UDK 93/99 ISSN INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA GLASNIK

Transcript

1 UDK 93/99 ISSN INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA GLASNIK ГЛАСНИК год. 56 бр. 1-2 стр Скопје 2012

2

3 СОДРЖИНА TABLE OF CONTENTS СТАТИИ ARTICLES Катерина Младеновска-Ристовска: Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II... 7 Katerina Mladenovska-Ristovska: The Problem of the Chronology of the Reign of Perdiccas II... 7 Јасминка Кузмановска: Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка Тесалија Jasminka Kuzmanovska: Two Toponyms from Late Antique Thessaly (Onomastic Contribution) Darko Stojanov: Les Raisons des Attaques Barbares sur les Villes d Illyricum Protobyzantin Дарко Стојанов: Причините за варварските напади врз градовите во рановизантискиот Илирикум Драган Ѓалевски: Спречувајќи ја бугарската експанзија византиската дипломатија спрема македонските склавинии во средината на IX век Dragan Gjalevski: Preventing the Bulgarian Expansion Byzantine Diplomacy towards the Macedonian Sklaviniai in the Middle of IX Century Jake Ransohoff: Kinship and Political Culture in the Byzantine and Slavic Balkans (C ): Some Initial Thoughts Џејк Рансохоф: Сродството и политичката култура во византискиот и словенскиот Балкан (околу ): Некои првични размислувања Димитар Љоровски Вамваковски: Грчката мегали идеја и османлиска Македонија: појава, дилеми и флуктуации Dimitar Ljorovski Vamvakovski: The Greek Megali Idea and Ottoman Macedonia: Origin, Dilemmas and Fluctuations Македонка Митрова: Србија и Младотурската револуција: аспектите на трансформацијата на српската пропаганда во османлиска Македонија Makedonka Mitrova: Serbia and the Young Turks Revolution: The Aspects of the Transformation of the Serbian Propaganda in Ottoman Macedonia Лидија Ѓурковска: Фактори за развој на стопанството во Скопје меѓу двете светски војни Lidija Djurkovska: Factors for the Development of the Economy between the two World Wars

4 Надежда Цветковска: Вонредните општински избори во вардарскиот дел на Македонија во 1934 година Nadezda Cvetkovska: Emergency Municipal Elections in Vardar Part of Macedonia in Вера Гошева: Турско-југословенско централно опиумско биро ( ) Vera Gosheva: The Turkish-Yugoslavian Central Narcotic Bureau ( ) Александар Манојловски: Југословенско-грчките преговори за создавање балканска унија Aleksandar Manojlovski: Yugoslav-Greek Negotiations for the Creation of Balkan Union МАТЕРИЈАЛИ PAPERS Димитрис Литоксоу: По повод излегувањето Современ македонско-грчки речник Dimitris Litoksou: On the Occasion of Publication the Contemporary Macedonian-Greek Dictionary РЕЦЕНЗИИ-ПРИКАЗИ REVIEWS-SURVEYS Понтско-Дунавскиот регион во периодот на големата миграција. Редакција: Вујадин Иванишевиќ и Мишел Казански. Колеж д Франс Центар за истражување на историјата и цивилизацијата на Византија. Археолошки институт: Париз Белград 2012, 403. (Дарко Стојанов) The Pontic-Danubian Realm in the Period of the Great Migration. Edited by Vujadin Ivanišević & Michel Kazanski (Collège de France CNRS Centre de Recherche d'histoire et Civilisation de Byzance), ACHCByz Arheološki Institut: Paris Beograd 2012, 403. (Darko Stojanov) Чедомир Попов: Граѓанска Европа ( ) III Општествена и политичка историја на Европа ( ). Завод за учебници: Белград (Стефан Илиевски) Чедомир Попов: Грађанска Европа ( ) III Друштвена и политичка историја Европе ( ). Завод за уџбенике: Београд (Стефан Илиевски) Chedomir Popov: Civil Europe ( ) III Social and Political History of Europe ( ). Zavod za Udzbenike: Belgrade (Stefan Ilievski) Македонка Митрова: Кралството Србија и османлиска Македонија ( ): политика на интервенција. Менора : Скопје 2012, 264. (Марија Пандевска) Makedonka Mitrova: Kingdom of Serbia and Ottoman Macedonia ( ): Policy of Intervention. Menora : Skopje (Marija Pandevska) 173 Растислав Терзиоски: Окупацијата на Македонија Второ изд., Менора : Скопје (Александар Симоновски) Rastislav Terzioski: The Occupation of Macedonia Second ed., Menora : Skopje 2011, 317. (Aleksandar Simonovski)

5 Миграции на Балканот билатерални истражувања. Редакција: проф. д-р Билјана Ристовска-Јосифовска. Институт за национална историја: Скопје 2011, 234. (Силвана Сидоровска-Чуповска) Migrations on the Balkans Bilateral Researches. Editor: Prof. Biljana Ristovska- Josifovska Ph.D. Institute of National History: Skopje 2011, 234 (Silvana Sidorovska-Chupovska) Фиона Боуви: Антропологија на религијата, Вовед. Табернакул : Скопје 2009, 344. (Драган Зајковски) Fiona Bowie: The Anthropology of Religion, An Introduction. Tabernakul : Skopje 2009, 344. (Dragan Zajkovski) ПОВОДИ ARTICLES Амет Шериф: Сеќавање на акадeмик Александар Матковски Amet Sherif: In Rememberance of Academician Alexandar Matkovski 185 СООПШТЕНИЈА ANNOUNCEMENTS Научен симпозиум 70 години од убиството на Борка Талески и Лазо Филиповски-Лавски (Прилеп, 8 9 октомври 2012) (Марјан Иваноски) Scientific Symposium 70 Years since the Assassination of Borka Taleski and Lazo Filipovski-Lavski (Prilep, 8 9 October 2012) (Maryan Ivanoski) Научна трибина Владимир Полежиновски живот и дело (Кичево, 6 декември 2012) (Александар Симоновски) Scientific Forum Vladimir Polezinoski Life and Work (Kichevo, 6 December 2012) (Aleksandar Simonovski)

6

7 ГЛАСНИК ISSN СТАТИИ УДК 929:006.92(38) ПРОБЛЕМОТ СО ХРОНОЛОГИЈАТА НА ВЛАДЕЕЊЕТО НА ПЕРДИКА II Катерина Младеновска-Ристовска Научен соработник во Институтот за национална историја Скопје Abstract With the source data analysis and the arguments for the possible assumptions, we tried to make as much as possible more reliable reconstruction of the chronology of the reign of the Macedonian King Perdiccas II. Since from the available historical sources the exact time of the death of Alexander I chronologically cannot be determined, there is no chronological reliability for the succession to the throne by his probably the eldest son Perdiccas II. Besides, there are too many differences about the length of his reign in the ancient sources. The narrow range in dates of his reign may only reflect the period in which he ruled without internal opposition, while the broader range includes all his reign from the death of Alexander I to the enthronization of Archelaus. In modern historiography, however, as the most probable is accepted the information of Nikomedus of Acanthus, that Perdiccas II reigned forty-one years ( AD). Keywords: historic chronology, Macedonian Kingdom, Alexander I, Perdiccas II Хронологијата како наука за пресметувањето на времето воопштоили одредувањето на времето кога се случил некој настан, во своето пошироко значење и посебно за антиката, последниве децении станува сè поактуелна и во Република Македонија. Но, имајќи ги предвид особеностите на општествениот развиток на територијата на географска Македонија и на поширокиот регион во минатото, пресликувањето на европските и светските искуства и критериуми наведува и на одредени недоумици во временското детерминирање и фиксирање на историските периоди, како на праисторијата исто така и на одделните периоди од историскиот развиток, од стариот и средниот век, до новиот и најновиот век или современото време. Кон тоа свој придонес имаа и различните периодизации на одделни археолози и историчари во нашата земја и во регионот. 7

8 ГЛАСНИК Катерина Младеновска-Ристовска Историската хронологија е условена од самиот карактер на историјата како наука, бидејќи самиот општествен развиток се остварува во одреден простор и во одредено време, за што сведочат различните историски извори по форма и по содржина. Притоа, таа ги датира минатите настани и нивниот редослед врз основа на податоците во изворите. Пред македонската историографија претстојат уште многу задачи за хронолошкото определување на одделните настани, особено од подалечното минато за да станат неспорни или што понеспорни факти од одредениот степен на општествениот развиток. Уште од древни времиња луѓето временски ги определувале настаните од својот живот според смената на годишните времиња, продолжителноста на годините, генеалогијата на своите предци или според некој позначаен појдовен настан од својот живот и минатото. Ваквото хронолошко определување било недоволно прецизно, но претставувало значајна првична база во презентацијата на минатото. Овој пат, преку анализа на изворните податоци и со аргументација на можните претпоставки, се обидовме да направиме што е можно поверодостојна реконструкција на хронологијата на владеењето на македонскиот крал Пердика II. Тоа е неопходно за веродостојно лоцирање на овој период од македонското минато во просторот и времето, како и за неговите компаративни согледувања во рамките на историјата на поширокиот регион. * * * Според постојните историски извори, македонскиот крал Александар I, во историјата познат и како Филхелен, 1 имал барем шест деца: синовите Пердика, Филип, Алкета, Аминта и Менелај и ќерката Стратоника. Некои автори го наведуваат Менелај и како негов незаконски син. 2 За последните години од неговото владеење и за времето и околностите на неговата смрт нема сигурни историски извори. Повеќе автори, како индикативен, користат еден слушнат и прераскажан мемоарски текст од татко на син во познатата Историја на Александар Македонски на римскиот биограф Квинт Куртиј Руф. Всушност се работи за сведоштво на таткото Парменион (еден од најопитните војсководци на Александар III Македонски), слушнато од неговиот пријател и војсководец Хегелох, прераскажано од неговиот син Филота (близок пријател на Александар III Македонски), во пресудниот момент пред неизбежното изрекување на смртната казна за сторениот заговорнички престап. За веродостојноста на кажаното најдобро говори коментарот на авторот: Philotas verone an mendacio liberare se a cruciatu voluerit, anceps coniectura est, 1 Употребата на овој епитет е подоцнежна, датира од хеленистичкиот период и има за цел да го разликува од истоимениот крал Александар III Велики. 2 Ael., Var. Hist., XII, 43. 8

9 Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II quoniam et vera confessis et falsa dicentibus idem doloris finis ostenditur. 3 Усно пренесеното сведоштво на Хегелох гласи: Credite mihi, et nos, si viri sumus, a dis adoptabimur. Quis proavum huius Alexandrum, quis deinde Archelaum, quis Perdiccan occisos ultus est? Hic quidem interfectoribus patris ignovit. Haec Hegelochus dixit super cenam... 4 Ова прераскажано сведоштво, во вид на усно предание, за атентатот над кралот по име Александар, може да се прифати, но во науката се води полемика за кој крал по име Александар станува збор Александар I или Александар II. Едни историчари го идентификуваат со Александар I, под претпоставка дека кралевите во горенавeдениот текст се дадени по редослед (Александар I, Архелај и Пердика III), а бидејќи и Архелај и Пердика III умреле со насилна смрт, првиот во заговор, а вториот во битка, се претпоставува дека и Александар I умрел на сличен начин. 5 Според некои историчари, пак, оваа претпоставка не може со ништо да се поткрепи и со оглед на крајно проблематичниот фрагмент на Куртиј Руф, во најдобар случај стои на стаклени нозе. 6 Други историчари го идентификуваат со Александар II, за кого е познато дека бил убиен во заговор, а познати се и неколку различни податоци во врска со името на неговиот убиец. 7 Несигурната хронологија на владеењето на одделните македонски кралеви дури ги навела некои современи редактори на изворниот текст на Куртиј Руф да го променат редоследот на наведените кралеви во Архелај, Александар II, па Пердика III, што веднаш наишло на критика. 8 3 Сакал ли Филота да се ослободи од измачувањето со вистина или со лага, тешко може да се каже, зашто крајот на болката е ист и на оние што ја признаваат вистината и на оние што кажуваат лага. (Квинт Куртиј Руф, Историја на Александар Македонски, превод од латински на д-р Љубинка Басотова, Патрија, Скопје, 1998, VI, 11, стр. 278) 4 Верувајте ми, ако сме мажи, и ние ќе бидеме усвоени од боговите. Кој го одмазди Александар, предокот на овој, потем, кој ги одмазди убиените Архелај и Пердика? А овој им прости на убијците на татка си. Ова Хегелох го рече на гозба... (Истиото, стр. 278). 5 O. Abel, Makedonien vor König Philipp, Leipzig, 1847, ; C. F. Edson, Early Macedonia, Ancient Macedonia, Papers Read at the First International Symposium Held in Thessaloniki, 26 29, August 1968, Institute for Balkan Studies, Thessaloniki, 1970, 34; N. G. L. Hammond and G. T. Grifith, A History of Macedonia, vol. II, Oxford, 1989, , Е. Н. Borza, In the Shadow of Olympus: the Emergence of Macedon, Priceton, New Jersey, 1990, Diod., XV, 71, 1; Dem., De Falsa leg., ; Iust., VII, 5. 8 C. F. Edson, во приказот Doris Raymond, Macedonian Regal Coinage to 413 B. C., New York: American Numismatic Society, 1953, објавен во Classical Philology 52 (1957) ја карактеризира оваа текстуална интервенција како произволна и многу неуспешна. Проблемот го разгледува и B. Tripodi (в. Sulla morte di Alessandro I, Annali della Scuola Normale Superiore di Pissa, Cl. Let. E Fil., ser. 3, vol. 14, no. 4, 1984, ). 9

10 ГЛАСНИК Катерина Младеновска-Ристовска Ако се земат предвид сите факти и можни претпоставки, причините за смртта на Александар I, дали со ликвидација, во војна или од старост, може само да се нагаѓаат. Исто така и времето на неговата смрт може само приближно да се определи, па во современата историографија како најверојатно е прифатено мислењето дека Александар I починал околу 454 год. пр. н.е. 9 Бидеjќи од постојните историски извори хронолошки не може да се утврди точното време на смртта на Александар I, нема хронолошка сигурност ниту за наследувањето на престолот од страна на неговиот, веројатно најстар син, Пердика II. Сето тоа е дополнително усложнето, бидејќи во врска со должината на владеењето на Пердика II и кај античките автори постојат преголеми разлики. Имено, едни хроничари и историографи наведуваат дека Пердика II владеел 40 или 41 година, а други дека владеел помеѓу 22 и 28 години. Конкретно, Атенај наведува пет различни времетраења на неговото владеење од шест извори од 23 до 41 година и тоа: 41 година (според Никомед од Акант), 40 години (според Анаксимен), 35 години (според Теопомп), 28 години (според Хиероним од Кардија) и 23 години (според Марсија и Филохор). 10 Таквото несовпаѓање го одразуваат и другите историски извори. Според т.н. Marmor Parium, Пердика II владеел 41 година. 11 Синкел наведува дека Пердика II владеел 14 години. 12 Диодор, пак, наведува дека тој владеел 22 години. 13 Во историските извори се забележува дека постарите автори, оние од времето на македонскиот крал Филип II, наведуваат негово подолго владеење, а подоцнежните автори, оние од времето на Александар III Македонски, му припишуваат пократко време на владеење. Во современата историографија, пак, како најверојатнo e прифатенo известувањeто на Никомед од Акант, дека Пердика II владеел 41 година ( год. пр. н.е.). 14 Но да ги разгледаме сите други можни претпоставки. Додека од една страна хронолошки не може со сигурност да се утврди времето на наследувањето на престолот од страна на Пердика II, од друга страна времето на неговата смрт може точно да се определи во 413 год. пр. н.е., кога престолот бил наследен од страна на неговиот син Архелај. Имено, кон крајот на летото 414 год. пр. н.е., Пердика II, како сојузник на Атињаните, војувал против Амфипол, 15 а во 411/10 год. пр. н.е. Архелај го опсадил градот Пидна, кој се обидел да ја отфрли македонската врховна власт. 16 Според Синкел, 9 Според N. G. L. Hammond (History..., ) Александар I бил убиен во 452 год. пр. н.е. 10 Athen.,V, 217 d. 11 FrGrH, 239 А Sync., p Diod., VII, 15, 2, кај Евсебиј. 14 Athen., V, 217 d. 15 Thuc.,VII, Diod., XIII, 49, 1-2; Xen., Hell., 1,

11 Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II Архелај владеел 14 години, 17 а според Диодор, умрел 399 год. пр. н.е. 18 Ако на ова ги додадеме и петте различни времетраења на владеењето на Пердика II наведени кај Атенај, се добиваат најмалку две контрадикторни временски рамки на неговото владеење: од 454 до 413 год. пр. н.е. (ако се смета според известувањето на Никомед од Акант, кој му припишува најдолго владеење од 41 година) и од 436 до 413 год. пр. н.е. (ако се смета според известувањето на Марсија и Филохор, кои му припишуваат владеење од 23 години). Присутната контроверза во хронолошкото определување на владеењето на Александар I и Пердика II кај античките автори навела на една несигурност и во хронологијата и толкувањето на одделните настани од времето на смртта на првиот и востоличувањето и првиот дел од владеењето на вториот македонски крал. Претходно наведените разлики во годините на владеењето на Пердика II и за времето на неговото востоличување, го наведуваат внимателниот истражувач на сомнение во оспореноста на традиционално утврденото наследување на престолот, 19 ако тој не бил најстариот син, што е можно за Алкета и Филип. Освен тоа, паѓа сомнение и за неговиот оспорен авторитет поради пројавениот сепаратизам во кралството, непочитувањето на централната кралска власт и самопрогласувањето на независни или полунезависни владетели на одредени области. Според она што го гледаме во зачуваните извори, Филип имал свое владение во стратегиски посебно значајната област Амфакситида, 20 свое владение сигурно имал и Алкета, од кое бил лишен од страна на Пердика, но не се знае каде, 21 додека за Аминта и Менелај нема податоци дали и каде имале свои владенија, што не може да биде причина за да ја исклучиме таквата можност. 17 Sync., p. 494 и p Diod., XIV, 37, Престолот во Македонското Кралство се наследувал според правилото на примогенитура, т.е. право на првородениот син да го наследи престолот. (в. Н. Проева, Историја на Аргеадите, Скопје, 2004, ). И покрај тоа што примогенитурата била востановена како принцип на наследување, династичките борби во одредени периоди покажуваат дека таа често не се почитувала. Такви примери се овие недоволно јасни борби за престолот по смртта на Александар I, како и борбите за престолот по загадочното убиство на Архелај, кога Македонското Кралство седум години било потресувано од династичките борби за престолот и слабеењето на централната власт и притоа, за релативно кратко време, на македонскиот престол се изредиле повеќе кралеви. 20 Thuc., II, Платон раскажува едно предание според кое, во времето на смртта, Пердика II со сопругата Клеопатра имал малолетен 7-годишен син, Александар, но со робинката на неговиот брат Алкета го имал вонбрачниот, веќе возрасен син Архелај. Решителниот и безмилосен Архелај еднаш ги поканил на гозба својот чичко Алкета, кој бил речиси негов врсник, и неговиот син Александар, па откако добро ги опил, ги качил на кола, потајно ги одвезол и ги ликвидирал. Не оставил никаква трага од злосторството. Притоа малиот 7-годишен полубрат го фрлил во бунар, лажејќи ја неговата мајка дека самиот се удавил, гонејќи една гуска. Потоа, се оженил за Клеопатра. И така, откако насилно ги елиминирал можните претенденти на 11

12 ГЛАСНИК Катерина Младеновска-Ристовска Во недостиг на историски извори за разгледување на оспореното наследување на Пердика II, посебно дискутабилно е прашањето кога неговите браќа Филип и Алкета, или можеби и Менелај, се здобиле со свои владенија додека бил жив и во активна моќ нивниот татко, како тестамент непосредно пред смртта или како резултат на самоволен сепаратизам по неговата смрт. Или, со други зборови, дали наследниците ги добиле своите владенија како изразена желба на таткото за нивно вклучување во управувањето со одделните области од централизираната држава или како резултат на меѓусебното соперништво и оспорувањето на можеби самопрогласениот престолонаследник на кралството. Сите тие претпоставки имаат и свои поддржувачи меѓу истражувачите. Според аргументацијата на првите, додека бил жив, Александар I извршил извесна распределба на управни задолженија на своите синови, имајќи доверба во нив како негови деца, со цел да се здобијат со државничко искуство, но и поради реалните потреби на проширувањето, подемот и посигурната контрола на кралството. 22 Синот Филип добил владение (arche) покрај реката Аксиј во Амфакситида, а свое владение добиле и синовите Алкета и Пердика, но не е наведено каде. Има и мислења дека такво владение имал и синот Менелај. 23 Синот Аминта веројатно не бил државнички ангажиран, бидејќи сиот свој живот го минал како обичен граѓанин. 24 Ј. Н. Борза смета дека секој систем на поделена одговорност, замислен да востанови ефикасна администрација, мора да зависи од силната централна власт. Според тоа, оваа поделба на субординарни административни области под власта на кралските принцови, веројатно го одразува обидот на Александар I да ја подели одговорноста меѓу принцовите пред својата смрт, а не да даде опис на грабањето за власт потоа. Тој цени дека не постојат докази кои говорат дека наследникот требало да биде некој друг а не Пердика II и дека не е сигурно дека Пердика II бил најстариот брат, но првородството можеби не било гаранција за наследувањето на престолот. 25 Г. И. Кацаров, во своите мошне издржани анализи, претпоставува дека Александар при својата смрт на помладите синови им дал одделни кнежевства во Македонија, а најстариот Пердика II ја добил врховната кралска власт со поголемиот дел од земјата, главно Долна Македонија, од Олимп до Стримон. 26 престолот, можеби без наследно право, поради потеклото од мајка робинка, го презел владеењето во Македонското Кралство. (Plat., Gorg., 471 a-c) 22 J. W. Cole, Perdiccas and Athens, Phoenix 28, 1974, 56-57; E. N. Borza, In the Shadow..., ; Н. Проева, Историја..., Скопје, 2004, ; 23 E. Meyer, Geschichte des Altertums, Stutgart and Berlin, , IV, 75; Г. И. Кацаров, Царь Филипъ II Македонски. История на Македония до 336 год. пр. Христа, София, 1922, Sync., p E. N. Borza, In the Shadow..., Г. И. Кацаров, Царь Филипъ...,

13 Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II Значи, во вид на претсмртен тестамент, па во тој случај пологично се надоврзуваат сите други сознанија и претпоставки. Според аргументацијата на други автори, оспорувањата на востоличувањето на Пердика II потекнале од самите членови на потесното семејство, но и со поддршка на роднини на кралскиот двор, непосредно по смртта на Александар I. Н. Г. Л. Хамонд смета дека е веројатно Алкета и Филип да биле постари од Пердика II и да го искористиле своето право на тоа. Бидејќи Александар умрел ненадејно, мoшне неверојатно е дека тој предложил поделба на кралството пред својата смрт и мора да се претпостави дека до тоа дошло поради несогласување меѓу браќата и со одлука на Македонското собрание. Тој смета дека претпоставката што најдобро ја објаснува неусогласената традиција за должината на владеењето на Пердика II е дека неговиот престол бил несигурен и спорен од 452 до 435 год. пр. н.е., но целосно признаен подоцна, сè до неговата смрт во 413 год. пр. н.е. 27 За О. Абел неспорно е дека Филип и Алкета биле постари од Пердика II. Според него, Алкета бил најстариот брат и во почетокот кралувал сам, но бидејќи по карактер бил мек и пијаница, Пердика II го отстранил од престолот, по што го поделил кралството со брата си Филип, но подоцна и него го протерал. Според тоа, Абел определува три фази во спорната хронологија: 1. Владеењето на Алкета; 2. поделба на власта меѓу Филип и Пердика II и 3. владеењето на Пердика II. 28 Следејќи ги овие пројави на сепаратизам и осамостојување од централната власт, заведени од разликите во хронологијата на владеењето на кралот Пердика II, и други автори го споделуваат истото мислење, имено, дека сето ова е резултат на тоа што не било пресметано времето на кралувањето на Алкета, а и времето кога Пердика кралувал заедно со братот Филип, којшто бил крал на самостојната македонска област Амфакситида. 29 Во назначувањето на проблемите со големите разлики во распонот на владеењето на кралот Пердика II, пак, сите истражувачи главно се приближуваат. Во тој однос, наполно е прифатлив заклучокот на Ј. Н. Борза дека тесниот опсег во датумите на неговото владеење можеби го одразува само периодот во којшто тој владеел без внатрешна опозиција, додека поширокиот опсег го вклучува целото негово владеење од смртта на Александар I до востоличувањето на Архелај. 30 Ние сме сепак на мислење дека е можно Пердика II, како најстар син, да бил задржан во престолнината Ајга, за непосредно да се вклучи во управувањето на државата и да стекне соодветно искуство за најзначајната улога во раководењето со централната власт уште додека бил жив таткото крал, кој бил 27 N. G. L Hammond and G. T. Grifith, A History..., O. Abel, Makedonien, A. Gutschmid, Kleine Schriften, Leipzig, , IV, 33; E. Meyer, Geschichte..., IV, E. N. Borza, In the Shadow...,

14 ГЛАСНИК Катерина Младеновска-Ристовска веќе во длабока старост на осмата деценија од животот. Како такви, синовите со своите контролирани владенија можеле да бидат значајни доверливи управни властодршци на кралот, кој морал да презема посебни мерки за зацврстување на својата власт, особено во новоприклучените области какви што биле, на пример, Бисалтија, Крестонија и Мигдонија, источно од реката Аксиј. Востоличувањето на Пердика II главно било оспорено од неговиот брат принцот Филип, од неговото владение во стратегиски посебно значајната област Амфакситида на двете крајбрежни страни на реките Аксиј и Ехејдор, која ги опфаќала областите Крестонија и Крусида, но со еден тесен крак имала излез и на Егејското Море. Тој имал отворени и неспорни државнички амбиции, борејќи се за тоа до крајот на животот. 31 Како сојузник, тој имал постојана поддршка од неговите братучеди, кралот на Елимеја Дерда 32 и неговиот брат Павсанија. 33 Свое владение сигурно имал и Алкета, од кое, во непознати околности, бил лишен од страна на Пердика II. 34 Свои независни или сепаратни вазални владенија формирале и македонските племиња: Линкестите, Елимејците, предводени од Дерда и Павсанија, Бисалтите, Едоните и други племиња. Тоа не било анархија, туку слабеење на централната власт, губење на контролата на власта во големи области и нивно сепарирање во независни или полунезависни владенија. Во секој случај, Пердика II со време им ги одзел владенијата на Алкета и Менелај, а подоцна го нападнал и го протерал Филип. Како и да е, сето тоа покажува дека по смртта на Александар I, ослабеното Македонско Кралство ја изгубило контролата на повеќе области од својата поранешна територија, а бидејќи оспорувањето на престолот од страна на принцот Филип и подоцна од неговиот син Аминта продолжило со долгогодишни меѓусебни војувања, тоа потврдува дека Пердика II немал доволно сили да воспостави целосна внатрешна контрола во државата, па нормално би било тоа да го ослаби авторитетот на владетелот, не само во кралството туку и во пошироката околина и во целиот регион. Но тој ја одржал толерантната контрола над другите браќа. Повеќе од две децении по смртта на татка си, Менелај и Алкета со сигурност сè уште живееле на кралскиот двор (423 год. пр. н.е.), бидејќи се запишани како клетводаватели на тогашниот македонскоатински договор. 35 Дури е забележана и една карактеристика на Алкета, дека бил пијаница (philopotes), 36 а во горенаведениот договор се споменува како 31 Thuc., I, 57, 3; 59, 2 и 61, 4; II, 95, 3 и 100, Thuc., I, 57, 2 и 59, Thuc., I, 61, Plat.,Gorg., 471 a-c. 35 Rudolf von Scala, Staatsverträge des Altertums, Leipzig, 1898, 81; види и: IG I³ 89. Мислењата на историчарите за временското датирање на овој договор се поделени, претпоставките се движат од 446/5 па сè до 415/4 год. пр. н.е., а најшироко прифатено е датирањето во 423 год. пр. н.е. 36 Ael., Var. Hist., II,

15 Проблемот со хронологијата на владеењето на Пердика II втор во власта во Македонското Кралство после Пердика II, но подоцна продолжил да живее како неангажирана личност во власта. 37 Како и да е, тој останал на кралскиот двор до крајот на својот трагично завршен живот. Сума сумарум, и покрај оспорувањата, отпорите и оружените борби, Пердика II со текот на времето воспоставил контрола на целата територија на кралството. Тој со децении вешто и успешно ја одржувал независноста на својата држава со лавирање помеѓу хегемонијата на Атина и Спарта. Според атинскиот поет и комедиограф Хермип, со својата дволичност тој бил ист во односот со Атина и со Спарта и можел да ги наполни нивните бродови со лаги како и со дрвен материјал. 38 Општо земено, тој мошне успешно лавирал во играњето на едната страна против другата и успеал да го одржи суверенитетот на Македонското Кралство, издигнувајќи го во моќна и стабилна држава, со значајна воена, политичка и економска сила, неодминлива како фактор при сите случувања во регионалните рамки. Неговите политички и воени сојузништва, непријателите и односот на силите, биле отворено дефинирани. До пред крајот на своето владеење, при изборот на сојузништвата, главно лесно можел да ги предвиди политичките, воените и економските придобивки, па може да се оквалификува како вешт политичар и доблестен државник. 37 Sync., p Hérmip., Phormoph., fr. 63, 8. 15

16

17 ГЛАСНИК ISSN УДК :(495.3) ОНОМАСТИЧКИ ПРИЛОГ КОН ДВА ТОПОНИМА ОД ДОЦНОАНТИЧКА ТЕСАЛИЈА Јасминка Кузмановска Асистент-истражувач во Институтот за национална историја Скопје Abstract The etymology of the names of two Late Antique fortified cities from Thessaly - Echinaios and Gomphoi were examined. Obviously, names of the cities are closely connected with the unique configuration of the terrain. According to our opinion, the name of the city Gomphoi is derivated from the greek term gòmfow picket, pin, nail. Greek gòmfow reflects PIE word for tooth, also attested in Skt. jámbha, Slav. *zo bъ, Alb. dhëmb. The name of the second fortified city is affiliated with the greek word x now 'hedgehog', probably derived from xiw snake and related with the names for 'hedgehog' in other IE languages Erm. ozn, Germ. Igel, Lit. ežys, Slav. ježь. Keywords: toponymy, Thessaly, Late antiquity, Gomphoi, Echinaios, etymology Во статијава претставуваме два утврдени града од областа Тесалија чии имиња, според нашето видување, неспорно се позрзани со уникатната конфигурација на теренот на кој се наоѓаат, а тоа се Гомфи и Ехинај. Гомфи е град во тесалиска Хестиотида, сместен на самата граница наспроти Атаманија. Остатоци од стариот град се наоѓаат кај денешното место Музаки (2 км кон север), околу 15 км од Трикала. Кај географот Птолемеј градот е забележан со графијата GÒmfoi и е набројан како втор по ред град во земјата на Хестиjаотите. 1 Како утврдено место (castellum/oppidum), во латинските извори го споменуваат Флор, Плиниј, Цезар и Ливиј, кои поподробно ја 1 Ptolemaius Claudius, Geographia, III, 12, 41:ÑEstiaivt«n; FaistÒw mz d ly g GÒmfoi mz go ly... 17

18 ГЛАСНИК Јасминка Кузмановска опишувааат стратегиската местоположба на утврдувањето. 2 Кај Хиерокле Гомфи е набројан како осми меѓу градовите во епaрхијата Тесалија. 3 Во 531 година е забележано името на епископот Евстатиј од Гомфи (Gomphiensis civitatis episcopus). 4 Стефан Византиски го бележи како град во Тесалија, а во одредницата за Филипи нè известува дека покрај тесалиска Теба и теспротскиот Гомфи бил преименувам во Филипи. 5 Податокот дека одбранбениот бедем на градот бил обновен во времето на Јустинијан го наоѓаме кај Прокопиј. 6 Забележан е со интересната графија Gomf aw, како епископско седиште во третата нотиција (3, 679) во рамките на четириесет и втората провинција Втора Тесалија. 7 Фактот што градот е 2 T. Livius Ab urbe condita libri, 14, 2: a consule modico praesidio cum Gomphos peteret, oppidum protinus nomine Phaecam, situm inter Gomphos faucesque angustas quae ab Athamania Thessaliam dirimunt, ui cepit. 3 Hieroclis Synecdemus, 642, 8: 1. y' ÉEparx a Yessal aw, ÍpÚ gemòna. pòleiw iz' 2. Lãrisa 3. Dhmhtr aw 4. Y bai 5. ÉEx naion 6. Lam a 7.ÖUpata 8. MhtrÒpoliw 9. Tr kai 10. GÒmfoi 11. Kaisãreia 12.DioklhtianoÊpoliw 13. Fãrsalow..." 4 G.D. MANSI. et al., eds., Sacrorum Conciliorum nova et amplis-sima collectio, vols. 1-31a (Florence and Venice, ); vols. 31b-53 (Paris Arnhem Leipzig, ), VIII, Stephanus, Ethnica, 210,9: GÒmfoi, pòliw Yessal aw. tú ynikún moion. eïrhtai d GomfeÊw. 666, 1: F lippoi, pòliw Makedon aw, ofl pròteron Krhn dew. ÉArtem dvrow n pitomª t«n ßndeka ka pòliw F lippoi tú palaiún Krhn dew. to w d Krhn taiw polemoum noiw ÍpÚ Yr&k«n bohyæsaw ı F lippow Fil ppouw»nòmasen. nyen n ÖAdrastow ı peripathtikúw filòsofow, ÉAristot louw mayhtæw. klæyhsan F lippoi ka afl Y bai Yessal aw ka GÒmfoi Yesprvt aw. ı pol thw FilippeÊw, FilipphnÒw d parå Polub ƒ. Во кометарот: GÒmfh V. 6 Procopius, De aedificiis. IV, iii, 5: p m ntoi ÉExina ou te ka Yhb«n ka Farsãlou ka êllvn t«n p Yessal aw pòlevn èpas«n, n aâw Dhmhtriãw t sti ka MhtrÒpoliw ˆnoma ka GÒmfoi ka Tr ka, toáw peribòlouw énanevsãmenow, n t ésfale kratênato, xrònƒ te katapeponhkòtaw makr, eèpet«w te èlvtoáw ˆntaw, e tiw pros oi. 7 Darrouzès, Notitae episcopatuum: MG' parx a deut row Yettal aw a' Lãrissa mhtròpoliw z' ı Lami aw ib' ı Gomf aw b' ı D ow h' ı SaltoumhÒnhw ig' ı 9 Tr khw g' ı Dhmhtiãdow y' ı Kaisare aw id' ı ÑUpat aw d' ı Skin vw i' ı Farsãlv ie' ı DioklhtianoupÒlevw j' ı Gh baw ia' ı MhtropÒlevw ij ı PÊktow Во коментарот е забележано: GÒmfoi Hier. 642,

19 Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка Тесалија забележан како епископско седиште под управа на Лариската митрополија во VIII век говори дека градот продолжил да постои и во рановизантиското време. Подоцна, Константин Порфирогенит го вбројува меѓу градовите на епархијата Тесалија. 8 Археологот Олга Карагеоргу изнесува мислење дека името на овој град е поврзано со уникатната конфигурација на теренот, поточно дека е мотивирано од неговата специфична положба на рид, кој денес се нарекува Епископи. Тоа е еден од трите рида што се одвојуваат од пиндскиот планински масив и навлегуваат во вид на клин во тесалиската рамнина. 9 Истражувачот Милер, пак, изнесува мислење дека градот-утврдување Гомфи се наоѓал на стена која имала облик на клин. 10 Очигледно е дека истражувачите најверојатно се воделе од визуелниот впечаток при толкувањето на ова име, тргнувајќи од техничкото значење на зборот gòmfow, ı, колец, клин, чивија. Шантрен во својот етимолошки речник како прво значење на терминот gòmfow го дава значењето клин (особено клин кој се употребува при изградба на бродови). 11 Употребата на овие клинови во бродоградбата е потврдена кај античките автори. 12 Освен тоа, дрвениот клин служел како направа за спојување воопшто, особено за спојување на предниот и задниот дел на запрежните коли. Оваа функција јасно покажува дека станува збор за еден многу стар технички термин. Според Шантрен, зборот gòmfow е воообичаен во јонскиот и атичкиот дијалект. Во латинскиот јазик е наследен обликот gomphus со значење голем зглоб во облик на клин, стена во облик на клин. Кај лексикографот Хесихиј е потврдено толкувањето: клинови: зглобови, ремени, окови, забикатници. 13 Поради различните значења што ги има овој збор, тешко е да се 8 Constantinus Porphyrogenitus, De thematibus. ÉEparx a Yessal aw ÍpÚ tún aètòn, pòleiw iz Lãrissa, Dhmhtriãw, Y bai, ÉExinaiÒw, Lãmia, Tr kh, GÒmfoi, ÑUpãth afl nën legòmenai N ai Pãtrai, MhtrÒpoliw, Kaisãreia, Fãrsalow, Bouram nsiow, sãltow ÉI[vann]oÊbiow, n sow Sk ayow, n sow Sk pola, n sow Pepãrhyow. 9 Olga Karageorgou, Urbanism and Economy in Late Antique Thessalia (3 rd -7 th century A.D). The archaeological evidence, a thesis in three volumes, Vol. I, Trinity 2001, Karl Otfried Müler, Geschichten hellenischer Stämme und Städte, Volume 3, J. Max, 1924, 24. Спореди и: Lorenz. GRASBERGER, Studien zu den griechischen Ortsnamen, Würzburg 1888, Pierre Chantraine, Dictionnaire étymologique de la langue grecque1-2, Paris 1968, 232, во понатамошниот текст Chantraine, Dictionnaire. 12 Herodoti Historiae, II, Hesychii Alexandrini Lexicon, 805, 1: *gòmfoi mêloi. sf new. desmã. êryra. sêndesmoi. vg AS ka ÙdÒntew vg gòmfioi Слично и Suidae Lexicon ed. A. Adler, Berlin 1928, GÒmfoi: mêloi, sf new, desmå, êryra, sêndesmoi ÙdÒntvn. 19

20 ГЛАСНИК Јасминка Кузмановска донесе суд за основата од која потекнува. Шантрен смета дека е непотребно да се бара дали основното значење на зборот е врв или заб катник. Од понудените различни значења сметаме дека за името на нашето утврдување (кое, како што покажуваат изворите е во множински облик) би било најсоодветно значењето/толкувањето клин, независно дали е тоа во конкретниов случај опис на конфигурацијата на теренот на којшто се наоѓа, како што размислува Карагеоргу или, пак, се должи на описот на стената на која е сместен, како што претпоставува Милер. Со ова толкување би можело да се спореди и географскиот термин клик во српскиот јазик, кој како топономастичка метафора може да се поврзе со терминот kъlykъ очник : соголен каменит врв, стена која се издига над околното земјиште, карпа 14 и со етимологијата според која гр. gòmfow го рефлектира праиндоевропскиот збор за заб, одразен во тоа значење во староиндискиот jámbha, во прасловенскиот *zo bъ, во албанскиот dhëmb. 15 Вториот топоним на којшто би сакале да се осврнеме е Ехинај (ÉExina ow или ÉExina vn pòliw). Покрај известувањето што ни го дава Прокопиј во списот De aedificiis за обновување на градот во времето на Јустинијан 16, тој е забележан и во неговото друго дело De Bellis. 17 Од постарите извори го споменува географот Птолемеј и го бележи како ÉEx +now, набројувајќи го меѓу другите градови во Фтиотида до Пелазгискиот Залив. 18 Забележан е и во Скилаковиот периплус. 19 Хиерокле го споменува Ехинај во рамките на 14 Види и Aleksandar Loma, Киљан пободен камен далматоромански остатак на тлу Црне Горе, Juznoslovenski filolog, LXV, Hjаlmar Frisk, Griechisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1973, ; во натамошниот текст Frisk, GEW. 16 Procopius, De aedificiis (IV, iii, 510): p m ntoi ÉExina ou te ka Yhb«n ka Farsãlou ka êllvn t«n p Yessal aw pòlevn èpas«n, n aâw Dhmhtriãw t sti ka MhtrÒpoliw ˆnoma ka GÒmfoi ka Tr ka, toáw peribòlouw énanevsãmenow, n t ésfale kratênato, xrònƒ te katapeponhkòtaw makr, eèpet«w te èlvtoáw ˆntaw, e tiw pros oi. 17 Procopius, De bellis, VIII, 25, 19: n d ge t porym, nper metajá Yessal aw te ka Boivt aw jumba nei e nai, g gon tiw k toë afifnid ou t w yalãsshw pirroø émf te pòlin tøn ÉExina vn kaloum nhn ka tøn n Boivto w Skãrfeian. 18 Claudii Ptolemaei Geographia, 3, 12, 14: Fyi tidow n t Pelasgik kòlpƒ Pagasa n g lh g ib... ÉEx now na lh d Scylax, Periplous Scylaci, 62, 7: MALIEIS. Metå d Mhlie w [Malie w] ynow. ÖEsti d MalieËsin pr th pòleiw Lãmia, sxãth d ÉEx now 20

21 Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка Тесалија провинцијата Тесалија. 20 Полибиј нè известува за градот на Ехинајците, прецизирајќи ја неговата местоположба во Малискиот Залив. 21 На друго место го споменува заедно со Теба Фтиотидска, Фарсала и Лариса во врска со Филиповата опсада на овие места. Од латинските извори Echinus го наоѓаме кај Плиниј, именуван како oppidum (утврдено место), заедно со другите утврдувања во Термопилските Теснеци. 22 Во ликот ÉExinaiÒw го споменува и Константин Порфирогенит меѓу градовите во епархијата Тесалија. 23 Во периодот на доцната антика и во текот на средниот век овој град бил и епископско седиште. 24 Топонимот е посведочен и епиграфски како pòliw ÉExina `vn, 20 Hieroclis Synecdemus, 1. y' ÉEparx a Yessal aw, ÍpÚ gemòna. pòleiw iz' 2. Lãrisa 3. Dhmhtr aw 4. Y bai 5. ÉEx naion 6. Lam a 7.ÖUpata 8.MhtrÒpoliw 9. Tr kai 10. GÒmfoi 11. Kaisãreia 12.DioklhtianoÊpoliw 13. Fãrsalow... Во коментарот се наброени и графиите на другите ракописи: ÉEx naion] sic B afixineow T afixin o * Br. Afixion o Car. ÉEx nou. ÉEgx nou Notit. ÉExina ow Wess. Bekk. 21 Polybius, Historiae, 9, 42, 1: PÒpliow ı t«n ÑRvma vn strathgúw ka Dvr maxow ı t«n Afitvl«n, toë Fil ppou poliorkoëntow tøn ÉExinai«n pòlin, ka tå prúw tú te xow kal«w ésfalisam nou ka tå prúw tøn ktúw pifãneian toë stratop dou tãfrƒ ka te xei Ùxurvsam nou, pou mçllon fisxur«w égvnisam nou, épelp santew ofl ÉExinaie w par dosan autoáw t Fil ppƒ. oè går oâo te san ofl per tún Dvr maxon tª t«n dapanhmãtvn nde & énagkãzein tún F lippon, k yalãtthw taëta porizòmenon. 18, 3, 12: jandrapod saito, f low Ípãrxvn Afitvlo w: t d l gvn kat xei nën ÉEx non ka YÆbaw tåw Fy aw ka Fãrsalon ka Lãrisan. 22 C. Plinii Secundi Naturalis Historia, IV, 28, 9: ex his Phthiotae nominantur Dorida accolentes. eorum oppida Echinus, in faucibus Sperchii fluminis Thermopylarum angustiae, quo argumento IIII inde Heraclea Trechin dicta est. mons ibi Callidromus; oppida celebrata Hellas, Halos, Lamia, Phthia, Arne. 23 Constantinus VII Porphyrogenitus, De thematibus: ÉEparx a Yessal aw ÍpÚ tún aètòn, pòleiw iz Lãrissa, Dhmhtriãw, Y bai, ÉExinaiÒw, Lãmia, Tr kh, GÒmfoi,.. 24 Darrouzès, Notitiae episcopatuum. Во нотициите топонимот се споменува пет пати. Го наоѓаме во третата нотиција меѓу 19 епископски седишта на епархијата Втора Тесалија, одбележан со погрешна графија: ı Skin vw. (Во кометарот на текстот е забележана и графијата Afix neow (ut ÉEx now) Hier. 642, 5. ). 24 MG' parx a deut row Yettal aw d' ı Skin vw Во седмата (7, 572) и деветтата (9, 443) нотиција се споменува со иста графија ı Ex nou како седиште потчинето на метрополата Лариса Хеладска, заедно со другите десет градови. Името на Ехинај го среќаваме во десеттата нотиција (10, 522, 781), со 21

22 ГЛАСНИК Јасминка Кузмановска pol(evw) ÉEx neou и ÉEx now. 25 Ехинај е град кој се наоѓал на границата меѓу областите тесалиска Фтиотида и Малија. Истражувачите, а пред сè Беквињон, го датираат времето на подигање на бедемите, судејќи според начинот на градбата во IV век пред Христа. 26 Според неговото мислење, а врз основа на сведочењето на схолиите кон Демостеновите Филипики (3,34), бедемите биле подигнати во времето на Епаминонда, како дел од програмата преземена за контрола на морето, бидејќи Ехинај се наоѓал стратешки на исклучително значајно место, на самиот влез на Малискиот Залив. Со археолошки испитувања е утврдено дека остатоците од бедемите кај денешното место Ахино се, главно, од периодот за кој пишува Прокопиј, односно дека се резултат на градежните потфати на Јустинијан за обновување на бедемите. Истражувачот Дајли, 27 според одново употребениот материјал, пукнатините на плочите и каменот меѓу блоковите, според користената емплектон техника и малтерното пополнување со кршен камен, заклучил дека единствена позната реконнепроменета графија ı Ex nou заедно со другите шеснаесет епископски седишта во рамките на лариската митрополија (t«lar sshw deut raw ÑEllãdow). Втора рецензија: h' ı Ex nou Во оваа нотиција наоѓаме и додаток (appendix 2) во кој се наоѓа место (10, 781) со графијата ı Ex nou во проширениот состав од 19 седишта потчинети на Лариса (yrònow lz'.t Lar sshw t w deut raw Yettal aw ka pãsshw ÑEllãdow) : ut supra, ia' ı Domen kou... ie' ı Ex nou... Последен пат во нотициите се споменува во тринаесеттата нотиција со графијата ı Ex nou. Потребно е да се напомене дека во различните ракописи на оваа нотиција (A- Atheniensis 1371 и S -Sinaiticus 1117) топонимот е предаден различно (ÉExÆnou S) и со различно место при набројувањето (om. A post. Trikãlvn како што е забележано во коментарот). LE' tª Lari ss t w ÑEllãdow Lw' Lãrissa t w ÑEllãdow a' ı Skop lvn... θ' (6) ı Trikãlvn (7) ı ÉEx nou i' (8) ı KolÊdrou 25 SEG, 25, 642; SEG, 37, 440. Inscriptiones Graecae IV, M. Bequignon, La Vallee du Spercheios des Origines au IV Siecle, Paris, 1937, L. W. Daly, Echinos and Justinian s fortifications in Greece, American Journal of Archeology, 46, 1942,

23 Ономастички прилог кон два топонима од доцноантичка Тесалија струкција на ѕидиштата на ова место е, всушност, онаа за која пишува Прокопиј во делото За градбите и која му се припишува на Јустинијан. 28 Од прегледот на пишаните сведоштва утврдивме дека во изворите топонимот е забележан со различни графии: ÉExin ow, ÉExinоËw, ÉEx now, ÉExina ow, ÉExina ow. Најверојатно него би можеле да го поврземе со именката од машки род x now еж, морски еж. Под соодветната одредница во двата етимолошки речника наоѓаме дека овој збор е веројатно изведен од xiw змија 29 бидејќи ежот јаде змии и дека е сроден со називите за еж во другите индоевропски јазици: во ерменскиот ozn, во германскиот Igel, во литавскиот ežys, во словенскиот ježь. Дериват од истиот збор е називот на групата острови во Јонското Море ÉEx nai (ÉExinãdew), за чие име наоѓаме објаснување кај Стефан Византиски (преземено од Аполодор), според кое островите го добиле името не поради мноштвото змии што се наоѓале на нивната територија туку поради природата на релјефот, односно нерамниот терен и стрмноста. 30 Сметаме дека ова толкување може да се примени и на името на градот-утврдување ÉExina ow, кое се наоѓа во близината на брегот на Малискиот Залив и дека во случајов именувањето се објаснува со топономастичка метафора. 31 Со оглед на фактот што градот не се наоѓал на самиот брег, туку во неговата непосредна близина, поверојатно е дека тој е именуван така поради конфигурацијата на теренот, односно поради шилестата и стрмна позиција на која бил подигнат. Веруваме дека во прилогов изнесовме доволно убедливи лингвистички аргументи кои потврдуваат дека именувањата Гомфи и Ехинај се несомнено семантички поврзани со физичко-географската средина, како еден од најчестите топономастички принципи. 28 Истражувачот Дајли потврдува дека користењето на стариот (присутен) материјал е вообичаена појава, особено во времето на Јустинијан, кога државната економија тешко можела да поднесе преземање на толку амбициозни градежни потфати, макар и пред непосредна опасност од варварски упади, доколку не бил одново употребен стариот материјал. Во таа смисла, упатно е и сведочењето на самиот Прокопиј. (Procopius, De aedificiis, IV, 1, 28.) 29 Chantraine, Dictionnaire, ; Frisk GEW 1: Stephanus, Ethnica, 292, 11: l gontai ka ÉExinãdew diå tú traxá ka ÙjÊ, parå tún x non, μ diå tú pl yow xein x nvn. 31 Види и: Dr. W. Pape s, Handwärterbuch der Griechischen Sprache in vier Bänden, dritten band Wörterbuch der Griechischen Eigennamen, dritte Auflage neu bearbeitet von Dr. G.E. Benseler, Braunschweig 1911,

24

25 ГЛАСНИК ISSN УДК : /653 (36) LES RAISONS DES ATTAQUES «BARBARES» SUR LES VILLES D ILLYRICUM PROTOBYZANTIN Darko Stojanov Assistant chercheur à l Institut d Histoire Nationale Skopje Апстракт Целта на оваа статија е да се разбере зашто доцноримските/рановизантиските градови во префектурата Илирик биле мета на варварските инвазии во доцната антика. Честопати варварската агресија се зема како нешто дадено, кое не бара многу промислување. Во овој случај, фокусот е во конкретните причини за агресија врз градовите и нивната поврзаност со функционирањето или потребите на варварските племиња (Готи, Хуни, Авари, Словени). Со тоа, статијата претставува (привремен) обид за класификација на причините за напад. Издвоени се четири конкретни причини за напад на градови 1. Заграбување на материјални добра (преку грабеж и трибут), 2. Стратешки притисок врз царството при обид за проширување на територија, 3. Создавање бази за пробив и за повлекување при подлабоки миграции/инвазии, и 4. Населување на царска територија. Крајната цел на статијата е да даде придонес во нашето разбирање за причините за страдањето на доцноантичките градови на Балканот. Клучни зборови: варварски инвазии, рановизантиски градови, причини, Илирик, Балкан, доцна антика Il n était pas rare dans le passé, non seulement dans la période des grandes invasions mêmes, mais également dans les périodes romantiques du développement de l historiographie moderne, de chercher les motifs des attaques des «barbares» dans l atrocité et la sauvagerie qui leurs étaient automatiquement attribuées par les écrivains romains/byzantins, sinon dans les péchés humains qui provoqueraient la punition divine. Jusqu au début du 20 e siècle, les invasions «barbares» représentaient, pour certains, un grand sujet la lutte entre la civilisation et la barbarie sujet qui, avec les guerres européennes des 19 e /20 e siècles restait actuel, 25

26 ГЛАСНИК Дарко Стојанов surtout dans la peinture et la littérature. 1 Même plus tard, lorsque cette image était dépassée, il y avait souvent une tendance à mettre toutes les invasions et incursions barbares dans le même cadre explicatif. Ce n est qu avec l intérêt scientifique accru pour l histoire et la société de certaines tribus et cultures, qu on note un effort plus sérieux de comprendre leur vie, et dans ce cadre, de comprendre aussi les différentes raisons de leurs actions, notamment de leurs incursions en territoire impérial. Il fallait alors se plonger, non seulement dans les relations entre l Empire et les «barbares», mais aussi dans la société de ces derniers, pour commencer à comprendre la variété des causes qui provoquaient leurs attaques, ou plutôt les conditions qui stimulaient leurs activités prédatrices régulières. En ce sens, on est redevable aux oeuvres des chercheurs tels E. A. Thompson, O. J. Maenchen- Helfen, H. Wolfram notamment, qui nous ont ouvert, surtout après la Deuxième Guerre mondiale, la porte menant vers les cultures du Barbaricum. C est également dans ce cadre, en explorant les relations des «barbares» avec l Empire, que nous allons chercher les motifs derrière les attaques et les conquêtes des villes impériales, en l occurrence dans l Illyricum protobyzantin. Pourquoi, donc, les villes impériales étaient-elles si souvent la cible des «barbares»? Ou encore, pourquoi ces derniers étaient intéressés à attaquer et à conquérir des villes impériales? Evidemment, on doit comprendre les causes qui ont mené les différents groupes barbares à entreprendre telle ou telle incursion/invasion en territoire impérial. Il va de soi que, afin de comprendre leurs motifs, il faudrait d abord comprendre leurs besoins ; les besoins de leurs chefs ou rois, de leurs élites, de leurs «citoyens» - besoins autant matériels que sociaux. Il faudrait également comprendre les conditions spécifiques dans leurs milieux politiques, naturels, économiques, culturels etc. 2 Pourtant, on ne va pas entrer, dans le cadre de cet article, dans le domaine large qu on vient de mentionner. On va plutôt essayer de déterminer les causes particulières qui poussaient les «barbares» à attaquer les centres urbains dans la région considérée. GAINS MATERIELS Dans la plupart des cas, les «barbares» profitaient de la conquête des villes dans l Illyricum pour faire des pillages et pour gagner des biens matériels. Ils pouvaient l effectuer de deux façons principales : pillage et tribut. Les deux, on le verra, étaient liées à l usage de violence, d agression et de menace. 1 A cet égard, la peinture de la période mentionnée est très intéressante. Voir, par exemple, les peintures de O. Fritsche, V. Checa, M. Than, etc. 2 Dans sa thèse de doctorat publiée, H. ELTON, Warfare in Roman Europe AD , Clarendon Press : Oxford, 1996, p. 45 propose qu afin de comprendre ce conflit il est nécessaire d analyser deux caractéristiques de la société barbare : ses perceptions de l Empire et sa nature martial. A cela, il semble nécessaire d ajouter encore deux facteurs importants : l économie et l organisation sociale chez les groupes barbares. 26