GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE GODINA

Transcript

1 GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE GODINA Podgorica, godine

2 IZDAVAČ: WEB ADRESA: SAVJET CENTRALNE BANKE: PRIPREMA: GRAFIČKI UREDNIK: ŠTAMPA: TIRAŽ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj Podgorica Telefon: Fax: Mr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima. Andrijana Vujović Štamparija OBOD 100 primjeraka Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

3 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 III SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA APPEKS Aktivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa APPNKS Aktivna prosječno ponderisana nominalna kamatna stopa ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) BDP Bruto domaći proizvod BELEX15 Indeks Beogradske berze BIH Bosna i Hercegovina BOE Banka Engleske BOJ Banka Japana BPM5 Balance of Payments Manual, fifth edition (Priručnik za platni bilans, peto izdanje) CBCG Centralna banka Crne Gore CEAC Central European Aluminium Company (Centralnoevropska kompanija za aluminium) CEB Razvojna banka Savjeta Evrope CEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine) CG Crna Gora CHF Švajcarski franak CIS The Commonwealth of Independent States (Zajednica nezavisnih država) CPI Indeks potrošačkih cijena CROBEX Indeks Zagrebačke berze CRPO Centralni registar Poreske uprave DB Doing business (Izvještaj o lakoći poslovanja) EAG Organizacije za sprječavanja pranja novca i finansiranja terorizma EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj ECB Evropska centralna banka EFSE Evropski fond za jugoistočnu Evropu EFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu) EIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka) EPCG Elektroprivreda Crne Gore EU Evropska unija EUR Euro EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Evropska međubankarska stopa) EUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling Stock (Evropska kompanija za finansiranje željeznica)

4 IV Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 FED FO01, FO 02 FODEMO FOMC FZU GBP HE HH indeks HOV IBRD IDA ILO IMF IRF JP JPY KAP KFW KHOV LAMP LDC LIBOR MBI10 MFI MIDAS MMF MONSTAT Moody s MOSTE MUP NEX 20, NEX PIF NLB NVO OECD OPEC P09P, P09D, P10P, P10D, P11P PDV PIO PPPEKS PPPNKS PTT RIA Sistem federalnih rezervi Obveznice Fonda za restituciju Forestry Development in Montenegro (Razvoj šumarstva u Crnoj Gori) Federalni komitet za otvoreno tržište Fond zajedničkog ulaganja Britanska funta sterling Hidroelektrane Hiršman-Herfindalov indeks Hartije od vrijednosti International Bank for Reconstruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj) Međunarodna organizacija za razvoj International Labour Office (Međunarodna kancelarija rada) Međunarodni monetarni fond Investiciono-razvojni fond Javno preduzeće Japanski jen Kombinat aluminijuma Podgorica Kreditna banka za obnovu Njemačke Komisija za hartije od vrijednosti Land Administration and Management Project (Projekat zemljišne administracije i upravljanja) Least developed countries (Najnerazvijenije zemlje) London Interbank Offered Rate (Londonska međubankarska stopa) Indeks makedonske berze Mikrokreditna finansijska institucija Montenegro Institutional Development and Agriculture Strengthening (Projekat institucionalnog razvoja i jačanja poljoprivrede) Međunarodni monetarni fond Zavod za statistiku Crne Gore Rejting agencija Indeks Montenegroberze Ministarstvo unutrašnjih poslova Crne Gore Indeksi Nex Montenegro berze Nova Ljubljanska banka Nevladina organizacija Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj Organizacija zemalja izvoznica nafte Obveznice korisnika penzijskog osiguranja Porez na dodatu vrijednost Penzijsko i invalidsko osiguranje Pasivna prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa Pasivna prosječno ponderisana nominalna kamatna stopa Pošta Telegram Telefon Regulatory Impact Assessment (Analiza efekata propisa)

5 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 V ROA ROE S&P SAD SASX-10 SBItop SDI SDR SDŠ SMTK SNV UN UN DESA UNCTAD UNWTO UPICG USD VTB WB WEF WEO WTTC Return on Assets (Povraćaj na aktivu) Return on Equity (Povraćaj na kapital) Standard and Poor s Sjedinjene Američke Države Indeks Sarajevske berze Indeks Ljubljanske berze Strane direktne investicije Specijalna prava vučenja Stara devizna štednja Standardna međunarodna trgovinska klasifikacija Holandska razvojna organizacija United Nations (Ujedinjene nacije) United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove) United Nations Conference on Trade and Development (Konferencija Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj) World Tourism Organization (Svjetska turistička organizacija) Udruženje privatnih investitora Crne Gore Američki dolar Vneshtorgbank (Spoljnotrgovinska banka) World Bank (Svjetska banka) World Economic Forum (Svjetski ekonomski forum) World Economic Outlook (Svjetski ekonomski pregled) World Travel & Tourism Council (Svjetski savjet za turizam i putovanja)

6 VI Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI Površina: km 2 Populacija (broj stanovnika): Dužina granica: 614 km Glavni grad: Podgorica ( stanovnika) - administrativni i ekonomski centar Prijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centar Dužina morske obale: 293 km Dužina plaža: 73 km Najduža plaža: Velika plaža, Ulcinj m Najviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) m Najveće jezero: Skadarsko km 2 Najdublji kanjon: rijeka Tara m Najveći zaliv: Boka kotorska Vremenska zona: GTM+1 Elektrosistem: 220V/50Hz Klima: mediteranska Prosječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 o C Maksimalna temperatura mora: 27.1 o C Prosječan broj sunčanih dana u godini: 240 Kupališna sezona: 180 dana More: Jadransko Providnost mora: od 38 do 56 m

7 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 VII SADRŽAJ MAKROEKONOMSKA KRETANJA U GODINI REALNI SEKTOR Bruto domaći proizvod Djelatnosti Cijene Tržište rada Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori MONETARNA KRETANJA Likvidnost banaka Agregatni bilans stanja banaka Aktivne kamatne stope Pasivne kamatne stope Obavezna rezerva banaka Mikrokreditne finansijske institucije TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA Tržište novca Tržište kapitala FISKALNI SEKTOR Konsolidovana javna potrošnja Budžet Crne Gore i državnih fondova Lokalna samouprava Državni fondovi DRŽAVNI DUG Unutrašnji dug Spoljni dug Državni dug i izdate garancije Otplata duga Projekcija i održivost državnog duga EKSTERNI SEKTOR Tekući račun platnog bilansa Račun kapitalnih i finansijskih transakcija MEĐUNARODNA EKONOMIJA Konjukturna kretanja Evropska unija (EU) Zemlje u razvoju (Azija) Kamatne stope Kretanje deviznih kurseva NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI PRILOZI 169

8

9 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 IX Pregled makroekonomskih pokazatelja % REALNI SEKTOR BDP (u tekućim cijenama, u eura)* 2981,0 3025,0 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -23,0 18,4 Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -19,2-0,8 Zaposlenost Broj zaposlenih (decembar) Broj nezaposlenih (decembar) Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine** 1.5% 0,7 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa ,5 MONETARNI SEKTOR (u eura) M11 Ukupni depoziti 1.824, ,9-1,9 Depoziti privrede 510,1 439,1-13,9 Depoziti države 158,5 123,3-22,2 Centralna vlada 57,7 58,4 1,2 Institucije i agencije centralne Vlade 35,1 23,0-34,5 Fondovi i opštine 65,6 41,9-36,2 Depoziti finansijskih institucija 185,4 113,7-38,6 Depoziti stanovništva 843,9 951,9 12,8 Depoziti - ostalo 126,9 161,8 27,5 Ukupni krediti 2.397, ,0-8,2 Krediti privredi 1.357, ,3-11,1 Krediti državi 60,5 48,2-20,4 Centralna vlada 0,1 11, Institucije i agencije centralne Vlade 4,0 3,0-25,2 Fondovi i opštine 56,4 34,1-39,5 Krediti bankama i finansijskim institucijama 7,2 9,3 28,4 Krediti stanovništvu 919,3 863,6-6,1 Krediti - ostalo 52,9 71,6 35,5 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA Promet na berzama (u eura)*** 405,8 54,8-86,5 NEX berza 162,5 23,5-85,5 Montenegro berza 243,3 31,3-87,1 Berzanski indexi NEX , ,53-0,5 NEX PIF 7.020, ,76-3,5 MOSTE 638,99 523,69-18,0 Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednja Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednja Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 3,00% 2,58% FISKALNI SEKTOR (u eura)*** Tekući prihodi**** 1.353, ,0-6,1 Izdaci**** 1.524, ,6-10,7 Suficit/deficit -168,5-91,6 Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u eura) 699,9 912,4 30,4 Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u eura) 440,3 358,3-18,6 EKSTERNI SEKTOR*** Saldo tekućeg računa (u EUR) -896,3-778,3 Trgovinski bilans , ,4 Bilans usluga 384,6 446,4 %pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 34,7 40,9 Saldo tekućeg računa u % od BDP -30,1-25,7 * Podatak Monstata za godinu, a za godinu procjena Ministarstva finansija ** Od januara jedina mjera inflacije *** Podaci za period I-XII 2009 i I-XII **** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

10

11 Makroekonomska kretanja u godini 11 MAKROEKONOMSKA KRETANJA U GODINI Crna Gora je u godini izašla iz recesije, ali je ekonomski rast usporen i suočava se sa brojnim izazovima. Preduzete mjere ekonomske politike tokom prethodne dvije godine su djelimično ublažile uticaj djelovanja krize. Ključni nosioci oporavka u godini su bili industrijska proizvodnja, turizam i šumarstvo. U godini se očekuje ubrzanje ekonomskog rasta, ali to neće biti nivo koji je ostvarivan prije krize. Kretanje nivoa cijena u Crnoj Gori, tokom cijele godine, je u potpunosti odslikavalo recesiono prilagođavanje na tržištu. Smanjena agregatna tražnja i manja apsorpcija, od očekivane, negativnih šokova sa međunarodnog tržišta rezultirali su u veoma niskoj godišnjoj inflaciji od 0,7%, mjerenoj potrošačkim cijenama. U pitanju je najniža stopa inflacije od kada se inflacija statistički prati u Crnoj Gori. Bazna inflacija je u godini iznosila 0,4%. Ipak, u sljedećoj godini treba očekivati značajniji rast inflacije, jer će doći do prenošenja efekata sa globalnog tržišta u vidu rasta cijena hrane i energenata. Crna Gora, kao mala i visoko otvorena ekonomija i veliki uvoznik ovih proizvoda neće moći izbjeći prenošenje ovih šokova. Monetarna politika je bila kontraciklična i glavne aktivnosti CBCG su bile usmjerene na sprječavanje dodatnog akumuliranja problema u bankarskom sistemu. Bankarski sektor je stabilan, ali se suočava sa brojnim izazovima, prije svega u vidu rasta nekvalitetne aktive. Odgovor na rastući broj loših kredita je bila dokapitalizacija banaka u ukupnom iznosu od 71,4 miliona eura. Stoga je koeficijent solventnosti banaka na kraju godine iznosio 15,85%. Ipak, visok gubitak na nivou bankarskog sistema u godini, od 81,7 miliona eura (koji se dominantno odnosi na dvije velike banke), će uticati da dokapitalizacije banaka budu neizbježne i u godini. Likvidnost bankarskog sistema je visoka i likvidna aktiva banaka je na kraju godine iznosila 562,7 miliona eura (na godišnjem nivou je povećana za 21,92%). Nivo likvidnih sredstava na kraju godine je viši nego što je iznosio prije krize. Rast nekvalitetnih kredita i kredita koji kasne sa naplatom, koji su dostigli nivo od 21%, odnosno 23,75% ukupnih kredita, su uticali da kreditna politika banaka u godini bude restriktivna, tako da je ostvaren pad odobrenih kredita od 8,2%. Ipak, osnovni uzrok pada odobrenih kredita je odsustvo kreditne aktivnosti tri velike banke, koje su imale prekomjerni kreditni rast u periodu ekspanzije. U ostatku bankarskog sistema ostvaren je rast kreditne aktivnosti od 12,9%. Ključne razloge za opadanje kredita treba tražiti u i dalje prisutnom visokom riziku poslovanja, nelikvidnosti realnog sektora, rastu loše aktive, visokim kamatnim stopama i manjku kvalitetnih projekata.

12 12 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Depoziti su ostvarili pad od 1,9%, što je posljedica kriznog prilagođavanja u uslovima smanjene kreditne aktivnosti. Međutim, ono što je pozitivno i što potvrđuje da je kriza povjerenja prošla je kontinuirani trend rasta štednje stanovništva od sredine godine. Depoziti stanovništva su porasli za 107,9 miliona eura ili 12,8% u godini. Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa je na kraju godine dostigla nivo od 9,63%, što predstavlja rast od 0,25 procentnih poena. Ovakvo blago povećanje kamatnih stopa je rezultat metodologije obračuna kamatnih stopa koja pokriva sve kredite, a ne novoodbrene kredite, tako da su kamatne stope za nove kredite više. Rast kamatnih stopa je očekivana reakcija banaka na sve pomenute teškoće i konstantno višu kreditnu tražnju od ponude. Prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa je iznosila 3,26%, na kraju godine, i ostvarila je pad od 0,60 procentna poena u odnosu na kraj prethodne godine. Tokom godine je zaustavljen negativan trend u kretanju industrijske proizvodnje iz prethodne dvije godine. Ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 17,5% u odnosu na godinu. Ovo je rezultat rasta proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 51,1%, kao i rasta proizvodnje u sektoru vađenja ruda i kamena od 58,7%. Pad proizvodnje je ostvaren u sektoru prerađivačke industrije od 3%, zbog niza problema koji su pratili pojedine oblasti u okviru ukupne prerađivačke industrije, a posebno metalsku industriju. U narednoj godini treba očekivati umjereniju stopu rasta industrijske proizvodnje, jer se sa jedne strane, mogu očekivati pozitivni efekti restrukturiranja u dijelu prerađivačke industrije, kojoj će pogodovati i rast cijena na svjetskom tržištu. Sa druge strane, biće teško dostignuti izuzetno visok nivo proizvodnje koji je ostvaren u proizvodnji električne energije. Ključni izazov u domenu industrije biće restrukturiranje metalskog kompleksa. Sektor turizma se pokazao fleksibilnim i konkurentnim, nakon negativnog uticaja globalne ekonomske krize, i uspio je ostvariti dobre rezultate u godini. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru tokom godine, bio je viši za 4,6% u odnosu na godinu, dok je broj noćenja povećan za 5,5%. Time je turizam dao pozitivne impulse razvoju i brojnih drugih grana poput saobraćaja, telekomunikacija, trgovine i dr. Pojedini segmenti saobraćaja ostvarili su rast u u odnosu na prethodnu godinu. Prevoz robe je povećan u željezničkom i vazdušnom saobraćaju za 49,9% i 46,1%, respektivno, dok je u drumskom zabilježen pad od 7,1%. Kod prevoza putnika došlo je do porasta u vazdušnom saobraćaju od 26%, dok je manji broj prevezenih putnika zabilježen u drumskom (20,7%) i željezničkom saobraćaju (8,6%). U šumarstvu je u godini, u odnosu na godinu, ostvaren rast od 18,4%, dok je u građevinarstvu ostvaren pad od 0,8% mjeren efektivnim časovima rada, ali je ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova bila viša za 13,1%. Budžetski prihodi i rashodi su tokom godine bili pod uticajem recesivnih kretanja, tako da je ostvaren budžetski deficit u iznosu od 2,8% BDP-a, ali je došlo i do povećanja spoljnog duga od 11,4%. 1 Ukupan javni dug u Crnoj Gori povećan je sa 38% na 42,0% procjenjenog BDP-a. U pitanju je i dalje pri- 1 Glavni razlog za značajno povećanje spoljnjeg duga u godini je emisija euroobveznica u septembru godine u iznosu od 200 miliona eura.

13 Makroekonomska kretanja u godini 13 hvatljiv nivo, ali zabrinjava tendencija njegovog rasta. Javni dug će sigurno nastaviti da raste i u godini, po osnovu emisije euroobveznica, tako da je neophodno što prije uravnotežiti budžet i na taj način zaustaviti tendenciju rasta javnog duga. Dodatnu zabrinutost uliva činjenica da postoji realna opasnost da dio državnih garancija pređe na teret budžeta. Ipak, ono što je važno u godini je da je budžet uredno servisirao svoje obaveze. Tržište kapitala je i dalje u dubokoj krizi. U odnosu na prethodnu godinu promet je opao za 86%, indeks Moste je opao za 18%, indeks NEX PIF je ostvario pad od 3,5%, a indeks NEX 20 od 0,5%. Ipak, imajući u vidu da je crnogorska privreda dominantno usmjerena na bankarski sistem, kao izvor finansiranja, kriza na tržištu kapitala nije značajnije uticala na ekonomiju. Pozitivna tendencija koja je obilježila kraj godine je spajanje berzi. Kriza likvidnosti je osnovni uzrok niske investicione i lične potrošnje, koja je, između ostalog, dovela do dubljeg pada u godini i sporijeg rasta u godini. Taj problem je veći ako se uzme u obzir pad investicione aktivnosti na svjetskom tržištu i restriktivna kreditna politika banaka u Crnoj Gori. Na kraju godine ukupan broj fizičkih i pravnih lica u blokadi iznosio je , što je za 15% više u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupan dug na blokiranim računima na kraju godine iznosio je 253,9 miliona eura, što je za 76,7 miliona eura, odnosno 43% više nego na kraju godine. Ipak, treba imati u vidu da je značajan iznos ovog duga nastao prije krize, odnosno da je u pitanju višegodišnji dug. Na tržištu rada su i dalje prisutne brojne teškoće, ali treba imati u vidu da je kriza na ovo tržište došla sa određenim vremenskim kašnjenjem. Stoga je u godini došlo do porasta broja nezaposlenih lica za 6,4% i smanjenja broja zaposlenih za 7,1%. Platnobilansna kretanja su u godini zabilježila blago poboljšanje. Ukupan robni izvoz je u godini porastao za 20,3%, dok je uvoz zabilježio neznatan rast od 0,1%, kao rezultat stagnacije domaće tražnje. Ključni generator platnobilansne neravnoteže je deficit robne razmjene koji je iznosio 1,3 milijarde eura i pokazatelj je niskog stepena konkurentnosti crnogorske privrede. Deficit je ostvaren i u podbilansu dohodaka (-21 milion eura), a suficit je ostvaren u podbilansu usluga (446 miliona eura) i tekućih transfera (114 miliona eura). Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznosio 774,6 miliona eura i bio je za 13,6% niži od prošlogodišnjeg. U godini, ostvaren je značajan neto priliv stranih direktnih investicija u iznosu od 542,4 miliona eura ili 17,9% BDP-a. Neto priliv SDI je bio niži od nivoa ostvarenog u prethodnoj godini, ali prevashodno kao rezultat činjenice da je u godini sprovedena prodaja manjinskog paketa akcija i dokapitalizacija Elektroprivrede Crne Gore. Postojeći priliv se može ocijeniti izuzento visokim i prema učešću SDI u BDP-u Crna Gora je i dalje u vrhu evropskih privreda u tranziciji. Crna Gora ima i dalje veliki potencijal za privlačenje SDI, tako da se u narednom periodu mogu očekivati velike investicije u domenu energetike, turizma i infrastrukture. Ipak, malo je vjerovatno da će ove investicije biti aktivirane u godini. Nakon što je izašla iz duboke recesije, Crna Gora se suočava sa novim izazovima koje je kriza otvorila ili razotkrila. Od velikog značaja je da se poveća fleksibilnost tržišta rada, jer su u eurizovanim ekonomijama ograničeni instrumenti za prilagođavanje nepovoljnim šokovima. Rješavanje ozbiljnih naslijeđenih

14 14 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 problema i ubrzavanje reformi su preduslov održivog razvoja. To podrazumijeva postepeno vraćanje na strategije prije krize, koje su usmjerene ka stvaranju okruženja koje omogućava rast predvođen privatnim sektorom, manjoj državnoj upravi i deregulaciji. Kriza je pokazala da se s obzirom na veličinu Crne Gore i njenu veliku otvorenost, svaka slabost mora brzo rješavati, u protivnom može doći do velikih poremećaja. Takođe, kriza je pokazala da je model zasnovan isključivo na bazi snažnog priliva stranog kapitala i rasta zaduženosti svih sektora uveo sistem u stanje pregrijanosti tražnje i stvaranja mjehura na tržištu. To znači da je neophodan novi model rasta, ali to zahtijeva krupne strukturne promjene za koje je potreban duži vremenski period. Nova orjentacija u razvoju crnogorske privrede treba da bude bazirana na povećanju produktivnosti, konkurentnosti i inovacijama. Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

15 1 REALNI SEKTOR

16

17 Realni sektor Bruto domaći proizvod Iako je godina završena sa negativnom stopom BDP-a, crnogorska ekonomija već u godini bilježi oporavak i realan rast BDP-a. Rast BDP-a u godini je, uglavnom, posljedica rasta industrijske proizvodnje, turizma, trgovine, šumarstva i pojedinih segmenata saobraćaja. Kada je tržište rada u pitanju, odloženi efekat negativnih ekonomskih kretanja iz godine se reflektovao na smanjenje broja zaposlenih, odnosno povećanje broja nezaposlenih posebno u godini. Karakteristika ovog perioda je i izuzetno niska stopa inflacije od svega 0,7% na godišnjem nivou i to je ujedno najniža zabilježena stopa od kako se inflacija evidentira, bilo preko troškova života ili cijena na malo. Prvobitna ocjena većine institucija koje se bave projekcijama BDP-a, bila je da bi crnogorska ekonomija, zbog dubine krize iz godine i godinu trebala završiti sa negativnim predznakom. Razlog za takvu ocjenu su negativni ekonomski trendovi iz prvog kvartala, a dobrim dijelom i tokom prvih šest mjeseci godine. Korekcija negativnih trendova s početka godine, nastupila je nakon završetka turističke sezone i oporavka sektora turizma, kao i komplementarnih djelatnosti koje prate kretanja u turizmu (trgovina i pojedini segmenti saobraćaja) i rasta proizvodnje u energetskom sektoru. Više puta je revidirana realna stopa BDP-a Crne Gore za godinu. Prema ranijim procjenama MMF-a (World Economic Outlook, oktobar 2010), BDP Crne Gore je trebao imati negativnu stopu, ali je nakon misije iz februara godine i raspoloživih indikatora, korigovao ocjenu o realnom rastu BDP-a za godinu na 1,1%. Prema podacima je evidentno da je crnogorska ekonomija izašla iz recesije ali nije u potpunosti prevazišla krizu. Odloženi efekat krize posebno je izražen u segmentu koji se odnosi na tržište rada, gdje je evidentan porast broja nezaposlenih i smanjenje broja zaposlenih. Tržište rada se na globalnom nivou, prema izvještaju ILO-a (International Labour Office), sporo oporavlja. Stopa nezaposlenosti na globalnom nivou je u godini bila 6,2%, dok je u godini iznosila 6,3%, što ukazuje na skromnu promjenu u odnosu na prethodnu godinu. Činjenica da je stopa nezaposlenosti na globalnom nivou u godini još uvijek daleko od stope iz godine kada je iznosila 5,6%, ukazuje da se tržište rada sporo oporavlja od uticaja ekonomske i finansijske krize. Procjene renomiranih međunarodnih institucija o rastu BDP-a Crne Gore u godini se kreću u rasponu od 2% do 4%. Tabela 1.1 Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u i godini Institucija EBRD MMF UN DESA Economist Inteligence Unit Vienna Institute Business Monitore Online ,2 1,1 0,8 0,5-1,0 0, ,1 2,0 3,0 2,5 2,0 4,0 Izvor: sajtovi pojedinih institucija, MMF- ocjena nakon misije iz februara 2011.g

18 18 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Prema raspoloživim podacima, iako neadekvatnim i nedovoljnim za pojedine sektore (sektor saobraćaja, aktivnost u vezi s nekretninama, sektor poljoprivrede), naša procjena je da je stopa realnog rasta BDP Crne Gore za godinu iznosila između 1% i 2%. Prema prosječnom rastu BDP-a tokom pet godina prije krize, Crna Gora je bila lider, u poređenju sa zemljama bivše Jugoslavije, sa prosječnim rastom BDP-a od oko 7%. Kriza je različitom jačinom, pogađala različite sektore. Neki sektori su bili podložniji kontrakcijama i sporijem oporavku (tržište rada, građevinarstvo i tržište nekretnina), dok su pojedini sektori odreagovali mnogo brže i u bilježili značajniji rast kao što je proizvodnja električne energije, vađenje ruda i kamena, i neke uslužne djelatnosti (turizam, trgovina i sl.). U godini došlo je do povećanja tražnje za aluminijumom na globalnom nivou, a očekuje se nastavak rasta tražnje i u godini, zbog potreba za ovim proizvodom u zemljama u razvoju (Kina i Indija), kao i povećane tražnje zbog jačanja ekonomskih aktivnosti u Njemačkoj, Južnoj Americi i Aziji. Povoljna situacija na svjetskom nivou može biti dobar podsticaj metalskoj industriji u Crnoj Gori. Uz prerađivačku industriju, energetski sektor i turizam će biti osnov pozitivnih ekonomskih trendova u godini. Boks 1.1 Ekonomski oporavak i kretanje BDP-a po regionima Nakon krizne godine i duboke recesije u pojedinim zemljama, ekonomija na globalnom nivou je počela sa oporavkom tokom godine, mada različitim intezitetom (grafik br.1). Prema izvještaju UN - a pod naslovom Svjetska ekonomska situacija i prognoza za godinu navodi se da će nakon globalnog ekonomskog rasta od 3,6% u godini, koji je bolji od očekivanog, doći do usporavanja rasta u godini na 3,1%, dok će se u godini ponovo doći do blagog ubrzanja na 3,5%. Posmatrajući razvijene ekonomije, SAD očekuje rast BDP-a od 2,6% za godinu, nešto nižu stopu od 2,2% u godini i blagi rast od 2,8% u godini. Skromniji rast BDP-a se predviđa za Evropu, gdje se za euro zonu predviđa rast od svega 1,3% u godini, 1,7% u godini, dok bi godina trebala završiti sa rastom od 1,6%. Mnoge evropske zemlje će zabilježiti i niže stope rasta poput Grčke, Irske, Portugala i Španije. Zemlje u tranziciji, nakon snažnog pada BDP- a od 6,7% u godini, očekuju rast od 3,8% u godini i 4% u godini. Među ekonomijama u tranziciji jugoistočna Evropa, osim Hrvatske, vraća se na skroman ali pozitivan trend (0,1%) u godini, dok se za godinu predviđa rast od 2,5%. Ovoj grupi zemalja pripada i Crna Gora za koju se predviđa rast od 3% u godini i 4% u godinu. Zemlje CIS-a bi trebale ostvariti rast u prosjeku od 4,1% i za i godinu. Za zemlje u razvoju se može reći da su lideri globalnog oporavka, s obzirom da je rast BDP-a za godinu procijenjen na 7,1%, a nešto umjereniji rast od 6% se očekuje u godini, odnosno 6,1% u godini. Predstavnice azijskih zemalja u razvoju, Kina i Indija, obilježile su godinu snažnim rastom BDP-a (10,1%, odnosno 8,4%), s tim da su očekivanja o kretanju BDP-a tokom naredne dvije godine nešto umjerenija, ali se ipak kreću iznad 8%. S druge strane, ostaje težak izazov za najnerazvijenije zemlje (iz grupe LDC - Least developed countries). Iako je rast u godini iznosio 5,2%, a za godinu je predviđen rast od 5,5%, oporavak većine zemalja iz ove grupe će biti ispod potencijala i ići će različitim pravcima u zavisnosti od zemlje do zemlje. Neke od zemalja LDC će imati snažan rast, dok će drugima razvoj zavisiti od niza uslova (političkih, bezbjedonosnih, vremenskih i sl). Nešto bolju prognozu za rast ukupne ekonomije, u narednim godinama, daju Međunarodni monetarni fond (MMF) i Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), pa se prema njihovim projekcijama za i godinu očekuje globalni ekonomski rast iznad 4%.

19 Realni sektor 19 Grafik 1 Ekonomski rast po regionima, u procentima Izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2011, a) djelimična procjena ; b) predviđanja UN Prema procjenama EBRD-a očekuje se da BDP u Crnoj Gori, tokom godine, raste oko 3,1%, dok je prema procjenama MMF-a i Vienna Instituta taj rast nešto skromniji i iznosi 2%. Projekti u oblasti energetike i turizma, iskorišćavanje potencijala poljoprivrednog sektora mogu uticati na inteziviranje ekonomskih aktivnosti u Crnoj Gori tokom godine. Ocjena godišnjeg rasta realnog BDP-a Crne Gore za godinu bazirana na modelskoj i ekspertskoj procjeni kreće se u rasponu od 2,7%-3%, što je približno projekcijama koje su dale i renomirane institucije (tabela br. 1.1). Na Grafiku 1.2 je dat makromodelski pregled kretanja realnog BDP-a, na kvartalnom nivou, sezonski prilagođen. Grafik 1.1 Projekcije EBRD-a i Vienna Institute-a o kretanju BDP-a za zemlje jugo-istočne Evrope u godin i stope rasta u % Modelska procjena koja ukazuje na zavisnost Izvor: EBRD i Vienna Institute BDP-a od kretanja BDP-a u Eurozoni, kretanja zarada, zaposlenosti, industrijske proizvodnje i sektora turizma, nivoa zaposlenosti ukazuje da bi realni BDP u narednoj godini mogao ostvariti rast od 2,8% na godišnjem nivou. Ponderacijom procjena rasta realnog BDP-a međunarodnih institucija i instituta ukazuje da bi rast BDP-a bio na nivou od 2,64%, dok je ekspertska procjena nešto optimističnija i kreće se do 3% na godišnjem nivou.

20 20 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Grafik 1.2 Kretanje realnog BDP-a u godini - modelska procjena*, u eura Međutim, treba naglasiti da postoje izraženi rizici. To se prije svega ogleda u kretanju domaće tražnje, imajući u vidu da korporativni sektor ne planira rast realnih zarada, pri čemu ne očekuju ni zapošljavanje nove radne snage. Kretanje agregatne tražnje sa posebnim akcentom na ličnu i javnu potrošnju (utičući na trgovinske tokove) će biti osnovna determinanta tempa očekivanog rasta BDP-a u godini. Pretpostavka je da će u ovoj godini doći do smanjivanja nivoa zaliha. U nastavku teksta slijedi SWOT analiza koja treba da ukaže na prednosti i slabosti ekonomije Crne Gore, kao i na šanse i opasnosti u godini. * Plava linija na grafiku predstavlja kretanje realnog BDP-a, dok oranž linije prestavljaju iznose odstupanja u visini standarne greške, koja je zbog nivoa neizvjesnosti i kvaliteta vremenskih serija, visoka. Tabela 1.2 SWOT matrica Prednosti Relativno brz izlazak iz recesije, Veliki potencijal za privlačenje SDI, Euro kao sredstvo plaćanja, Niske carine i liberalan sistem, Niske poreske stope, Potencijal za razvoj turizma, Pristupanje EU dobijanje statusa kandidata, Pozitivna reputacija atraktivne destinacije, Pogodni klimatski uslovi. Šanse Revitalizacija tržišta u kojima posluju matične banke, Izvorišta pijaće vode i dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i zemljišta, Potencijal za proizvodnju zdrave hrane i ruralni razvoj potencijal za razvoj poljoprivrede, Drvoprerađivačka industrija i proizvodnja finalnih proizvoda od drveta, Planirani razvojni projekti i moguća gradnja autoputa, Korišćenje obnovljivih izvora energije, Hidroenergetski potencijal. Slabosti Porast broja firmi u blokadi i sa gubitkom, Rast nezaposlenosti, Visok kreditni rizik Limitirane mogućnosti zajmodavca u krajnjoj instanci Neefikasan sudski sistem u rješavanju privrednih sporova, Neravnomjerna regionalna razvijenost, Rigidnost tržišta rada, Zavisnost od SDI, nizak nivo greenfield investicija i investicija u oblast proizvodnje, Nediverzifikovanost izvoza, Slaba konkurentnost domaćih preduzeća Opasnosti Opasnost od povećanja budžetskog deficita, Tendencija rasta državnog duga, Opasnost od aktiviranja izdatih državnih garancija, Smanjivanje agregatne tražnje, Poskupljenje cijene kapitala, Smanjeni priliv SDI, nizak nivo reinvestiranja i potencijalni odliv stranog kapitala; Porast cijena energenata i sirovina, Porast cijena hrane na globalnom nivou, Učešće prihoda od turizma u ukupnom prilivu sredstava iz inostranstva, Depopulacija seoskih naselja.

21 Realni sektor Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na ekonomski rast. Nakon izuzetno teške godine, crnogorska ekonomija se, sa započetim oporavkom u trećem kvartalu godine i izlaskom iz recesije, nalazi pred novim izazovima i razvojnim ciklusom. Očigledno je da nisu iskorišćeni svi potencijali za privlačenje stranih direktnih investicija što može biti preduslov za pokretanje odnosno revitalizaciju budućeg privrednog razvoja. U izgledu su tri velika projekta: gradnja auto-puta, hidrocentrala na Morači i izgradnja velikog turističkog naselja na poluostrvu Luštica, mada je teško prognozirati vremensku dinamiku njihove realizacije. Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer štiti privredu od rizika deviznog kursa i opasnosti pojave spirale devizni kurs inflacija devizni kurs. Ova činjenica predstavlja veliku komparativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona. Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem stimulišu poslovni ambijent i pozitivno utiču na moguće investiranje. Ovome treba dodati i bescarinsku zonu u okviru CEFT-e. Porez na dodatu vrijednost (PDV) je sa stopama 17% i 7% na najnižem nivou u regionu. Dakle, jednocifrene poreske stope će biti faktor prepoznavanja Crne Gore i faktor koji može uticati na privlačenje investicija u narednom periodu. Turizam je djelatnost koja je u višegodišnjem periodu ostvarivala visoke stope ekonomskog rasta. Uprkos poteškoćama na globalnom nivou, ovaj sektor je zabilježio pozitivnu statistiku dolazaka turista i tokom krizne godine, a u godini se bilježi rast i dolazaka i noćenja turista. Prema preliminarnim procjenama WTTC sve komponente crnogorskog turizma, poput učešća u ukupnom BDP-u, broju zaposlenih, investicijama, bi u narednom desetogodišnjem periodu ( godine) trebale biti u porastu. Imajući u vidu naglašen potencijal, ostvarenje predviđenih ulaganja (Ada Bojana, Luštica), diverzifikaciju turističkog proizvoda, jačanje promotivnih aktivnosti, turizam bi mogao biti pokretač ostalih komplementarnih djelatnosti (poljoprivreda, trgovina, saobraćaj). Dobijanje statusa kandidata automatski znači verifikaciju EU institucija o kvalitetu sprovedenih reformi. To je pozitivan signal za međunarodne investitore. Veliki broj međunarodnih organizacija i renomiranih časopisa uvrstilo je Crnu Goru u top 10 destinacija što pojačava njenu prepoznatljivost i otvara šanse budućim ulaganjima i rastu sektora turizma. U vremenu velikih klimatskih promjena i prirodnih katastrofa stabilni klimatski uslovi koje ima Crna Gora postaju potencijal razvoja. 2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na privredni rast i njihovi negativni efekti su se mogli osjetiti i u prethodnom periodu. Privredni sektor je suočen sa smanjenom tražnjom, manjim prihodima, ograničenim mogućnostima novog zaduživanja, što je uticalo na rast firmi u blokadi i onih koje posluju sa gubitkom.

22 22 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Usljed otežanih uslova privređivanja, smanjenja ekonomskih aktivnosti, restrukturiranja velikih preduzeća došlo je do povećanja nezaposlenosti. Novonastala nezaposlenost je strukturnog karaktera i predstavlja dugoročnu slabost svih ekonomija u razvoju, pa i crnogorske ekonomije. Opšte stanje u realnom sektoru, nelikvidnost privrede, neuredno servisiranje ranije odobrenih kredita, ročna neusklađenost izvora sredstava i plasmana kao i visoke kamatne stope, doveli su do povećanja kreditnog rizika u sistemu i vođenja konzervativne kreditne politike od strane banaka. Mogućnosti za obezbjeđenje eventualnog nedostatka likvidnosti usljed tržišnih poremećaja su ograničene od strane CBCG i uglavnom se oslanjaju na fiskalne potencijale. S obzirom na ovu činjenicu, banke moraju adekvatno upravljati rizicima i izdvajati dodatne rezerve za apsorbciju potencijalnih šokova, što doprinosi povaćanju cijene kapitala u Crnoj Gori. I pored vidnog progresa još uvijek nije postignuta zadovoljavajuća brzina u rješavanju privrednih sporova kako bi se adekvatno primjenjivali i poštovali uslovi potpisanih ugovora. Bez adekvatne i brze zaštite prava privrednih subjekata nema povjerenja koje bi intenziviralo privrednu aktivnost. Ekonomska razvijenost u Crnoj Gori je, regionalno posmatrajući, vrlo neujednačena, pri čemu se posebno naglašava nerazvijeni sjever Crne Gore. Nerazvijeno tržište rada, prestanak rada pojedinih preduzeća koja su pripadala radno intenzivnim granama u Sjevernom regionu uslovila su migraciju stanovništva od sjevera ka jugu, čime se povećao pritisak na infrastrukturu djelova zemlje sa povećanim prilivom stanovništva, a ujedno je dovelo do depopulacije opština Sjevernog regiona. Vlada Crne Gore je u okviru Strategije regionalnog razvoja Crne Gore do godine, definisala uslove institucionalne i sistemske podrške politici ravnomjernijeg regionalnog razvoja zemlje što može djelimično uticati na ublažavanje ovog problema. Tržište rada u Crnoj Gori se pokazalo kao nefleksibilno, neprilagodljivo novonastalim uslovima, što se odrazilo i na povećan broj nezaposlenih na evidenciji Zavoda za zapošljavanje. Rigidnosti koje proizilaze iz zakonskog okvira dodatno smanjuju fleksibilnost i mobilnost radne snage. Sprovođenjem strateških ciljeva i zadataka navedenih u Strategiji razvoja stručnog obrazovanja u Crnoj Gori ( ) u mnogome mogu podstaći razvoj stalnog obrazovanja, kako bi se premostio jaz u potrebama privrede i ponude kvalifikovane radne snage na tržištu i njenom fleksibilnijem prilagođavanju. Pored značajnog priliva stranih direktnih investicija u većini slučajeva radi se o investiranju u postojeće objekte, izgradnji nekretnina za ličnu upotrebu i pretežno su to investicije u uslužnu i finansijsku oblast. Veoma malo je investicija u oblasti proizvodnje. Sve to dovodi do kratkoročnih efekata investicija na domaću ekonomiju i malog uticaja na otvaranje novih radnih mjesta, usvajanja novih znanja i tehnologija, povećanja produktivnosti i izvoza, odnosno dugoročnog razvoja Crne Gore. Crnogorski izvoz karakteriše nizak nivo diverzifokovanosti, to jest u robnom izvozu dominiraju sirovine i prizvodi niskog stepena obrade, koji su često pod uticajem berzanskih kolebanja i podložni konjunkturnom ciklusu. U razmjeni usluga dominira turizam, koji je takođe, u velikoj mjeri podložan konjunkturnim kretanjima. 3. Šanse predstavljaju mogućnosti za dalji privredni razvoj, a one će naravno zavisiti od niza faktora.

23 Realni sektor 23 Nastavak podrške matičnih banaka predstavlja šansu za obnavljanjem boniteta u cijelom sistemu, kako bi se omogućio ponovni rast kreditiranja kada se kreditna potražnja za kvalitetnim projektima ponovo vrati. Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonomski valorizovati u narednim godinama. Crna Gora je u ekološkom pogledu dobro očuvana (sa izuzetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a), što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije. Ulaganje u oblast proizvodnje prehrambenih proizvoda, posebno proizvodnje organskog voća i povrća, zdrave hrane kao apsolutnog hita u svijetu, može biti potencijalna šansa za privlačenje investicija. Prednosti koje se odnose na razvoj ruralnog područja, a to su prije svega istovremeno ulaganje u turizam i poljoprivredu. Razvijanje poljoprivredne proizvodnje, proizvodnje zdrave hrane na sjeveru Crne Gore uticalo bi na smanjenje regionalnih razlika i istovremeno stvorilo uslove za razvoj seoskih područja. Sredstva namijenjena kroz Agrobudžet godine i kroz projekat Institucionalnog razvoja i jačanja poljoprivrede Crne Gore - MIDAS pružaju šansu ovoj djelatnosti. Crna Gora raspolaže sa znatnim potencijalom za proizvodnju poljoprivrednih proizvoda, čijim bi se iskorišćavanjem uticalo kako na supstituciju uvoza, tako i na povećanje izvoza. U tom pravcu bi se trebale iskoristiti značajne subvencije koje EU daje u pravcu razvoja poljoprivrede. Drvoprerađivačka industrija je tokom proteklih godina bila prilično zapostavljena. Zbog raspoloživog drvnog potencijala, ulaganje u drvoprerađivačku industriju bi uticalo na povećanje proizvodnje, posebno na povećanje proizvodnje finalnih proizvoda od drveta. Ovo bi imalo pozitivan efekat na smanjenje nezaposlenosti u sjevernim opštinama. Aktiviranje neke velike investicije, kao što je izgradnja auto puta bi, kroz multiplikativno dejstvo, moglo da pokrene čitavu crnogorsku privredu. Istraživanja i preliminarna mjerenja su pokazala da postoji dovoljan vjetropotencijal za tehnoekonomsko korišćenje, što je dobar podsticaj investitorima da plasiraju sredstva i investiraju u ovaj vid obnovljivih izvora energije. Takođe, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenje i ostalih alternativnih izvora energije poput solarne energije, biomase i dr. Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb uništenja prirodnih ljepota. 4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na ukupnu privredu. Djelovanje globalne ekonomske krize na crnogorsku ekonomiju, kao i otežani uslovi u oživljavanju privredne aktivnosti, uzrokovali su da se budžetske projekcije ne ostvaruju u obimu i dinamici kako je to bilo planirano, što je rezultiralo pojavom budžetskog deficita. Analiza održivosti duga ukazuje da je državni dug Crne Gore održiv, a da bi se teškoće mogle javiti u slučaju izuzetno negativnog kretanja BDP-a, budžetskog deficita u dužem roku, kao i preuzimanja značajnog iznosa novog javnog duga. Ipak, iako je javni dug i dalje u granicama propisanim Mastrihtskim kriterijumima, određenu dozu zabrinutosti daje tendencija njegovog brzog rasta. U narednom periodu očekuje se dodatno povećanje spoljnjeg duga zbog nove emisije euroobveznica, kao i preuzimanja određenih dugova.

24 24 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Takođe, pored postojećeg nivoa javnog duga treba imati u vidu i ukupan iznos do sada izdatih garancija, koje mogu postati potencijalni javni dug. Restriktivna fiskalna politika, koja će biti potrebna u narednim godinama, zbog prioriteta servisiranja obaveza na međunarodnom finansijskom tržištu, može smanjiti potencijal za oporavak agregatne tražnje. Pojava dužničke krize u EU, kao i primjena zahtjeva za dodatnim kapitalom iz međunarodnih standarda, može dovesti do poskupljenja cijene kapitala banka u Crnoj Gori. Zadnjih nekoliko godina evidentan je visoki priliv kapitala u obliku stranih direktnih investicija, što je pozitivno uticalo na ekonomski rast. Smanjivanje priliva, uz nizak nivo reinvestiranja, sa jedne strane i potencijalni odliv stranog kapitala, sa druge strane, negativno bi se odrazio na dugoročni privredni razvoj Crne Gore Porast cijena energenata i sirovina direktno bi uticalo na vrijednosni rast uvoza, a takođe i na rast cijena domaćih proizvoda. Porast cijena hrane na globalnom nivou odražava se i na porast cijena hrane u Crnoj Gori zbog visoke zavisnosti od uvoza prehrambenih proizvoda, što u krajnjem utiče na rast inflacije i opadanje nivoa životnog standarda. Dominantno učešće prihoda od turizma u ukupnim prihodima od usluga, odnosno velika zavisnost cjelokupne ekonomije od turizma i samo oslanjanje na turizam je potencijalna opasnost u slučaju lošije turističke sezone. Depopulacija seoskih naselja dovodi do migracije iz sela u gradove, a to uzrokuje i smanjenje poljoprivredne proizvodnje, smanjenje angažovanja individualnih domaćinstava u procesu proizvodnje ukupnog sektora poljoprivrede. Prema raspoloživim popisnim podacima smanjuje se i učešće poljoprivrednog u ukupnom stanovništvu. Međutim, zbog kretanja cijena poljoprivrednih proizvoda na globalnom nivou nameće se potreba većeg ulaganja u ovaj sektor s ciljem podsticanja proizvodnje i zaustavljanja migracije stanovništva seoskih naselja. Mjerama predviđenim Agrobudžetom za godinu, djelimično se utiče na ublažavanje ovog problema, jer se 25,4% ukupnih sredstava Agrobudžeta opredjeljuje za politiku ruralnog razvoja. Boks 1.2 Unapređenje poslovnog ambijenta u Crnoj Gori Prepoznajući značaj privlačenja stranih direktnih investicija u cilju povećanja ekonomskog rasta, u proteklom periodu sprovedene su akcije za uklanjanje biznis barijera, i time, povećanje konkurentnosti zemlje. U decembru verifikovan je, a u godini djelimično realizovan Akcioni plan za regulatornu reformu i unapređenje poslovnog ambijenta, koji je značajan za sprovođenje giljotine propisa i reformi u oblasti biznis barijera. On se sastoji od tri stuba reformi: Regulatory Impact Assessmen t RIA (analiza efekata propisa koji ima za cilj analizu pozitivnih i negativnih uticaja usvajanja novih zakona i drugih akata), Giljotina propisa (koja podrazumijeva uvođenje jedinstvene metodologije za sistematsko preispitivanje svih propisa u cilju eliminisanja nepotrebnih i zastarjelih propisa, skraćenja

25 Realni sektor 25 rokova postupanja državnih organa na zahtjev stranaka i smanjenja troškova koji opterećuju krajnjeg korisnika) i Reforma lakoće poslovanja (izbor prioritenih oblasti u kojima se procjenjuje da postoji najviše prostora za reforme). Na poboljšanje poslovnog okruženja značajno je uicalo i donošenje Zakona o unapređenju poslovnog ambijenta (Sl. List br. 40/10, ). Zakonom se mijenjaju odredbe u deset drugih zakona, kojima se uređuje postupak obnavljanja registracije privrednih društava, ukidanje različitih taksi, smanjenje administrativnih i sudskih taksi za angažovanje stranih radnika i ovjeru kupoprodajnih ugovora, skraćenje rokova za postupanje državnih organa u oblasti elektronskih komunikacija i procjene uticaja na životnu sredinu, kao i unapređenje postupka uknjižbe nepokretnosti. Kontinuirani napredak u poboljšanju poslovnog okruženja, potvrdili su i nalazi izvještaja Doing Business-a za 2011 godinu. Izvještaj pokazuje da Crna Gora ima vodeću ulogu u regionu, u sprovođenju reformi unapređenja poslovnog ambijenta. Rezultati koje je postigla Crna Gora prevazilaze one koje su ostvarile većine zemalja u regionu. Sa tri zabilježene reforme zemlja je popravila svoju poziciju u izvještaju za pet mjesta, dok je samo osam zemalja zabilježilo više reformi. Tabela 1 Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja DB godina DB godina Promjena u poziciji Započinjanje biznisa Dobijanje građevinskih dozvola Registrovanje imovine Dobijanje kredita Zaštita investitora Plaćanje poreza Trgovina sa inostranstvom Izvršenje ugovora Zatvaranje biznisa Izvor: Doing Business in The World Bank Group Istaknuto je uspješno sprovođenje reformi u tri oblasti: započinjanja biznisa, plaćanja poreza i prekogranične trgovine. U oblasti započinjanja biznisa, ostvaren je pomak od 34 pozicije, zbog pojednostavljivanja procedure osnivanja preduzeća, uvođenjem jedinstvene registracione forme koja se podnosi Poreskoj upravi i zamjenjuje 16 različitih obrazaca koji su se podnosili u četiri institucije. Kod prekogranične trgovine, Crna Gora je ostvarila pomak za 13 mjesta, najviše zbog ukidanja zahtjeva za prilaganje priznanice o plaćenim taksama prilikom uvoza i izvoza robe. U oblasti plaćanja poreza, zabilježen je napredak za šest mjesta, zbog ukidanja akontativnog mjesečnog plaćanja poreza na dobit i smanjenja stope doprinosa na teret poslodavca. Crna Gora je unaprijedila svoju poziciju i kod indikatora: registrovanje nepokretnosti, za 15 pozicija, zbog kraćeg vremena registracije i ukidanju jedne procedure za registraciju nepokretnosti, kao i u oblasti dobijanja kredita, zbog povećanja obima pokrivenosti kreditnog registra, u smislu veličine populacije obuhvaćene registrom i dobijanja najviše ocjene regulative koja se odnosi na prava i obaveze strana kod ugovora o kreditu, što je rezultiralo napretkom od 11 pozicija. Kod ostalih indikatora pozicija Crne Gore se smanjila od jedne do tri pozicije, najviše zbog napretka ostalih zemalja.

26 26 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Poboljšane su i administrativne procedure i izjednačeni rokovi za podnošenje prijava za porez na dohodak fizičkih lica i poreza na dodatu vrijednost i uspostavljen sistem objedinjene registracije poreskih obveznika. Sada više nije potrebna dodatna procedura u Monstatu, jer je od 8. aprila godine CRPS započeo izdavanje jedinstvenog statističkog broja. Značaj ovih reformi se ogleda u efikasnoj regulativi kao neophodnom preduslovu za stvaranje dobre poslovne klime, kao i efikasnom načinu za prevazilaženje krize, obezbjeđenjem privrednog razvoja. Nalazi ovog Doing Business 2011 izvještaja ističu potrebu za kontinuiranim reformama u oblasti: građevinskih dozvola, procedura za plaćanje poreza, izvršenja ugovora i registracije vlasništva. Grafik 1.3 Očekivani obim aktivnosti u godini Grafik 1.4 Očekivane poslovne barijere u godini, % Iako će problemi poslovanja privrede postojati i tokom godine, ohrabruje činjenica da, na osnovu ankete CBCG o poslovanju (sprovedene početkom februara godine), 44% privrednika očekuje povećanje nivoa obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga) tokom godine, a 11% smanjenje nivoa aktivnosti. Kao i u prethodne dvije godine privrednici za glavne poslovne barijere, u narednom periodu, navode slabu tražnju, opšte rizike poslovanja i visoke kamatne stope na kredite. Osnovni cilj ekonomske politike u godini je dinamiziranje privrednog rasta uz prioritet jačanja likvidnosti i konkurentnosti privrede. Podsticanje razvojnih projekata malih i srednjih preduzeća, implementacija sistemskih rješenja u podršci politike regionalnog razvoja, kao i realizacija greenfield investicija bi mogli uticati na aktiviranje potencijala i doprinijeti ukupnom ekonomskom rastu u godini.

27 Realni sektor 27 Boks Crnogorski model rasta U periodu prije izbijanja Globalne finansijske krize Crna Gora se nalazila u grupi evropskih privreda u tranziciji koje su se najbrže razvijale. U tom periodu su ostvareni impresivni rezultati: izuzetno visoke stope rasta, BDP-a, visok priliv stranih direktnih investicija, rast životnog standarda i brz rast pojedinih sektora poput građevinarstva, turizma, finansijskog sistema i dr. Prosječna stopa rasta BDP-a u tom periodu je iznosila 8% i jedino je u tom periodu Slovačka imala višu stopu rasta BDP-a. Međutim, postojeći model rasta se bazirao na visokom rastu domaće tražnje. Model baziran na visokom rastu domaće agregatne tražnje je model koji dobro funkcioniše u kratkom roku u malim otvorenim ekonomijama. Međutim, on je kratkog daha, jer nije moguće neograničeno povećavati nivo domaće agregatne tražnje, tako da bi se Crna Gora suočila sa problemima i da nije bilo Krize, odnosno usporavanje rasta BDP-a bi bilo neminovno. Isto, tako došlo je do izuzetno visokog rasta deficita tekućeg računa, koji je već godinama najviši u Evropi. Grafik 1 Stope rasta izabranih sektora crnogorske privrede u periodu godina Grafik 2 Priliv strane akumulacije Takođe, u posmatranom periodu dolazi i do krupnih strukturnih promjena. Naime, prisutan je vrlo brz rast u uslužnom sektoru (trgovina, građevinarstvo, usluge), dok je sa druge strane prisutan vrlo spor rast ili pad u domenu industrije i poljoprivrede. Naime, Crna Gora je pratila trend razvijenih zemalja u promjeni proizvodne strukture, ali nagla promjena privredne strukture je i jedan od uzroka Krize, jer jednostavno, dugoročno je neodrživo da se kontinuirano smanjuje proizvodnja, a da raste uslužni sektor. Na sljedećem grafiku je prikazano kako se kretao rast izabranih grana crnogorske privrede. Takođe, faktor brzog rasta je bio izuzetno visok priliv strane akumulacije, koji je moguć u kratkom ili srednjem roku, ali nije održiv u dugom roku. U godini priliv strane akumulacije je iznosio 52% BDP-a. Vjerovatno da ovoliko visok priliv strane akumulacije nije optimalno iskorišćen, odnosno nije adekvatno usmjeravan i značajan dio se odlio u inostranstvo kroz uvoz potrošnih dobara, građevinskog materijala i ostalih investicionih dobara.

28 28 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Stoga možemo zaključiti da se dosadašnji razvoj crnogorske privrede bazirao na visokom prilivu kapitala iz inostranstva, zaduživanju i visokom nivou domaće potrošnje. Globalna finansijska kriza koja se pojavila u uslovima pregrijane domaće tražnje dovela je do velikog pada BDP-a (5,7% u godini), rasta broja nezaposlenih pojedinaca, sloma tržišta kapitala i ozbiljnih teškoća u pojedinim djelatnostima poput građevinarstva, bankarstva, metalske industrije i dr. Iako je glavni udar krize prošao, određene negativne posljedice će se osjećati i tokom godine. Glavni izazovi ekonomskog razvoja sa kojima će se suočiti Crna Gora u narednom periodu su: 1. Rastuća nelikvidnost privrede i rastući broj preduzeća čiji su računi u blokadi, 2. Prilagođavanje nivoa javne i privatne potrošnje realnim mogućnostima; 3. Visok nivo kredita koji kasne sa otplatom, pogoršanje kvaliteta aktive bankarskog sistema i oživljavanje kreditne aktivnosti; 4. Privlačenje visokog nivoa stranih investicija, 5. Nova uloga države i 6. Promjena modela rasta Djelatnosti Industrijska proizvodnja Tokom godine je zaustavljen negativan trend u kretanju industrijske proizvodnje iz i godine. Ostvaren je rast ukupne industrijske proizvodnje od 17,5%, najviše zbog rasta proizvodnje u sektoru vađenja ruda i kamena od 58,7% i sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 51,1%. Pad proizvodnje je ostvaren u sektoru prerađivačke industrije od 3%. Grafik 1.5 Industrijska proizvodnja U sektoru vađenja ruda i kamena oba podsektora su zabilježila rast proizvodnje: vađenje energetskih sirovina (96,1%), zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja kamenog uglja, lignita i treseta od 96,1% kao jedine oblasti ovog podsektora, i vađenje ostalih sirovina i materijala za 7,8%, najviše zbog rasta proizvodnje u oblasti vađenja ruda metala za 33,7%. U sektoru prerađivačke industrije koja čini 62,6% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je pad od 3% u odnosu na posmatrani period prethodne godine. Ipak evidentan je pozitivan pomak, obzirom da je u kriznoj godini taj pad bio čak 38,6%. Izvor: Monstat Pad je evidentiran u sedam od ukupno dvanaest podsektora industrijske proizvodnje, čiji udio iznosi 43,2% ukupne industrijske proizvodnje.

29 Realni sektor 29 Najveći pad zabilježen je u podsektoru proizvodnja kože i predmeta od kože za 76,9% i podsektoru proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa za 40,4%, zatim prerađivačka industrija ostala (23%), proizvodnja saobraćajnih sredstava (20,3%), proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (14,8%). Pad proizvodnje u podsektoru proizvodnje osnovnih metala i metalnih proizvoda od 14,7% je uslovljen problemima u oblasti proizvodnje osnovnih metala (-14%), što je posljedica niza problema u poslovanju KAP-a i Željezare u proteklom periodu. U toku godine, sprovođeni su programi restrukturiranja KAP-a, Željezare i Rudnika Boksita u cilju rješavanja problema viška radnika i poboljšanja tržišne perspektive ovih preduzeća. U oktobru je potpisan Ugovor o poravnanju između Vlade Crne Gore i kompanije CEAC (Central European Aluminium Company), čime je Vlada garantovala za kreditno zaduženje KAP-a u iznosu od 130 miliona eura i 5 miliona eura za socijalni program, kako bi se riješila pitanja zaduženosti KAP-a i izvršila optimizacija poslovanja. Rast proizvodnje u godini, u odnosu na godinu, zabilježen je u pet podsektora prerađivačke industrije čiji udio iznosi 19,4% ukupne industrijske proizvodnje, i to u podsektoru prerada drveta i proizvodi od drveta 4,5%, proizvodnja papira; izdavanje i štampanje 2,1%, proizvodnja hemijskih proizvoda i vlakana 9,3%, proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 31,2% i proizvodnja mašina i uređaja, ostala 53%. Grafik 1.6 Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100 Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

30 30 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 U sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode, koji učestvuje sa 33,5% u ukupnoj proizvodnji, zabilježen je rast od 51,1% u odnosu na godinu. Rekordnu proizvodnju su ostvarile HE Piva i Perućica, kao i Termoelektrana Pljevlja, što je i uticalo na značajan porast proizvodnje u ovom sektoru industrije. U cilju usklađivanja nacionalnog zakonodavstva u oblasti energetike sa zakonodavstvom Evropske unije u godini, usvojeni su Zakon o energetici i Zakon o energetskoj efikasnosti. Novim Zakonom o energetici se, između ostalog, uvodi i uređuje tržište gasa, podstiče korišćenje obnovljivih izvora energije definisanjem podsticajnih mjera za njihovo korišćenje i sl. Zakonom o energetskoj efikasnosti uređuje se način efikasnog korišćenja energije, mjere za poboljšanje energetske efikasnosti i druga pitanja od značaja za energetsku efikasnost. Na osnovu zahtjeva iz Zakona o energetskoj efikasnosti urađen je i Akcioni plan za energetsku efikasnost godine, u kojem su, između ostalih, Grafik 1.7 osnovni ciljevi: implementacija Zakona kompletiranjem regulatornog okvira, znatno poboljšanje Industrijska proizvodnja linearni trend kretanja statističkog sistema energetske efikasnosti, implementacija mjera za uštedu energije i dr. Tokom godine, predstavnici Ministarstva ekonomije su potpisali dva Ugovora o zakupu zemljišta i izgradnju vjetroelektrana na lokalitetu Možura opštine Ulcinj i Bar i lokalitetu Krnovo opštine Nikšić i Šavnik, čija je ukupna vrijednost blizu 150 miliona eura, a planira se realizacija projekta koji koriste biomasu i sunčevu energiju. Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG Grafik 1.8 Dolasci turista u godini Krizna godina je bila izuzetno kritična kad je industrijska proizvodnja u pitanju. Prateći kretanje industrijske proizvodnje (Grafik br.1.7) trend je izrazito opadajući i nelinearan u godini. Postepeni oporavak industrijske proizvodnje tokom godine pokazuje i blago uzlazna linija trenda, posebno u posljednjem kvartalu godine Turizam Izvor: Monstat Sektor turizma, uprkos svojoj otpornosti, nije mogao zanemariti negativne uticaje globalne ekonomske krize i pada potrošnje. Crnogorski turizam je pokazao fleksibilnost i konkurentnost, pa je ovaj sektor uspio ostvariti dobre turističke rezultate u godini, posebno kada je broj noćenja u pitanju, koji je veći i od rekordnog broja ostvarenog tokom godine. Prema podacima Monstata, Crnu Goru je tokom godine

31 Realni sektor 31 posjetilo hiljade turista, što je za 4,6% više nego u godini, pri čemu se broj dolazaka stranih turista povećao za 4,2%, a domaćih za 7%. Grafik 1.9 Struktura dolazaka turista po mjestima u godini, u % U strukturi dolazaka stranih turista, najzastupljeniji su bili turisti iz: Rusije (11,9%), Francuske (3,3%), Italije (3,2%) i turisti iz susjednih država: Srbije (24,9%), Bosne i Hercegovine (8,2%), Kosova (3,9%) i Albanije (3%). Primorska mjesta su bila najposjećenija sa 89,5% u ukupno ostvarenim dolascima, što predstavlja povećanje od 4,5% u odnosu na prethodnu godinu. Povećan je i broj posjeta glavnom gradu za 10,2%, u planinskim mjestima za 13,1%, dok se broj dolazaka u ostalim turističkim mjestima smanjio za 11,8% u odnosu na dolaske iz prethodne godine. Tokom godine, ostvareno je 7.964,9 hiljada noćenja što je za 5,5% više u poređenju sa prethodnom godinom. Od ukupnog broja noćenja domaći turisti su ostvarili 987 hiljada noćenja, što je za 15,3% više nego u godini, dok su strani turisti ostvarili 6.977,9 hiljada noćenja, što predstavlja rast od 4,2%. U ukupno ostvarenim noćenjima 96% se odnosilo na primorska mjesta, dok su planinska mjesta zastupljena sa 1,5%, glavni grad sa 1,4%, a ostala turistička mjesta sa 1,1%. Veći broj noćenja u godini, u odnosu na prethodnu godinu, ostvarili su turisti iz: Rusije (14,9%), Ukrajine (87,2%), Francuske (20,6%), Njemačke (38,2%), Velike Britanije (45,3%), kao i iz susjednih zemalja: Kosova (40,3%), Slovenije (25,3%), Makedonije (6,1%), Hrvatske (10,6%). Izvor: Monstat Grafik 1.10 Noćenje turista u godini Izvor: Monstat U godini nastavljeno je s nizom sajamskih nastupa i prezentacija na svjetskim tržištima i tržištima regiona. Nastavljena je i promotivna kampanja putem elektronskih medija u inostranstvu (CNN, Euronews, BBC, Travel Channel), kao i u regionu. U sklopu zajedničkih promotivnih aktivnosti, Nacionalne turističke organizacije Slovenije, Srbije i Crne Gore su prvi put zajedno nastupile na sajmu Kanku Tabihaku 2010 koji se održao 27. i 28. marta godine u Osaki. Za ovu sajamsku priliku urađena je posebna zajednička brošura turističke ponude Slovenije, Srbije i Crne Gore na japanskom jeziku, koja promoviše turističku ponudu tri države. Ovako regionalno povezivanje je od značaja, posebno kad se radi o promotivnim nastupima na udaljenim vanevropskim tržištima.

32 32 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Tabela 1.3 Prezentacija Crne Gore na međunarodnim sajmovima u godini Sajamske prezentacije Conventa Ljubljana IMTM Tel Aviv Metubes-Budva IFT-Beograd UTAZAS Budimpešta ITB-Berlin MITT-Moskva TUR Geteborg RDA-Keln Top Resa-Pariz ATWS Škotska ZEPS Zenica WTM-London EIBTM-Barselona Termin održavanja januar februar februar februar mart mart mart mart jul septembar oktobar oktobar novembar 30. novembar 02. decembar Izvor: Ministarstvo turizma Boks 1.4 Oporavak sektora turizma i kretanje po regionima Međunarodni turizam je ostvario viši od očekivanog rasta u godini. Dolasci stranih turista, prema preliminarnim procjenama UNWTO-a, povećani su za približno 7%, u odnosu na godinu i za 2,4% više od predkriznog rekorda dostignutog u godini. Brzina oporavka je bila različitog inteziteta i različita od regije do regije. Grafik 1 Rast međunarodnih dolazaka turista po reionima, u % * Preliminarni podaci Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) Kao odraz ekonomskih uslova, oporavak je bio posebno izražen u zemljama u razvoju, gdje je broj dolazaka povećan za 8%, za razliku od razvijenih zemalja gdje je ostvaren rast od 5% u odnosu na prethodnu godinu. Svi svjetski regioni su zabilježili porast dolazaka, što se može vidjeti iz grafika br.1. U regionu Azije i Pacifika zabilježen je novi rekord dolazaka turista, od oko 204 miliona u godini, što predstavlja rast od 13% u odnosu na godinu. Rast dolazaka u Americi iznosio je 8%, a porast od 6% zabilježen u regionu Afrike potpomognut je održavanjem

33 Realni sektor 33 svjetskog fudbalskog prvenstva u Južnoj Africi. Najmanji rast je zabilježen u Evropi (3%), koja je najviše pogođena finansijskom krizom. Broj dolazaka u Crnoj Gori iznad je Evropskog prosjeka i iznosio je 4,6%, dok je broj noćenja u godini bio viši za 5,5%. Nastavak pozitivnih trendova u sektoru turizma očekuju se i u godini, ali nešto umjerenijim intezitetom. UNWTO prognozira rast dolazaka stra nih turista u rasponu od 4% do 5%, što je nešto više iznad višegodišnjeg prosjeka (4%), što se može vidjeti iz grafika br.2. Od zemalja u razvoju, posebno Azije, Pacifika i Srednjeg Istoka, očekuje se da će nastaviti da predvode rast sektora turizma, dok su u razvijenim zemljama, glavni izazovi projektovanog rasta povezani sa stanjem ukupne ekonomije, uključujući visoku nezaposlenost i slabo povjerenje potrošača. Oporavak turizma tokom godine potvrđuje otpornost i fleksibilnost ovog sektora koji bi, u narednom periodu, mogao biti pokretač u kreiranju novih radnih mjesta i pokretač ukupnog ekonomskog rasta. Grafik 2 Međunarodni dolasci promjene u odnosu na prethodnu godinu i predviđanje za 2011, u % * Preliminarni podaci Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) Tokom godine, nastavljene su aktivnosti u cilju realizacije projekta Planinarenje i biciklizam. Postavljena je signalizacija u skladu sa definisanim standardima na jednoj biciklističkoj stazi u dužini od oko 500 km, a zaokružen je pravni okvir projekta i uveden standard za smještajne kapacitete Montenegro Bed & Bike, koga je dobilo oko 20 objekata. U cilju promovisanja ovog projekta izdat je Priručnik za razvoj planinarenja i biciklizma u Crnoj Gori koji je, prije svega, namijenjen institucijama lokalnih samouprava, lokalnim i regionalnim turističkim organizacijama i udruženjima koja žele da poboljšaju kvalitet u ovoj vrsti turističke ponude. Krajem novembra je potpisan Memorandum o izgradnji visokokvalitetnih kamp odmarališta u Nacionalnim parkovima, između Ministarstva turizma, JP Nacionalni parkovi i Regionalne kancelarije Njemačkog društva za tehničku saradnju, u cilju realizacije Projekta 5 u 5. Ovaj projekat podrazumijeva izgradnju pet visokokvaltetnih kamp-odmarališta u pet nacionalnih parkova na Skadarskom jezeru, Lovćenu, Biogradskoj gori, Durmitoru i Prokletijama. Početak izgradnje predviđen je za mart godine, a završetak u junu i ovo bi trebao biti novitet u turističkoj ponudi Crne Gore. Realizacija Projekta omogućiće: povezivanje sa projek-

34 34 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 tom Planinarenje i biciklizam, promociju nacionalnih parkova i turističke ponude, povećanje broja turista i povećanje prihoda lokalnim samoupravama kroz naplatu boravišne takse i poreza na promet, kao i otvaranje novih radnih mjesta. U svrhu poboljšanja kvaliteta obrazovanja i obuke u sektoru turizma i ugostiteljstva u godini, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Institut za stručno obrazovanje i lično usavršavanje BEST iz Beča razvili su međunarodni projekat MONtour za razvoj i implementaciju novog pristupa stručnom osposobljavanju u sektoru turizma Crne Gore. Projekat je posebno usmjeren na uspostavljanje novih modela i pristupa za osposobljavanje u poslovima, istaknutim od strane Crnogorskog turističkog udruženja. Usvojen je i novi Zakon o turizmu ( sl. list Crne Gore, br. 61/10) kojim se definiše niz novih instituta koji doprinose smanjenju sive ekonomije i jačanju inspekcijskog nadzora. Zakonom se podstiče razvoj održivog turizma i na moderan način reguliše turistička i ugostiteljska djelatnost. Tokom godine, crnogorski turizam je ostvario najveći napredak po indeksu konkurentnosti turizma i putovanja, od svih zemalja obuhvaćenih izvještajem Svjetskog ekonomskog foruma (The Travel & Tourism Competitiveness Report 2011). Crna Gora je napredovala za 16 mjesta, u odnosu na predhodni izvještaj i zauzela 36. mjesto, od 139. zemalja na listi. Inače indeks konkurentnosti (The Travel & Tourism Competitiveness Index) se sastoji od tri podindeksa sa 14 stavki (regulativa, održivost okruženja, zdravlje i higijena, turistička i vazdušna infrastruktura, cjenovna konkurentnost, ljudski resursi, prirodni izvori i sl.) i ustanovljen je kao mjera faktora i politike koji utiču na razvoj sektora turizma u različitim zemljama. U posljednjem izvještaju je istaknuta značajna posvećenost razvoju turizma i putovanja, gdje Crna Gora zauzima sedmu poziciju. Međutim, iako je turistička infrastruktura dobro ocijenjena (25. pozicija u izvještaju), putna infrastruktura mora biti unaprijeđena u cilju jačanja konkurentnosti u toj oblasti (Crna Gora zauzima 109. mjesto u izvještaju). U tabeli br. 1.4 dato je rangiranje pojedinih zemalja obuhvaćenih ovim izvještajem. Tabela 1.4 Rangiranje izabranih zemalja po indeksu kompetitivnosti turizma i putovanja Zemlje Rejting konkurentnosti putovanja i turizma promjene 2011/2009 Kipar Malta Slovenija Hrvatska bez promjene Crna Gora Bugarska Turska Slovačka Rumunija Albanija Makedonija Srbija BiH Izvor: WEF (World Economic Forum) 2011.

35 Realni sektor 35 Ostvarenju pozitivnih trendova u crnogorskom turizmu doprinijelo je niz faktora: intenzivna promotivna kampanja na inostranim tržištima, ulazak svjetskih brendova na naše tržište, unapređenje saobraćajne dostupnosti čarter letovima, promovisanje nautičkog turizma, sve veća zainteresovanost za planinski turizam, intenziviranje promocije seoskog turizma i turizma orjentisanog na prirodu, kao i niz drugih pogodnosti kojima raspolaže Crna Gora. Ipak i pored pozitivnih pokazatelja, postoje problemi koji su kontinuirano prisutni u crnogorskom turizmu poput nedovoljnog broja parking mjesta, problema čistoće i odlaganja otpada, saobraćajnih gužvi tokom sezone, pretrpanosti plaža i sl. S obzirom na prirodni potencijal kojim raspolaže Crna Gora, neophodno je raditi na diverzifikaciji ponude, čija se valorizacija može očekivati u narednim godinama, a istovremeno raditi na poboljšanju kvaliteta usluga uz stvaranje kvalitetnog menadžmenta u hotelskim kapacitetima i turističkim preduzećima Šumarstvo U toku godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno m³ šumskih sortimenata, što je za 18,4% više nego u istom periodu prošle godine. U okviru projekta Nacionalne inventure šuma izvršeno je prikupljanje informacija o stanju šumskog bogatstva u Crnoj Gori. Sa prikupljanjem podataka se krenulo početkom maja godine i terenski rad je završen krajem novembra godine, a prikupljeni podaci će, nakon statističke obrade, predstavljati bazu za dalju analizu stanja šumskog fonda. Baza podataka će biti jedan od osnova za razvoj šumarske nauke i prakse, optimalno višefunkcionalno gazdovanje državnim i privatnim šumama, kao i Nacionalnim parkovima. Novi Zakon o šumama usvojen je u decembru godine, urađen uz podršku međunarodnih organizacija (SNV-a i FODEMO projekta), između ostalog, ima za cilj da obezbjedi održivi razvoj šumarstva, drvne industrije i ostalih privrednih grana vezanih za šume i šumarstvo, kao i da doprinosi održivom razvoju ruralnih područja. Grafik 1.11 Proizvodnja šumskih sortimenata Izvor: Monstat U februaru godine, održan je Prvi crnogorski šumarski forum koji je imao za cilj aktivno učešće svih zainteresovanih strana u procesima reforme sektora šumarstva Građevinarstvo Prema preliminarnim podacima Monstata, ukupna vrijednost izvršenih građevinskih radova tokom godine iznosila je 255,6 miliona eura i bila je viša za 13,1% u odnosu na isti period prethodne godine, a mje-

36 36 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 rena efektivnim časovima rada smanjena je za 0,8 %. Vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 51,1 milion eura, što je za 9,1% više nego u istom periodu prethodne godine, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 99,8 miliona, odnosno 5,7% više u odnosu na isti period prethodne godine. Građevinarstvo je u prvom kvartalu ostvarilo izuzetno nizak nivo aktivnosti, koji je u naredna tri kvartala godine postepeno rastao. U godini Vlada Crne Gore započela je Projekat 1000 plus stanova, čiji glavni cilj je da omogući građanima Crne Gore da na prihvatljiv način riješe stambeno pitanje. Sredstva za realizaciju Projekta su obezbijeđena kroz kreditni aranžman Banke za razvoj Savjeta Evrope i domaćih komercijalnih banaka. Pošto u godini Projekat 1000 plus nije u potpunosti realizovan, s njegovom realizacijom se nastavilo i početkom godine. Građevinarstvo je sektor koji je postepeno povećao svoje učešće u BDP-u sa 3% koliko je imao u godini, na 5,4% u godini. Stoga je u cilju stvaranja što boljih uslova razvoja ovog sektora urađena Strategija razvoja građevinarstva u Crnoj Gori do godine, koja je usvojena od strane Vlade Crne Gore u novembru godine. Grafik 1.12 Građevinska aktivnost Izvor: Monstat Saobraćaj Prema podacima Monstata, u godini, u drumskom saobraćaju prevezeno je 20,7% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine, dok je prevoz robe u drumskom saobraćaju smanjen za 7,1%. U godini završen je jedan od najznačajnijih projekata, izgradnja magistralnog puta Risan Žabljak čija je dužina 145 km, a vrijednost radova je iznosila oko 110 miliona eura. Ovaj put je od velikog značaja za povezivanje primorskog i kontinentalnog turističkog područja, a naročito za integraciju sva tri regiona u Crnoj Gori. Prevoz putnika željeznicom smanjen je za 8,6% (mjereno putničkim kilometrima), dok je prevoz robe povećan za 49,9% (mjereno tonskim kilometrima).

37 Realni sektor 37 U novembru je potpisan Ugovor o kreditu između predstavnika Željezničkog prevoza Crne Gore i EBRD-a, u vrijednosti od 13,55 miliona namijenjen za modernizaciju i podršku reforme željezničkog sektora. Dogovorena je i Njemačka tehnička pomoć u pripremi aktivnosti na institucionalnom jačanju preduzeća, dok će Posebni fond akcionara EBRD obezbijediti sredstva za pomoć u nabavci. Tokom godine, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je ukupno 1.205,5 hiljada putnika, što je za 26% više nego u godini. U ovom segmentu saobraćaja je izražena sezonska komponenta i dinamičniji rast prevoza putnika u periodu ljetnje turističke sezone, tako je i najveći broj prevezenih putnika bio u periodu jun septembar (u prosjeku mjesečno putnika). U godini, u vazdušnom saobraćaju, prevezeno je 46,1% više roba u odnosu na prethodnu godinu. U pomorskom saobraćaju prevoz robe (mjeren tonskim miljama), u toku godine, smanjen je za 12,4% u odnosu na isti period prethodne godine. Ukupni promet u lukama iznosio je 1.758,7 hiljada tona, što je za 18,7% više od ukupno ostvarenog prometa iz prethodne godine. U strukturi ukupnog prometa na izvoz se odnosilo 47,5% i on je povećan za 36,1%, dok se na uvoz odnosilo 45,4% i on je smanjen za 3,7%. Grafik 1.13 Prevoz putnika u drumskom saobraćaju Izvor: Monstat Grafik 1.14 Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju 1.3. Cijene Inflacija mjerena potrošačkim cijenama na kraju godine iznosila je 0,7% i to je ujedno najniža stopa inflacije ikada zabilježena u Crnoj Gori, bilo da je mjerena preko cijena na malo ili preko troškova života. Izvor: Monstat Godišnja stopa inflacije u Crnoj Gori je od početka godine, izuzev u julu, bila niža od 1%, s tim da je jedino u avgustu imala negativan predznak (-0,1%). Najviši međugodišnji rast je, pored julskog, zabilježen u januaru i novembru i iznosio je 0,8%. Cijene u kategoriji hrana i bezalkoholna pića su ostvarile rast od 2% na godišnjem nivou. U okviru ove kategorije, u odnosu na prethodnu godinu, smanjene su cijene proizvoda iz grupe mlijeko, sir i jaja za 3,5%,

38 38 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 ribe za 4,6%, dok su rasle cijene iz grupe ulja i masti za 19,7%, voća 7,6%, povrća 7,9%, cijene iz grupe hljeb i žitarice za 1,3% i bezalkoholna pića za 5,1%. Cijene iz kategorije prevoz su zabilježile rast od 6%, najviše zbog rasta cijena goriva i maziva od 13%, dok su cijene iz kategorije zdravstvo porasle za 5%, zbog rasta cijena vanbolničkih usluga za 13,9% i farmaceutskih proizvoda za 1,5%. Rast od 2,1% ostvarile su cijene iz kategorije restorani i hoteli, zbog rasta cijena ugostiteljskih usluga za 2,4%. Cijene iz kategorije pokućstvo i oprema za kuću rasle su 1%, zbog većih cijena dobara i usluga za redovno održavanje (2,7%), kao i cijena kućnih aparata (0,7%). Nešto niži rast cijena na godišnjem nivou je zabilježen u kategorijama odjeća i obuća (0,3%), obrazovanje (0,1%) i ostala dobra i usluge (0,7%). Najveći pad cijena je zabilježen u kategoriji stanovanje (-7,5%), najviše zbog niže cijene električne energije za 11,3% (korekcija cijene iz januara godine) i niže cijene rente naknade za stanovanje za 13,8% (proizvod uveden u potrošačku korpu od januara Grafik godine). Sniženje cijena je evidentirano i u Stopa potrošačkih cijena i bazne inflacije (godišnja promjena) okviru kategorije alkoholna pića i duvan (-1%) zbog pada cijena alkoholnih pića (-2,3%), dok su cijene kategorije kultura i rekreacija snižene za 2,2%, najviše zbog pada cijena iz grupe audio, vizuelna i fotografska oprema za 8% i cijena iz grupe novine i časopisi i papirna konfekcija za 1%. Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG Grafik 1.16 Potrošačke cijene Izvor: Monstat Godišnja stopa bazne inflacije u decembru je iznosila 0,41% i bila je niža za 0,33 p.p. od ukupne godišnje inflacije. Tokom godine (izuzimajući avgust i novembar) godišnja stopa bazne inflacije je bila niža od ukupne inflacije, i imala je negativan predznak u prvih pet mjeseci, kao i u julu. Godišnja stopa bazne inflacije je imala kontinuiran pad od polovine godine do avgusta godine, kada počinje rasti i u avgustu je veća od ukupne inflacije za 0,18 p.p. Povećanje cijena pojedinih proizvoda iz korpe bazne inflacije su uticali da se godišnja stopa bazne inflacije, nakon značajnijeg udaljavanja (tokom posljednjeg kvartala godine i prvih sedam mjeseci godine), ponovo primakne trendu ukupne godišnje inflacije što se može vidjeti na grafiku br Posmatrano na mjesečnom nivou potrošačke cijene su najveći rast zabilježile u martu (0,4%), dok je pad cijena zabilježen u januaru (-0,3%), maju (-0,1%) i junu (-0,4%). Najveći doprinos ukupnoj godišnjoj stopi dale su cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića od 0,7%. Doprinos od 0,3% imale su cijene grupe povrća i grupe ulja i masti, grupe voća 0,2 dok su cijene mlijeka, sira i jaja

39 Realni sektor 39 ostvarile negativan doprinos od -0,3%. Visok doprinos kategorije prevoz od 0,7%, anuliran je negativnim doprinosom kategorije stanovanje od -1%. 2 Tabela 1.5 Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji Ponderi XII 10/XII 09 stopa rasta doprinos učešće u uk. Inflaciji UKUPNO Hrana i bezalkoholna pića Alkoholna pića i duvan Odjeća i obuća Stanovanje Pokućstvo i oprema za kuću Zdravlje Prevoz Komunikacije Kultura i rekreacija Obrazovanje Restorani i hoteli Ostala dobra i usluge Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG Boks 1.5 Inflacija u Crnoj Gori doprinos pojedinih grupa prehrambenih proizvoda ukupnoj inflaciji Prema posljednjem izvještaju UN ove organizacije za hranu i poljoprivredu, godina bi mogla biti godina prehrambene krize. Naime, nepovoljni klimatski uslovi i povećana tražnja hrane s brzorastućih tržišta će uticati na rast cijene hrane, pogotovo osnovnih namirnica (pšenica, kukuruz, šećer). Kako ove namirnice predstavljaju osnov za niz drugih proizvoda, to bi njihovo povećanje izazvalo povećanje cijene velikog broja proizvoda domino efekat. Kada je cijena šećera u pitanju, ona je u Crnoj Gori u godini zabilježila rast od 33,5% što je uz cijenu ulja (30,5%) najveći evidentirani rast nekog prehrambenog proizvoda, ako se izuzmu pojedini poljoprivredni proizvodi, čije cijene su podložne fluktuacijama i zbog samog sezonskog karaktera. Od prikazanih deset grupa prehrambenih proizvoda, na kraju godine, tri su imale negativan doprinos u ukupnoj stopi inflacije i to mlijeko, sir i jaja (-0,32%), riba (-0,05) i ostali prehrambeni proizvodi (-0,004%). Sve ostale grupe su ostvarile pozitivan rast. Očekivani rast cijena hrane na globalnom nivou će svakako uticati na povećanje cijena hrane u Crnoj Gori. 2 Napominjemo da se kod pojedinih kategorija u tabeli br.1.5 evidentira učešće u ukupnoj inflaciji, ali ne i doprinos, a razlog su neznatna procentna promjena (ili niži ponder) pa se u koloni doprinos podatak pojavljuje tek na trećoj decimali.

40 40 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Grafik 1 Doprinos godišnjoj inflaciji pojedinih grupa iz kategorije hrana i bezalkoholna pića Grafik 1.17 Cijene nafte, mjesečna stopa rasta Izvor: Monstat i Montly Oil Market Reports, OPEC Cijene tečnih goriva i maziva u Crnoj Gori, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, su zabilježile rast na godišnjem nivou od 13%. Cijena referentne korpe OPEC-a je u godini, u prosjeku iznosila 77,45 usd/ barel, što je 26,8% više u odnosu na prosječnu cijenu iz godine. U decembru je prosječna mjesečna cijena referentne korpe OPEC-a iznosila 88,56 usd/barel, što predstavlja najveću cijenu od septembra godine, kada je iznosila 96,85 usd/barel. Prosječna cijena brenta u ovoj godini je bila 79,6 usd/barel, što je za 29,1% više u odnosu na prosječnu cijenu iz prethodne godine. U izvještaju OPEC-a se navodi da će nastavak globalnog ekonomskog oporavka imati značajan uticaj na kretanje tražnje za naftom, a time i na njenu cijenu. Na kretanje cijene nafte uticaće i politička situacija u pojedinim zemljama izvoznicama nafte. Porastu cijena pred kraj godine, doprinijele su i iznimno niske temperature u SAD-u i Sjevernoj Evropi što je uzrokovalo veću tražnju za ovim proizvodom.

41 Realni sektor 41 Boks 1.6 Inflacija: poređenje sa zemljama okruženja, EMU i EU27 Tabela 1 Godišnja stopa inflacije (u%) Zemlje XII 09/ XII 08. XII 10/XII 09. Srbija 6,6 10,3 Crna Gora 1,5 0,7 Hrvatska 1,9 1,8 Makedonija -1,6 3,0 Slovenija 2,1 2,2 Bosna i Hercegovina 0,0 3,1 EU-27 1,5 2,6 EMU-euro zona 0,9 2,2 Izvori: Zavodi za statistiku i Eurostat Grafik 1 Godišnja stopa - inflacija i izabrane kategorije (u%) Izvori: Zavodi za statistiku Nakon značajnijeg pada inflacije u godini, u većini zemalja inflacija je tokom godine bila u porastu. U tabeli broj 1. dati su podaci za izabrane zemlje regiona, kao i podaci za zemlje EU 27 i Eurozone. Komponente, u Eurozoni, koje su u odnosu na prethodnu godinu ostvarile osjetan rast su transport i stanovanje sa godišnjom stopom od 5,2%, odnosno 3,8%. Ukupnu inflaciju u godini, u zemljama okruženja, uglavnom su opredjeljivale cijene iz četiri osnovne kategorije: transport, stanovanje, hrana i bezalkoholna pića, i alkoholna pića i duvan (prikazano na Grafiku br.1). Cijene transporta su najveći rast zabilježile u Srbiji (9,5%), Hrvatskoj (6,6%), Bosni i Hercegovini (5,4%), Makedoniji (3,6%), dok je taj rast u Crnoj Gori iznosio 6%. Izuzetno visok rast cijena na godišnjem nivou u ovim zemljama je zabilježen i u kategoriji stanovanje, pa je tako rast u Srbiji iznosio 13,8%, Makedoniji 5,7%, Hrvatskoj 5%, Bosni i Hercegovini 2,5%, dok je u Crnoj Gori zabilježen pad cijena ove kategorije od 7,5%. Najveći rast cijena hrane i bezalkoholnih pića je zabilježen u Srbiji (10,7%), dok je taj rast u Hrvatskoj iznosio 0,9%. Cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan su najviše rasle u Srbiji (15,4%), Bosni i Hercegovini (11,9%), Hrvatskoj (3,8%), Makedoniji (0,7%), dok je u Crnoj Gori registrovan pad od 1%.

42 42 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Grafik 1.18 Cijene proizvođača industrijskih proizvoda Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su u godini zabilježile rast od 0,4%. U sektoru prerađivačke industrije cijene su porasle za 5,3%, dok su u sektoru vađenja rude i kamena cijene opale za 15,3%, a u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode cijene su opale za 8,6%. Izvor: Monstat Kreiranje Fan Chart-a CPICG za godinu Fan chart inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distribucije vjerovatnoća prognoze kretanja inflacione stope, izražene preko indeksa potrošačkih cijena (CPICG 3 ). U tom pravcu, umjesto određivanja konkretnih tačaka, Fan Chart-om se preko distribucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha Fan Chart-a je upravo da ukaže i uzme u obzir neizvijesnost koja postoji u realnim tokovima ekonomije, a koji se posljedično reflektuju u kretanju stope inflacije (rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljnotrgovinskog deficita). Fan Chart Crne Gore za godinu je baziran na tri procijenjena sastavna dijela: 1. Vrijednosti centralne projekcije - vrijednosti centralne projekcije Fan Chart-a izvedene su iz ARI- MA modela kao i koristeći Tramo/Seats simulaciju radi dobijanja što efikasnijeg modela. 2. Nivo neizvijesnosti nivo neizvijesnosti određuje širinu Fan Chart-a. Koeficijenti nivoa neizvijesnosti dobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih (očekivano povećanje cijena električne energije) i eksternih šokova (kretanje cijena nafte i hrane) koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom godine. 3. Zakrivljenost Fan Chart-a na osnovu nivoa zakrivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chart se prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije precijenile ili potcijenile kretanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicija srednje vrijednosti distribucije inflacije. Centralna projekcija Fan Charta -ARIMA model za godinu U cilju izrade Fan Chart-a, razvijen je ARIMA (Autoregresivni Integrisani Model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa potrošačkih cijena (Consumer price index) 4. ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci), pri čemu je napravljena iteracija od 412 ARIMA modela, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvaliteta dijagnostike. 3 Consumer Price Index 4 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 Prognoziranje inflacije: Empirijsko istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za godinu-primjena ARIMA modela.

43 Realni sektor 43 Odabrani ARIMA model, ARIMA (5,1,5) 5 ima dovoljan nivo pouzdanosti za potrebe prognoze. Po prvi put je za potrebe projekcije korišćena vremenska serija Indeksa potrošačkih cijena, koja će nadalje biti osnov za projektovanje kretanja inflacije. Na osnovu Tramo/Seats 6 procedure idetnifikovano je sedam tački preloma (upotrijebljen je Chow Test za identifikaciju) u dosadašnjoj seriji, koji odgovaraju značajnoj promjeni u strukturi inflacije, od do kraja godine, koji su ARIMA modelu obuhvaćeni kroz dummy varijable. Rezultat projekcije ARIMA model je upoređen sa vrijednostima projektovanih vrijednosti Tramo/Seats procedurom koji su pokazali značajan nivo kompatibilnosti. Vrijednosti projekcija na mjesečnom nivou su iskorišćene za vrijednosti centralne projekcije Fan Charta indeksa potrošačkih cijena za godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modul distribucije, odnosno vrijednosti sa najvećom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije. Grafik 1.19 Projekcija indeksa potrošačkih cijena Crne Gore za godine Izvor: CBCG, ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresibnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu. 6 Tramo program predstavlja program za procjenu i projektovanje modela (uglavnom ARIMA), koji imaju problema sa nedostajućim podacima, greškama u podacima i postojanjem velikog broja ekstremnih podataka u vremenskim serijama. SEATS program se koristi za ekstrakciju elemenata vremenskih serija koje se ne mogu direktno izdvojiti, izdvajajući ove elemente poput trenda, sezone, ciklusa, postojanja uskršnjeg ili božićnog efekta, što omogućava bolju analizu i projekciju ARIMA modela. (Za više detalja pogledati priručnik Tramo and Seats (Gómez and. Maravall, 1996).

44 44 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Srednja vrijednost dobijenog modela je 2,1 dok zakrivljenost varira u rasponu od -0,2 i 1,6, a vrijednosti standardnih devijacija iznose σ2=0,15 odnosno σ1=0,48. To, kao i u protekle dvije godine, ukazuje da je centralni raspon smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno, da je odgovarajući raspon neizvijesnosti koncentrisan prema višim nivoima inflacije, koja se na grafiku reflektuje kroz deblji raspon koji je skoncentrisan iznad centralnog najcrvenijeg raspona. Fan Chart-om je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najtamnijem dijelu Fan Charta, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće 7. Fan Chart ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnost tokom vremena raste, to Fan Chart postaje sve širi. Fan Chart inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modela kao i Tramo/Seats simulaciji za godinu, pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa potrošačkih cijena, od februara kretati u intervalu od 1,94% do 5%. Naime, sa rastom vremenskog horizonta za projektovanje, raste i neizvijesnost, a samim tim se širi i raspon prognoze. Za kraj godine, sa rasponom vjerovatnoće od 90%, pretpostavka je da će se inflacija kretati u rasponu 3,26%-4,8%. Centralna projekcija Fan Charta koja se odnosi na najtamniji dio istog, predstavlja raspon vjerovatnoće od 10%. Za kraj godine, sa rasponom vjerovatnoće od 10%, pretpostavka je da će se inflacija kretati u rasponu 2,9%-3,9%. Pretpostavke koje su uzimane u obzir prilikom prognoze inflacije: 1. Cijena nafte i naftnih derivata ne prelaze 25% cijene iz decembra godine; 2. Cijena aluminijuma ne raste više od 15% cijene iz decembra godine; 3. Cijene nekretnina rastu do 5% u odnosu na posljednji kvartal 2010; 4. Rast nivoa realnih zarada do 4%; 5. Rast cijena prehrambenih proizvoda ne prelazi 10% u ovoj godini u odnosu na decembar 2010; 6. Neće biti značajnijih korekcije rasta poreza i akciza. Odstupanje nekod od ovih parametara bi zahtijevalo i korekciju prognoze. Ekspertska procjena Imajući u vidu nedovoljan nivo pouzdanosti statističkih podataka, nedovoljno dugačke vremenske serije, kao i često prisustvo šokova, CBCG modelsku procjenu dopunjava i sa ekspertskom procjenom kretanja inflacije. Nivo agregatne tražnje u četvrtom kvartalu godine je bio viši u odnosu na prethodni kvartal, kao i u poređenju sa IV kvartalom prethodne godine. Rast agregatne tražnje će svakako vršiti pritisak na rast inflacije. 7 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim, ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcije ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti. (Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), The Inflation Report projections: Understanding the Fan Chart, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp )

45 Realni sektor 45 S druge strane, nivo ponude je u porastu. Prema procjenama, BDP je u prethodnoj godini porastao za oko 2%, a u godini se očekuje rast oko 3%. To znači da će rast proizvodnje s druge strane djelovati antiinflatorno, ali je rast agregatne tražnje viši od nivoa rasta BDP-a. Treba imati u vidu da se ove godine očekuje rast inflacije na globalnom nivou, kao rezultat očekivanog rasta cijena hrane, energenata 8 i kao rezultat primjene ekspanzivnih mjera tokom Globalne finansijske krize. Stoga je ECB već najavila zaoštravanje monetarne politike. S obzirom na to da je Crna Gora mala i visoko otvorena ekonomija na nju se neizbježno prenose svi eksterni cjenovni šokovi. Takođe, treba imati u vidu da je u regionu došlo do rasta inflacije u godini i da se taj efekat sa određenim zakašnjenjem može očekivati u Crnoj Gori u godini. Konjunkturni indikator CBCG ukazuje na očekivani rast inflacije u godini. Najveći broj banaka očekuje inflaciju u rasponu od 3% do 5%. Model prognoze inflacije je, sa vjerovatnoćom od 90%, prognozirao da će se ona u godini kretati u rasponu od 1,94% do 5%. Međutim, treba imati u vidu sve napomene o nesavršenosti ekonometrijskog predviđanja stope inflacije u Crnoj Gori. Iz svega navedenog možemo izraziti naša očekivanja (ekspertska procjena) da će stopa inflacije u godini biti u intervalu od 3,50% do 5,75%. Zbog visokog stepena neizvijesnosti urađena je asimetrična projekcija, koja ima veći interval fluktuacije u rasponu od realistične do pesimističke procjene. Usljed ove neizvjesnosti i transmisije negativnih šokova sa međunarodnog tržišta ovu procjenu treba prihvatiti sa određenom dozom rezerve. Tabela 1.6 Procjena stope inflacije Opitimistička procjena Realistična procjena Pesimistička procjena 3,50% 4,50% 5,75% Pretpostavke na kojima se bazira ova procjena su iste kao i pretpostavke na kojima se bazirala modelska procjena Tržište rada Broj zaposlenih u godini, u prosjeku, iznosio je , i bio je niži za 7,1% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini. Ukupan broj zaposlenih na kraju godine iznosio je , i bio je niži za 7,2% u odnosu na broj zaposlenih na kraju decembra godine. Pad broja zaposlenih koji je posebno izražen u aprilu u odnosu na prethodni mjesec (7,6%) dobrim je dijelom, osim smanjenja broja zaposlenih u metalskom kompleksu (KAP, Boksiti, Željezara), rezultat i metodološke promjene evidencije o broju zaposlenih. Naime, od aprila godine podaci o godišnjem i mjesečnom broju zaposlenih 9 dobijaju se na bazi evidencije Centralnog registra Poreske uprave (CRPO). 8 Pogoršana politička situacija u nekim zemljama, krupnim proizvođačima nafte, mogla bi uticati na dodatni rast cijena nafte. 9 Prethodno su podaci dobijani na osnovu evidencije koji su vodili Fond Penzijskog invalidskog osiguranja i Fond zdravstva, uz redovno mjesečno istraživanje Monstat-a o zaposlenim i zaradama zaposlenih.

46 46 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Pod uticajem krize došlo je do značajnog smanjenja broja zaposlenih u metalskom kompleksu, a na kretanje broja zaposlenih uticala je i odluka Vlade Crne Gore iz godine, kojom je ograničeno zapošljavanje u javnom sektoru. U martu godine, usvojen je Zakon o zapošljavanju, koji bi trebalo da utiče na poboljšanje kvaliteta ponude radne snage na tržištu. Međutim, zbog ekonomske krize, smanjen je obim sredstava namijenjen aktivnim mjerama tržišta rada (u godini bilo je namijenjeno 10,999 mil. eura, a u godini 12,219 mil. eura). Grafik 1.20 Broj zaposlenih Izvor: Monstat Grafik 1.21 Zaposleni po djelatnostima Izvor: Monstat Prosječan broj zaposlenih je povećan samo u četiri od ukupno petnaest sektora u godini. Porast je evidentiran u sektoru trgovine za 2,2%, finansijskom posredovanju 5,6%, drugim komunalnim i ličnim uslugama za 14,6% i sektoru poslovi s nekretninama, iznajmljivanje za 25,9%. Najveći pad zaposlenih evidentiran je u sektoru vađenja ruda i kamena za 26,6%, prerađivačkoj industriji 24,1%, sektoru hoteli i restorani za 21,3%, građevinarstvu 20,9%, proizvodnji električne enrgije, gasa i vode 19,9% i dr. Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju godine, bilo je nezaposlenih lica, što je za 6,4% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u godini, u prosjeku je iznosio , ili 12,3% više nego u istom periodu prethodne godine. Rast nezaposlenosti, koji je započeo u posljednjem kvartalu godine, nastavljen je tokom prva četiri mjeseca godine. Od maja do kraja avgusta broj nezaposlenih se smanjuje što se može objasniti i sezonskim angažovanjem nezaposlenih lica. Tokom godine, najveći broj nezaposlenih lica je evidentiran u aprilu ( nezaposlenih) i to je najveći broj registrovanih nezaposlenih lica od juna godine kada ih je bilo Stopa nezaposlenih, koju objavljuje Zavod za zapošljavanje Crne Gore, je u decembru godine porasla na 12,16% što je za 0,73 p. p više od stope iz decembra godine. Prema Anketi o radnoj snazi, koju objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, došlo je do povećanja stope nezaposlenosti u sva tri kvartala godine u poređenju sa istim periodom prethodne godine (grafik br. 1.22).

47 Realni sektor 47 Imajući u vidu postojeće trendove na tržištu rada, teško je očekivati da će se stopa nezaposlenosti kretati u projektovanim okvirima iz Nacionalne strategije zapošljavanja i razvoja ljudskih resursa za period godine (ispod nivoa od 10% na kraju implementacionog perioda, odnosno do kraja godine). Zavod za zapošljavanje je u godini sproveo niz istraživanja u cilju analize tržišta rada i nastavio sprovođenje mjera Programa aktivne politike zapošljavanja. Prateći aktuelna dešavanja na tržištu rada tokom godine, najveći problemi u zapošljavanju nastali su zbog strukturne neusklađenosti ponude i tražnje, regionalne neusklađenosti na tržištu rada, povećanog učešća teže zapošljivih lica, sve većeg učešća mladih visokoobrazovanih ljudi, neophodnosti veće podrške razvoju preduzetništva, nemotivisanosti korisnika socijalnih primanja za zapošljavanje, kao i prisustva rada na crno i učešća strane radne snage. Radi povećanja ukupne zaposlenosti i unapređenja kvaliteta ponude radne snage Zavod za zapošljavanje je sprovodio niz aktivnosti kao što su informativno motivacioni seminari (radionice), intervjui i planovi zapošljavanja. Značajno mjesto u programima namijenjenim povećanju zaposlenosti. Tokom godine, Zavod je nastavio s realizacijom programa Posao za vas s posebnim akcentom na sjeverni region. U okviru ovog programa realizuje se sedam projekata koji su namijenjeni svim ciljnim grupama koje se nalaze na evidenciji nezaposlenih, poslodavcima i drugim korisnicima usluga Zavoda. Grafik 1.22 Kretanje nezaposlenosti, u % Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje Grafik 1.23 Broj nezaposlenih Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG Zavod za zapošljavanje Crne Gore uzeo je učešće u Tempus projektu Uvođenje koncepta cjeloživotnog obrazovanja na Univerzitetu Crne Gore, čija realizacija je započela u decembru godine. Projekat će se realizovati u naredne dvije godine i obuhvataće niz aktivnosti koje će imati za cilj poboljšanje pristupa visokom obrazovanju i razvoju strategije cjeloživotnog učenja. Predviđeno je formiranje kurseva za obrazovanje odraslih iz raznih oblasti, ispitivanje potreba tržišta rada za određenim obrazovnim profilima, kao i ostvarivanje bliske saradnje sa privredom i poslodavcima.

48 48 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Boks br Kretanje nezaposlenosti na globalnom nivou, pojedinim regijama, izabranim zemljama i u Crnoj Gori Uslovi na tržištu rada su počeli da se poboljšavaju u pojedinim zemljama tokom godine. Oporavak je bio brži u zemljama u razvoju, tako da se već krajem prvog kvartala godine stopa nezaposlenosti vratila na predkrizni nivo u pojedinim zemljama u razvoju. U euro zoni, uprkos poboljšanju na tržištu rada Njemačke, prosječna stopa nezaposlenosti dostigla je 10% u decembru godine, u odnosu na 7,5% koliko je iznosila prije krize. U Španiji je stopa nezaposlenosti više nego udvostručena, u odnosu na period prije krize, i iznosila je 20,2% u decembru 2010, dok je u istom periodu, visok porast nezaposlenosti zabilježen u Irskoj (13,8%). U poređenju sa decembrom prethodne godine, najveće smanjenje stope nezaposlenosti je zabilježeno na Malti (sa 7,3% na 6,2%), zatim Švedskoj (sa 8,9% na 7,8%), Njemačkoj (sa 7,4% na 6,6%) i u Finskoj (sa 8,8% na 8,1%).U narednom periodu, predviđa se usporeniji tempo smanjenja nezaposlenosti u Evropi. Nakon dvije godine ozbiljnih i nepovoljnih uslova na tržištu rada, i pored ekonomskog oporavka na svjetskom nivou tokom godine, globalna nezaposlenost je ostala povišena. Stopa nezaposlenosti je u godini, na globalnom nivou, iznosila 6,2%, što je neznatna promjena u odnosu na stopu nezaposlenosti iz godine kada je iznosila 6,3%. Ipak, mora se naglasiti da postoje značajnije razlike među regionima kad je u pitanju kretanje stope nezaposlenosti. U regionu Centralne i Jugo- Istočne Evrope (zemlje koje nisu članice EU), zemalja CIS-a i regionu Istočne Azije, stopa nezaposlenosti je zabilježila pad u godini. U svim ostalim regionima primjećuju se neznatne promjene u kretanju nezaposlenosti odnosno stope su na istom nivou kao i u prethodnoj godini kao npr. u regionu Srednjeg Istoka (10,3%) i regionu Latinske Amerike i Kariba (7,7%). Grafik 1 Stopa nezaposlenosti u izabranim zemljama (kao % od radne snage) Stopa nezaposlenosti u SADu je iznosila 9,4% u decembru godini, a sve prognoze pokazuju da će biti neophodno par godina da bi se ova stopa vratila na predkrizni nivo. U Japanu je ostvareno samo neznatno poboljšanje na tržištu rada u godini, sa stopom nezaposlenosti od 4,9% u decembru godine. U Crnoj Gori je došlo do povećanja broja nezaposlenih u godini. U decembru je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, taj broj iznosio što predstavlja rast od 6,4% u odnosu na isti mjesec prethodne godine. Stopa nezaposlenosti je, Izvor: OECD Economic Outlook 88 database prema istom izvoru, u decembru iznosila 12,16%. Prema Anketi o radnoj snazi, koju kvartalno objavljuje Monstat, stopa nezaposlenosti u trećem kvartalu godine iznosila je 19,2%, i ostvarila je povećanje u odnosu na stopu iz istog perioda u godini kada je iznosila 18,2%.

49 Realni sektor 49 Zarade Prema podacima Monstata, prosječna zarada u Crnoj Gori, u godini, iznosila je 715 eura i bila je viša za 11,2% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa je iznosila 479 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila viša za 3,5%. Izmjenama Zakona o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje (usvojenim u decembru godine), predviđena je i izmjena stopa doprinosa za penzijsko - invalidsko i zdravstveno osiguranje. Izmjenama se uticalo na smanjenje stopa doprinosa koje plaća poslodavac sa ranijih 14,5% na 9,8%, odnosno povećanja stopa doprinosa koje plaća zaposleni sa 17,5% na 24%. Prosječne bruto plate u godini zabilježile su rast u svim sektorima, pri čemu je najmanji rast zabilježen u sektoru državne uprave i socijalnog osiguranja (2,5%), a najveći rast bruto plata je zabilježen u sektoru ribarstva (25,4%), vađenja ruda i kamena (23,8%), proizvodnje električne enrgije, gasa i vode (23,4%) i sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede (23,3%). Pad zarada bez poreza i doprinosa je zabilježen u tri sektora i to pad od 4,1% u sektoru državne uprave i socijalnog osiguranja, pad od 2,3% u sektoru zdravstva i socijalnog osiguranja i pad od 0,2% u sektoru finansijskog posredovanja. Rast neto plata bilježe svi ostali sektori u rasponu od 0,9% koliko su rasle plate u sektoru obrazovanja do 16,3% koliko je ostvaren rast u sektoru poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede. Tabela 1.7 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima Zarade bez poreza i doprinosa Indeks nominalnih zarada indeks realnih zarada Ø Ø Ø 2010/Ø Ø 2010/Ø UKUPNO Poljopr, šum. i vodop Ribarstvo Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. Ener. gasa i vode Građevinarstvo Trg. na vel. i malo, opravka Hoteli i restorani Saobraćaj, skladišt. i veze Finansijsko posredovanje Posl. s nekret. iznajmljiv Državna uprava i soc. osig Obrazovanje Zdravstveni i socijalni rad Ost. kom. društv. i lične usluge Izvor: Monstat

50 50 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica u Crnoj Gori Do godine, Privrednom sudu u Podgorici je pravnih lica dostavilo GFI za godinu. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila GFI. Nije obrađeno 88 GFI, koji se odnose na banke, osiguravajuća i reosiguravajuća društva, privatizacione fondove, sindikalne organizacije, mikrokreditne finansijske institucije, čija obrada, inače, nije bila predviđena. Značajno je napomenuti da ove godine po prvi put nije bilo neobrađenih izvještaja zbog tehničkih i računovodstvenih nedosljednosti predatih izvještaja, što ukazuje na značajan napredak u primjeni osnovnih pravila ispunjavanja finansijskih izvještaja. S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravnih lica koja su obavezna da dostave svoje GFI, agregatni pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih, adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnim za crnogorsku ekonomiju Generalni rezultati obrade GFI opšte napomene Obradom GFI dobijen je niz bilansnih agregata, koji se, uz navedenu ogradu, mogu smatrati makroagregatima reprezentativnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih subjekata dobijeni su iz osnovnih, zakonsko obavezujućih obrazaca propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore. Od GFI se odnosilo na privredna društva, 320 na nevladine organizacije, 246 na ustanove i institucije i 19 na berze i berzanske posrednike. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, odnosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i na agregatnom nivou. Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha Bilans stanja privrednih djelatnosti u godini Od GFI koji su se odnosili na privredna društva, formiran je agregatni bilans stanja crnogorske privrede za godinu (Tabela br. 1.8). Generalno se može zaključiti da sve pozicije aktive bilježe rast, osim stavke odloženih poreza. Tako je ukupna aktiva privrednih društava Crne Gore, na dan godine, iznosila je ,4 miliona eura, što je za 5,3% više nego u godini (13.548,7 miliona eura). Stalna imovina iskazana je u iznosu od 9.856,7 miliona eura i činila je 69,1% ukupnih sredstava. U odnosu na prethodnu godinu povećana je za 4,5%. Obrtna sredstva su iznosila 4.404,7 miliona eura, odnosno 6,9% više nego u prethodnoj godini. Vrijednost nekretnina, postrojenja i opreme iskazana je u iznosu od 8.474,7 miliona eura ili 59,4% (59,3% u prethodnoj godini) od ukupnih sredstava. Potraživanja od kupaca iskazana su u iznosu od 1.821,4 miliona eura, što je za 7,2% više nego u prethodnoj godini. Ova potraživanja čine 12,8 % ukupnih sredstava, a najveći dio (80,5%) njihove vrijednosti iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (691,1 milion eura ili 37,9%), građevinarstvo (257,7 miliona eura ili 14,2%), poslovi s nekretninama (226,1 milion eura ili 12,4%), prerađivačka industrija (170,5 miliona eura ili 9,4%) i proizvodnja električne energije, gasa i vode (121,5 miliona eura ili 6,7%). Vrijednost zaliha (robe, materijala, sirovina, rezervnih djelova, sitnog inventara, nedovršene proizvodnje, gotovih proizvoda, goriva, ambalaže, itd.), na kraju izvještajnog perioda, iznosila je 1299,7 miliona eura (9,1% ukupnih sredstava) i povećana je za 5,3% u odnosu na prethodnu godinu. Od ukupne vrijednosti zaliha, 67,4%

51 Realni sektor 51 se odnosi na sektore: trgovina na veliko i malo (595,6 miliona eura ili 45,8%), građevinarstvo (161,8 miliona eura ili 12,5%) i prerađivačka industrija (118,4 miliona eura ili 9,1%). Crnogorska privredna društva su, na dan godine, iskazala 500,6 miliona eura gotovine i gotovinskih ekvivalenata (depoziti po viđenju, sredstva u blagajni i na računima kod banaka i drugih finansijskih institucija i ostali gotovinski ekvivalenti), što je za 1,2% manje nego u prethodnoj godini. Ukupni finansijski plasmani privrednih društava Crne Gore iznosili su 975 miliona eura, odnosno 9,2% više nego u prethodnoj godini. Na dugoročne finansijske plasmane (ukupna potraživanja privrede za mjenice, potraživanja za finansijski lizing, potraživanja po osnovu dugoročnih hartija od vrijednosti, učešće u kapitalu drugih kompanija i dr. sa rokom dospijeća preko jedne godine) odnosilo se 613,4 miliona eura ili 58,9%, što je za 6,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Nematerijalna imovina (licence, franšize, patenti, goodwill i ostala nematerijalna imovina) iskazana je u iznosu od 304,6 miliona eura (2,1% ukupnih sredstava), što je za 2,2 % manje u odnosu na prethodnu godinu. Na neuplaćeni upisani kapital, stalnu imovinu namijenjenu prodaji, dugoročna potraživanja, odložene poreze, unaprijed plaćene troškove, obračunati nenaplaćeni prihod i ostalu obrtnu imovinu odnosi se oko 885,4 miliona eura, odnosno 6,2% ukupnih sredstava. U strukturi ukupnih obaveza crnogorskih privrednih društava, iskazanih na dan godine, najveći dio (46,0%) odnosi se na kapital i rezerve, koji su iznosili 6.567,0 miliona eura, što je za 9,8% više nego u prethodnoj godini (5.979,3 miliona eura). Ukupne dugoročne obaveze iskazane su u iznosu od 3.537,2 miliona eura, što je za 3,3% niže u odnosu na prethodnu godinu, dok su ukupne kratkoročne obaveze iznosile 4.157,3 miliona eura i bilježe povećanje za 6,3%. Najveći dio (42,0%) iskazanih obaveza crnogorskih privrednih društava, u godini, kao i prethodnih godina, čini upisani kapital, koji obuhvata akcijski kapital, udjele društava, uloge, državni i druge oblike kapitala. Na dan godine, iznosio je 5.993,6 miliona eura, što je za 11,1% više u odnosu na prethodnu godinu. Revalorizacione rezerve, koje obuhvataju efekte revalorizacije pojedinih oblika imovine crnogorskih privrednih društava u godini, iznosile su 911,3 miliona eura (15,5% više nego u prethodnoj godini) i činile su 6,4% njihovih ukupnih obaveza. Dugoročne obaveze privrednih društava (dugoročne obaveze prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročni zajmovi i ostale dugoročne obaveze, sa rokom dospjeća preko 12 mjeseci u odnosu na datum bilansa stanja) smanjene su za 8,0% u odnosu na prethodnu godinu. Iskazane su u iznosu od 2.690,7 miliona eura, što čini 18,9% ukupnih obaveza (u prethodnoj godini 21,6%). Smanjenje dugoročnih obaveza zabilježeno je kod sektora: hoteli i restorani (39,7%), saobraćaj, skladištenje i veze (29,5%), vađenje ruda i kamena (18,3%), finansijsko posredovanje (17,4%), prerađivačka industrija (5,9%), itd. Povećanje dugoročnih obaveza u odnosu na prethodnu godinu, iskazano je kod sektora: poslovi s nekretninama (8,6%), trgovina na veliko i malo (3,4%), građevinarstvo (19,1%), proizvodnja električne energije, gasa i vode (21,0%), poljoprivreda i šumarstvo (46,5%), itd. Kratkoročne obaveze iz poslovanja (prema dobavljačima, po osnovu zarada, naknada i drugih ličnih primanja, prema članovima odbora direktora, za avanse, članarine i proviziju i dr.) iznosile su 2.476,5 miliona eura, što je za 3,2% više u odnosu na uporednu godinu i činile su 17,4% ukupnih obaveza privrednih društava. Ta-

52 52 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 kvo kretanje, u značajnoj mjeri, uslovljeno je povećanjem ovih obaveza u sektorima: trgovina na veliko i malo (7,1%), poslovi s nekretninama (3,1%), prerađivačka industrija (3,1%) i saobraćaj, skladištenje i veze (4,3%), koji čine (73,0%) ukupnih kratkoročnih obaveza iz poslovanja. Kratkoročne finansijske obaveze (po osnovu primljenih kredita, kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijednosti i ostalih finansijskih obaveza, sa rokom dospjeća do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja) iskazane su u iznosu od 1.007,1 miliona eura, što je 2,4% više u odnosu na prethodnu godinu. Najveći dio (87,0%) ovih obaveza iskazan je u sektorima: trgovina na veliko i malo (278,5 miliona eura), poslovi s nekretninama (268,4 miliona eura), građevinarstvo (159,0 miliona eura), hoteli i restorani (101,6 miliona eura) i prerađivačka industrija (68,6 miliona eura). Privredna društva su, na dan godine, iskazala obaveze za poreze u iznosu od 184,4 miliona eura, što je za 6,2% manje nego u prethodnoj godini. Oko 78% ovih obaveza iskazano je u sektorima: prerađivačka industrija (53,6 miliona eura), trgovina na veliko i malo (38,1 milion eura), saobraćaj, skladištenje i veze (15,7 miliona eura), vađenje ruda i kamena (13,3 miliona eura), građevinarstvo (13,4 miliona eura) i proizvodnja električne energije i gasa (10,1 milion eura). Obaveze za dividende iznosile su 23,5 miliona eura (u prethodnoj godini 27,6 miliona eura) Bilans uspjeha privrednih društava Crne Gore za godinu Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava, za period od do godine, urađen je po metodi prirode troška (Prilog A, tabela br. 11). Prema dobijenim makroagregatima, crnogorska privreda 10, u godini, ostvarila je negativan rezultat neto gubitak u iznosu od 140,5 miliona eura. Ovakav rezultat ostvaren je zbog smanjenja ukupnih prihoda privrednih društava (1.310,6 miliona eura manje u odnosu na uporedni period), kao i visokih neto finansijskih troškova. U posmatranom periodu došlo je do smanjenja poslovne aktivnosti privrednih društava, pa su i ukupni rashodi zabilježili pad za 1.162,3 miliona eura. Privredna društva su ostvarila ukupne prihode u iznosu od 6.342,9 miliona eura, što je za 17,1% manje nego u prethodnoj godini (7.653,5 miliona eura). Kretanje ukupnih prihoda, u godini, bilo je obilježeno njihovim smanjenjem u sektorima: trgovina na veliko i malo (16,4%), poslovi s nekretninama (29,8%), građevinarstvo (16,3%), prerađivačka industrija (31,3%) i saobraćaj, skladištenje i veze (6,8%), u kojima je ostvareno 84,1% ukupnih prihoda. Najveći dio (94,4%) ostvarenih prihoda odnosi se na prihode od realizovanih proizvoda i usluga na domaćem i inostranom tržištu, koji su iskazani u iznosu od 5.988,8 miliona eura, odnosno 17,2% manje nego u prethodnoj godini. Ukupni rashodi su iskazani u iznosu od 6.483,9 miliona eura i smanjeni su za 15,2% u odnosu na prethodnu godinu (7.646,2 miliona eura). Na poslovne rashode odnosi se 6.307,1 milion eura. Najveći dio (60,8%) poslovnih rashoda čine utrošene sirovine u toku perioda, koje su iskazane u iznosu od 3.835,2 miliona eura, odnosno 23,4% manje nego u prethodnoj godini. Na trgovinu na veliko i malo (kupljena roba i potrošni materijal) odnosi se 58,3%, a na prerađivačku industriju 11,4% ukupnih utrošenih sirovina. Troškovi zaposlenih su iznosili 835,4 miliona eura ili 13,3%, a amortizacija 327,4 miliona eura ili 5,2% ukupnih poslovnih rashoda. Navedeni troškovi, u posmatranom periodu, bilježe rast za 1,6 miliona eura, odnosno 12,1%. 10 Privredna društva

53 Realni sektor 53 Ostali poslovni rashodi (nastali po osnovu otpisa dugoročnih plasmana, gubitka po osnovu prodaje osnovnih sredstava, manjkova, troškova za sumnjiva i sporna potraživanja) su, i dalje, visoki i iznose 1.249,8 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, smanjeni su za 1,2%, a čine 19,8% ukupnih poslovnih rashoda. Privredna društva Crne Gore su, kao i u prethodnoj godini, iskazala negativan finansijski rezultat kod neto finansijskog poslovanja, poreza na dobit i diskontinuiranog poslovanja i to u iznosu od 176,3 miliona eura. Ovi finansijski rashodi se, gotovo u cjelini (99,8%), odnose na neto finansijski trošak (145,7 miliona eura ili 82,6%) i tekuće i odložene poreze na dobit (30,2 miliona eura ili 17,2%). U posmatranom periodu došlo je do smanjenja poslovne aktivnosti privrednih društava, pa su i ukupni rashodi zabilježili pad za 1.162,3 miliona eura Sektorska analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za godinu Prema podacima iz agregatnog bilansa u godini, crnogorska privreda je ostvarila bruto profit od poslovnih aktivnosti u iznosu od 35,77 miliona eura, što je za 83,8% niže u odnosu na prethodnu godinu, dok je neto gubitak za obračunski period ostvaren u iznosu od 140,50 miliona eura (Prilog A, tabela br. 12). Navedeni podaci ukazuju da su najveći dio neto profita, u godini, ostvarila privredna društva iz sektora: saobraćaj, skladištenje i veze (42,3 miliona eura) i trgovina na veliko i malo (40,9 miliona eura) i pored toga što su zabilježili smanjenje za 23,9%, odnosno, 61,0% u odnosu na prethodnu godinu. Niži neto profit, ali i dalje pozitivan rezultat bilježe i sektori: finansijsko posredovanje (23,0%), poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda (30,7%), ribarstvo (82,4%) i eksteritorijalne organizacije i tijela (6,7%). Pozitivan trend zabilježen je kod sektora proizvodnja električne energije, gasa i vode u kojem je ostvaren neto profit u iznosu od 3,4 miliona eura, a u prethodnoj godini je bio iskazan gubitak (18,5 miliona eura). Sektorska analiza pokazuje da je neto gubitak crnogorskih privrednih društava povećan za 30,7% u odnosu na prethodnu godinu, što je rezultat povećanja gubitaka kod prerađivačke industrije (29,2%), vađenja ruda i kamena (oko 4 puta) i poslova s nekretninama (99,0%) Analiza poslovnog rezultata privrednih društava Crne Gore za godinu Opštinski nivo Izuzetno nepovoljan finanisjki rezultat je najočigledniji posmatran kroz prizmu opštinske strukture finansijkog rezultata, prema kome su nekada najveći profitni centri postali najveći gubitaši. Prema iskazanim rezultatima poslovanja, u posmatranom periodu, pozitivan rezultat ostvaren je, samo, u opštinama Danilovgrad, Mojkovac i Plav, iako bilježe smanjenje neto profita, u odnosu na prethodnu godinu (Prilog A, tabela br. 13). Bilans uspjeha privrednih društava za godinu, analiziran sa teritorijalnog aspekta, pokazuje značajno slabljenje finansijskih pozicija nekih do sada vodećih opština: Podgorice, Herceg Novog, Kotora i Bara. Nikšić i dalje predstavlja opštinu koja, zbog činjenice da su u njoj smještene značajne sistemske kompanije koje su još tokom godine zapale u teškoće, ima najveći ostvareni gubitak. Podgorica je ostvarila najznačajniji pad finansijskog rezultata, tako da je u godini ostvarila gubitak od 11,9 miliona eura u odnosu na neto profit od 52,1 milion eura iz godine. Negativan finansijski rezultat - neto gubitak, najvećim dijelom, ostvaren

54 54 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 je u opštinama: Nikšić (46,1 milion eura), Budva (29,2 miliona eura), Pljevlja (16,4 miliona eura) Podgorica (11,9 miliona eura) i Tivat (9,2 miliona eura) Pokazatelji profitabilnosti i likvidnosti privrednih društava u Crnoj Gori S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privrednih društava u Crnoj Gori koji se odnose za period to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivnosti po pitanju efikasnosti i efektivnosti poslovanja, kao i njihove likvidnosti. Naime, imajući u vidu finansijsku krizu koja se prenijela i na realne tokove, odražavajući se na ukupnu nelikvidnost u privredi najrazvijenijih ekonomija, od opšteg je interesa da se utvrdi koliko crnogorska privreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i da li ima značajnih problema sa likvidnošću. S tim u vezi, indikatori za godinu daju prikaz koliko se korporativni sektor uspio izboriti sa smanjenom tražnjom i kako se isti odrazio na likvidnost odnosno solventnost preduzeća. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijent opšte likvidnosti i koeficijenat likvidnosti II nivoa (tzv. Acid Test). Tabela 1.8 Neto profitna margina crnogorske privrede Stopa neto profita Neto profit/gubitak Ukupan prihod Indikator (1:2)x100-2,22 0,16 3,39 1,31-6,10 Stopa neto prifita/gubitka crnogorske privrede, kao odnos profit/gubitak poslije oporezivanja i ukupnog prihoda ima vrijednost -2,22 u godini. Indikator ima značajan pad u godini, imajući u vidu da je u prethodne tri godine imao pozitivnu vrijednost (ostvaren je profit). Tabela 1.9 Stopa prinosa na ukupnu aktivu crnogorske privrede Stopa prinosa na ukupnu aktivu Neto profit/gubitak Ukupna aktiva Indikator (1:2)x 100-0,99 0 1,90 0,83-3,60 Stopa prinosa na ukupnu aktivu, kao pokazatelj efektivnosti cjelokupne imovine crnogorske privrede, takođe ima negativan trend, odnosno crnogorska preduzeća su značajno neefektivnije koristila svoju imovinu u odnosu na proteklu godinu, ponovo poslije perioda pozitivnog poslovanja. Likvidnost crnogorske privrede je izračunata preko koeficijenta opšte likvidnosti, koji predstavlja odnos obrtne imovine i kratkoročnih obaveza. Cilj ovog indikatora je da utvrdi da li na agregatnom nivou privredna društva svojom obrtnom imovinom mogu da pokriju kratkoročne obaveze. On bi trebalo biti veći od 1 (kod

55 Realni sektor 55 privrednih grana sa velikim dnevnim obrtima, kao npr. trgovina, ovaj indikator bi trebalo biti veći i od 3) i u tom pravcu vidi se da na iznenađenje, dolazi do poboljšanja likvidnosti u odnosu na godinu. Tabela 1.10 Koeficijenat likvidnosti I nivoa (koeficijenat opšte likvidnosti) Koeficijenat likvidnosti III nivoa Obrtna imovina Kratko. obaveze Indikator (1:2) 1,06 1,05 1,09 1,06 1,03 Drugi indikator likvidnosti tzv. koeficijent likvidnosti drugog nivoa ( quick ratio ) iz obrtne imovine izuzima zalihe kao najnelikvidniji oblik obrtne imovine. I ovaj indikator bi trebao da bude veći od 1. Po osnovu ovog kriterijuma, takođe, je došlo do blagog poboljšanja likvidnosti u godini, koja je, međutim i dalje na nezadovoljavajućem nivou. U tom pravcu, zaključak je da privredna društva u Crnoj Gori imaju još uvijek značajan problem sa finansiranjem kratkoročnih obaveza kratkoročnom imovinom, koji može uticati na pogoršanje pokazatelja solventnosti tokom godine. Tabela 1.11 Koeficijenat likvidnosti II nivoa (pokriće kratkoročnih obaveza likvidnim sredstvima i potraživanjima) Koeficijenat likvidnosti II nivoa Obrtna imovina Zalihe Kratkoročne obaveze Indikator (1-2) : 3 0,75 0,74 0,78 0,74 0,71 Kada govorimo o nivou zaduženosti privrede posmatrano sa stanovišta solventnosti, odnosno koeficijenta zaduženosti, osnovni je zaključak da crnogorska privreda u godini nije uspjela da obezbijedi finansiranje obaveza sopstvenim sredstvima, što ukazuje na rast dugoročne i kratkoročne zaduženosti privrede. Tabela 1.12 Kapital prema ukupnim obavezama (racio zaduženosti, u eurima) Kapital prema ukupnim obavezama Kapital i rezerve Dugoročne obaveze Kratkoročne obaveze Indikator 1:(2 +3) 0,85 0,79 0,96 1,13 1,39 Racio zaduženosti crnogorske privrede (računovodstveni pristup) pokazuje strukturu izvora finansiranja podijeljenu na sopstvene i tuđe izvore. Generalno govoreći, veća vrijednost ovog indikatora ukazuje da crnogorska privreda finansira svoju imovinu sa većim iznosom sopstvenih sredstava i obratno. Možemo da za-

56 56 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 ključimo, da je tokom godine, došlo do oporavka učešća sopstvenih sredstava, poboljšavajući strukturu finansiranja privredne aktvnosti. Ovakav rezultat je očekivan imajući u vidu da je bankarski sektor tokom godine imao izuzetno rigoroznu politiku odobravanja kredita korporativnom sektoru, što je dodatno otežalo poslovanje crnogorske privrede. Možemo zaključiti da finansijski rezultat ostvaren tokom godine, u pravom svjetlu odslikava posljedice prelivanja finansijske krize na realni sektor. Tokom godine, došlo je do materijalizacije rizika iz godine, koji su se odnosili na značajan rast zaduženja privrede. Osnovni uzrok ostvarenog gubitka u godini leži u značajnom padu poslovnih prihoda, koji uz fiksne troškove, rast zaliha, kao i nepromijenjene troškove zaposlenih, je uslovio neredovno izmirivanje finansijkih obaveza, kako kratkoročnih tako i dugoročnih, kao i izmirivanje poreskih obaveza. Očigledno je da je crnogorska privreda izuzetno osjetljiva na ekterne šokove i da u svom poslovanju ne vodi dovoljno računa o obezbjeđenju rezervi. Činjenica koju možemo izdvojiti, kao pozitivnu, je stagnacija, kako kratkoročnog tako i dugoročnog zaduživanja Problemi i preporuke U toku godine je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitetnog zakonskog i institucionalnog okvira za unaprjeđenje finansijskog izvještavanja u Crnoj Gori. On se ogleda u sprovođenju Strategije i Akcionog plana za unaprjeđenje kvaliteta finansijskog izvještavanja, kao i izrade nacrta novog zakona o računovodstvu i reviziji, koji su velikim dijelom bazirani na usvajanju preporuka za unapređenje računovodstvene i revizorske prakse Svjetske Banke za Crnu Goru u godini (Izvještaj o poštovanju standarada i propisa). Problemi u popunjavanju obrazaca GFI u godini imaju značajno manji obim tehničkih grešaka, tako da na kraju nije postojao niti jedan finansijski izvještaj koji je imao značajne tehničke pogreške (poput neslaganja vrijednosti aktive i pasive). Ostali propusti prilikom popunjavanja GFI su: 1. Neodgovarajuća struktura obrazaca koja ne zahtijeva unošenje podataka o vrsti vlasništva i obliku organizovanja privrednog društva, što onemogućava komparacije uspješnosti poslovanja po ovim karakteristikama; 2. Pravna lica često ne popunjavaju propisane stavke u obrascima koje se odnose na matični i registarski broj pravnog lica, pa je utoliko otežana obrada, odnosno klasifikovanje pravnih lica po djelatnostima; 3. Određeni broj akcionarskih društava, kao i društava sa ograničenom odgovornošću, nisu dostavili sve finansijske izvještaje koji su propisani Zakonom, ili nisu potpisani od strane ovlašćenog lica; 4. Određeni broj privrednih društava nije podnio izvještaje o reviziji, a bili su u obavezi. Nekvalitetno urađeni završni finansijski izvještaji imaju značajne negativne efekte, kako na makro tako i na mikro nivou. Naime, GFI služe za obračun BDP-a Crne Gore tako da netačni finansijski izvještaji dovode ne samo do pogrešnih procjena ovog makroagregata, već što je mnogo gore, pogrešnih analitičkih zaključaka koji proizilaze iz nekvalitetne statističke osnove. Isto važi za bilo koji vid analize na makronivou, npr. kretanje nivoa kratkoročne i dugoročne zaduženosti pojedinih sektora, njihove likvidnosti, profitabilnosti, itd. Posmatrano sa mikroekonomskog stanovišta nekvalitetni finansijski izvještaji stvaraju pogrešnu sliku kod potencijalnih investitora na tržištu HOV utičući na likvidnost ovog tržišta. Konačno, nekvalitetni GFI dovode do loše informisanosti banaka o bonitetu klijenta, povećava se asimetrična informacija između banaka (kako nacionalnih, tako i internacionalnih) i klijenata - privrednih društava, što utiče na rast rizika, doprinoseći ra-

57 Realni sektor 57 stu kamatnih stopa, kao i rastu nekvalitetne aktive u okviru bankarskog sektora, koji je bio evidentan tokom godine. Kao što je konstatovano, u ovoj godini je napravljen značajan napredak u stvaranju kvalitatativno boljeg institucionalnog okvira koji se ogleda u novom Zakonu u računovodstvu i reviziji, kao i osnivanje Savjeta za računovodstvo i reviziju, sa ciljem stvaranja kvalitetnijeg ambijenta za unapređenje računovodstvene i revizorske regulative i prakse u Crnoj Gori. Istovremeno, Ministarstvo finansija je od godine počelo sa procesom analize kvaliteta finansijskog izvještavanja, pri čemu je ova institucija u skladu sa ovlašćenjima nakon sprovedene kontrole, zahtijevala ispravku nepravilnosti i uputila je pismeno upozorenje privrednim društvima u čijim su izvještajima uočene nepravilnosti. Takođe, za ovu godinu je predviđeno i izvršavanje konkretnih sankcionih postupaka, koje podrazumijeva krivične prijave protiv privrednih društava koje nisu na vrijeme izvršile tražene korekcije i otkonile nepravilnosti u svojim finansijskim izvještajima za proteklu godinu. U tom pravcu preporuka je da se nastavi sa dosljednom primjenom ove prakse koja bi trebala dovesti do značajnog poboljšanja kvaliteta finansijskog izvještavanja.

58

59 2 MONETARNA KRETANJA

60

61 Monetarna kretanja 61 Kretanja u godini Iako crnogorsku ekonomiju karakteriše postepeni oporavak od druge polovine godine, makroekonomski ambijent nije podsticajno djelovao na bankarski sektor. Smanjenje privredne aktivnosti, rast broja nelikvidnih preduzeća, kao i rast nezaposlenosti uticao je na smanjenje ključnih bilansnih pozicija: ukupne aktive, kredita, depozita, pozajmica, kapitala, pasivnih kamatnih stopa. Istovremeno, došlo je do porasta učešća nekvalitetnih kredita, kredita koji kasne sa naplatom i restrukturiranih kredita u ukupnim kreditima, kao i rast aktivnih kamatnih stopa. S druge strane, restriktivna kreditna politika banaka uticala je na porast likvidne aktive, odnosno izmjenu strukture aktive banaka u korist učešća novčanih sredstava i plasmana u hartije od vrijednosti. Značajne dokapitalizacije su izvršene u godini, čime je obezbijeđena stabilnost i solventnost bankarskog sektora. Koeficijent adekvatnosti kapitala na agregatnom nivou bio je iznad zakonski propisanog minimuma. U godini su donešeni akti značajni za stabilnost bankarskog sistema: Zakon o Centralnoj banci Crne Gore, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o bankama, Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o stečaju i likvidaciji banaka i Zakon o zaštiti depozita, kao i Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama i Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstava. Očekivanja u godini U godini banke će biti izložene brojnim rizicima, koji su bili izraženi i tokom godine. Najveći rizik nosi slab realni sektor: pad privredne aktivnosti, rast nelikvidnosti privrede, rast nezaposlenosti, velika uzajamna potraživanja preduzeća, visok nivo duga prema bankama. Sve ovo generiše veće izazove za banke: naplata spornih potraživanja, poboljšanje kreditnog portfolija, stimulisanje štednje. Samim tim, u godini potrebno je sprovoditi učestale kontrole banaka zasnovane na riziku, a biće neophodne i dalje dokapitalizacije banaka Likvidnost banaka Od januara godine, na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama 11, kojom je propisana obaveza banaka za održavanje minimalnih koeficijenata likvidnosti 12 na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osnovi (1,0%). 11 Sl. list Crne Gore br. 60/08 12 Odnos likvidnih sredstava banaka i dospjelih obaveza za kredite i pozajmice.

62 62 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Tokom godine koeficijent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini bio je iznad propisanog minimuma (tabela br 2.1). Koeficijent likvidnosti na kraju godine iznosio je 2,36, i znatno je poboljšan u odnosu na kraj prethodne godine (1,93). Posmatrano po bankama, tokom dvanaest mjeseci godine, sve banke su imale dnevne i dekadne koeficijente likvidnosti iznad propisanog minimuma. Tabela 2.1 Agregatni pokazatelj likvidnosti, kraj mjeseca Opis/Period Pokazatelj likvidnosti (Likvidna sredstva banaka/dospjele obaveze za kredite i pozajmice) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1,87 1,89 1,95 2,00 2,08 2,21 2,22 2,36 2,18 2,24 2,35 2,36 Izvor: Dnevni izvještaji banaka Grafik 2.1 Likvidna aktiva banaka, u eura Struktura likvidnih sredstava na kraju godine pokazuje nešto veće učešće likvidnih sredstava u zemlji (51,0%), dok sredstva banaka u inostranstvu čine 49,0% likvidnih sredstava. Likvidnost bankarskog sistema na kraju godine karakteriše značajno poboljšanje nekih osnovnih pokazatelja likvidnosti u odnosu na kraj godine. Likvidna aktiva banaka 13 na kraju decembra godine iznosila je 562,7 miliona eura, i u odnosu na kraj godine povećana je za 21,9% (grafik br. 2.1). Izvor: Dnevni izvještaji banaka Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju godine iznosilo je 19,1% i u odnosu na kraj prethodne godine povećano je za 3,9 procentnih poena. Koeficijent kredita u odnosu na depozite poboljšan je u odnosu na kraj godine (tabela br. 2.2). Tabela 2.2 Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka, stanje na kraju perioda Opis/period III VI IX XII III VI IX XII Krediti/Depoziti 1,52 1,50 1,35 1,31 1,33 1,29 1,27 1,23 Likvidna aktiva/ukupna aktiva 10,49 11,71 15,97 15,26 13,50 16,64 18,26 19,11 13 Likvidnu aktivu, shodno predmetnoj Odluci, čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija umanjeni za 50% izdvojene obavezne rezerve.

63 Monetarna kretanja 63 Tokom godine, nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost Agregatni bilans stanja banaka Ukupna aktiva banaka je u godini umanjena za 2,7% (tabela br. 2.3). Na smanjenje aktive banaka uticao je pad ukupnih kredita od 8,2%. Sve ostale stavke aktive, na godišnjem nivou, bilježe rast. Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih agencija su porasli za 19,1%, ostala aktiva 4,0%, a rezervacije za gubitke na ostale stavke aktive 117,4%. Plasmani u hartije od vrijednosti su za 9,2% bili viši nego na kraju prethodne godine. 14 Tabela 2.3 Aktiva banaka, kraj godine Stanje Promjena /2009. AKTIVA mil. eura mil. eura % 1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 528,7 629,7 101,0 19,1 2. Krediti 2.397, ,0-197,8-8, Rezerve za kreditne gubitke 150,2 141,7-8,6-5, Neto krediti 2.247, ,3-189,2-8,4 3. Hartije od vrijednosti 69,1 75,5 6,4 9,2 4. Ostala aktiva 185,9 193,4 7,4 4,0 5. Rezervisanja za gubitke na ostale stavke aktive 6,1 13,2 7,1 117,4 6. UKUPNO AKTIVA 3.025, ,70-81,6-2,7 PASIVA 1. Depoziti 1.824, ,90-34,8-1, Depoziti po viđenju 667,8 732,8 65 9, Oročeni depoziti 1.156, ,10-99,8-8,6 2. Pozajmice 734,8 697,4-37,4-5,1 3. Ostale obaveze ,5 11,5 8,6 4. Ukupan kapital 331,7 310,9-20,8-6, Kapital i rezerve 353,3 392,6 39,3 11, Dobitak / Gubitak (+.-) iz tekuce god. -21,6-81,7 60,1 278,7 5. UKUPNO PASIVA 3.025, ,70-81,6-2,7 U pasivi bilansa banaka, smanjene su pozajmice (5,1%), kapital (6,3%) i depoziti (1,9%), dok su ostale obaveze porasle za 8,6%. Finansijski rezultat, na nivou sistema, pogoršan je u odnosu na prethodnu godinu. Ostvaren je gubitak od 81,7 miliona eura, ali je on dominantno bio skoncentrisan na dvije velike banke. 14 Prema Odluci o izmjenama i dopunama Odluke o obaveznoj rezervi banka kod CBCG, omogućeno je bankama da dio sredstava obavezne rezerve drže u državnim zapisima, koji su tokom korišćeni od strane Vlade Crne Gore za poboljšanje tekuće likvidnosti.

64 64 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Posmatrano po bankama, na kraju godine, osam banaka bilježi porast aktive koji se kretao u rasponu od 1,6% do 31,9%, dok tri banke bilježe smanjenje u rasponu od 11,7% do 14,7%. Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, pogoršan je u odnosu na prethodnu godinu i na kraju godine iznosio je -2,8% (-0,7% na kraju godine), dok je koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu iznosio -3,2%. Prihodonosna aktiva je činila 79,1% ukupne aktive (81,9% na kraju godine). Dobra aktiva (A) činila je 50,5% (na kraju godine 48,4%), a nekvalitetna (C, D, E) 17,3% ukupne aktive, odnosno 107,7% kapitala uvećanog za rezervisanja za gubitke na kraju godine, što se može ocijeniti kao dosta visok nivo. Boks Profitabilnost bankarskih sistema regiona Koeficijent ROA, povraćaj na prosječnu aktivu, je u zemljama regiona bio pozitivan sa izuzetkom Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Najviši je bio u Hrvatskoj (podaci za treći kvartal) i Srbiji, kao i na kraju godine. Povraćaj na prosječni kapital (ROE) je bio negativan u Crnoj Gori i BiH, dok su ostale zemlje regiona zabilježile pozitivne koeficijente. Najviši rast je ostvario bankarski sektor Albanije (podaci za drugi kvartal) sa rastućim trendom. Tabela 1 Profitabilnost bankarskog sektora, kraj godine Srbija Hrvatska* BiH Makedonija Albanija** CG ROA 1,1 1,2-0,6 0,8 0,8-2,76 ROE 5,4 7,1-5,5 7,3 8,3-27,27 * Podaci za treći kvartal god. ** Podaci za drugi kvartal god. Izvor: Sajtovi nacionalnih centralnih banaka Struktura bilansa stanja banaka Na kraju godine struktura bilansa stanja banaka je izmijenjena u odnosu na kraj godine. Učešće rezervi za kreditne gubitke smanjeno je za 0,2 procentna poena, dok je učešće rezervi za gubitke na ostale stavke aktive povećano za 0,2 procentna poena. Povećano je i učešće: novčanih sredstava za 3,9 p. p, hartija od vrijednosti za 0,3 p.p. i ostale aktive za 0,5 p.p, dok je učešće kredita smanjeno za 4,6 procentnih poena. Na strani pasive smanjeno je učešće pozajmica za 0,6 procentnih poena i kapitala za 0,4 p.p, a povećano učešće ostalih obaveza za 0,5 p.p. i depozita za 0,5 procentnih poena (tabela br. 2.4).

65 Monetarna kretanja 65 Tabela 2.4 Struktura bilansa stanja banaka, %, kraj godine AKTIVA Razlika, p.p. 1. Novčana sredstva i dep. kod dep. institucija 17,5 21,4 3,9 2. Krediti 79,3 74,7-4,6 3. Hartije od vrijednosti 2,3 2,6 0,3 4. Ostala aktiva 6,1 6,6 0,5 5. Rezervisanja 5,2 5,3 0,1 6. UKUPNO AKTIVA ,0 PASIVA 1. Depoziti 60,3 60,8 0,5 2. Pozajmice 24,3 23,7-0,6 3. Ostale obaveze 4,4 4,9 0,5 4. Ukupan kapital 11,0 10,6-0,4 5. UKUPNO PASIVA , Pokazatelji koncentracije Koncentracija bankarskog sistema se i u posljednjem kvartalu godine smanjila posmatrano prema aktivi, kreditima i depozitima, što je pozitivna tendencija. Hiršman-Herfindalov (HH) indeks pokazuje da je koncentrisanost tržišta umjerena prema aktivi ( poena) i kreditima ( poena). Depoziti, iako prate trend, i dalje su prema ovom indeksu visoko koncentrisani (1831.3). Na smanjenje koncetracije navedenih kategorija je, pored veće konkurencije u bankarskom sistemu, uticala i pojava krize u ekonomiji od IV kvartala godine koja je značajno smanjila depozitni potencijal banka, urušila kvalitet i redukovala obim kreditnog portfolija banaka, a posebno onih koje su tokom kreditne ekspanzije u periodu godine višestruko uvećale svoju aktivu. Tabela 2.5 HH indeks koncentracije, kraj perioda HH indeks Q Q Q Q Prema aktivi Prema depozitima Prema kreditima Koncentracija tri banke (C3) koje su na kraju godine raspolagale s najviše depozita u sistemu iznosila je 66,8% ukupnih depozita. Pet banaka s najviše depozita (C5) je na kraju godine raspolagalo sa 81,5% ukupnih depozita. Ista koncentracija je na kraju godine za tri banke iznosila 70% ukupnih depozita, a za pet banaka 83% ukupnih depozita. Tokom godine, šest banaka u sistemu je imalo rast depozita, dok je smanjenje depozita imalo pet banaka.

66 66 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Koncentracija tri, odnosno pet najvećih banaka prema aktivi i kreditima se, takođe, smanjila na kraju godine (tabela br. 2.6). Slično depozitima, više je banaka u sistemu čiji su se kreditni portfoliji uvećali tokom godine nego onih kod kojih je bilo smanjenje. Tabela 2.6 Indeksi koncentracije C3 i C5 C 3 C 5 XII XII XII XII Prema aktivi 57,4% 61,6% 76,9% 81,7% Prema kreditima 58,3% 63,6% 78.,% 84,0% Prema depozitima 66,8% 70,0% 81,5% 83,0% Kreditna aktivnost banaka Tokom godine, bonitet klijenata, kako pravnih, tako i fizičkih lica, opao je pa su banke, pažljivije upravljajući kreditnim rizikom, značajno smanjile ponudu kredita. I pored činjenice da je osam banaka zabilježilo rast kreditne aktivnosti, na agregatnom nivou ostvaren je pad od 8,2% ili 0,7% prosječno mjesečno. Ukupno odobreni krediti na kraju godine iznosili su miliona eura i bili su niži za 197,8 miliona eura u odnosu na kraj godine. Uzrok tome, prije svega, treba tražiti u fokusiranju banaka od sistemskog značaja na aktivnosti u pravcu konsolidacije bilansa, restrukturiranju nekvalitetnog kreditnog portfolija banaka, pogoršanim uslovima poslovanja i rastućoj nelikvidnosti u realnom sektoru, kao i u nedostatku kvalitetnih projekata. Krediti privredi i stanovništvu činili su 94,1% ukupnih kredita na kraju godine. Privredi je, u godini, odobreno manje kredita za 11,1%, a stanovništvu za 6,1%. Manje kredita odobreno je i Opštoj Vladi (20,4%). Rast kredita je ostvaren kod finansijskih institucija (28,4%) i kod kategorije ostalo za 35,5% (tabela br. 2.7). Tabela 2.7 Rast kredita, % 2009/ /2009. Finansijske institucije -70,1 28,4 Privreda -18,1-11,1 Stanovništvo -11,4-6,1 Opšta Vlada (Vlada, opštine, fondovi) 100,4-20,4 Ostalo 8,5 35,5 Ukupno -14,3-8,2 U ročnoj strukturi ukupnih kredita, na kraju godine, dominiraju dugoročni krediti sa 78,4%, što predstavlja veće učešće ovih kredita nego prethodne godine (74,8%), što je pozitivna tendencija (tabela br. 2.8).

67 Monetarna kretanja 67 Tabela 2.8 Ročna struktura ukupnih kredita, % XII XII Do tri mjeseca 8,4 7,5 Od tri mjeseca do jedne godine 16,9 14,1 Od jedne do tri godine 23,0 19,5 Preko tri godine 51,8 58,9 Ukupno 100,0 100,0 Posmatrano po djelatnostima, najveći korisnici kredita bili su: sektor stanovništva (39,1%), trgovina (22,8%), kategorija ostalo (8,4%), građevinarstvo (7,9%), usluge, turizam i ugostiteljstvo (7,8%) i trgovina nekretninama (3,2%). Ostatak odobrenih kredita (10,8%) odnosio se na: transport, skladištenje, PTT i komunikacije, administraciju i druge javne usluge, finansije, rudarstvo, energetiku, poljoprivredu, lov i ribolov. Dominantno učešće i ročna struktura odobrenih kredita sektoru usluga ukazuju na potrebu strukturalnih prilagođavanja crnogorske privrede, u cilju obezbjeđivanja održivog razvoja, u srednjem i dugom roku. Posmatrano po namjeni, najviše kredita odobreno je za: likvidnost (18,6%), kategoriju ostalo (18,4%), stambene kredite (15,9%), kredite za izgradnju i adaptaciju građevinskih objekata (13,3%), nabavku osnovnih sredstava (13,0%) i gotovinske kredite (12,8%). Značajno manje sredstava banaka, tokom godine, iskorišćeno je putem: overdrafta, kreditnih kartica, potrošačkih kredita, za pripremu turističke sezone, kupovinu automobila, refinansiranje obaveza prema drugim bankama i kupovinu hartija od vrijednosti. U valutnoj strukturi ukupnih kredita, na kredite u stranoj valuti odnosilo se 4,1%. Kako su depoziti u stranoj valuti činili 3,3% ukupnih depozita, a pozajmice bankama u stranoj valuti 15,5% ukupnih pozajmica, devizni rizik crnogorskih banaka je zanemarljiv. Kriza u realnom sektoru je uticala na urednost izmirivanja obaveza privrede i stanovništva prema bankama, što se odrazilo na porast učešća nekvalitetnih kredita, kredita koji kasne sa naplatom i restrukturiranih kredita u ukupnim kreditima. Nekvalitetni krediti (C, D, E) su činili 21% ukupnih kredita, učešće kredita koji kasne sa naplatom iznosilo je 23,7%, a restrukturiranih kredita 13,4% u ukupnim kreditima. Izdvojene rezervacije za kreditne gubitke činile su 6,4% ukupnih kredita (tabela br. 2.9). Tabela 2.9 Osnovni pokazatelji kreditne aktivnosti banaka, % Opis/Period Nekvalitetni krediti (C, D, E)/Ukupni krediti 13,5 21,0 Krediti koji kasne sa naplatom/ukupni krediti 22,9 23,7 Rezervisanja za kreditne gubitke/ukupni krediti 6,3 6,4 Restrukturirani krediti/ Ukupni krediti 9,3 13, XII XII

68 68 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Boks Mjere kojima je regulisano poslovanje banaka u godini Prilagođavanje pravnog okvira poslovanju banaka u kriznim uslovima nastavljeno je i u godini. Osnovni cilj monetarne i prudencione politike bio je jačanje povjerenja u bankarski sistem, relaksiranje obaveza banaka po osnovu rezervacija za kreditne gubitke, ublažavanje gubitka vrijednosti aktive, povećanje kapitalizovanosti crnogorskih banaka i podspješivanje njihove kreditne aktivnosti. U novembru godine, Centralna banka Crne Gore izmijenila je i dopunila Odluku o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama 15 i izmijenila Odluku o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva 16. Odlukom o izmjenama i dopunama Odluke o privremenim mjerama za upravljanje kreditnim rizikom u bankama izvršeno je korigovanje procenta rezervacija za potencijalne kreditne gubitke za određene klasifikacione grupe. Takođe, predviđeno je da banke kod procjene kreditne sposobnosti dužnika i raspoređivanja stavki aktive u odgovarajuću klasifikacionu grupu mogu izuzeti pokazatelje poslovanja za i godinu, kao i kriterijume kašnjenja dužnika u periodu od dvije godine prije klasifikacije. Izmjenom Odluke o minimalnim standardima za ulaganja banaka u nepokretnosti i osnovna sredstva povećan je limit do kojeg banke mogu ulagati u nepokretnosti i osnovna sredstva, u odnosu na sopstvena sredstva. Navedenim mjerama kreiran je ambijent za relaksaciju poslovanja banaka i obezbjeđenje adekvatnog vremenskog perioda u kojem će moći intervenisati kako bi restrukturirale, a time i povećale kvalitet kreditnog portfolija i poboljšale ročnu strukturu finansijskih sredstava i finansijskih obaveza. Navedenim mjerama Centralne banke doprinosi se poboljšanju pozicije banaka i njihovih dužnika kao i stvaranju uslova za uvećanje kreditnog potencijala banaka Depoziti Grafik 2.2 Depoziti, u eura Ukupni depoziti su na godišnjem nivou zabilježili pad od 1,9%, ili 34,8 miliona eura. Prosječni mjesečni pad na godišnjem nivou iznosio je 0,1%, dok je u prva četiri mjeseca iznosio 1,0%. Na kraju godine depoziti su iznosili 1.789,9 miliona eura i bili su na nivou iz avgusta godine (grafik br. 2.2). Za razliku od godine, kada su depoziti svih sektora privrede zabilježili pad, u godini pad su zabilježili depoziti sektora finansijske institucije, privreda i Opšta Vlada. Najveći pad, u apsolutnom iznosu (71,6 miliona eura) bilježe depoziti finansijskih institucija (tabela br. 2.10). 15 Sl.list Crne Gore, br. 66/10 16 Isto

69 Monetarna kretanja 69 Tabela 2.10 Rast depozita, % 2009/ /2009. Finansijske institucije -4,2-38,6 Privreda -13,5-13,9 Stanovništvo -1,5 12,8 Opšta vlada (Vlada, opštine, fondovi) -17,7-22,2 Ostalo -17,2 27,5 Ukupno -8,3-1,9 U strukturi depozita, posmatrano po sektorima, odnosno djelatnostima, najveći dio depozita se odnosio na depozite sektora stanovništva (53,2%), što nije povoljno sa aspekta izloženosti banaka prema pojedinim sektorima. Zatim, veći dio depozita potiče i iz: finansija (8,9%), kategorije ostalo (7,0%), trgovine (6,5%), energetike (6,4%), transporta, skladištenja i PTT komunikacija (5,7%), administracije i drugih javnih usluga (4,4%) i turizma (usluge, turizam, ugostiteljstvo) 3,5% (grafik br. 2.3). Grafik 2.3 Depoziti stanovništva, privrede i ostali, u eura U ročnoj strukturi ukupnih depozita, na kraju godine, dominiraju kratkoročni depoziti (ročnosti do jedne godine) sa 88,7%, dok dugoročni depoziti čine preostalih 11,3% (tabela br. 2.11). Tabela 2.11 Ročna struktura depozita, % Depoziti po viđenju 36,6 41,0 Oročeni depoziti 63,4 59,0 Do tri mjeseca 19,5 12,5 Od tri mjeseca do jedne godine 31,6 35,2 Od jedne do tri godine 10,8 9,2 Preko tri godine 1,6 2,1

70 70 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Boks Odnos kredita i depozita u zemljama regiona na kraju godine U tabeli je dat prikaz odnosa depozita i kredita za zemlje regiona, ukupno i za sektor stanovništva i privrede. Kao što je prikazano, krediti premašuju depozite kod Srbije, Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore, kod Makedonije su ispod nivoa raspoloživih depozita. Stanovništvo je neto štediša sistema u svim posmatranim zemljama. Privreda je neto dužnik bankarskih sistema u svim zemljama, pri čemu je neto dug privrede najveći u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji. Tabela 1 Racio krediti/depoziti zemlje regiona, kraj godine Krediti/depoziti (racio) Ukupno Stanovništvo Privreda Hrvatska 1,04 0,82 2,35 Srbija 1,47 0,72 2,43 Bosna i Hercegovina 1,16 0,97 3,55 Makedonija 0,89 0,51 2,07 Crna Gora 1,23 0,91 2,75 Izvor: Sajtovi nacionalnih centralnih banaka Strana aktiva i pasiva banaka Strana aktiva banaka 17 je tokom godine oscilirala i na kraju godine dostigla iznos za 21,8% viši u odnosu na kraj godine (tabela br. 2.12). U strukturi strane aktive dominantno učešće zabilježili su depoziti banaka u inostranstvu (74,2%), zatim gotovina 18 (13,9%) i krediti nerezidentima (11,9%). Strana pasiva banaka 19 je na kraju godine bila za 10,4% niža nego na kraju prethodne godine (tabela br. 2.13). U strukturi strane pasive banaka, većinsko učešće zabilježili su krediti banaka/finansijskih institucija iz inostranstva (70,8%) i depoziti (29,1%), dok se na obaveze po emitovanim dužničkim hartijama od vrijednosti odnosio neznatan dio strane pasive banaka (0,2%). Tabela 2.12 Strana aktiva, kraj perioda, u 000 eura Opis/Period Strana aktiva, ukupno Depoziti Gotovina (euro i druge strane valute) Krediti Hartije od vrijednosti, bez akcija Potraživanja banaka prema nerezidentima. 18 Gotovina u eurima i drugim stranim valutama. 19 Obaveze banaka prema nerezidentima.

71 Monetarna kretanja 71 Tabela 2.13 Strana pasiva, kraj perioda, u 000 eura Opis/Period Strana pasiva, ukupno Krediti (pozajmice) Depoziti Hartije od vrijednosti, bez akcija Pozajmice iz inostranstva su na kraju godine iznosile 659,4 miliona eura, i u odnosu na kraj godine smanjene su za 5,2%. Pozajmice su u toku godine imale fluktuirajući karakter (grafik br. 2.4). Grafik 2.4 Pozajmice iz inostranstva, eura Pozajmice iz inostranstva su tokom godine koristile sve banke, a najveći iznos pozajmica odnosio se na pozajmice od Hypo Alpe Adria Bank AG (45,7%), Societe Generale banke (15,6%), EIB (9,1%), KFW (8,8%) i EFSE (7,2%). U ročnoj strukturi pozajmica iz inostranstva dominirale su dugoročne pozajmice (97,6%). Valutna struktura pozajmica iz inostranstva pokazuje da su se banke najvećim dijelom zaduživale u eurima (84,5%). Neto strana aktiva banaka iznosila je -532,5 miliona eura na kraju godine (na kraju godine neto strana aktiva iznosila je -711,8 miliona eura). Porast na strani aktive zabilježili su depoziti banaka u inostranstvu (28,4%) i krediti (19,3%), dok je gotovina u trezorima zabilježila smanjenje (3,1%). Sve pozicije na strani pasive zabilježile su smanjenje na godišnjem nivou, pri čemu su obaveze po emitovanim hartijama od vrijednosti smanjene za 67,4%, depoziti nerezidenata za 20,2%, dok su pozajmice banaka kao najvažnije kategorije pasive smanjene za 5,2%. Odnos strane pasive i ukupne bilansne sume ukazuje na to da nerezidenti finansiraju 31,6% aktive banaka. S druge strane, 13,6% aktive banaka odnosi se na potraživanja prema nerezidentima. Jaz između strane aktive i pasive banaka smanjen je na kraju godine i iznosio je 18,1 procentni poen (grafik br. 2.5). Grafik 2.5 Učešće strane aktive i pasive u bilansnoj sumi, % Izvor: CBCG

72 72 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Bankarski sistemi većine zemalja iz okruženja su, takođe, neto dužnici prema nerezidentima (tabela br. 2.14). Međutim, iako je evidentan pad neto duga prema inostranstvu, bankarski sistem Crne Gore još uvijek prednjači u odnosu na ostale zemlje okruženja. Tabela 2.14 Neto strana aktiva kao procenat bilansne sume, kraj perioda Zemlja Hrvatska -12,2-5,6-6,9-8,3-8,9 Bosna i Hercegovina -11,6-8,3-15,3-12,2-9,3 Makedonija 11,1 5,8 0,01 0,5-0,2 Srbija -19,8-11,2-12,0-14,5-14,1 Albanija 11,5 8,2 0,7 3,3 8,6 Crna Gora -2,1-15,3-30,4-23,5-18, Sektor stanovništva Krediti sektoru stanovništva bilježili su pad tokom godine, osim decembra kada je ostvaren neznatan rast. Prosječan mjesečni pad kredita stanovništvu iznosio je 0,5%. Na godišnjem nivou, krediti odobreni stanovništvu su pali za 55,7 miliona eura, ili 6,1%, i na kraju godine, iznosili su 863,6 miliona eura. Kako se radi o ranije odobrenim, najvećim dijelom dugoročnim kreditima (89,6%, u kojima dominiraju krediti ročnosti preko tri godine), najveće učešće imaju namjenski krediti (46,6%), i to stambeni i krediti za adaptaciju stambenog ili poslovnog prostora (82,4% namjenskih kredita). Hipotekarni krediti su, takođe, imali značajno učešće od 20% u ukupnim kreditima. Grafik 2.6 Depoziti stanovništva, milioni eura (lijeva skala) i mjesečni rast/pad, % (desna skala) Na kraju godine, kreditno zaduženih fizičkih lica kod domaćih banaka bilo je (9,6 hiljada klijenata manje nego u godini). Prosječna zaduženost stanovništva, mjerena odnosom duga ovog sektora na kraju godine i broja kreditno zaduženih građana (klijenata banaka), iznosila je eura, dok je dug po glavi stanovnika iznosio eura. 20 Dug po klijentu se povećao u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosio (7.854 eura), dok je u isto vrijeme, dug per capita niži za 95 eura. Iako je neto dug stanovništva smanjen u godini, 26,9% ukupnih kredita koji kasne s naplatom odnosi se na kredite fizičkih lica i kredite po osnovu zaduženja na tekućem računu i kredit- 20 Broj stanovnika u Crnoj Gori, prema procjeni Monstata, u godini iznosio je

73 Monetarna kretanja 73 nim karticama. U odsustvu tradicionalnog kreditiranja, kreditiranje putem platnih kartica stanovništva je posebno uzelo maha početkom godine. Depoziti sektora stanovništva su tokom godine bili u konstantnom porastu, što je naročito značajno sa aspekta vraćanja povjerenja u bankarski sistem. Na kraju godine, depoziti stanovništa su iznosili 951,8 miliona eura i bili su viši za 12,8% u odnosu na kraj godine (grafik br 2.6) Ročna struktura depozita stanovništva na kraju godine nije baš najpovoljnija i pored veoma stimulativnih kamata na štednju. Na kratkoročne depozite (do jedne godine) odnosi se 86,3% ukupnih depozita stanovništva, dok preostali dio (13,7%) predstavljaju dugoročni depoziti, u kojima dominiraju depoziti ročnosti od jedne do tri godine. Grafik 2.7 Depoziti, krediti i neto dug stanovništva, u 000 eura Koeficijent krediti/depoziti za sektor stanovništva iznosio je 0,91 na kraju godine što je povoljniji odnos nego na kraju godine kada je iznosio 1,09. Ovakvo kretanje se odrazilo na to da je sektor stanovništva u godini ponovo postao neto štediša (grafik br. 2.7) Sektor privrede Banke su i u godini sprovodile konzervativnu politiku kreditiranja. Oprez banaka je posebno bio izražen prema preduzećima nakon što se kriza prenijela na realni sektor, izazivajući velike probleme u likvidnosti privrede. Tokom godine zabilježen je značajan pad i kredita i depozita privrede. Prosječna mjesečna stopa pada i kredita i depozita je iznosila 1,0%. Grafik 2.8 Depoziti, krediti i neto dug privrede, u 000 eura Značajan godišnji pad kredita (11,1%) doprinio je smanjenju neto duga privrede prema bankarskom sistemu za 9,4%. I pored toga, neto dug privrede je veoma visok i na kraju je iznosio 768,2 miliona eura (grafik br 2.8). Koeficijent krediti/depoziti za sektor privrede na kraju godine (2,75) je pogoršan u odnosu na kraj godine (2,66). Krediti sektoru privrede tokom cijele godine bili su iznad nivoa njihovih depozita, tako da je privreda predstavljala najznačajnijeg neto dužnika sistema.

74 74 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Ročna struktura duga sektora privrede na kraju godine pokazuje dominanto učešće dugoročnih kredita (72,4%), i to kredita ročnosti duže od tri godine (50,4%). Ročna struktura depozita sektora privrede, za razliku od ročne strukure kredita ovom sektoru, pokazuje dominanto učešće kratkoročnih depozita (92%) u kojima, opet, dominiraju depoziti po viđenju (59,5%). U okviru depozita privrede ročnosti duže od jedne godine, veće učešće bilježe depoziti ročnosti od jedne do tri godine (5,6%). Boks 2.4 Prinudna naplata U Centralnom registru računa, na kraju godine, evidentirano je pravnih i fizičkih lica koje obavljaju privrednu djelatnost. Od ukupnog broja fizičkih i pravnih lica, 26,2% ili su bila u blokadi. Ukupan dug na blokiranim računima iznosio je 253,9 miliona eura na kraju godine, što je za 76,7 miliona eura ili 43,3% više nego na kraju godine. Koncentracija duga relativno je visoka, na šta ukazuje podatak da 50 najvećih dužnika (koji čine 35% ukupno evidentiranih dužnika) učestvuje sa 41,2% u ukupnom dugu na blokiranim računima. Pritom je 38 od 50 najvećih dužnika bilo u neprekidnoj blokadi duže od godinu dana, i njihov dug činio je 29,5% ukupnog duga. Ostatak duga od 29,7 miliona eura odnosio se na 12 preostalih najvećih dužnika čiji su računi bili u blokadi manje od godinu dana Kapital banaka Ukupni kapital banaka se na kraju godine povećao u odnosu na treći kvartal za 4,7%, ali se u odnosu na kraj godine smanjio za 6,3%. Sedam banaka je zabilježilo godišnji rast kapitala, dok se kod četiri banke kapital smanjio. Koeficijent solventnosti bankarskog sistema je bio iznad zakonom propisanog minimuma od 10% i iznosio je 15,85% što je više nego na kraju trećeg kvartala godine i kraja godine. Povraćaj na prosječni kapital bankarskog sistema (ROE) je na kraju godine bio negativan (-27,3%) i nepovoljniji u odnosu na kraj godine, na šta je opredjeljujuće uticalo poslovanje banaka od sistemskog značaja. Međutim, ovaj pokazatelj je kod većine banaka u sistemu bio pozitivan. Iako je većina banaka sprovela značajne dokapitalizacije tokom i godine, crnogorske banke imaju niži nivo kapitalizovanosti nego banke u regionu. Indeks kapitalizacije i u odnosu na aktivu i u odnosu na kredite je najniži u regionu (tabela br i 2.16).

75 Monetarna kretanja 75 Tabela 2.15 Odnos ukupnog kapitala i aktive banaka, u % Zemlja/Period XII XII XII Crna Gora 8,4 11,0 10,6 Srbija ,7 19,7 Hrvatska 13,5 13,9 14,0 Makedonija 17,5 17,2 16,1 BiH 14,1 15,0 17,7 Tabela 2.16 Odnos ukupnog kapitala i kredita u,% Zemlja/Period XII XII XII Crna Gora 10,0 13,8 14,2 Srbija 40,9 35,0 29,5 Hrvatska 20,3 21,1 20,5 Makedonija 28,2 28,7 29,6 BiH 20,5 22,3 25,5 Vođene potrebom za uvećanjem zarade, mnoge banke su tokom perioda kreditne ekspanzije neadekvatno upravljale rizicima poslovanja. Kao rezultat toga, danas izdvajaju više rezervacija za kreditne gubitke i, posljedično, ne ostvaruju anticipirani finansijski rezultat pa su dokapitalizacije nužnost. Tabela 2.17 Koeficijent adekvatnosti kapitala po zemljama na kraju god Zemlja Koeficijent solventnosti Hrvatska 18,7* Srbija 19,9 Makedonija 16,1 Crna Gora 15,9 * Podatak za treći kvartal godine U vlasničkoj strukturi kapitala banaka na kraju godine, država je imala učešće od svega 2,22%, domaći privatni kapital 14,73%, dok je dominirao kapital koji potiče iz inostranih izvora sa 83,05% učešća u kapitalu bankarskog sistema.

76 76 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Boks 2.5 Rejting matičnih banaka crnogorskih banaka Rejting agencije su različito percipirale matične banke crnogorskih banaka. Prema Standard and Poors-u i agenciji Fitch, rejtinzi matičnih banaka su bili bolji ili nepromijenjeni, dok je prema rejting agenciji Moody s poslovanje kod određenih banaka bilo lošije. Tabela 1 Rejting matičnih banaka crnogorskih banaka Nova Ljubljanska Banka OTP banka Societe Generale Hypo Alpe Adria Bank Erste Group Bank AG EBRD (25% Komercijalne Banke ad Beograd) Moody's S&P Fitch Negativan A3 n.a Stabilban A- (pogoršan sa A1) (nepromijenjen) Negativan Baa3 Stabilan BB+ n.a (pogoršan sa Baa1) (nepromijenjen) Negativan Aa2 Stabilan A+ Stabilan A+ (nepromijenjen) (nepromijenjen) (nepromijenjen) Negativan Baa3 n.a. n.a (pogoršan sa Baa2) Negativan Aa3 Stabilan A Stabilan A (nepromijenjen) (poboljšan u stabilan) (nepromijenjen) Stabilan Aaa Stabilan AAA Stabilan AAA (nepromijenjen) (nepromijenjen) (nepromijenjen) 2.3. Aktivne kamatne stope Aktivne kamatne stope su tokom godine rasle u odnosu na nivo s kraja godine. Na rast premije rizika uticali su mnogi faktori. Određene banke ostvarile su gubitke u godini zbog rasta kašnjenja izmirivanja obaveza klijenata usljed rasta nelikvidnosti u ekonomiji tokom Grafik godine, pa je bilo za očekivati Aktivne kamatne stope na nivou sistema, godišnji nivo, % da se percepcija tržišta promijenila što se ispoljavalo rastom kamatnih stopa. Na rast je uticala i veća tražnja od ponude, neadekvatna likvidnost realnog sektora i dr. Na rast nijesu samo uticali unutrašnji faktori već i pogoršanje stanja u pojedinim državama Evropske unije koje imaju problema u izmirivanju svojih obaveza, ali i rast inflacije na globalnom nivou. Ipak, nivo kamatnih stopa u Crnoj Gori je na približno istom nivou kao u državama sličnog kreditnog rejtinga.

77 Monetarna kretanja 77 Grafik 2.10 APPEKS na kredite po sektorima, godišnji nivo, % Na kraju godine, aktivne prosječne ponderisane kamatne stope su ostvarile godišnji rast od 0,25 p.p. i iznosile 9,63% (grafik br. 2.9). Posmatrano po sektorima (privatni, državni i strani), aktivne stope, takođe, ostvaruju rast koji je bio gotovo konstantan (grafik br. 2.10). Na kraju decembra godine, APPEKS na kredite privatnom sektoru je porasla za 0,19 p.p. i iznosila 8,91%. APPEKS na kredite državnom sektoru je porasla za 0,25 p.p. i iznosila 9,7%, a na kredite stranom sektoru rast je iznosio 1,16 p.p. i APPEKS je iznosila 8,34%. Grafik 2.11 APPEKS na kredite fizičkim i pravnim licima, godišnji nivo, % Kamatne stope na kredite fizičkim licima su pale drugu godinu za redom i na kraju godine APPEKS je iznosila 10,43%. Nasuprot tome, aktivne kamatne stope na kredite pravnim licima su rasle drugu godinu za redom i na kraju godine APPEKS je iznosila 9,12% (grafik br. 2.11). Posmatrano po ročnosti (grafik br. 2.12), kratkoročne kamatne stope su nastavile trend rasta započet u III kvartalu godine. Ovako kretanje je posljedica visoke tražnje i male ponude kratkoročnih kredita. Na kraju godine, kamatne stope na kratkoročne kredite su bile znatno iznad nivoa na kraju godine za 0,97 p.p. i iznosile su 11,27%. Kamatne stope na dugoročne kredite su, takođe, rasle. Grafik 2.12 APPEKS na kredite po ročnosti, godišnji nivo, %

78 78 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Tabela 2.18 APPNKS i APPEKS na kredite privrednim licima, po djelatnostima, godišnji nivo, % DJELATNOST 1. Poljoprivreda, lov, ribolov 2. Rudarstvo 3. Proizvodnja 4. Energetika 5. Građevinarstvo 6. Trgovina 7. Usluge, turizam, ugostiteljstvo 8. Transport, skladištenje, ptt 9. Finansije 10. Trgovina nekretninama 11. Admin. i dr. javne usluge 12. Ostalo Stopa XII XII III VI IX XII Nom. 6,92 6,98 6,77 6,84 7,07 6,78 Efek. 7,70 6,47 7,21 7,24 7,51 7,06 Nom. 7,77 9,13 9,32 9,34 9,23 9,23 Efek. 8,26 9,77 9,67 9,63 9,51 9,71 Nom. 8,22 8,25 8,18 7,99 8,23 7,91 Efek. 8,72 8,69 8,56 8,58 8,61 8,51 Nom. 7,49 8,69 8,87 8,95 8,28 8,34 Efek. 8,36 9,48 9,71 9,68 8,84 8,82 Nom. 8,17 8,74 8,77 8,89 8,85 8,90 Efek. 8,46 8,97 9,00 9,21 9,28 9,75 Nom. 7,96 8,70 8,64 8,80 8,76 8,77 Efek. 8,34 9,25 9,19 9,35 9,39 9,42 Nom. 8,12 7,73 7,79 7,96 7,89 7,96 Efek. 8,55 8,17 8,26 8,46 8,41 8,35 Nom. 8,34 8,29 8,26 8,40 8,32 8,46 Efek. 8,84 8,63 8,62 8,83 8,73 8,89 Nom. 8,23 7,78 7,75 8,07 7,75 7,96 Efek. 8,60 8,20 8,38 8,83 8,21 8,47 Nom. 8,23 7,48 7,73 7,66 8,32 8,64 Efek. 8,67 7,84 8,27 8,24 8,87 9,04 Nom. 8,41 8,59 8,61 8,80 8,86 8,91 Efek. 11,23 9,01 9,24 9,41 9,51 9,61 Nom. 7,36 6,25 6,74 7,63 7,48 7,46 Efek. 7,28 6,61 7,50 7,97 8,31 8,23 Boks Kamatne stope Ekspanzivna kreditna politika najuticajnijih centralnih banaka, tokom i godine, bila je praćena padom referentnih kamatnih stopa, ali i padom kamatnih stopa po kojima su vodeće (evropske) banke bile raspoložene da pozajmljuju sredstva jedne drugima na međubankarskom (evropskom i londonskom) tržištu. Naše banke, neke od ovih stopa koriste kod kalkulacije varijabilnih kamatnih stopa. Najčešće se koristi tromjesečni i šestomjesečni EURIBOR, a koristi se i tromjesečni LIBOR (CHF).

79 Monetarna kretanja 79 Grafik 1 Kretanje tromječnog LIBOR-a (CHF) Izvor: Britanska bankarska asocijacija Grafik 2 Kretanje tromjesečnog i šestomjesečnog EURIBOR-a, mjesečni prosjek, godina Izvor: Rojters (Evropska bankarska federacija) Iz grafika 1 i 2 može se vidjeti da su sve tri stope nastavile trend opadanja iz godine i da su tokom godine dostigle i svoje najniže istorijske vrijednosti, nakon čega je primjetan trend njihovog blagog porasta. Prisutno je mišljenje da u vremenima jakih poremećaja tržišta, ove stope gube kvalitet kao indikator koji bi trebalo da dobro reprezentuje situaciju na tržištu duga, finansijskim tržištima uopšte, i realnoj ekonomiji. Činjenica da su vodeće banke spremne da pozajmljuju jedne drugima po ovim stopama ne znači da su spremne pozajmljivati i ostalima po makar i približnim stopama. Ipak, sa aspekta komercijalnih banaka, naročito kod dugoročnih kredita, varijabilne stope (koje sadrže EURIBOR ili LIBOR plus fiksnu maržu) su otpornije na kamatni rizik. U nastavku su prikazana kretanja prosječnih aktivnih kamatnih stopa na neke vrste kredita bankarskih sektora Bosne i Hercegovine, Hrvatske, Makedonije i Srbije u periodu godina. 21 Kamatne stope na kredite u domaćoj valuti bile su znatno iznad kamatnih stopa na kredite odobrene u domaćoj valuti sa valutnom klauzulom, kao i na devizne kredite (Bosna i Hercegovina, Hrvatska, i Makedonija). Prikazana kretanja kamatnih stopa na izabrane kredite, tokom godine, bila su pretežno stabilna, bez nekih većih fluktuacija. 21 Grafički prikaz daje samo uvid u kretanje trenda kamatnih stopa, jer je iz metodoloških razloga nemoguće porediti kamatne stope između zemalja.

80 80 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Grafik 3 Odabrane kamatne stope u Bosni i Hercegovini, godina Izvor: Centralna banka Bosne i Hercegovine Grafik 4 Odabrane kamatne stope u Hrvatskoj, godina Izvor: Hrvatska narodna banka

81 Monetarna kretanja 81 Grafik 5 Odabrane kamatne stope u Makedoniji, godina Izvor: Narodna banka Makedonije Na primjeru Srbije uočava se tendencija pada dugoročnih, ali i porasta kratkoročnih kamatnih stopa na dinarske kredite, pri čemu su na kraju godine kamatne stope na kratkoročne kredite dostigle nivo viši od nivoa kamatnih stopa na dugoročne kredite. Grafik 6 Odabrane kamatne stope u Srbiji, godina Izvor: Narodna banka Srbije

82 82 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste Pasivne kamatne stope Grafik 2.13 PPEKS, kraj mjeseca, % Izvor: CBCG Grafik 2.14 Kamatni spred* zemlje regiona, kraj mjeseca, % Tokom godine, pasivne kamatne stope su rasle do aprila, kada su dostigle najviši nivo (3,99%), a nakon toga su pretežno imale opadajući trend. Na kraju godine PPPEKS iznosila je 3,26%, što je ujedno i najniži dostignuti nivo pasivnih kamatnih stopa od januara godine (grafik br. 2.13). Posmatrano po ročnosti, na kraju godine PPPEKS je iznosila 0,54% na depozite po viđenju, 4,25% na depozite ročnosti do tri mjeseca; 5,47% na depozite ročnosti od tri mjeseca do jedne godine; 5,35% na depozite ročnosti od jedne godine do tri godine; 4,76% na depozite ročnosti do pet godina; 3,09% na depozite ročnosti preko pet godina. U odnosu na kraj prethodne godine PPPEKS na ukupne depozite je smanjena za 0,60 p.p. Pad na godišnjem nivou zabilježen je kod depozita svih ročnosti, pri čemu je najveći pad zabilježen kod depozita ročnosti preko pet godina (2,73 p.p.) i ročnosti do pet godina (1,04 p.p.). PPPEKS na depozite fizičkih lica iznosila je 3,69%, a PPPEKS na depozite pravnih lica 2,78% i obje bilježe pad na godišnjem nivou (0,81 p.p. i 0,54 p.p. respektivno). Spred kamatnih stopa na kredite odobrene fizičkim licima iznosio je 6,74 p.p. (6,03 p.p. na kraju godine), dok je na kredite odobrene pravnim licima iznosio 6,34 p.p. (5,34 p.p. na kraju godine). * Razlika između efektivnih prosječno ponderisanih aktivnih i pasivnih kamatnih stopa, na ukupne kredite i depozite sistema. Posljednji raspoloživi podaci. Na kraju godine, razlika između aktivnih i pasivnih kamatnih stopa (kamatni spred) iznosila je 6,37 p.p., dok je na kraju prethodne godine iznosila 5,51 p.p. Posmatrano po zemljama iz okruženja, kamatni spred Crne Gore, iako je imao rastući trend, niži je od kamatnog spreda banaka Srbije i Hrvatske, dok je viši od kamatnog spreda banaka u Makedoniji (grafik br. 2.14).

83 Monetarna kretanja Obavezna rezerva banaka Izdvojena obavezna rezerva na dan godine iznosila je 164,5 miliona eura, i smanjena je za 8,2 miliona eura ili 4,8% u odnosu na kraj godine (tabela br. 2.19). Tabela 2.19 Izdvojena obavezna rezerva, depoziti, pozajmice, u eura III VI IX XII III VI IX XII Izdvojena obavezna rezerva 202,2 180,4 168,2 172,8 165,8 162,9 164,6 164,5 Ukupni depoziti 1.761, , , , , , , ,9 Ukupne pozajmice 990,5 971,3 874,4 734,8 698,8 680,8 689,1 697,4 Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima banaka je smanjeno sa 9,5%, koliko je iznosilo na kraju godine, na 9,2% na kraju godine (tabela br. 2.20). Tabela 2.20 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i pozajmica banaka, % Opis/Period III VI IX XII III VI IX XII Obavezna rezerva/ukupni depoziti 11,5 10,3 8,9 9,5 9,4 9,0 9,2 9,2 Obavezna rezerva/(ukupni depoziti+pozajmice) 7,3 6,6 6,1 6,8 6,7 6,5 6,7 6,6 Tabela br pokazuje da je odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita, odnosno aktive banaka u Crnoj Gori među nižim u regionu. Tabela 2.21 Odnos obavezne rezerve i ukupnih depozita i aktive banaka na kraju godine,% Obavezna rezerva Depoziti Obavezna rezerva Aktiva Bosna i Hercegovina 26,4 15,7 Crna Gora 9,2 5,6 Hrvatska 10,2 7,0 Makedonija 13,3 8,1 Struktura izdvojene obavezne rezerve nije značajno izmijenjena u odnosu na godinu. Na kraju godine banke su imale izdvojeno 38,4 miliona eura obavezne rezerve u obliku državnih zapisa ili 18,5% ukupno izdvojene obavezne rezerve. Na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno je 74,2%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 7,3% obračunate obavezne rezerve (tabela br. 2.22).

84 84 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Tabela 2.22 Struktura izdvojene obavezne rezerve, % Opis/period III VI IX XII III VI IX XII Račun obavezne rezerve u zemlji 50,5 55,6 56,2 65,9 66,8 63,8 63,4 74,2 Izdvojeno u državnim zapisima 15,8 16,3 17,8 22,2 22,6 22,5 22,5 18,5 Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 33,7 28,1 26,0 11,9 10,6 13,7 14,1 7,3 U godini, nijedna banka nije koristila obaveznu rezervu za likvidnost, i na kraju godine sve banke su imale izdvojen propisani nivo obavezne rezerve Mikrokreditne finansijske institucije Bilansna suma mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) je na kraju godine iznosila 58,7 miliona eura i smanjena je za 16,7 miliona eura ili 22,1% u odnosu na kraj godine (tabela br. 2.23) Tabela 2.23 Bilansna suma MFI, 000 eura Opis/Period III VI IX XII III VI IX XII Aktiva MFI Koncentracija u sektoru MFI je jako izražena. Tako se na jednu MFI odnosi 64,1% aktive MFI, 63,3% ukupnih kredita i 69,3% ukupnih pozajmica. U aktivi MFI na kraju godine dominiraju bruto krediti (74,0%), a na strani pasive pozajmice (65,1%). Ukupni krediti su na kraju godine iznosili 43,5 miliona eura ili 22,3 miliona (33,9%) manje nego na kraju godine (tabela br. 2.24). Rezervisanja za kreditne gubitke činila su 7,9% ukupnih kredita. Tabela 2.24 Ukupni krediti MFI, tromjesečje, 000 eura Opis/Period III VI IX XII III VI IX XII Krediti MFI Fizičkim licima je izdato 99,2% kredita. U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima i dalje su dominirali krediti poljoprivredi (52,4%), a zajedno sa kreditima sektoru usluga, ugostiteljstva i turizma činili su 78,5% ukupnih kredita (grafik br. 2.15).

85 Monetarna kretanja 85 U ročnoj strukturi kredita, najviše je bilo dugoročnih kredita (93,6%). Krediti koji kasne s naplatom su predstavljali 14,4% ukupnih kredita na kraju godine, što je niže nego na nivou bankarskog sistema. Grafik 2.15 Krediti MFI po djelatnostima, kraj godine, % Na ukupne obaveze 22 MFI odnosilo se 68,5% pasive. Najveći izvor finansiranja MFI je bio preko pozajmica, od čega je 91,4% sredstava uzeto od nerezidenata. Kapital MFI je na kraju godine iznosio 18,5 miliona eura, odnosno 31,5% ukupne pasive. Od iznosa ukupnog kapitala, 76,1% se odnosilo na kapital iz donacija, a 23,8% na neraspoređenu dobit. Na agregatnom nivou, na kraju godine, MFI su godinu završile sa gubitkom od 1,6 miliona eura. Grafik 2.16 PPNKS i PPEKS na ukupne kredite MFI, % Kamatne stope MFI Na kraju godine, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa (PPNKS) na ukupne kredite MFI je iznosila 19,19%, a prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa (PPEKS) 27,96%. PPNKS je, u odnosu na kraj godine, bila viša za 1,5 p.p., a PPEKS za 0,5 p.p. (grafik br. 2.16). Na kraju godine, PPEKS je na ukupne kratkoročne kredite iznosila 34,96%, dok je na dugoročne kredite iznosila 27,52% (tabela br. 2.25). Na kredite odobrene pravnim licima, PPNKS je iznosila 16,80%, a PPEKS 28,77%. PPEKS na kratkoročne kredite pravnim licima je iznosila 33,74%, a na dugoročne 27,25%. Na kredite odobrene fizičkim licima PPNKS je iznosila 19,21%, a PPEKS 27,96%. Na kratkoročne kredite PPEKS je iznosila 35%, a na dugoročne 27,52%. Kamatne stope po kojima su banke i MFI odobravale kredite se značajno razlikuju. Naime, prosječna ponderisana nominalna kamatna stopa kod banaka je iznosila 8,98%, a efektivna 9,63%, dok su iste stope kod MFI iznosile 19,19%, odnosno 27,96%. 22 Obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale obaveze.

86 86 Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste 2010 Banke su odobravale kratkoročne kredite (PPEKS) po 11,27%, a MFI 34,96%. PPEKS na dugoročne kredite je kod banaka iznosila 9,51% a kod MFI 27,96% (tabela br i grafik br. 2.17). Tabela 2.25 Kamatne stope banaka i MFI na kraju godine Kratkoročni Dugoročni Ukupni Fizička lica Pravna lica Ukupni krediti Banke MFI Banke MFI Banke MFI PPNKS 10,16 22,60 9,68 19,01 9,96 19,21 PPEKS 12,33 35,00 10,41 27,52 10,43 27,96 PPNKS 9,43 17,64 8,42 16,54 8,53 16,80 PPEKS 11,20 33,74 8,87 27,25 9,12 28,77 PPNKS 9,47 22,44 8,94 18,99 8,98 19,19 PPEKS 11,27 34,96 9,51 27,52 9,63 27,96 Grafik 2.17 Kamatne stope banaka i MFI, %

87 3 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA