Ukupan dug države po osnovu prodatih državnih zapisa na dan godine iznosio je 91,0 milion eura, uzimajući u obzir i nedospjele državne zapise emitovane u godini. Izvor : CBCG 3.2. Tržište kapitala U prvom kvartalu godine na Montenegroberzi ostvareno je svega 3,6 miliona eura prometa, što je za 45,7% manje u odnosu na isti period prethodne godine. Promet je bio niži i u odnosu na isti period ranijih godina (grafik br. 3.2). Prosječni mjesečni promet iznosio je svega 1,2 miliona eura, što je ispod prosječnog mjesečnog prometa ostvarenog u godini (2,7 miliona eura). Za razliku od prometa, ukupan broj transakcija u prvom kvartalu godine zabilježio je rast od 8,3% u odnosu na isti period prethodne godine. U prvom kvartalu godine cjelokupan promet je ostvaren kroz sekundarnu trgovinu.

52 52 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 3.1 Uporedni odnos prometa na berzi, % Uporedni odnos prometa u Q1, po godinama, (relativne promjene) I-III 2013/I-III I-III 2012/I-III I-III 2012/I-III ,7-65,9-75,2 Izvor: Kalkulacije CBCG Grafik 3.2 Promet na berzi Na osnovu navedenih podataka možemo reći da se kriza na tržištu kapitala iz godine u godinu produbljuje i da je neophodno u što kraćem roku sprovesti određene aktivnosti, kako bi se situacija na tržištu kapitala poboljšala. Izvor: Montenegroberza Grafik 3.3 Struktura prometa na berzi, I kvartal godine Struktura prometa U strukturi prometa ostvarenog u prvom kvartalu godine, najveće učešće su imale akcije kompanija (76,8%), zatim akcije fondova zajedničkog ulaganja (12,1%), dok se na promet raznim vrstama obveznica odnosilo 11,1% ukupno ostvarenog prometa. Izvor: Montenegroberza

53 Tržište novca i kapitala 53 Tabela 3.2 Ukupan promet i struktura prometa Struktura prometa Apsolutni iznos I-III I-III I-III I-III % ukupnog prometa Apsolutni iznos % ukupnog prometa Apsolutni iznos % ukupnog prometa Apsolutni iznos % ukupnog prometa Akcije ,3% ,9% ,6% ,8% Akcije FZU ,9% ,4% ,8% ,1% Obveznice ,8% ,7% ,6% ,1% Ukupno ,0% ,0% ,0% ,0% Izvor: Montenegroberza Grafik 3.4 Promet i broj sklopljenih poslova akcijama kompanija Ukupan promet akcijama kompanija (2,8 miliona eura) ostvaren je kroz 967 transakcija (55,2% ukupno realizovanih transakcija). Ostvareni promet akcijama kompanija prepolovljen je u odnosu na prvi kvartal prethodne godine, dok je broj realizovanih poslova bio manji za 81 transakciju. Trgovina akcijama fondova zajedničkog ulaganja (FZU), u prvom kvartalu godine iznosila je svega 437,8 hiljada eura i realizovana je kroz 406 transakcija. Ostvareni promet akcijama FZU bio je niži u odnosu na prvi kvartal godine za 39,0%, dok je broj sklopljenih poslova porastao za 5,7%. Izvor: Montenegroberza Grafik 3.5 Promet i broj transakcija akcijama fondova zajedničkog ulaganja Od ukupnog prometa obveznicama (399,2 hiljade eura), najveći dio se odnosio na obveznice stare devizne štednje (88,8%), dok se na obveznice restitucije odnosilo preostalih 11,2%. Prometa obveznicama korisnika penzijskog osiguranja, opština i obveznicama za sanaciju puteva u prvom kvartalu nije bilo. Izvor: Montenegroberza

54 54 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 3.6 Promet i broj transakcija obveznicama Izvor: Montenegroberza Berzanski indeksi Indeks Monex20 je, nakon blagog rasta u januaru, bilježio pad tokom posljednja dva mjeseca prvog kvartala godine. S druge strane, indeks investicionih fondova Monex PIF je nastavio negativni trend iz posljednjeg kvartala godine, i tokom cijelog prvog kvartala tekuće godine bilježio je pad. Grafik 3.7 Kretanje indeksa na Montenegroberzi U odnosu na kraj prethodne godine, indeks Monex20 je na kraju marta godine zabilježio apsolutni pad od 156,61 indeksnih poena ili 1,6%, dok je indeks Monex PIF zabilježio pad od 538,71 indeksnih poena ili 5,7%. U odnosu na kraj marta godine indeks Monex 20 je zabilježio rast od 1,7%, dok je indeks Monex PIF zabilježio pad od 28,3%. Izvor: Montenegroberza U odnosu na njihove istorijski maksimalne vrijednosti (dostignute u godini), indeksi su na kraju marta godine bili niži: Monex20 pet puta, a Monex PIF 17,5 puta niži.

55 Tržište novca i kapitala 55 Tabela 3.3 Opšti podaci o indeksima MONEX 20 MONEX PIF Vrijednost na 31. mart , ,13 Apsolutna promjena indeksa u godini -156,61-538,71 Početna vrijednost indeksa 1000,00 Mart ,00 Mart Maksimalna vrijednost tokom godine , , Maksimalna istorijska vrijednost , , Minimalna istorijska vrijednost 918, , Rast (pad) u godini -1,6% -5,7% Izvor: Montenegroberza Blok trgovine U prva tri mjeseca godine nije bilo blok transakcija. Grafik 3.8 Kapitalizacija, u eura Kapitalizacija Ostvarena tržišna kapitalizacija na Montenegroberzi na kraju marta godine iznosila je 2,87 milijarde eura. Likvidnost mjerena koeficijentom obrta sredstava na Montenegroberzi je u martu godine iznosila 0, Izvor: Montenegroberza Boks Regionalne berze, odabrani pokazatelji poslovanja U toku prvog kvartala godine, situacija na berzama u regionu je bila različita. Dok je na pojedinim berzama promet bio skoro utrostručen u odnosu na isti period prethodne godine, na drugim berzama promet je prepolovljen. Najveći pad prometa zabilježile su Makedonska berza (53,9%) i Montenegroberza (45,7%). Broj transakcija je na svim berzama u regionu, osim Montenegroberze, zabilježio pad u prvom kvartalu godine u odnosu na isti period prethodne godine (tabela br. 1).

56 56 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 1 Promjene prometa i ostvarenih transakcija na regionalnim berzama Naziv berze Relativan odnos prometa Relativan odnos br. transakcija I-III 13/I-III 12. I-III 13/I-III 12. Beogradska berza 184,8-21,7 Zagrebačka berza -8,0-16,4 Sarajevska berza 11,1-3,5 Makedonska berza -53,9-11,2 Ljubljanska berza 23,4-7,5 Montenegroberza -45,7 8,3 Izvor: Izvještaji regionalnih berzi Berzanski indeksi svih regionalnih berzi, osim Ljubljanske i Montenegroberze, zabilježili su rast u odnosu na kraj godine, dok su u odnosu na isti period prethodne godine indeksi svih regionalnih berzi zabilježili rast, osim indeksa Makedonske i Ljubljanske berze (tabela br. 2). Tabela 2 Promjene odabranih indeksa regionalnih berzi % promjena Naziv berze Naziv indeksa III 2013/XII III 2013/III Beogradska berza BELEX15 10,3 8,6 Zagrebačka berza CROBEX 12,0 6,3 Sarajevska berza SASX-10 2,8 2,5 Makedonska berza MBI10 3,5-11,5 Ljubljanska berza SBITOP -6,7-1,0 Montenegroberza MONEX20-1,6 1,7 Izvor: Izvještaji regionalnih berzi Najveći pad tržišne kapitalizacije je, u odnosu na prvi kvartal godine, zabilježen na Zagrebačkoj berzi (26,2%), dok je najveći rast zabilježen na Sarajevskoj berzi (8,0%). Tabela 3 Poređenja tržišnih kapitalizacija regionalnih berzi Naziv berze III 2013/ XII III 2013/ III Beogradska berza 4,8-4,5 Zagrebačka berza -27,7-26,2 Sarajevska berza -3,6 8,0 Makedonska berza 11,5 6,8 Ljubljanska berza -4,0-7,8 Montenegroberza -1,0 0,2 Izvor: Sajtovi regionalnih berzi

57 4 FISKALNI SEKTOR

58

59 Fiskalni sektor 59 Nakon godine koja je bila jedna od najtežih u ekonomskom smislu, pred Crnom Gorom su se otvorili brojni izazovi, naročito u fiskalnoj sferi, sa ključnim ranjivostima - deficitom budžeta i javnim dugom. Iako je u prvom kvartalu godine došlo do određenog napretka u pravcu fiskalne konsolidacije, da bi se ostvario planirani budžetski deficit za godinu potrebna su dodatna usklađivanja, kao i dalji napori, kako na strani rashoda, tako i na strani prihoda. Vlada je usvojila određene fiskalne mjere za stabilizaciju budžeta, a istovremeno su osnaženi napori za smanjenje sive ekonomije, ali, i pored toga, biće potrebne dodatne mjere Javne finansije Crne Gore 25 Prema procjeni Ministarstva finansija, u prvom kvartalu godine izvorni prihodi 26 iznosili su 243,3 miliona eura, odnosno 6,9% procijenjenog BDP-a za godinu 27. U poređenju sa istim periodom godine, javni prihodi su veći za 9%, što predstavlja nominalni rast od 20 miliona eura, čemu je najviše doprinijelo povećanje prihoda od PDV-a (12,8 miliona eura), doprinosa (6,9 miliona eura) i akciza (3,9 miliona eura). U strukturi javnih prihoda dominantni su prihodi od poreza (61,6%), kao i prihodi od doprinosa (28,2%), dok se na sve ostale prihode odnosi 10,2% javnih prihoda. Javna potrošnja u prvom kvartalu godine iznosila je 298,4 miliona eura, odnosno 8,5% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa istim periodom godine, javna potrošnja je ostvarena na višem nivou za 6,3%. Povećanje je ostvareno kod transfera institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru (22,1 milion eura), transfera za socijalnu zaštitu (7,8 miliona eura) i bruto zarada (5,3 miliona eura), dok su smanjeni izdaci za kamate, subvencije i rashodi za materijal i usluge. Nedostajuća sredstva na kraju prvog kvartala iznosila su 98 miliona eura. U prvom kvartalu država se zadužila u iznosu od 38,3 miliona eura, preko inostranih izvora finansiranja, odnosno 28 miliona eura preko domaćih. Tekuća javna potrošnja 28 iznosila je 287,1 milion eura ili 8,2% BDP-a i veća je u odnosu na isti period godine za 7,1%. 25 Strukturu javnih finansija Crne Gore čini budžet Crne Gore sa državnim fondovima (Fond penzijskog i invalidskog osiguranja, Fond zdravstvenog osiguranja, Fond za obeštećenje, Zavod za zapošljavanje i Fond rada) i budžeti lokalne samouprave (Prijestonica Cetinje, Glavni grad Podgorica i 19 opština). 26 Ukupni javni prihodi obuhvataju prihode budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave. 27 Izvor: Ministarstvo finansija, procijenjeni BDP za godinu iznosi miliona eura. 28 Javna potrošnja umanjena za ukupne kapitalne izdatke.

60 60 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 4.1 Konsolidovana javna potrošnja, eura Izvor: Ministarstvo finansija Posmatrano po ekonomskoj klasifikaciji najveću stavku izdataka predstavljaju transferi za socijalnu zaštitu (121 milion eura ili 3,5% BDP-a, dominantno zbog izdataka za penzije) i bruto zarade (99 miliona eura ili 2,8% BDP-a), dok je kapitalni budžet iznosio 11,3 miliona eura ili 0,3% BDP-a. Nivo javnih prihoda u prvom kvartalu godine manji je od ostvarene javne potrošnje, tako da deficit javnog sektora iznosi 55,1 miliona eura ili 1,6% procijenjenog BDP-a (Prilog D, tabela 12) Budžet Crne Gore Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija ukupni primici budžeta sa državnim fondovima 29 u prvom kvartalu godine iznosili su 283,1 milion eura ili 8,1% procijenjenog BDP-a. U strukturi budžetskih prihoda 77,2% se odnosilo na izvorne prihode, a 22,8% na prihode od privatizacije, donacije, pozajmice i kredite iz domaćih i inostranih izvora (tabela br. 4.1). Grafik 4.2 Izvorni prihodi, eura Izvor: Ministarstvo finansija Izvorni prihodi budžeta iznosili su 218,5 miliona eura ili 6,2% procijenjenog BDP-a. U odnosu na plan, ovi prihodi viši su za 3,3%, kao rezultat višeg ostvarenja prihoda od poreza, doprinosa i naknada. U odnosu na isti period godine, izvorni prihodi viši su za 13,3%. U strukturi izvornih prihoda najveće učešće ostvarili su prihodi od poreza (62,1%), zatim doprinosa (31,4%), dok se preostalih 6,5% odnosilo na prihode od taksi, naknada, ostalih prihoda i primitaka od otplate odobrenih kredita. 29 Primici uključuju izvorne prihode (direktne i indirektne poreze i neporeske prihode), pozajmice, donacije, prihode od privatizacije i kredite iz domaćih i inostranih izvora.

61 Fiskalni sektor 61 Naplata poreskih prihoda (porezi i doprinosi) ostvarena je u iznosu od 204,3 miliona eura, od čega se na direktne poreze odnosi 91 milion eura, a na indirektne poreze 113,3 miliona eura. Prihodi po osnovu poreza iznosili su 135,7 miliona eura i ostvarili su rast od 3,2% u odnosu na plan, odnosno 13,6% u odnosu na isti period godine. Nominalno, najveći rast prihoda u odnosu na prethodnu godinu ostvaren je kod poreza na dodatu vrijednost od 12,8 miliona eura ili 19,3%. Ovaj rast prihoda od PDV-a rezultat je primjene mjera za suzbijanje sive ekonomije. U ovom periodu rast u odnosu na prethodnu godinu ostvaren je i kod akciza, 15,6%, što se objašnjava rastom potrošnje. Naplata poreza na dobit pravnih lica veća je u odnosu na planiranu za 19,2%, a u odnosu na uporedni period godine za 23,2%, dok su prihodi po osnovu poreza na promet nepokretnosti povećani za 5,7% u odnosu na prošlogodišnje. Prihodi po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica povećani su za 10,5% u odnosu na prethodnu godinu. Naime, Skupština Crne Gore usvojila je u januaru izmjene Zakona o porezu na dohodak fizičkih lica, kojim je predviđeno dodatno oporezivanje zarada većih od 480 eura. Za neto zarade preko 480 eura primjenjuje se stopa poreza od 15%, dok za plate ispod tog iznosa važi i dalje porez od 9%. Negativno odstupanje bilježi se kod poreza na međunarodnu trgovinu, i to u iznosu od 3,3 miliona eura ili 43,8% kao posljedica stupanja na snagu sporazuma sa STO u drugoj polovini godine. Boks Akcioni plan za suzbijanje sive ekonomije za godinu Vlada je obavezala Ministarstvo finansija da pripremi Predlog mjera za suzbijanje sive ekonomije za godinu, uključujući i mjere neophodne za jačanje institucionalnih i kadrovskih kapaciteta organa državne uprave nadležnih za kontrolu i naplatu prihoda. S tim u vezi, formirana je Radna grupa za izradu seta predloga mjera za suzbijanje sive ekonomije za godinu u čijem sastavu su, pored predstavnika nadležnih državnih organa, uključeni i predstavnici socijalnih partnera, privrede, Skupštine Crne Gore i Državnog tužilaštva. Na ovaj način su u rješavanje ovog bitnog pitanja uključene sve relevantne strukture u društvu. Osnovni cilj rada Radne grupe je doprinos povećanju stepena transparentnosti, objektivnosti i koordinacije u radu državnih organa sa krajnjim efektom u smanjenju sive ekonomije. Radna grupa je u periodu januar-mart godine organizovala dva sastanka. Polazna premisa u radu Radne grupe za izradu seta predloga mjera za suzbijanje sive ekonomije za godinu je nulta stopa tolerancije na sivu ekonomiju. U skladu sa Informacijom o preduzetim mjerama za suzbijanje sive ekonomije, Radna grupa je nakon analiziranja mjera i aktivnosti, a na osnovu predloga koje su dostavili članovi Radne grupe, utvrdila Predlog Akcionog plana za suzbijanje sive ekonomije za godinu. U kreiranju Akcionog plana za suzbijanje sive ekonomije za godinu zastupljeni su sljedeći principi:

62 62 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Nulta stopa tolerancije na sivu ekonomiju; Primjena neselektivnog pristupa u djelovanju državnih organa prema tržišnim učesnicima; Povećanje stepena transparetnosti u radu državnih organa i vršenju zakonskih ovlašćenja; Intenziviranje koordinacije u radu državnih organa; Kvantifikacija i vrednovanje efekata sprovedenih mjera. Prihodi po osnovu doprinosa iznosili su 68,6 miliona eura i veći su za 6% u odnosu na plan za prvi kvartal godine, dok u odnosu na isti period prethodne godine bilježe rast od 11,1%. Tabela 4.1 Prihodi budžeta CG i državnih fondova, I-III godine Vrsta primitka Plan januarmart Ostvareno januarmart Učešće u prihodima januar-mart Učešće u BDP Ostvareno u odnosu na plan Ostvareno januarmart Ostvareno u odnosu na januar-mart u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura % POREZI 131,41 135,66 62,10 3,88 103,23 119,42 113,60 Porez na dohodak fizičkih lica 15,56 15,75 7,21 0,45 101,22 14,26 110,45 Porez na dobit pravnih lica 5,57 6,64 3,04 0,19 119,21 5,39 123,19 Porez na promet nepokretnosti 0,37 0,37 0,17 0,01 100,00 0,35 105,71 Porez na dodatu vrijednost 69,47 79,10 36,21 2,26 113,86 66,28 119,34 Akcize 31,44 28,60 13,09 0,82 90,97 24,73 115,65 Porez na međunarodnu trgovinu i transakcije 8,17 4,28 1,96 0,12 52,39 7,61 56,24 Ostali republički porezi 0,83 0,92 0,42 0,03 110,84 0,80 115,00 DOPRINOSI 64,76 68,62 31,41 1,96 105,96 61,76 111,11 Doprinosi za penzijsko i invalidsko osiguranje 37,86 40,25 18,42 1,15 106,31 36,57 110,06 Doprinosi za zdravstveno osiguranje 22,66 24,52 11,22 0,70 108,21 21,52 113,94 Doprinosi za osiguranje od nezaposlenosti 1,93 1,97 0,90 0,06 102,07 1,74 113,22 Ostali doprinosi 2,31 1,88 0,86 0,05 81,39 1,93 97,41 TAKSE 6,27 4,99 2,28 0,14 79,59 2,71 184,13 NAKNADE 2,64 3,46 1,58 0,10 131,06 2,37 145,99 OSTALI PRIHODI 5,02 5,00 2,29 0,14 99,60 5,37 93,11 Primici od otplate kredita 1,3 0,74 0,34 0,02 56,92 1,13 65,49 IZVORNI PRIHODI 211,40 218,47 77,17 6,24 103,34 192,76 113,34 Prihodi od privatizacije 0,06 0,02 0,00 1,15 5,22 Donacije 0,95 0,34 0,03 0,93 102,15 Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 37,64 13,30 1,08 0, ,67 Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 25,99 9,18 0,74 8,00 324,88 UKUPNI PRIMICI BUDŽETA CG I FONDOVA 211,40 283,11 100, ,92 203,32 139,24 Izvor: Ministarstvo finansija

63 Fiskalni sektor 63 Ukupni izdaci budžeta u prvom kvartalu godine iznosili su 308,5 miliona eura ili 8,8% procijenjenog BDP-a. U poređenju sa istim periodom godine budžetska potrošnja bila je veća za 6,1%, a u odnosu na planiranu, manja za 6,6% (tabela br. 4.2). Konsolidovani izdaci budžeta 30 iznosili su 278,2 miliona eura, što čini 8% procijenjenog BDP-a. Ostvareni izdaci su u odnosu na plan za prvi kvartal tekuće godine bili niži za 11,5%, a porasli su u odnosu na prvi kvartal godine za 3,5%. Tekuća budžetska potrošnja iznosila je 271,6 miliona eura ili 7,8% BDPa, dok je kapitalni budžet iznosio 6,6 miliona eura ili 0,2% BDP-a. Grafik 4.3 Budžetska potrošnja u prvom kvartalu godine, eura Tekući izdaci u posmatranom periodu iznosili su 128,5 miliona eura i bili su niži od planiranih za 13,1%. Gotovo svi rashodi, izuzev izdataka za subvencije i ostala lična primanja, bili su ispod planiranih, što je rezultat povećane štednje budžetskih potrošačkih jedinica. Izvor: Ministarstvo finansija Rashodi za bruto zarade neznatno su smanjeni u odnosu na isti period godine, dok su kamate niže za 4,6 miliona eura, ili 57,6%. Takođe, smanjene su i subvencije u odnosu na prethodnu godinu za 6,5 miliona eura ili 60,1%. Povećanja u odnosu na isti period godine zabilježena su kod transfera za socijalnu zaštitu (7,7 miliona eura) i transfera institucijama, pojedincima, NVO i javnom sektoru (16,7 miliona eura). Ako posmatramo strukturu budžetske potrošnje (tabela br. 4.2), najveće učešće imaju transferi za socijalnu zaštitu oko 43,5%, bruto zarade 33,4% i rashodi za materijal i usluge 6,4%. Na ostale namjene odnosi se 16,7% budžetskih izdataka, od toga kapitalni budžet učestvuje sa 2,4%, subvencije sa 1,6% i kamate sa 1,2% budžetske potrošnje. Otplata duga iznosi 30,3 miliona eura i smanjena je u odnosu na prvi kvartal prethodne godine za 5,3 miliona, pretežno zbog smanjenja otplate duga nerezidentima. Nedostajuća sredstva budžeta u iznosu od 90,1 milion eura, finansirana su najvećim dijelom iz pozajmica i kredita (iz inostranih izvora u iznosu od 37,6 miliona eura i pozajmica i kredita iz domaćih izvora u iznosu od 26 miliona eura i korišćenjem depozita 25,4 miliona eura), i manjim dijelom iz donacija i prihodima od privatizacije. U prvom kvartalu godine budžet Crne Gore je ostvario deficit 31 od 59,7 miliona eura ili 1,7% BDP-a. 30 Ukupni izdaci umanjeni za otplatu dugova. 31 (Metodologija obračuna suficita/deficita»sl.list RCG«,53//09).

64 64 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 4.2 Izdaci budžeta CG i državnih fondova, I-III god. O P I S Plan januarmart Ostvareno Učešće u januarmart izdacima Učešće u BDP Ostvareno u odnosu na plan Ostvareno januarmart Ostvarenja u odnosu na januarmart u mil.eura u mil.eura % % % u mil.eura % Tekući izdaci 147,88 128,48 46,19 3,67 86,88 139,68 91,98 Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 93,03 92,95 33,41 2,66 99,91 93,66 99,24 Ostala lična primanja 2,62 3,27 1,18 0,09 124,81 1,54 212,34 Rashodi za materijal i usluge 20,55 17,90 6,43 0,51 87,10 21,43 83,53 Tekuće održavanje 5,12 2,97 1,07 0,08 58,01 1,77 167,80 Kamate 17,6 3,37 1,21 0,10 19,15 7,95 42,39 Renta 1,96 1,82 0,65 0,05 92,86 1,16 156,90 Subvencije 3,63 4,32 1,55 0,12 119,01 10,83 39,89 Ostali izdaci 1,44 1,16 0,42 0,03 80,56 1,34 86,57 Kapitalni izdaci u tekućem budžetu 1,93 0, ,02 37,31 0,00 Transferi za socijalnu zaštitu 124,47 120,95 43,48 3,46 97,17 113,26 106,79 Transferi institucijama, pojedincima NVO i javnom sektoru 23,32 20,90 7,51 0,60 89,62 4,24 492,92 Kapitalni budžet 16,41 6,57 2,36 0,19 40,04 6,67 98,50 Pozajmice i krediti 0,43 0,68 0,24 0,02 158,14 0,44 154,55 Rezerve 1,84 0,60 0,22 0,02 32,61 4,41 13,61 Otplata garancija 0 0,00 0,00 0,00 KONSOLIDOVANI IZDACI 314,35 278,18 90,16 7,95 88,49 268,70 103,53 Otplata dugova rezidentima 4,65 13,04 4,23 0,37 280,43 4,47 291,72 Otplata dugova iz prethodnog perioda 4,35 11,00 3,57 0,31 252,87 5,37 204,84 Otplata dugova nerezidentima 6,88 6,31 2,05 0,18 91,72 12,35 51,09 UKUPNI IZDACI 330,23 308,53 100,00 8,82 93,43 290,89 106,06 Izvor: Ministarstvo finansija 4.3. Lokalna samouprava Kvartalne izvještaje o planiranim i ostvarenim prihodima, planiranim i izvršenim rashodima i budžetskom zaduženju, shodno Zakonu o finansiranju lokalne samouprave, opštine su obavezne da dostavljaju Ministarstvu finansija, najkasnije u roku od 30 dana od dana isteka kvartala. S obzirom na to da je samo jedan broj opština dostavio podatke, podaci za prvi kvartal godine zasnivaju se na procjeni Ministarstva finansija. Procijenjeni izdaci lokalne samouprave za prvi kvartal godine iznose 20,3 miliona eura ili 0,6% BDP-a, što je manje u odnosu na ostvarenje u istom periodu godine za 9,7%. Potrošnja je finansirana iz poreza u iznosu od 14,1 milion eura, taksi 1 milion eura, naknada 8,5 miliona eura i ostalih tekućih prihoda u iznosu od 1,2 miliona eura. Ukupni izvorni prihodi lokalne samouprave za prvi kvartal godine procijenjeni su na iznos od 24,8 miliona eura ili 0,7% BDP-a, što je za 18,7% manje u odnosu na ostvarenje u istom periodu godine.

65 Fiskalni sektor 65 Suficit lokalne samouprave za prvi kvartal godine procijenjen je u iznosu od 4,5 miliona eura ili 0,1% BDP-a (tabela br. 4.3). Tabela 4.3 Izvorni prihodi i izdaci lokalne samouprave, I-III godine Vrsta primitka I-III I-III Ostvareno u odnosu na I-III Mil.eura % BDP-a Mil.eura % TEKUĆI PRIHODI 24,81 0,71 30,50 81,34 Porezi 14,10 0,40 14,80 95,27 Takse 1,02 0,03 1,08 94,44 Naknade 8,50 0,24 11,77 72,22 Ostali prihodi 1,19 0,03 2,85 41,75 KONSOLIDOVANI IZDACI 20,27 0,58 22,46 90,25 TEKUĆA POTROŠNJA 16,27 0,47 16,65 97,72 Tekući izdaci 10,22 0,29 9,63 106,13 Bruto zarade i doprinosi na teret poslodavca 6,00 0,17 4,91 122,20 Ostala lična primanja 0,60 0,02 0,47 127,66 Rashodi za materijal i usluge 1,90 0,05 2,54 74,80 Tekuće održavanje 0,40 0,01 0,59 67,80 Kamate 1,00 0,03 0,84 119,05 Renta 0,04 0,00 0,04 100,00 Subvencije 0,08 0,00 0,08 100,00 Ostali izdaci 0,20 0,01 0,16 125,00 Transferi za socijalnu zaštitu 0,05 0,00 0,04 125,00 Transferi institucijama, pojedinicima NVO i javnom sektoru 5,40 0,15 5,59 96,60 Kapitalni izdaci 4,00 0,11 5,81 68,85 Pozajmice i krediti 0,10 0,00 0,64 15,63 Rezerve 0,50 0,01 0,75 66,67 DEFICIT/SUFICIT 4,54 0,13 8,04 56,47 Transferi iz budžeta Crne Gore 0,00 0,00 0,01 0,00 Pozajmice i krediti iz domaćih izvora 2,00 0,06 0,64 312,50 Pozajmice i krediti iz inostranih izvora 0,70 0,02 0,00 0,00 Prihodi od privatizacije 0,40 0,01 3,18 12,58 Donacije 0,20 0,01 0,45 44,44 Korišćenje depozita lokalne samouprave 4,66 0,13-9,07-51,38 Otplata dugova 12,50 0,36 12,52 99,84 Izvor: Ministarstvo finansija 4.4. Državni fondovi 32 Prema podacima Fonda penzijskog i invalidskog osiguranja Crne Gore 33, u prvom kvartalu godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 96,6 miliona eura, što je za 6,2% više nego u istom periodu Ne uključuje Fond rada, jer u trenutku pisanja izvještaja podaci nijesu bili raspoloživi. 33 Izvor: Republički fond PIO (preliminarni podaci)

66 66 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine godine. Učešće doprinosa, kao osnovnog izvora finansiranja Fonda PIO, u ukupnim prihodima iznosilo je 45,7%. Ova kategorija prihoda bila je za 12,8% veća u odnosu na prvi kvartal godine. Istovremeno, transferi iz budžeta, koji čine 54% ukupnih primitaka, povećani su za 2,3% u odnosu na uporedni period prethodne godine. Ukupni izdaci Fonda PIO iznosili su 96,6 miliona eura, što je za 6,2% više nego u istom periodu godine, a 0,4% niže u odnosu na planirani nivo. Najznačajniju rashodnu stavku predstavljaju izdaci za penzije, koji su iznosili 99,2% ukupnih izdataka, dok se 0,8% izdataka odnosilo na administrativne troškove. Izdaci po osnovu penzija su povećani za 6,3% u odnosu na prvi kvartal godine. Poredeći ostvarene prihode i izdatke, Fond je imao uravnotežen budžet. Prema podacima Fonda za zdravstveno osiguranje Crne Gore, u prvom kvartalu godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 33 miliona eura, što je za 56,5% više nego u istom periodu godine, što je posljedica većeg otpuštanja sredstava od strane Ministarstva finansija u prvom kvartalu ove godine, iako je budžet Fonda za godinu nešto niži nego u godini. Ukupni izdaci Fonda za zdravstveno osiguranje iznosili su 33 miliona eura, tako da je Fond u prvom kvartalu ove godine imao uravnotežen budžet. Najveće učešće u ukupnim izdacima odnosilo se na izdatke po osnovu redovne djelatnosti (transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru u iznosu od 28 miliona eura i transferi za socijalnu zaštitu 4,5 miliona eura), dok je ostatak sredstava utrošen za rad Fonda. Neizmirene obaveze Fonda na kraju prvog kvartala iznosile su 12,1 milion eura. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, u prvom kvartalu godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 2,9 miliona eura, što je u odnosu na plan niže za 40,4%. U odnosu na isti period Godine, ukupni primici su bili manji za 56,3%. Izdaci Zavoda iznosili su 2,9 miliona eura i bili su manji za 16,7% u odnosu na isti period godine, a 40,4% manji od plana. U ukupnim izdacima 26,6% odnosilo se na tekuće izdatke, dok je po osnovu transfera za socijalnu zaštitu izdvojeno 60,2%, za transfere pojedincima, institucijama i javnom sektoru 11,3%, a za pozajmice, kredite i ostala dugovanja 1,9%. Poredeći ostvarene primitke i izdatke u prvom kvartalu godine, Zavod je imao uravnotežen budžet. Neizmirene obaveze Zavoda na kraju prvog kvartala iznosile su 2,1 milion eura. Prema podacima Investiciono-razvojnog fonda Crne Gore, u prvom kvartalu godine ostvareni su ukupni primici u iznosu od 0,8 miliona eura, što je u odnosu na isti period godine više za 29,9%. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 0,4 miliona eura i bili su manji u odnosu na isti period godine za 6,5%. Neizmirene obaveze Fonda, na dan godine, iznosile su 6,1 milion eura. Poredeći ostvarene primitke i izdatke u prvom kvartalu godine, Fond je poslovao sa suficitom u iznosu od 0,4 miliona eura.

67 Fiskalni sektor 67 Fond za obeštećenje je u prvom kvartalu godine ostvario ukupne primitke u iznosu od 20,3 hiljade eura, što je za 11,2% niže u odnosu na isti period godine. Ukupni izdaci Fonda iznosili su 20,2 hiljade eura i bili su manji u odnosu na isti period godine za 1,7%. Neizmirene obaveze Fonda, na dan godine, iznosile su 61,7 eura. Boks Prioriteti Ministarstva finansija za godinu 1. OČUVANJE FISKALNE I FINANSIJSKE STABILNOSTI U cilju zaustavljanja trenda pogoršanja fiskalnih parametara, u prvom redu budžetskog deficita i javnog duga, preduslov je nastavak fiskalne konsolidacije, kako na rashodnoj, tako i na prihodnoj strani budžeta. 2. RESTRUKTURIRANJE JAVNOG DUGA Biće pripremljena Analiza javnog duga, kao i mjera koje je potrebno preduzeti u cilju restrukturiranja duga, u cilju njegovog smanjenja u narednom periodu, sa projekcijama za moguće zaustavljanje i smanjenje javnog duga. Navedene mjere je potrebno preduzeti u cilju održavanja visine duga u okvirima Mastrihtskih kriterijuma i obezbjeđivanja održivog i stabilnog javnog duga i finansija. 3. SMANJENJE SIVE EKONOMIJE Kroz rad Komisije za suzbijanje sive ekonomije sprovodiće se aktivnosti usmjerene na minimiziranje nelegalnog poslovanja kroz koje se gube budžetski prihodi i stvara šteta kako privredi, tako i svim poreskim obveznicima. 4. RJEŠAVANJE PORESKOG DUGA Izvršiće se sveobuhvatna analiza poreskog potraživanja države, u cilju dobijanja realnih podataka o nivou i strukturi ukupnog poreskog duga, kao i procjene njegove naplativosti. 5. USVAJANJE NACIONALNOG PLANA RAZVOJA (NPR) Crna Gora, kao kandidat za članstvo u EU, ima obavezu da pripremi NPR kojim se utvrđuje vizija socioekonomskog razvoja, sa pojedinačnim potrebnim investicijama i razvojnim mjerama za njihovu realizaciju, i kojim se usklađuju ciljevi sektorskih i nacionalnih strategija u različitim oblastima razvoja. 6. OBEZBJEĐIVANJE PREDUSLOVA ZA STVARANJE NOVIH VRIJEDNOSTI Ekonomska politika biće usmjerena na implementaciju mjera koje treba da pokrenu privredni oporavak, rast i razvoj, novo zapošljavanje, kao i da obezbijede pravedniju raspodjelu tereta krize i kontinuirano poboljšanje kvaliteta života naših građana. U tom smislu, nastaviće se sprovođenje važnih strukturnih i reformi kojima će se unaprijediti poslovno okruženje.

68

69 5 DRŽAVNI DUG

70

71 Državni dug 71 Prema podacima Ministarstva finansija, državni dug Crne Gore na kraju prvog kvartala godine iznosio je 1.755,7 miliona eura ili 50% procijenjenog BDP-a za godinu 34. U odnosu na kraj godine veći je za 56,2 miliona eura ili 3,3%. Grafik 5.1 Državni dug, % BDP-a Tabela 5.1 Struktura javnog duga, u eura Ukupan državni dug Unutrašnji dug Spoljni dug 1.755,7 50,0% BDP 420,3 12,0% BDP 1.335,4 39,0% BDP Izvor: Ministarstvo finansija Garancije Crne Gore iznose 379,6 miliona eura ili 10,8% BDP-a, odnosno 21,6% državnog duga. Uključivanjem garancija, državni dug Crne Gore bi iznosio 60,7% BDP-a, što predstavlja jasan signal da se rast državnog duga mora zaustaviti. Grafik 5.2 Bruto i neto dug Crne Gore, u % BDP-a Depoziti Ministarstva finansija na dan godine iznosili su 64,5 miliona eura uključujući i unci zlata, tako da je neto dug na kraju marta godine iznosio 48,1% procijenjenog BDP-a. Izvor: Ministarstvo finansija 34 Procijenjeni BDP za godinu, prema podacima Ministarstva finansija je miliona eura.

72 72 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine 5.1. Unutrašnji dug Unutrašnji dug je u toku prvog kvartala godine zabilježio rast, tako da je na kraju marta bio veći za 15,8 miliona eura (3,9%) u odnosu na kraj godine. Rast unutrašnjeg duga uzrokovan je, prije svega, povećanjem obaveza po osnovu državnih zapisa od 18 miliona eura, zatim po osnovu kredita kod poslovnih banaka od tri miliona eura i obaveza po osnovu obeštećenja 0,3 miliona eura. S druge strane, unutrašnji dug je smanjen usljed smanjenja duga po osnovu kredita nefinansijskih institucija za 5,5 miliona eura i po osnovu stare devizne štednje od 0,3 miliona eura. Tabela 5.2 Struktura unutrašnjeg duga, 31. Mart godine Kreditor Stanje duga Milioni eura Učešće u procijenjenom BDP-u Učešće u unutrašnjem dugu % Učešće u javnom dugu Stara devizna štednja 80,0 2,3 19,0 4,6 Dug jedinica lokalne samouprave 79,4 2,3 18,9 4,5 Obaveze po osnovu restitucije 83,9 2,4 20,0 4,8 Krediti kod poslovnih banaka 51,3 1,5 12,2 2,9 Krediti nefinansijskih institucija 26,9 0,8 6,4 1,5 Zaostale penzije* 1,8 0,1 0,4 0,1 Državni zapisi 91,0 2,6 21,7 5,2 Obveznice Fonda rada 6,0 0,2 1,4 0,3 UKUPNO 420,3 12,0 100,0 23,9 * Emisija obveznica stečenih po osnovu Zakona o obeštećenju korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja izvršena je godine u ukupnom iznosu od 105,0 miliona eura. Izvor: Ministarstvo finansija Grafik 5.3 Struktura unutrašnjeg duga, u eura U strukturi unutrašnjeg duga najveće učešće bilježe obaveze po osnovu državnih zapisa 21,7% i obaveze po osnovu restitucije 20%, zatim obaveze po osnovu stare devizne štednje 19% i duga jedinica lokalne samouprave 18,9% (tabela br. 5.2, grafik br. 5.3). Ukupna obaveza po osnovu restitucije iznosi 83,0 miliona eura, što je za 0,3 miliona eura manje u odnosu na kraj godine. Dug po osnovu državnih zapisa iznosi 91 milion eura i rezultat je emisije državnih zapisa u toku godine, kao i nedospjelih državnih zapisa iz prethodne godine.

73 Državni dug Spoljni dug Spoljni dug je, na kraju prvog kvartala godine, iznosio 1.335,4 miliona eura ili 38,0% BDP-a i u odnosu na kraj godine veći je za 40,4 miliona eura ili 3,1%. Rast spoljnog duga u toku prva tri mjeseca godine u odnosu na kraj prethodne godine rezultat je: povlačenja kreditnih sredstava Erste banke od 30 miliona eura, povlačenja sredstava od EIB u iznosu od 10 miliona eura (za saniranje posljedica poplava), povlačenja sredstava od IBRD u iznosu od 4,5 miliona eura (za projekte Lamp, Midas, povećanje energetske efikasnosti, za zdravstvo i projekat Hot spot ), i ostalih kredita uzetih od KfW, EBRD i IDA u ukupnom iznosu od 1,8 miliona eura. S druge strane, spoljni dug je umanjen otplatom dospjelih obaveza prema nerezidentima u iznosu od 6,3 milona eura. Tabela 5.3 Struktura spoljnjeg duga, godine Kreditor Stanje duga Milioni eura Spoljni dug BDP Učešće u spoljnjem dugu % Učešće u državnom dugu Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 242,3 6,9 18,1 13,8 Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 1,5 0,0 0,1 0,1 Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 102,9 2,9 7,7 5,9 Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 65,5 1,9 4,9 3,7 Evropska investiciona banka (EIB) 1 89,6 2,5 6,7 5,1 EBRD 21,3 0,6 1,6 1,2 Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,3 0,7 0,5 Evropska zajednica 5,5 0,2 0,4 0,3 Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 2 14,4 0,4 1,1 0,8 Mađarski kredit 11,3 0,3 0,8 0,6 Poljski kredit 9,7 0,3 0,7 0,6 Francuski kredit - Natixis 3 8,5 0,2 0,6 0,5 EUROFIMA - dug Željeznice 24,6 0,7 1,8 1,4 Češki EXIM - dug, Željeznice 24,1 0,7 1,8 1,4 Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 4 17,6 0,5 1,3 1,0 Erste Bank 41,3 1,2 3,1 2,3 Credit Suisse Bank 250,0 7,1 18,7 14,2 Exim Bank Mađarska 2,1 0,1 0,2 0,1 Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,1 0,4 0,3 Austrijski kredit 9,2 0,3 0,7 0,5 EUROBOND 380,0 10,8 28,5 21,6 UKUPNO 1.335,4 38,0 100,0 76,1 1 Krediti EIB u ukupnom iznosu od 47 miliona eura koje servisiraju javna preduzeća (Monteput,,Aerodromi Crne Gore i Elektroprivreda Crne Gore) ne ulaze u iznos spoljnog duga, već se tretiraju kao garancije. 2 Kredite od njemačke KfW banke za potrebe vodosnabdijevanja koriste opštine, ali čine dio ino-duga. 3 Robni kredit - EPCG 4 Kredit za finansiranje nabavke vatrogasnih vozila za Ministarstvo unutrašnjih poslova. Izvor: Ministarstvo finansija

74 74 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 5.4 Spoljni dug, 2007 III 2013, milioni eura U iznos spoljnog duga nijesu uključene obaveze po osnovu neriješenih dužničkih pitanja prema Libiji, Kuvajtu, Češkoj i Slovačkoj. Dug prema vladama ove četiri zemlje Crnoj Gori je pripao po osnovu raspodjele nealociranog duga (5,88% od 38% za Srbiju i Crnu Goru), i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna godine rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ. Dosadašnja analiza spoljnog duga se odnosila na iznose povučenih sredstava po pojedinim kreditnim linijama. Treba imati u vidu da po pojedinim kreditnim linijama postoje sredstva koja su odobrena, a nisu povučena. Ukupan iznos raspoloživih, a nepovučenih sredstava iznosi 137,1 miliona eura (tabela br. 5.4). Tabela 5.4 Spoljnji dug i iznos nepovučenih sredstava kredita, milioni eura Kreditor Stanje duga Nepovučena sredstva Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 242,3 22,4 Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 1,5 0,0 Zemlje članice Pariskog kluba kreditora 102,9 0,0 Međunarodna organizacija za razvoj (IDA) 65,5 1,0 Evropska investiciona banka (EIB) 89,6 48,5 Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD) 21,3 13,5 Razvojna banka Savjeta Evrope 9,1 0,0 Evropska zajednica 5,5 0,0 Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 14,4 51,7 Mađarski kredit 11,3 0,0 Poljski kredit 9,7 0,0 Francuski kredit Natixis 8,5 0,0 EUROFIMA - dug Željeznice 24,6 0,0 Češki EXIM - dug Željeznice 24,1 0,0 Steiermarkische Bank und Sparkassen AG 17,6 0,0 Erste Bank 41,3 0,0 Credit Suisse Bank 250,0 0,0 Exim Bank Mađarska 2,1 0,0 Španski kredit za izgradnju deponije 5,0 0,0 Austrijski kredit 9,2 0,0 EUROBOND 380,0 0,0 UKUPNO 1.335,4 137,1 Izvor: Ministarstvo finansija

75 Državni dug Izdate garancije Garancije Crne Gore na kraju prvog kvartala godine iznosile su 379,6 miliona eura ili 10,8% procijenjenog BDP-a, odnosno 21,6% državnog duga. Državni dug zajedno sa garancijama iznosi 60,7% BDP-a. Strane garancije Crne Gore iznosile su 347,6 miliona eura ili 9,9% BDPa, odnosno 19,8% državnog duga na kraju marta godine. Ako uključimo strane garancije u iznos spoljnog duga, onda bi spoljni dug Crne Gore iznosio 47,9 BDP-a. Važno je istaći da se pomenuti iznos stranih garancija odnosi na povučena kreditna sredstva. Kada se uzme u obzir cijeli potpisani iznos, strane garancije dostižu iznos od 506,7 miliona eura. Grafik 5.5 Državni dug Crne Gore sa i bez garancija, u % BDP-a Izvor: Kalkulacije CBCG Grafik 5.6 Izdate strane garancije Ukupan iznos domaćih garancija na kraju prvog kvartala godine je iznosio 32 miliona eura. Domaći dug sa garancijama iznosi 12,9% BDP-a. Garancije predstavljaju potencijalni javni dug, stoga treba biti veoma oprezan i restriktivan u narednom periodu u pogledu izdavanja novih. Izvor: Ministarstvo finansija

76 76 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 5.7 Izdate domaće garancije Izvor: Ministarstvo finansija 5.4. Projekcija i održivost državnog duga U skladu sa projektovanim kretanjem BDP-a u narednom periodu, predviđen je blagi rast ukupnog državnog duga, prije svega usljed rasta spoljnog duga. I pored zabrinjavajućeg nivoa javnog duga, kao i rastućeg trenda u posljednjih par godina, u narednom periodu se i dalje očekuje rast državnog duga, prije svega zbog potrebe finansiranja budžeta, kao i finansiranja duga po osnovu aktiviranja izdatih garancija. U periodu od do godine očekuje se porast javnog duga. Porast javnog duga u ovom periodu biće prvenstveno uzrokovan rastom spoljnog duga, dok će se domaći dug smanjiti. Tabela 5.5 Projekcija visine i strukture državnog duga Crne Gore, god. DRŽAVNI DUG BDP u mil 3.517, , , ,0 Spoljni dug 1.512, , , ,1 u % BDP-a 43,0 44,1 44,5 43,9 Domaći dug 380,7 348,2 333,1 304,7 u % BDP-a 10,8 9,3 8,4 7,1 Državni dug 1.893, , , ,8 U BDP-a 53,8 53,4 52,8 51,1 Izvor: Ministarstvo finansija, GDDS tabele, jun godine

77 Državni dug 77 Takođe, izvjesno je da će u godinama kada dospijevaju emisije euroobveznice (2015. i 2016) biti potrebno novo zaduživanje, jer njihov ukupan iznos neće biti moguće otplatiti iz redovnih prihoda.

78

79 6 EKSTERNI SEKTOR

80

81 Eksterni sektor 81 Kretanja u eksternom sektoru u prvom kvartalu godine karakteriše pad deficita tekućeg računa usljed smanjenja spoljnotrgovinske neravnoteže. Prema preliminarnim podacima, deficit tekućeg računa je iznosio 192,2 miliona eura, što je za 18,8% manje nego u istom periodu godine. Nelikvidnost privrede i pad industrijske proizvodnje uslovili su smanjenje robne razmjene sa inostranstvom. Ukupan obim robne razmjene u prvom kvartalu ove godine iznosio je 448,1 milion eura i manji je za 6,1% u odnosu na isti period godine, dok je istovremeno spoljnotrgovinski deficit bio za 13,6% manji nego u prethodnoj godini i iznosio je 258,3 miliona eura 35. Smanjenje deficita rezultat je povećanja izvoza roba za 6,3%, uz istovremeno smanjenje uvoza za 9%. Iako je u posmatranom periodu zabilježeno smanjenje spoljnotrgovinskog deficita, ono nije bilo rezultat poboljšanja konkurentnosti izvoza, već specifičnih sektorskih faktora, odnosno kretanja u aluminijumskoj industriji. I dalje niska diverzifikacija izvoza i visoka koncentracija određenih grupa proizvoda predstavlja rizik, jer svako negativno kretanje u ovim granama nepovoljno utiče na ukupan izvoz. Stoga jedan od ključnih prioriteta ekonomske politike treba da bude smanjenje deficita tekućeg računa, odnosno spoljnotrgovinskog deficita kroz podsticanje proizvodnje u granama u kojima imamo potencijale za izvoz. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim računima tekućeg računa iznosila je 25,6% i u odnosu na godinu veća je za 4,8 procentna poena. Stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 26,9%, što je za 3,9 procentnih poena više nego u istom periodu godine. Obim razmjene usluga u prvom kvartalu godine iznosio je 159,1 milion eura i na približno je istom nivou kao i prethodne godine. U posmatranom periodu suficit na računu usluga iznosio je 6,6 miliona eura, što je manje nego u istom periodu prethodne godine, kada je iznosio devet miliona eura i rezultat je povećanja rashoda. Pozitivan rezultat je ostvaren na računima faktorskih dohodaka i tekućih transfera na kojima je zabilježen suficit u iznosu od 59,5 miliona eura, što je za 11,6% više nego u prvom kvartalu godine. Ostvarenje suficita na ova dva podračuna u značajnoj mjeri doprinosi ublažavanju spoljnotrgovinskog deficita. Na kapitalno-finansijskom računu ostvaren je neto priliv po osnovu stranih direktnih investicija i ostalih investicija, dok je neto odliv ostvaren na računu portfolio investicija. Neto priliv stranih direktnih investicija u prvom kvartalu godine iznosio je 65,5 miliona eura ili 2,2% manje nego u istom periodu godine. Na računu portfolio investicija u prvom kvartalu godine zabilježen je neto odliv u iznosu od 8,3 miliona eura, dok je istovremeno na računu ostalih investicija ostvaren neto priliv u iznosu od 68,9 miliona eura. 35 Podaci Monstat-a sa prilagođavanjima koja se rade za potrebe izrade platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (BPM5)

82 82 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine U posmatranom periodu zabilježeno je manje zaduživanje države i privrede, dok su banke povećale svoje obaveze po osnovu kredita. Tabela 6.1 Platni bilans Crne Gore, u 000 eura Q Q Promjena u % A. TEKUĆI RAČUN ,8 ROBE ,6 1. Izvoz, f.o.b ,3 2. Uvoz, f.o.b ,0 USLUGE ,2 1. Prihodi ,4 2. Rashodi ,7 DOHOCI ,0 1. Prihodi ,8 2. Rashodi ,4 TEKUĆI TRANSFERI ,0 1. Transferi u Crnu Goru ,0 2. Transferi iz Crne Gore ,1 B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN ,2 1. RAČUN KAPITALA FINANSIJSKI RAČUN ,6 1. Direktne investicije-neto , U inostranstvo , U Crnu Goru ,5 2. Portfolio investicije-neto , Sredstva , Obaveze Ostale investicije-neto , Sredstva , Obaveze ,2 4. Promjena rezervi CBCG ,7 C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (-A-B) Izvor: CBCG 6.1. Tekući račun platnog bilansa Kretanja na tekućem računu platnog bilansa u prvom kvartalu godine u najvećoj mjeri bila su pod uticajem kretanja na računu roba. Manji deficit tekućeg računa u poređenju sa istim periodom prethodne godine rezultat je smanjenja spoljnotrgovinskog deficita. Smanjenje uvoza i povećanje izvoza robe uticalo je pozitivno na saldo robne razmjene sa inostranstvom.

83 Eksterni sektor 83 Tabela 6.2 Tekući račun platnog bilansa, u 000 EUR Q1 Q1 Q1 Q1 Q Q Q A. TEKUĆI RAČUN ( ) ROBE Izvoz f.o.b Uvoz f.o.b USLUGE Prihodi Rashodi DOHOCI Prihodi Rashodi TEKUĆI TRANSFERI Transferi u Crnu Goru Transferi iz Crne Gore Izvor: CBCG Na ostalim podračunima tekućeg računa ostvaren je suficit koji je doprinio ublažavanju deficita tekućeg računa platnog bilansa. Na računu usluga, koji je dominantno pod uticajem kretanja u turizmu, kao i u oblasti transporta i ostalih poslovnih usluga, zabilježen je suficit u iznosu 6,6 miliona eura ili 2,3 miliona eura manje u odnosu na isti period prethodne godine. Na računima dohodaka i tekućih transfera evidentiran je suficit u iznosu od 59,5 miliona eura, što je rezultat ostvarenog priliva po osnovu doznaka iz inostranstva i kamata. Grafik 6.1 Struktura tekućeg računa, u 000 eura Izvor: CBCG Robna razmjena 36 Ukupna robna razmjena sa inostranstvom u prvom kvartalu godine iznosila je 450,9 miliona eura, što je za 6,6% manje u poređenju sa istim periodom godine i većim dijelom je rezultat pada industrijske 36 Metodološke napomene: Podaci o spoljnoj trgovini u platnom bilansu Crne Gore prikazani su po specijalnom sistemu trgovine. CBCG vrši prilagođavanje podataka dobijenih od Monstata za potrebe platnog bilansa u skladu sa metodologijom MMF-a (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993). Podaci o uvozu i izvozu roba prikazani su po fob-u.

84 84 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 6.2 Kretanja na računu roba u periodu godina, u 000 eura Izvor: CBCG i Monstat Grafik 6.3 Pokrivenost uvoza izvozom u periodu 2005 mart godine, % proizvodnje i niske cijene aluminijuma. Prema preliminarnim podacima Monstata zabilježeno je povećanje izvoza i smanjenja uvoza roba, što je rezultiralo smanjenjem spoljnotrgovinskog deficita za 13% u poređenju sa istim periodom godine. Ukupan izvoz robe u posmatranom periodu iznosio je 89,2 miliona eura, dok je uvezena roba u vrijednosti od 361,7 miliona eura. U izvozu dominiraju proizvodi svrstani po materijalu, te mineralna goriva i maziva, dok u uvozu najveće učešće imaju mašine i transportni uređaji. Pokrivenost uvoza izvozom u prvom kvartalu godine je i dalje na niskom nivou, iako je veća je za 3,4 procentna poena nego u istom periodu prethodne godine. Prema preliminarnim podacima Monstata, u prvom kvartalu godine izvoz roba je ostvario rast od 5,2% nakon pada zabilježenog u godini. Ovakvom kretanju ukupnog izvoza najviše je doprinijelo povećanje izvoza električne energije, dok je istovremeno došlo do pada izvoza aluminijuma i gvožđa i čelika. U strukturi izvoza prema SMTK 37 Izvor: Monstat najviše su zastupljeni proizvodi svrstani prema materijalu (sektor 6) u iznosu od 30,1 milion eura, što je pad od 35,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Izvoz proizvoda ovog sektora čini 33,8% ukupnog izvoza i najveći dio se odnosi na izvoz aluminijuma,gvožđa i čelika. Vrijednost izvoza aluminijuma (sirovi aluminijum) u posmatranom periodu iznosila je 24,7 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 36% (ili 13,9 miliona). Pad izvoza auminijuma je posljedica smanjenja proizvodnje u KAP-u i niske cijene aluminijuma na međunarodnom tržištu. Izvoz gvožđa i čelika je manji za 43,6% u poređenju sa istim periodom godine i iznosio je 3,5 miliona eura. 37 Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija

85 Eksterni sektor 85 Tabela 6.3 Struktura izvoza roba u periodu januar-mart godine, u 000 eura Januar-mart Januar-mart Promjena Učešće 0 Hrana i žive životinje ,2% 4,5% 1 Piće i duvan ,8% 4,9% 2 Sirove materije, osim goriva ,5% 15,3% 3 Mineralna goriva i maziva ,7% 29,7% 4 Životinjska i biljna ulja i masti ,8% 0,3% 5 Hemijski proizvodi ,1% 2,2% 6 Proizvodi svrstani po materijalu ,5% 33,8% 7 Mašine i transportni uređaji ,8% 5,8% 8 Razni gotovi proizvodi ,3% 1,8% 9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti ,4% 1,7% UKUPNO: ,2% 100,0% Izvor: Monstat Izvoz mineralnih goriva i maziva (sektor 3) iznosio je 26,5 miliona eura, što je za 14,1 milion više nego u istom periodu godine. Na značajan rast vrijednosti izvoza ovog sektora najviše je uticalo povećanje izvoza električne energije. Izvoz električne energije iznosio je 24,6 miliona eura i u odnosu na isti period godine veći je za 13,9 miliona eura. Nakon proizvoda svrstanih prema materijalu, i mineralnih goriva i maziva, najveći izvoz ostvario je sektor 2 sirove materije, osim goriva, u iznosu od 13,7 miliona eura (rast od 43,5%). Prema preliminarnim podacima Monstata, u prvom kvartalu godine uvoz roba je smanjen za 9% u odnosu na isti period godine. Prema SMTK, Crna Gora najviše uvozi proizvode iz kategorije mašina i transportnih uređaja (sektor 7) u iznosu od 84,6 miliona eura (23,4% ukupnog uvoza), što je na približno istom nivou kao i prethodne godine. Najveće učešće u uvozu u okviru ovog sektora imaju ostala transportna sredstva i oprema u vrijednosti od 21,7 miliona eura (kupovina broda za potrebe obnavljanja domaće pomorske flote). Uvoz hrane i živih životinja iznosio je 69,5 miliona eura, što je za 4% manje u odnosu na isti period prethodne godine. U okviru ovog sektora najviše je uvezeno mesa i prerađevina od mesa u iznosu od 18,5 miliona eura, te žitarica i proizvoda od žitarica u iznosu 10,7 miliona eura. Na smanjenje uvoza roba u posmatranom periodu najviše je uticalo smanjenje uvoza proizvoda iz sektora mineralna goriva i maziva, čiji je uvoz ukupno smanjen za 33,1 milion eura ili 38,2%. U okviru ovog sektora najviše je smanjen uvoz električne energije u vrijednosti od 25 miliona eura, što je većim dijelom rezultat smanjenja potrošnje KAP-a, kao najvećeg potrošača električne energije u Crnoj Gori.

86 86 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 6.4 Struktura uvoza roba u periodu januar-mart godine, u 000 eura Januar-mart Januar-mart Promjena Učešće 0 Hrana i žive životinje ,0% 19,2% 1 Piće i duvan ,9% 2,4% 2 Sirove materije, osim goriva ,2% 3,2% 3 Mineralna goriva i maziva ,2% 14,8% 4 Životinjska i biljna ulja i masti ,2% 0,8% 5 Hemijski proizvodi ,5% 10,2% 6 Proizvodi svrstani po materijalu ,1% 13,6% 7 Mašine i transportni uređaji ,6% 23,4% 8 Razni gotovi proizvodi ,9% 12,3% 9 Proizvodi i transakcije, nigdje nepomenuti ,0% UKUPNO: ,1% 100,0% Izvor: Monstat U cilju povećanja konkurentnosti i jačanja spoljnotrgovinske pozicije neophodna je promjena izvozne strukture i smanjenje zavisnosti od uvoza. Međutim, u kratkom roku ne možemo očekivati značajnije poboljšanje strukture izvoza, jer su za to potrebni vrijeme i značajna ulaganja. Ključna pretpostavka za poboljšanje konkurentnosti i podsticanje izvoza je ulaganje u osavremenjavanje opreme i proizvodnih procesa, te privlačenje SDI u proizvodnju za izvoz. Neophodno je dugoročno riješiti pitanje aluminijumske industrije kao najvećeg izvoznika, kao i podsticati diverzifikaciju izvoza i supstituciju uvoza. Crna Gora najveću trgovinsku razmjenu tradicionalno ostvaruje sa zemljama CEFTA i EU. U prvom kvartalu godine najviše robe izvezeno je u zemlje CEFTA (53,2 milion eura), što čini 59,6% ukupnog izvoza. Izvoz u zemlje Evropske unije iznosio je 27,4 miliona eura (30,7% izvoza). U posmatranom periodu najviše je robe pojedinačno izvezeno u Srbiju (30,1 milion eura), Sloveniju (14,7 miliona eura) i Hrvatsku (14,6 miliona eura). Najveći uvoz, posmatrano po grupacijama zemalja, ostvaren je iz zemalja CEFTA u iznosu od 146,4 miliona eura (40,5% ukupnog uvoza). Iz zemalja EU uvezena je roba u vrijednosti od 135 miliona eura, što čini 37,3% ukupnog uvoza. Posmatrano pojedinačno po zemljama, najviše robe uvezeno je iz Srbije (90,3 miliona eura), Kine (46,3 miliona eura), Grčke (29,5 miliona eura) i Bosne i Hercegovine (25,4 miliona eura).

87 Eksterni sektor 87 Tabela 6.5 Struktura izvoza i uvoza roba po zemljama u periodu januar-mart 2012/2013. godine, u 000 eura Januarmart Izvoz Uvoz Saldo Januarmart Učešće (2013) Januarmart Januarmart Učešće (2013) Januarmart Januarmart EU (27) ,7% ,3% Grčka ,0% ,2% Italija ,4% ,9% Slovenija ,5% ,4% Njemačka ,2% ,5% Austrija ,6% ,9% Holandija ,5% ,9% Mađarska ,5% ,1% CEFTA ,6% ,5% Albanija ,6% ,2% BiH ,0% ,0% Hrvatska ,4% ,7% Moldavija 0 0 0,0% ,0% Srbija ,8% ,0% Makedonija ,5% ,3% Kosovo ,4% ,3% EFTA ,8% ,0% Ostale zemlje ,9% ,1% Brazil 0 0 0,0% ,6% Kina ,3% ,8% Japan ,3% ,0% Rusija ,2% ,2% SAD ,3% ,9% UKUPNO: ,0% ,0% Izvor: Monstat U periodu od godine do marta godine primjetno je smanjenje učešća izvoza u zemlje EU u ukupnom izvozu roba, uz istovremeno povećanje učešća zemalja potpisnica CEFTA-e, što ukazuje da je stvaranje ove regionalne organizacije, kroz eliminisanje barijera, podstaklo međusobnu razmjenu. Neophodna je dalja liberalizacija trgovine u okviru CEFTA regiona, kako bi ovo tržište što spremnije dočekalo ulazak u EU. Struktura uvoza roba pokazuje manje oscilacije u poređenju sa izvozom. Procentualno najveći uvoz iz zemalja EU ostvaren je u godini u iznosu od 47,3% ukupnog uvoza, da bi se udio smanjivao do godine od kada počinje blagi rast, da bi u prvom kvartalu godine bio ostvaren pad od 2,5 procentnih poena. Najmanje učešće uvoza iz CEFTA grupacije zabilježeno je u godini (33,6% ukupnog uvoza), dok je u prvom kvartalu godine iznosilo 40,5% ukupnog uvoza. Uvoz iz ostalih zemalja posljednjih godina bilježi blagi trend rasta.

88 88 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 6.4 Struktura crnogorskog izvoza prema ekonomskim grupacijama Izvor: Monstat Grafik 6.5 Struktura crnogorskog uvoza prema ekonomskim grupacijama Izvor: Monstat Boks 6.1- Konkurentnost crnogorske ekonomije Prema Svjetskom ekonomskom forumu (WEF), koncept konkurentnosti zemlje definisan je kao skup institucija, politika i faktora koji određuju nivo produktivnosti jedne zemlje. Crna Gora je uključena u Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma od godine. Crna Gora je tokom prethodnih nekoliko godina zabilježila promjenljiv trend indeksa konkurentnosti. Najbolju poziciju ostvarila je godine kada je bila na 49. mjestu, sa indeksom konkurentnosti 4,4,

89 Eksterni sektor 89 dok najgoru bilježi u godini (82. mjesto), sa indeksom konkurentnosti 3,9. I pored pada za 11 mjesta u godini, Crna Gora je zauzela 60. poziciju, sa minornim padom indeksa konkurentnosti 0,1. Opadajući indeks konkurentnosti nastavljen je i tokom godine (4,1), čime je Crna Gora nazadovala za 12 mjesta i zauzela 72. mjesto WEF-ove liste (od 144 zemlje). Posmatrano po pojedinim kategorijama konkurentnosti, najbolju ocjenu dobilo je zdravstvo i primarno obrazovanje (5,7), dok je najgori indeks dobijen za veličinu tržišta (2,1), zatim inovativnost (3,3) i sofisticiranost biznisa (3,8). Prema posljednjem istraživanju, atraktivnost crnogorskog investicionog ambijenta za privlačenje stranih direktnih investicija je gore ocijenjena u poređenju sa prethodnom godinom. Crna Gora je zauzela 57. poziciju, što je značajan pad u odnosu na prethodno istraživanje kada je bila na visokom 31. mjestu. Međutim, visoka ocjena ostvarena je po pitanju zaštite prava stranih investitora 6,3 (29 pozicija). Prema posljednjem istraživanju, u poređenju sa zemljama regiona Crna Gora i dalje zauzima vodeću poziciju. Najbolje pozicionirana zemlja nakon Crne Gore je Makedonija koja je zauzela 80. poziciju, zatim slijede Hrvatska (81), Bosna i Hercegovina (88), Albanija (89) i Srbija koja je zadržala 95. poziciju Usluge U međunarodnoj razmjeni usluga Crna Gora je u prvom kvartalu godine ostvarila suficit u iznosu od 6,6 miliona eura. Ukupan obim razmjene usluga iznosio je 159,1 milion eura, što je za 1,1% više u poređenju sa prethodnom godinom. Kretanja na ovom računu u najvećoj mjeri zavise od kretanja u oblasti turizma, čije rezultate je moguće sagledati nakon trećeg kvartala zbog izrazitog sezonskog karaktera, ali imajući u vidu najave o dobroj turističkoj sezoni mogu se očekivati pozitivni trendovi i u ovoj godini. Prihodi od usluga iznosili su 82,9 miliona eura. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti transporta 32,1 milion eura, ostalih poslovnih usluga 23,5 miliona eura, putovanja-turizma 11,8 miliona eura i građevinskih usluga 5,5 miliona eura. Grafik 6.6 Struktura prihoda od usluga u periodu januar - mart godine U prvom kvartalu godine rashodi od usluga su iznosili 76,3 miliona eura, što predstavlja povećanje za 2,7% u odnosu na prvi kvartal godine. U strukturi rashoda najveće učešće imaju rashodi ostvareni po Izvor: CBCG osnovu ostalih poslovnih usluga 29,2 miliona eura (38,3% ukupnih rashoda), od čega su najveći rashodi ostvareni po osnovu raznovrsnih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (13,8 miliona eura), kao i rashodi ostvareni u oblasti transporta u iznosu od 22,9 miliona eura.

90 90 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 6.7 Struktura rashoda po osnovu usluga u periodu januar-mart godine Izvor: CBCG Na računu transportnih usluga u prvom kvartalu godine ostvaren je suficit u iznosu od 9,2 miliona eura. Transportni prihodi su iznosili 32,1 milion eura, što je za 2,1% manje u odnosu na isti period godine. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti pomorskog 12,8 miliona eura (39,7% ukupnih transportnih prihoda) i vazdušnog saobraćaja 8,2 miliona eura (25,4%). Ukupni transportni rashodi iznosili su 22,9 miliona eura i manji su za 9,7% u odnosu na isti period godine, od čega se najviše odnosilo na rashode u oblasti drumskog 11,7 miliona eura i vazdušnog saobraćaja pet miliona eura. U prvom kvartalu godine procijenjeni prihodi od putovanja-turizma iznosili su 11,8 miliona eura, što je na približno istom nivou kao u godini. Zbog izrazito sezonskog karaktera turizma, realnije rezultate kretanja u ovoj oblasti moguće je sagledati nakon trećeg kvartala. Boks 6.2- Kretanje prihoda od turizma u svijetu u godini Prema podacima Svjetske turističke organizacije, prihodi od međunarodnog turizma u godini dostigli su milijardi dolara, što predstavlja rast od 4%. Najveći rast prihoda u turizmu bilježi Amerika (7%), zatim Azija i Pacifik (6%) i Afrika (5%). Grafik 1 Prihodi od turizma na globalnom nivou, u milijardama Izvor: UNWTO, Svjetska turistička organizacija Najveće učešće u ukupnim prihodima od turizma u svijetu, posmatrano po regijama, ima Evropa sa ostvarenih 457 milijardi dolara (43%), zatim slijede destinacije Azije i Pacifika sa ostvarenih 323 milijardi dolara (30%), Amerika sa 215 milijardi dolara (20%). Bliski istok bilježi prihode od 47 milijardi dolara (4%) i Afrika 34 milijadi dolara (3%). Pored međunarodnih prihoda (stavka Putovanje-turizam u platnom bilansu), turizam takođe generiše prihode kroz međunarodni prevoz put-

91 Eksterni sektor 91 nika. Prema izvještaju Svjetske turističke organizacije, međunarodni turizam (putovanje i prevoz putnika) čini 30% svjetskog izvoza usluga, odnosno 6% ukupnog izvoza roba i usluga. Grafik 2 Kretanje prihoda od turizma u godini u svijetu, % učešća Posmatrano globalno, kao kategorija izvozaturizam se nalazi na petom mjestu, poslije goriva, hemikalija, hrane i automobilskih proizvoda, dok se u mnogim razvijenim zemljama nalazi na prvom mjestu. Kada su u pitanju vodeće Izvor: UNWTO, Svjetska turistička organizacija destinacije prema najvećim ostvarenim prihodima od turizma i međunarodnim dolascima turista redosljed je u godini nepromijenjen u poređenju sa prethodnom godinom. Sa aspekta dolazaka stranih turista lider je Francuska, zatim slijede SAD i Kina. Sa druge strane, po prihodima od turizma lider je SAD, zatim Španija i Francuska. Zanimljivo je da je Kina zauzela prvo mjesto kada su u pitanju rashodi u oblasti turizma (102 milijarde dolara), a na drugom i trećem mjestu se nalaze Njemačka i SAD. U oblasti komunikacijskih usluga u prvom kvartalu godine ostvareni su prihodi u iznosu od 5,2 miliona eura. Najveći prihodi ostvareni su u oblasti telekomunikacija. Rashodi u ovoj oblasti iznosili su 2,5 miliona eura i bili su manji za 26% u odnosu na prethodni period godine. Prihodi po osnovu ostalih poslovnih usluga iznosili su 23,5 miliona eura, što je za 28,9% više nego u godini, od čega je najveći dio prihoda ostvaren po osnovu usluga posredovanja (trgovinskih i ostalih usluga) 14 miliona eura, zatim pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i sl.) u iznosu od 9,3 miliona eura. U posmatranom periodu na računu ostalih poslovnih usluga ostvaren je deficit u iznosu od 5,7 miliona eura. Priliv sredstava po osnovu rada na građevinskim projektima i instalacijama domaćih preduzeća iznosio je 5,5 miliona eura. U prvom kvartalu godine rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva iznosili su 2,7 miliona eura, što je za 37,2% manje nego u godini. U posmatranom periodu na ovom podračunu usluga ostvaren je suficit u iznosu od 2,8 miliona eura, što predstavlja rast od 7,4% u odnosu na prvi kvartal godine. Na računu usluga osiguranja ostvaren je deficit u iznosu od 1,5 miliona eura. Rezidenti Crne Gore izdvojili su 2,3 miliona eura za međunarodne usluge osiguranja.

92 92 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Dohodak Na računu dohotka u prvom kvartalu godine zabilježen je suficit u iznosu od 33,2 miliona eura, što je više nego u istom periodu godine kada je suficit iznosio 22 miliona eura. U posmatranom periodu ostvaren je rast ukupnih prihoda za 6,8%, što je rezultat povećanja priliva po osnovu kompenzacija zaposlenih. Zabilježeno je smanjenje ukupnih rashoda od 30,4%, što je rezultat manjeg odliva po osnovu otplate kamata u poređenju sa godinom. Prihodi ostvareni po osnovu faktorskih dohodaka iznosili su 51,3 miliona eura, što je za 6,8% više nego u godini. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 47,2 miliona eura, što je za 6,4% više nego u istom periodu godine. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 4,1 milion eura, od čega se najveći dio odnosio na naplaćene kamate u iznosu od 4 miliona eura. Grafik 6.8 Struktura prihoda po osnovu faktorskih dohodaka u periodu januar-mart godine Izvor: CBCG Rashodi po osnovu dohotka u posmatranom periodu iznosili su 18,1 milion eura, što je manje nego u istom periodu prethodne godine kada su iznosili 26,1 milion eura. Od ukupnih rashoda, 15,5 miliona eura odnosilo se na dohodak ostvaren po osnovu međunarodnih ulaganja (ulaganja u obliku kredita, stranih direktnih i portfolio investicija), dok se 2,6 miliona eura odnosilo na zarade nerezidenata zaposlenih u Crnoj Gori. Od ukupnih rashoda po osnovu međunarodnih ulaganja na otplatu kamata odnosilo se 12,4 miliona eura, što je manje za 45,6% u poređenju sa istim periodom godine. Odliv po osnovu isplaćenih dividendi iznosio je 3,1 milion eura i za oko četiri puta je veći u poređenju sa godinom Tekući transferi U prvom kvartalu godine na računu tekućih transfera zabilježen je pad priliva transfera u Crnu Goru, kao posljedica smanjenja priliva po osnovu izdržavanja, poklona i pomoći iz inostranstva u korist fizičkih lica, dok je zabilježeno povećanje doznaka. Suficit na računu tekućih transfera iznosio je 26,3 miliona eura i predstavlja pad od 16% u poređenju sa istim periodom godine. U posmatranom periodu priliv tekućih transfera iznosio je 37,6 miliona eura, što je za 8% manje nego u godini. U strukturi priliva 33,2 miliona eura odnosilo se na ostale sektore, a na sektor države 4,4 miliona eura. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 17 miliona eura ostvareno je po osnovu doznaka iz inostranstva, što je rast od 8,4% u odnosu na godinu, dok je priliv po osnovu nasljedstva, poklona i pomoći iznosio 16,2 miliona eura ili 21% manje nego u godini. U istom periodu rashodi su iznosili 11,3 mili-

93 Eksterni sektor 93 ona eura, što je za 18,1% više u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi rashoda na sektor države odnosilo se 1,6 miliona eura, dok se 9,7 miliona eura odnosilo na ostale sektore. Odliv novčanih sredstava po osnovu doznaka iznosio je 5,5 miliona eura, dok je odliv po osnovu nasljedstva, poklona i pomoći iznosio 4,2 miliona eura, što je za 7,9% manje nego u prvom kvartalu godine. Grafik 6.9 Kretanja na računu tekućih transfera, u 000 eura Izvor: CBCG 6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija Na kapitalno-finansijskom računu u prvom kvartalu godine ostvaren je neto priliv u iznosu od 142,5 miliona eura, što je rezultat ostvarenog neto priliva na podračunima direktnih i ostalih investicija, dok je na podračunu portfolio investicija zabilježen neto odliv. Grafik 6.10 Struktura finansijskog računa po kategorijama investicija, u 000 eura Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija u prvom kvartalu godine iznosio je 65,5 miliona eura, što je za 2,2% manje nego u prethodnoj godini. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 81,6 miliona Izvor: CBCG eura. U strukturi stranih direktnih investicija najveći priliv je ostvaren po osnovu interkompanijskog duga u iznosu od 40,7 miliona eura, što je dva puta više nego u istom periodu godine. U formi vlasničkih ulaganja zabilježen je priliv u iznosu od 39,8 miliona eura ili 48,7% ukupno ostvarenog priliva u prva tri mjeseca godine. U strukturi vlasničkih ulaganja najveći dio se odnosi na priliv po osnovu ulaganja u nekretnine u iznosu od 36,9 miliona eura (45,2%), dok su ulaganja u preduzeća iznosila 2,9 miliona eura. Priliv po osnovu povlačenja novčanih sredstava koja su rezidenti investirali u inostranstvu iznosio je 1,1 milion eura.

94 94 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Grafik 6.11 Ukupan priliv stranih direktnih investicija, u hiljadama eura Izvor: CBCG Ukupan odliv po osnovu stranih direktnih investicija u prvom kvartalu godine iznosio je 16,1 milion eura i manji je za 45% u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio odliva odnosio se na kredite između poveznih pravnih lica (interkompanijski dug) 10,4 miliona eura, od čega 1,5 miliona eura čine krediti koje su rezidenti odobrili povezanim licima u inostranstvu, dok se na smanjenje obaveza domaćih kompanija po osnovu kredita uzetih kod matičnih kompanija odnosilo 8,9 miliona eura. Odliv po osnovu vlasničkih ulaganja rezidenata u inostranstvu iznosio je 1,2 miliona eura. U prvom kvartalu godine ukupan priliv po osnovu portfolio investicija iznosio je 6,4 miliona eura, što je za 12,6% više nego u istom periodu prethodne godine (5,7 miliona eura). Investicije u domaće hartije od vrijednosti iznosile su 4,5 miliona eura, dok je priliv po osnovu povlačenja sredstava uloženih u strane hartije od vrijednosti iznosio 1,9 miliona eura. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio investicija iznosio je 14,8 miliona eura, od čega se najveći dio odnosio na investiranje rezidenata u strane hartije od vrijednosti (12,9 miliona eura). Odliv po osnovu povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u domaće hartije od vrijednosti iznosio je 1,9 miliona eura. Na računu portfolio investicija u posmatranom periodu ostvaren je neto odliv u iznosu od 8,3 miliona eura i predstavlja povećanje u odnosu na prethodnu godinu kada je neto odliv iznosio 2,7 miliona eura. U prvom kvartalu godine na računu ostalih investicija zabilježen je neto priliv u iznosu od 68,9 miliona eura, što je za 8,5% više nego u prethodnoj godini. U posmatranom periodu banke su smanjile depozite u inostranstvu za 5,9 miliona eura, dok su istovremeno povećale obaveze po osnovu uzetih kredita za 28,8 miliona eura. Zabilježeno je smanjenje zaduživanja privatnog sektora u inostranstvu. Priliv po osnovu povlačenja sredstava kredita od strane privatnog sektora iznosio je 29,6 miliona eura, što je za 7,9% manje, dok je istovremeno evidentiran i manji odliv po osnovu otplate glavnice koji je iznosio 32,3 miliona eura ili za 11,4% manje nego u godini. Na kraju marta godine novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru bila su manja za 16,6 miliona eura u odnosu na 31. decembar godine.

95 7 ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA

96

97 Analiza tržišta nekretnina 97 Tržište nekretnina i u godini stagnira (već 12 kvartala). U prvom kvartalu godine, prema preliminarnim podacima, prosječna cijena nekretnina 38 u Podgorici je iznosila 1.171,6 eura, što predstavlja rast od 1,8% u odnosu na decembar godine. Posmatrajući lančani indeks kretanja cijena nekretnina, može se vidjeti da cijene stagniraju od septembra godine sa fluktuacijama od ±5%. Tabela 7.1 Sumarna statistika prosječne vrijednosti stambenih objekata u Podgorici Period Cijena, Lančani indeks Bazni indeks Septembar ,6 100,0 100,0 Mart ,3 102,4 102,4 Septembar ,5 87,8 89,9 Mart ,1 91,9 82,6 Septembar ,1 87,2 72,1 Mart ,3 92,2 66,5 Jun ,5 105,6 70,2 Septembar ,1 98,8 69,3 Decembar ,2 100,7 69,8 Mart ,2 98,8 69,0 Jun ,0 99,3 68,5 Septembar ,0 100,9 69,2 Decembar ,2 98,1 67,8 Januar ,3 101,5 69,0 Jun ,6 102,5 69,5 Septembar ,3 99,4 69,1 Decembar ,6 99,9 69,0 Mart ,4 99,9 68,88 Izvor: CBCG Jedan od osnovnih trendova koji su nastali kao posljedica izgradnje novih objekata i odabira novih lokacija, predstavlja i smanjenje cjenovne razlike između djelova grada Podgorica 1, Podgorica 2 i Podgorica 3. S tim 38 Prema hedoničkom indeksu dobijenom iz ankete koju sprovodi CBCG, gdje se cijene ne odnose na stvarne, realizovane cijene, već u osnovi predstavljaju subjektivne cijene vlasnika nekretnina, tj. cijene ispod kojih oni ne bi bili spremni da prodaju nekretnine koje posjeduju.

98 98 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine u vezi, lokacije koje su nekada smatrane periferijom (Podgorica 3), poslije intenzivnije gradnje i izraženije tražnje na tim lokacijama, bilježe blagi rast cijena i prilagođavanje ostalim djelovima Podgorice. Ovaj trend je prisutan u protekla četiri kvaratala. Takođe je prisutan i trend blagog rasta cijena stanova u odnosu na kuće (Tabela 7.2). Tabela 7.2 Sumarna statistika prosječne vrijednosti, standardne devijacije, minimalne i maksimalne cijene pojedinih tipova stambenih objekata, u eurima Varijable Br. Opservacija Srednja vrijednost Standardna devijacija Minimalna cijena Maksimalna cijena Prosječna cijena stambenog prostora , Prosječna cijena stambenog prostora kuća Prosječna cijena stambenog prostora stan Izvor: CBCG, 2013 Cijene stambenih objekata, na pojedinačnom nivou, kreću se u rasponu od 2750 eura na ekskluzivnijim lokacijama do 700 eura u naseljima koja su udaljenija od centra grada, poput Vrela ribničkih, Starog aerodroma, Konika, Maslina, Tološa i Zabjela. Varijable Br. ops. Srednja vrijednost Standardna devijacija Minimalna cijena Maksimalna cijena Podgorica Podgorica Podgorica , Tako je prosječna cijena kvadratnog metra za zonu Podgorica 1 u decembru godine iznosila eura, a kretala se u rasponu od 900 do 2700 eura i u odnosu na prethodnu godinu je stagnirala. Prosječna cijena u Podgorici 2 je iznosila eura i ostvaruje blagi rast od 0,2% u odnosu na prethodni kvartal, dok je u Podgorici 3 iznosila 1.118,1 eura i zabilježila je manji pad 0,1% u odnosu na prethodni kvartal. U sljedećoj tabeli prikazano je kretanje cijena nekretnina u izabranim zemljama. Kao što se može vidjeti, prvi kvartal godine karakterišu različiti trendovi, sa najvećim ekstremima zabilježenim u Dubaiju (kvartalni rast od 6,98%), odnosno Irskoj (kvartalni pad od 2,6%). Crna Gora je tokom prvog kvartala godine zabilježila marginalni pad od 0,1% u odnosu na prethodni kvartal, dok su susjedne zemlje, poput Hrvatske ostvarile pad od 2,4%, odnosno -0,95% u slučaju Bugarske.

99 Analiza tržišta nekretnina 99 Tabela 7.3 Kretanje nominalnih cijena nekretnina u odabranim zemljama (rangirano prema godišnjem rastu u prvom kvartalu godine) Država Stopa godišnjeg Stopa godišnjeg Ocjena trenda rasta u rasta u Q-O-Q (%) UAE- Dubai -0,37 28,97 6,98 Hong Kong 7,08 24,51 5,14 Indija- Delhi 33,33 20,24 3,59 Turska 8,72 16,04 1,52 Brazil Sao Paolo 24,66 14,38 2,62 US (Slučaj Šiler) -1,23 10,17 3,94 Južna Afrika 0,64 9,26 0,09 Novi Zeland 1,37 8,11 2,83 Kina Peking -0,35 8,07 5,80 Danska -2,96 8,01 4,29 Estonija 13,90 7,89 3,40 Izrael -1,56 7,85 3,00 Indonezija 3,59 7,40 1,21 US ( FHFA ) 0,66 6,73 1,95 Tajvan-Taipej 0,87 6,18 3,00 Norveška 6,30 5,99 2,91 Filipini- Makati- CBD 10,68 5,61 2,08 Ukrajina 3,18 4,87 2,27 Poljska -7,34 4,65 5,06 Tajland 0,88 4,63 1,50 Island 7,34 4,57 0,04 Singapur 3,47 3,50 0,57 Švedska -3,49 3,05 0,37 Australija -3,39 2,60 0,14 Kanada 6,05 2,60-0,09 Švajcarka 4,56 2,07 0,75 Finska 1,16 1,94 0,72 Japan- Tokio 1,68 1,20 6,50 Letonija-Riga -1,50 0,51 0,00 Slovačka -2,29 0,40-0,56 UK (širom zemlje) 0,21 Ω 0,21 0,08 Litvanija- Vilnus 1,09-1,08 0,51 Francuska 1,87-1,38-0,74 Rusija 1,93-1,53-1,08 Bugarska -4,31-1,92-0,95 Njemačka 9,84-1,93-0,31 Irska -16,33-3,03-2,58 Rumunija -3,84-4,49-2,04 Hrvatska - Zagreb -4,36-6,23-2,40 Portugal -8,60-6,75-3,73 Španija -7,22-7,90-0,78 Holandija -4,15-8,35-2,25 Grčka -10,23-11,55-2,24 Crna Gora -1,10 0,10 +1,80 = više od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća = manje od 1 procentnog poena povećanje cijene kuća = više od 1 procentnog poena pad cijene kuća = manje od 1 procentnog poena pad cijene kuća u poređenju sa promjenama cijena u istom periodu prošle godine Izvor: Global property guide, CBCG, 2013.

100

101 8 MEĐUNARODNA EKONOMIJA

102

103 Međunarodna ekonomija 103 Iako je prvi kvartal godine karakterisala stabilizacija globalne ekonomije, MMF je bitno revidirao svoju prognozu rasta mnogih evropskih i svjetskih zemalja. Tabela 8.1 Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, % Razlike u odnosu na prognoze Prognoza Indikator iz januara 2013, p.p Rast BDP-a Svijet 4,0 3,2 3,3 4,0-0,2 0,0 Napredne ekonomije 1,6 1,2 1,2 2,2-0,1 0,1 Ekonomije u usponu/razvoju 6,4 5,1 5,3 5,7-0,2-0,1 SAD 1,8 2,2 1,9 3,0-0,2-0,1 Eurozona 1,4-0,6-0,3 1,1-0,2 0,0 Njemačka 3,1 0,9 0,6 1,5 0,1 0,0 Francuska 1,7 0,0-0,1 0,9-0,4 0,0 Italija 0,4-2,4-1,5 0,5-0,4 0,0 Španija 0,4-1,4-1,6 0,7-0,1-0,1 Japan -0,6 2,0 1,6 1,4 0,4 0,7 UK 0,9 0,2 0,7 1,5-0,3-0,3 Kanada 2,6 1,8 1,5 2,4-0,3 0,1 Napredne ekonomije van G7 i Eurozone 3,3 1,8 2,5 3,4-0,3 0,1 Centralna i istočna Evropa 5,2 1,6 2,2 2,8-0,3-0,4 Rusija 4,3 3,4 3,4 3,8-0,3 0,0 Kina 9,3 7,8 8,0 8,2-0,1-0,3 Indija 7,7 4,0 5,7 6,2-0,2-0,1 Latinska Amerika i Karibi 4,6 3,0 3,4 3,9-0,3 0,0 Bliski istok i Sjeverna Afrika 4,0 4,8 3,1 3,7-0,3-0,2 Subsaharska Afrika 5,3 4,8 5,6 6,1-0,2 0,4 Obim globalne trgovine (robe i usluge) 6,0 2,5 3,6 5,3-0,2-0,1 Potrošačke cijene Napredne ekonomije 2,7 2,0 1,7 2,0 0,1 0,2 Ekonomije u usponu/razvoju 7,2 5,9 5,9 5,6-0,1 0,1 Preuzeto iz MMF-ovih Izgleda globalne ekonomije (WEO), april 2013.

104 104 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine I pored ublažavanja problema javnih dugova, povratka likvidnosti na tržišta hartija od vrijednosti, postepenog oživljavanja aktivnosti, srednjeročni rizici su i dalje prisutni i vode riziku sporijeg oporavka. Tako su u prvom kvartalu eurozonu zahvatili problemi kod članica tzv. periferije eurozone koje su pokazale ozbiljne disbalanse. Tome treba dodati i probleme u bankarskom sektoru sa profitabilnošću, kvalitetom aktive i troškovima finansiranja, koji direktno utiču na privredu i njen oporavak. SAD i Japan su tokom prvog kvartala imale pozitivne stope rasta i veliki uticaj na pokretanje globalne ekonomije, ali srednjoročni fiskalni rizici kod obje države su i dalje prisutni. Tržišta kapitala su kratkoročno pokazala pozitivne signale, pri čemu su neka tržišta imala najbolje rezultate od nastanka krize. Takođe, volatilnost akcija se smanjila na predkrizni nivo, a pali su i spredovi na prinose državnih obveznica kod država tzv. periferije Eurozone. Ipak, ova kretanja se moraju uzeti sa rezervom, jer izgledi globalne ekonomije i dalje ukazuju na neizvjesnost. Tabela 8.2 Odabrani ekonomski pokazetelji vodećih ravijenih ekonomija 39 Deficit, % BDP-a Tekući račun, % BDP-a Zemlja Rast BDP-a, % Inflacija, % Javni dug, % BDP-a Eurozona 1,4-0,6-0,3 2,7 2,2 1,6-4,1-3,6-2,9 88,1 92,9 95,0 0,6 1,8 2,3 Japan -0,6 2,0 1,6-0,3-0,2 0,7-9,9-10,2-9,8 230,3 237,9 245,4 2,0 1,0 1,2 SAD 1,8 2,2 1,9 3,1 1,8 1,7-10,0-8,5-6,5 102,5 106,5 108,1-3,1-3,0-2,9 Sumarno 1,3 1,2 1,0 2,5 1,7 1,5-7,9-7,0-5,7 115,8 120,8 123,6-1,0-0,7-0,5 Izvor: MMF, kalkulacije CBCG 8.1. Razvijene ekonomije SAD Ekonomija SAD je u prvom kvartalu godine zabilježila rast od 2,4%, nakon 2,2% u posljednjem kvartalu godine, ali opšta slika ekonomije se nije bitnije promijenila u odnosu na prethodni period. Rastu kvartalnog BDP-a je doprinio rast lične potrošnje, privatnih investicija u zalihe i rast izvoza (koji je djelimično umanjen rastom uvoza i manjim nerezidencijalnim investicijama). Deficit tekućeg računa je u prvom kvartalu godine porastao za 3,7% i iznosio 106,1 milijardu dolara odnosno 2,7% BDP-a na godišnjem nivou. Inflacija je na kraju marta godine iznosila 1,5% i imala je silazni trend, najviše zbog pada cijena energenata. 39 Podaci za grupu su dobijeni kao prosjek nacionalnih podataka, uz ponderisanje BDP-om po paritetu kupovne moći. Podaci o deficitu budžeta se odnose na tzv. neto kreditiranje/zaduživanje, što je u osnovi sličan koncept. Sumarne podatke o bilansu tekućeg računa treba uzeti sa dozom rezerve, budući da ne isključuju transakcije između zemalja. Napomene iz ove fusnote odnose se i na tabele 8.3 i 8.4.

105 Međunarodna ekonomija 105 Stopa nezaposlenosti na kraju prvog kvartala je iznosila 7,6%, što je pad od 0,2 p.p. u odnosu na decembar 2012, ili 2,4 p.p. u odnosu na krizni maksimum iz oktobra godine. Međutim, jedan od razloga smanjenja nezaposlenosti je smanjenje udjela radno sposobnog stanovništva. Uprkos dogovoru u Kongresu oko fiskalne konsolidacije, ostaje da se utvrdi strategija realizacije. Smanjenje javne potrošnje će zasigurno uticati na rast ekonomije. Budžetski deficit je u prvom kvartalu godine iznosio 4,89% BDP-a, dok je javni dug iznosio 104,95% BDP-a Eurozona Eurozona je u prvom kvartalu godini ostvarila pad od 0,2% (kvartal na kvartal), a na godišnjem nivou pad od 1,1 % (EU27 ostvarila pad od 0,7%). Pad se ogleda u većini komponenata BDP-a. Slična je situacija gledano prema privrednim granama. Ako tome dodamo i pad indikatora potrošačkog povjerenja, kao i pad PMI indeksa 40, može se s pravom predvidjeti dalje pogoršanje ekonomske aktivnosti u Eurozoni. Godišnja inflacija je u prvom kvartalu godine u Eurozoni iznosila 1,7% (EU27 1,9%). Problemi u bankarskom sektoru, nužnost fiskalne konsolidacije u velikom broju zemalja i slabljenje ekonomija periferije Eurozone su bili presudni da zona ostane u recesiji, a dodatni udarac zoni je slabljenje kreditiranja banaka. Grafik 8.1 Stope nezaposlenosti odabranih zemalja, Q1, LFS (PIIGS čine: Portugal, Irska, Italija, Grčka i Španija) U prvom kvartalu godine stopa nezaposlenosti u Eurozoni je iznosila 12,1 % (EU27 11%). Najveća nezaposlenost je i dalje u Grčkoj (27,4 %), Španiji (26,7%) i Portugalu (17,8%). Najmanju nezaposlenost imaju Njemačka (5,4 %) i Luksemburg (5,6%). Izvor: Eurostat Japan Ekonomija Japana je u prvom kvartalu ostvarila rast od 1% u odnosu na poslednji kvartal godine. Uzroci rasta su povećanje izvoza od 3,8% i rast privatne potrošnje, pri čemu je izvoznicima znatno pomogao slabiji jen. Inflacija je u Japanu u prvom tromesečju ostala negativna. Banka Japana je objavila da će nastojati da dostigne svoju ciljanu inflaciju od 2% u toku naredne dvije godine. Način na koji Banka Japana planira to da ostvari je ulazak u novu fazu monetarnog popuštanja u kvantitativnom i kvalitativnom smislu. Banka 40 PMI Indeks menadžera nabavke (Purchasing managers index)

106 106 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Japana planira da udvostruči monetarnu osnovu i količinu vladinih obveznica u svom portfelju, kao i drugih HOV do kraja godine. U posljednjih šest mjeseci Japanski jen je oslabio za 20% što je omogućilo bolju izvoznu poziciju Japana. Cijene su bile niže u prosjeku za 0,4% u odnosu kraj godine. Stopa nezaposlenosti je opala za 0,3 p.p. u odnosu na godinu i iznosila je 4,1%. Slabljenje jena je u posljednje vrijeme razlog brojnih kritika na račun japanskih monetarnih vlasti, koje mnogi, a posebno zemlje trgovinski partneri, optužuju da namjerno slabe jen u namjeri da ekonomija postane eksterno konkurentnija, pogoršavajući pritom trgovinska salda trgovinskih partnera Japana. Nikkei 225, indeks Tokijske berze, nastavio je rastući trend, pa je tokom prvog kvartala porastao za 2002 poena (19,3%) u odnosu na kraj godine Zemlje u usponu/razvoju Ekonomije u usponu/razvoju zabilježile su umjerenije stope rasta za prva tri mjeseca godine. Prema MMF-u, Kina i ostale velike zemlje u razvoju su vodile rast globalne ekonomije. Uprkos slabijem prvom kvartalu, MMF očekuje relativno visok rast za ovu grupu zemalja, pri čemu su te stope niže nego one u posljednjih deset godina. Tabela 8.3 Odabrani ekonomski pokazetelji zemalja grupe BRICS Zemlja Rast BDP-a, % Brazil 2,7 0,9 3,0 Kina 9,3 7,8 8,0 Indija 7,7 4,0 5,7 Rusija 4,3 3,4 3,4 J. Afrika 3,5 2,5 2,8 BRICS 6,9 5,2 5,9 Izvor: MMF Kina Kineska ekonomija je u prvom kvartalu zabilježila rast od 7,7%, što predstavlja neznatno usporenje u odnosu na prethodni kvartal. Iako se radi o prilično visokoj stopi rasta, ona je značajno niža u odnosu na godinu (9,3%), a istovremeno, ostvareni rast je najniži u posljednjih nekoliko kvartala. Rast industrijske proizvodnje, iako i dalje snažan, niži je, i iznosio je 8,9%. Ostvareni suficit tekućeg računa procijenjen je na 2,5% BDP-a, što je takođe niži nivo u odnosu na posljednji kvartal poslednje godine. Na kraju marta godine cijene su porasle za 2,1% u odnosu na mart godine. Stopa nezaposlenosti ostala je na nivou od 4,1%.

107 Međunarodna ekonomija 107 Javne finansije Kine nijesu razlog za brigu, iako je zabilježen deficit budžeta u visini 2,0% BDP-a. Javni dug Kine je procijenjen na 22,8% BDP-a, što je nizak nivo, čak i bez uzimanja u obzir ogromnih deviznih rezervi koje zemlja posjeduje (blizu 3,5 triliona dolara). Juan je ostao na približno istom nivou kao na kraju godine (u prosjeku krećući se oko kursa od 6,2 juana za dolar). I dalje su prisutne ocjene brojnih analitičara koji smatraju da je juan još uvijek nerealno slab, da bi trebalo još da aprecira, tj. da ga kineske vlasti namjerno drže tako slabim, kako bi ekonomiji vještački obezbijedile spoljnu konkurentnost. SSE composite, indeks berze u Šangaju, nije se puno mijenjao u odnosu na kraj godine i na nivou je od oko poena, što je i dalje značajno ispod maksimuma dostignutog pred kraj 2007, kada je bio iznad poena. Rusija Ekonomija Rusije je u prvom kvartalu porasla za 1,6% u odnosu na uporedni period prethodne godine, a to je manje od procjene MMF-a za ovu godinu. Inflacija je u martu, u odnosu na kraj prethodne godine, bila viša za 7,1%. Stopa nezaposlenosti je opala u prvom kvartalu godine, sa 6,0% na 5,7%. Ruske javne finansije su u dobrom stanju. Procjenjuje se da je u prvom kvartalu zabilježen suficit budžeta od 0,9%, a javni dug je blago opao, i iznosio je svega 8,4% BDP-a. Kao i u slučaju Kine, devizne rezerve Rusije veće su od javnog duga. Ruska rublja je, nakon što je godinu započela sa kursom od oko 31 rublje za dolar, na kraju prvog kvartala iznosila 32,5 rubalje za dolar. Indeks MICEX, indeks Moskovske berze, na kraju prvog kvartala godine je iznosio 1509,8 poena, što predstavlja rast u odnosu na kraj godine Zemlje okruženja Nekonkurentnosti ekonomija, strukturne prepreke, problemi sa održivošću javnih finansija i bankarski sektori prilično opterećeni nekvalitetnim kreditima, definitivno su uticali na oporavak ekonomija jugoistočne Evrope, koji je već s početka godine bio slab i jasno ukazivao da se privrede ovih država nijesu u potpunosti oporavile. Kao posljedica budžetskih deficita, javni dug većine zemalja iz regiona je rastao, što, ako se uzmu u obzir stanja javnih finansija, odnosno krhkost ekonomija, može da bude značajan rizik u srednjem roku.

108 108 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Tabela 8.4 Odabrani ekonomski pokazetelji zemalja bivše Jugoslavije Tekući račun, % Rast BDP-a, % Inflacija, % Deficit, % BDP-a Javni dug, % BDP-a Zemlja BDP-a BiH 1,3-0,7 0,5 2,7 2,0 1,8-2,6-2,8-1,6 40,4 44,3 42,1-9,5-9,7-8,7 Hrvatska 0,0-2,0-0,2 2,1 4,7 2,7-5,2-4,1-4,0 47,2 56,3 59,5-1,0-0,1 0,0 Kosovo 5,0 2,1 2,9 3,6 3,7 1,5-1,9-2,7-3, ,4-20,3-20,0 Makedonija 2,9-0,3 2,0 2,8 4,7 2,2-2,5-3,8-3,6 28,2 33,3 34,3-3,0-3,9-4,7 Crna Gora 3,2-0,5 1,2 2,8 5,1 2,1-5,9-4,9-3,6 45,9 51,1 52,9-17,7-17,7-16,8 Srbija 1,6-1,8 2,0 7,0 12,2 5,5-4,2-7,0-5,5 50,0 63,7 64,7-9,2-10,9-8,7 Slovenija 0,6-2,3-2,0 2,1 2,5 1,5-5,6-3,2-6,9 46,9 52,6 68,8 0,0 2,3 2,7 EX-YU 2,4-3,0 1,0 3,6 6,0 3,0-4,4-4,5-4,7 45,7 54,3 58,7-5,4-5,3-4,6 Izvor: MMF (za Crnu Goru samo za 2013), kalkulacije CBCG Makedonija Rast makedonske ekonomije u prvom kvartalu godine je iznosio 2,9% i rezultat je rasta u gotovo svim sektorima, a najveći rast je zabilježen u građevinarstvu. Inflacija je na kraju marta iznosila 0,1% na mjesečnom nivou, što je rezultat nižih cijena energenata. Godišnja inflacija je iznosila 3,1%. Stopa nezaposlenosti je na kraju prvog kvartala iznosila 29,9% što je pad u odnosu na kraj prethodnog kvartala za 1,1 p.p. Prosječna mjesečna bruto i neto plata u martu iznosila je , odnosno denara, što u odnosu na decembar godine predstavlja pad od 0,9% odnosno 0,8%. Izvoz je u prvom kvartalu porastao za 0,2%, a uvoz je opao za 3,1%. Pokrivenost uvoza izvozom je za prvi kvartal iznosila 63,2%. Budžetski deficit je u martu iznosio 2,3% BDP-a, dok je javni dug iznosio 33,9% BDP-a. Hrvatska Ekonomija Hrvatske je ostvarila pad od 1,5% u prvom kvartalu u odnosu na isti period godine, pri čemu sezonski prilagođeni podaci ukazuju na stagnaciju privrede u poređenju s prethodnim kvartalom. Tome je posebno doprinijelo smanjenje izvoza za 12,9% i to u većini privrednih grana. S druge strane, uvoz se smanjio za tek 0,5%. Godišnja stopa inflacije je na kraju marta iznosila 3,7%, dok je mjesečna inflacija bila 0,3%. Stopa nezapolenosti je u martu ove godine iznosila 21,6%. Neto plata je iznosila kuna, što je 1,0% realni rast u odnosu na isti period prethodne godine.

109 Međunarodna ekonomija 109 Budžetski prihodi su bili manji za 0,8% nego tokom istog perioda prethodne godine, pri čemu su rashodi bili veći za 4,9%, pa je tako deficit, koji je na kraju prvog kvartala godine iznosio 4,2 milijardi kuna, na kraju marta ove godine iznosio 5,8 milijardi kuna. Ovaj se nedostatak uglavnom finansirao novim zaduživanjem. Srbija Realni BDP je u Srbiji porastao za 2,1% u prvom kvartalu godine u odnosu na isti period godine, a 1,9% u odnosu na prethodni kvartal. Industrijska proizvodnja zabilježila je rast od 0,8% u odnosu na isti period godine. Godišnja stopa inflacije u martu iznosila je 11,2%, dok je u odnosu na decembar godine iznosila 1,1%. Prosječne bruto i neto zarade u prvom kvartalu 2013, u odnosu na isti period godine bilježe nominalni rast od 2,7%, odnosno 2,8%. U martu godine, prosječna bruto zarada iznosila je dinara, a prosječna neto zarada dinara. Prema anketi o radnoj snazi, stopa nezaposlenosti u martu iznosila je 29,5%, što je 1,5 % više u odnosu na isti period prethodne godine. Izvoz je tokom prvog kvartala ostvario rast od 22,7% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je uvoz rastao za 1,1%. Pokrivenost uvoza izvozom je iznosila 64,1% što je rast u odnosu na isti period prethodne godine kada je iznosio 52,8%. Deficit tekućeg računa platnog bilansa je na kraju prvog kvartala iznosio 8,1% BDP-a. U prvom kvartalu, republički budžetski deficit je iznosio 5,9% BDP-a. Javni dug je rastao i tokom prvog kvartala i dostigao nivo od 62,2% BDP-a Kamatne stope centralnih banaka Imajući u vidu i dalje prisutne recesione pritiske, centralne banke vodećih ekonomija su nastavile sa politikom rekordno niskih kamatnih stopa i u godini. Većina banaka intenzivirala je programe kvantitativnog popuštanja, uvodeći pri tome i druge programe podrške makroekonomskoj i finansijskoj stabilnosti. Evropska centralna banka nije mijenjala referentnu kamatnu stopu u prvom kvartalu Savjet ECB je u maju godine snizio tu stopu na istorijski najniži nivo od 0,5 %. Takođe, ECB je spustila i graničnu stopu (marginal lending facility) za 50 p.p. na 1%, dok se depozitne stope nisu mijenjale. S obzirom na slabosti ekonomije i manja inflatorna kretanja, očekuje se da će ovakva monetarna politika ostati u službi podsticanja ekonomije i ispunjavanja zacrtanih ciljeva. ECB je odlučila da nastavi refinansirajuće operacije sa fiksnom kamatnom stopom sve do jula godine. FED je zadržao svoju referentnu kamatnu stopu na nivou 0-0,25% i u prvom kvartalu godine. FED je potvrdio ovakvu politiku dok god je nezaposlenost iznad 6,5%, a inflacija ne bude veća od 2,5% u srednjem roku. Banka Engleske je i u prvom kvartalu godine zadržala svoju referentnu kamatnu stopu na nivou od 0,5%.

110 110 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Banka Japana je u godini zadržala referentnu kamatnu stopu, tzv. ciljanu stopu na nekolateralizovane pozajmice, na nivou od 0-0,1%, što je isti nivo još od oktobra godine. Takođe, Banka Japana je više puta pojačavala programe kvantitativnog popuštanja, a kulminacija je uslijedila dolaskom nove vlade, tj. guvernera Banke Japana. Prva sjednica sa novim guvernerom je održana 3. i 4. aprila godine, a na njoj je odlučeno da se stopa rasta CPI od 2% dostigne u najkraćem mogućem periodu. Da bi se to ostvarilo, Banka Japana će udvostručiti monetarnu bazu i porfolio državnih obveznica i exchange-traded fondova. Pri tome, preostala ročnost do dospijeća portfolija državnih obveznica biće povećana više od dva puta. Treba reći da su sve navedene mjere zajedno sa najavljenim fiskalnim i drugim mjerama Vlade Japana usmjerene na razbijanje višegodišnje spirale niska inflacija (deflacija) nizak ekonomski rast. Tabela 8.5 Referentne kamatne stope vodećih centralnih banaka Centralna banka Kamatna stopa Nivo, % Datum posljednje promjene ECB Stopa na glavne operacije refinansiranja 0, FED Ciljana stopa na federalne fondove 0-0, Švajcarska nacionalna banka Ciljani tromjesečni LIBOR na CHF 0-0, Banka Engleske Bank rate 0, Banka Japana Ciljana stopa na nekolateralizovane prekonoćne pozajmice 0-0, Izvor: Centralne banke 8.5. Kretanje deviznih kurseva Dešavanja na tržištima Eurozone kao i iščekivanja kvantitativnog opuštanja i fiskalne konsolidacije u SAD tokom prvog kvartala godine su bili glavni pokretači kretanja deviznog kursa eura, odnosno dolara. S druge strane, kao rezultat izuzetno Grafik 8.2 Euro prema drugim valutama, =100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura) aktivne politike Banke Japana, jen je bitno oslabio u odnosu na pomenute valute. Tokom prvog kvartala godine, kurs eura nije znatnije varirao u odnosu na funtu i franak. Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG Na kraju prvog kvartala godine, kurs eura prema dolaru bio je 1,2819 dolara za euro ili 2,9% manje u odnosu na kraj godine. Prosječan kurs tokom prvog kvartala godine iznosio je 1,3224 dolara za euro. Maksimalnu vrijednost od 1,3640 dolara, euro je dostigao početkom februara, a minimalnu, 1,2780 dolara za euro, pred kraj prvog kvartala godine.

111 Međunarodna ekonomija 111 U odnosu na britansku funtu, euro je ojačao 3,8% tokom istog perioda i na kraju kvartala vrijednost funte je iznosila 0,8436 za euro. Prosječan kurs tokom prvog kvartala godine iznosio je 0,8504 funte za euro. Euro je u odnosu na funtu bio najjači početkom marta, 0,8747 funte za euro, a naslabiji početkom kvartala kada je iznosio 0,8100 funri za euro. Japanski jen je imao izrazito volatilno kretanje zbog gubitka vrijednosti koje se nastavilo i u drugom kvartalu godine. Euro je ojačao u odnosu na jen za 5,5%, i iznosio je 120,76 na kraju prvog kvartala godine. Maksimalnu vrijednost u odnosu na jen (127,177), euro je ostvario početkom februara, a minimalnu (113,839) početkom godine. Jen je zapravo oslabio u odnosu na sve valute, što je nastavak trenda još iz druge polovine godine, prije svega kao rezultat ekspanzivnih mjera monetarne politike Japana. Kurs eura prema švajcarskom franku bio je najmanje volatilan. Na kraju kurs je iznosio 1,2088 franaka za euro, što je rast od 0,7% u odnosu na kraj godine. Najjači kurs eura bio je 1,2474 krajem januara, a najslabiji 1,2083 početkom januara, dok je prosječni kurs tokom prvog kvartala godine iznosio 1,2285 franaka za euro, što su neznatne varijacije u odnosu na kretanje kursa eura prema drugim valutama.

112

113 9 NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI

114

115 Najznačajniji događaji 115 Najznačajniji događaji u prvom kvartalu godine Januar Od prvog januara godine povećane su akcize na pivo i iznose pet eura po zapreminskoj sadržini alkohola na hektolitar. Skupština je usvojila dopune Zakona o porezu na dohodak fizičkih lica kojima se na zarade preko 720 eura bruto, odnosno 479 eura neto, primjenjuje veća poreska stopa od 15% na iznose iznad tog nivoa. Skupština je izabrala Milojicu Dakića za guvernera Centralne banke Crne Gore. Vlada je oformila radni tim u cilju definisanja i implementacije mjera koje će biti usmjerene na suzbijanje sive ekonomije, između ostalog i borbu protiv rada na crno, kontrolu prometa akciznih proizvoda i izdavanja fiskalnih računa. Vlada je sa Kombinatom aluminijuma, Elektroprivredom i Rudnikom uglja potpisala ugovor o poravnanju, u cilju ispunjenja zaključaka Skupštine. U državni budžet se od jula, kada je počela naplata taksi na SIM kartice, brojila, kablovski priključak i upotrebu duvanskih proizvoda, do kraja januara slilo 5,7 miliona eura. Februar Vlada je usvojila Informaciju o preduzetim mjerama za suzbijanje sive ekonomije i zadužila Ministarstvo rada i socijalnog staranja da u daljem dijalogu sa nadležnim tijelima i socijalnim partnerima definiše procenat povećanja minimalne zarade. Predstavnici crnogorske i hrvatske vlade potpisali su u Zagrebu sporazume o saradnji u oblasti turizma i ekonomije. Crnogorska Vlada utvrdila je Predlog zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatu vrijednost (PDV), kojim su za neizdavanje fiskalnih računa, neiskazivanje prometa preko registar kasa i druge prekršaje po tom osnovu, predviđene novčane kazne od 800 do 20000eura.

116 116 Makroekonomski izvještaj CBCG I kvartal godine Akcionari Novinsko-izdavačkog preduzeća Pobjeda usvojili su Predlog sporazuma o izmirenju obaveza prema državi, kojim će Vlada preuzeti dug kompanije od 2,8 miliona eura u zamjenu za atraktivnu lokaciju i zgradu preduzeća. Akcionari Novog duvanskog kombinata Podgorica jednoglasno su usvojili Odluku o pretvaranju duga u akcijski kapital, koja se odnosi na potraživanje Vlade prema kompaniji u iznosu od 280 hiljada eura. Mart Komisija za suzbijanje sive ekonimije usvojila je Akcioni plan kojim su definisane aktivnosti usmjerene na tržište rada, promet akciznih proizvoda i plaćanje poreza na dodatu vrijednost kroz izdavanje fiskalnih računa. Crna Gora je prema konkurentnosti u industriji turizma i putovanja nazadovala za četiri mjesta u odnosu na prethodni izvještaj Svjetskog ekonomskog foruma i sada se nalazi na 40. poziciji od ukupno 140 država. Vlada je prihvatila predlog Socijalnog savjeta i utvrdila minimalnu zaradu, u iznosu od 193 eura.

117 10 PRILOZI