Familien gastua suspertzen hasi da

Transcript

1 bazkide-kontsumitzailearen aldizkaria XL. urtea - IV. aroa alea IRAILA elikadura Uraren gogortasuna Eskolako menuen otordu osagarriak osasuna Udazkena, infekzio iturri Higienerik intimoena??? ongizatea Argiaren tarifa berria ulertzeko gakoak Eskolara hastea Familien gastua suspertzen hasi da

2 ZUZENDARIA: Alejandro Martínez Berriochoa ZUZENDARI ORDEA: María Hoyos ERREDAKTORE BURUA: Rosa Cuevas INTERNETEKO EDIZIOAREN ERREDakZIOA ETA EDIZIOA: Miren Rodríguez euskarazko edizioa: Irati Jimenez eta Arkaitz Goikoetxea BANAKETA: Rosa Cuevas SAKONEAN IKERKETA TALDEA: EROSKI CONSUMEReko taldea Arduraduna: Rosa Cuevas Diseinua eta elaborazioa: Cristina Leciñana aurkibidea 12 ONGIZATEA ETA EGUNEROKO BIZITZA 4 teknologiaberriak premium SMS-AK 6 eskubideak 8 interesatuzaiguna 10 nutrizioanadituak 24 sakonean FAMILIETAKO GASTUA 30 elkarrizketa bikoitza ETXEKO LANAK: BAI EDO EZ? 200 BESTE EDUKI BATZUK: Teknologia berriak: EROSKI CONSUMER Elkarrizketa: Azucena García Elikadura: Julio Basulto eta Laura Caorsi Osasuna: Montse Arboix Etxeko ekonomia: Blanca Álvarez Haurrak: Cristian Vázquez Ingurumena: Álex Fernández Muerza Diseinua, maketazioa eta inprimaketa-aurrekoak: DUPLO Comunicación Gráfica ( Argazkiak: Rubén García, Ana García Photography eta Becky Lawton Inprimaketa: MCC Graphics EROSKI CONSUMER WEBGUNE ETA ALDIZKARIAREN ADMINISTRAZIOA ETA ERREDAKZIOA: Eroski Argitalpenak. San Agustin auzoa, z/g Elorrio (Bizkaia) Telefonoa: _Faxa: Lege gordailua: TO ISSN: EROSKETA GIDA: EDARI BEGETALAK Behi esnearekin alderatuta, hiru mantenugaitan ageri da alderik handiena: kaltzioa, zuntza eta gantz saturatuak. 34 KUTSATZAILERIK GABEKO ARRAINA: HOBE AZALIK GABE Arrainen azalak, gantzek eta barneko organoek ibai eta itsasoetan dauden toxinak pilatzen dituzte. txostenak: 22 elikadura / URAREN SEGURTASUNARI BURUZKO SINESTEAK 34 jakien segurtasuna / ARRAINA, HOBE AZALIK GABE 36 osasuna / HIGIENERIK INTIMOENA 38 elikadura / AZUKRE GEHIEGI DUTEN DIETAK 40 osasuna / UDAZKENA INFEKZIO ITURRI 42 elikadura / ESKOLAKO MENUEN OTORDU OSAGARRIAK 48 haurrak / ESKOLAKO LEHEN EGUNA 50 etxeko ekonomia / ARGIAREN TARIFA BERRIA Zertara bideratzen dituzte familiek haien aurrekontuak? Familien gastua aztertu dugu 17 autonomia erkidegotan, baita zenbateko errenta jasotzen duten batez beste eta etxeetan zer-nolako gabezia materialak dituzten ere ERREZETAK. Lanera itzultzeko menua. bazkide kontsumitzailearen aldizkaria Editorea: EROSKI S. Coop. EROSKI FUNDAZIOAREN babesarekin 2015ko Iraila zenbakia ale EROSKI CONSUMER Eroski-ren bazkide kontsumitzailearen aldizkaria da. Eroski kooperatiba (Eroski-ren berezko kide eta sustatzailea) kontsumitzaileen elkartea da eta 25 urte baino gehiago daramatza kontsumitzaileei informazioa ematen, informazioa eta hezkuntza momentu bakoitzean zer komeni zaien aukeratzen jakin dezaten. EROSKI CONSUMER aldizkariak zerbitzu eta ondasunen kontsumitzaileei aitortzen zaizkien eskubideak defenditzen ditu eta eskubide horien berri ematen die, urratzen direnean kontsumitzaileek erantzunkizunak eska ditzaten. EROSKI CONSUMER kontsumo iraunkorrarekin konpromezua duen komunikabidea da eta ingurumenari egiten zaieon kaltea gutxitu behar dela aintzat hartzen du. EROSKI CONSUMER aldizkariak Eroski-k gizarte erantzunkizunaren arloan egiten duenaz informazioak argitaratzen ditu, Eroski markako produktuen inguruan ere bai eta, noizean behin, Eroski-k bere bazkide eta bezeroentzat interes handiko jotzen dituen albisteen berri eman dezake. 48 HAURRAK. Prestaketa lanak egitea, agur esatean lasai egotea eta komunikazioa zaintzea funtsezkoak dira eskolako lehen egunetan.

3 teknologiaberriak PREMIUM sms-ak Premium SMSak: kontsumitzailea babesgabe Espainiako hiritarren %21,5ak iruzur ahaleginen bat jaso du bere eskuko telefonoaren bidez azken urtean Telemensaje izeneko operazioak agerian utzi zuen orain dela hilabete batzuk iruzurgile sare bat zebilela premium erako mezuekin iruzur egiten mugikorren jabeei. WhatsApp erabiltzen zuten aitzakia gisa eta milioika euro fakturatzen zituzten legez kanpo; erabiltzaileren bati euro lapurtzera ere iritsi ziren. Hainbat salaketa jaso ondoren, Espainiako Segurtasun indarrek 11 lagun atxilotu zituzten Alacanten. Eta nola funtzionatzen zuen SMS premium zerbitzuen iruzur honek? Lapurrek testu bidezko mezuak bidaltzen zizkieten kontsumitzaileei ustezko lan elkarrizketa bat egiteko edo WhatsApp zein Facebook bidezko testu zerbitzuetan hutsegiteren bat salatzeko. SMSa erantzuterakoan, kontsumitzaileak nahi gabe SMS premium zerbitzu bat kontratatzen zuen eta horrek kobratu egiten zion mezu berri bat iristen zitzaionean edo bidaltzen zuenean. Nahikotxo, gainera: 1,50 euro mezu bakoitzeko (1,20 euro gehi BEZa). Kontsumitzaile batzuentzat mezu bakarrarekin bukatzen zen iruzurra baina beste batzuek milaka euro gastatzen zituzten, nahi gabe kontratatu gabeko zerbitzuetan. Batez beste, iruzur egiten duten zerbitzu hauetako bat kontratatzerakoan 60 euro gastatzen ziren hilabetean. Iruzurrak mugikorretan Espainian bizi diren herritarren %21,5ak iruzur ahaleginen bat jasan du eskuko telefonoaren bidez azken urtean. Hala diote Komunikazioaren Teknologien Institutu Nazionalak eta Telekomunikazioen eta Informazioaren Gizartearen Behatoki Nazionalak. Ohikoena zera da, kontsumitzaileak dei edo mezu bat jasotzea eta mezu horri erantzuterakoan 1,20 euro (gehi BEZa) ordaintzea, mezularitza zerbitzu bati erantzuterakoan. Pertsona bakoitzarentzat diru gutxi denez, gutxik salatzen zuten iruzurra baina milioi bat pertsonari iruzur egin zaienez, lapurrek dirutza ederra egin dezakete. Telefono zerbitzuen erantzukizuna Telekomunikazioen Kontsumitzaileari Arreta Egiteko Bulegoaren esanetan, telefono mugikorrekin egiten diren lau iruzurretik batek ordaindutako spam mezuekin zerikusia dauka. SMS premium edo tarifikazio garestiko zerbitzuen iruzurrak agirian jarri du telekomunikazio enpresa handien papera. Izan ere, horiek iruzur hauetariko bakoitzean diruaren zati bat eramaten dute, telekomunikazio enpresa bezala dagokiena. 2009an, Auzitegi Gorenak SMS premium zerbitzuak arautzen zituen jarduera kodea baliogabetu egin zuen. Horrek erakusten du zergatik den hain garrantzitsua legedia aldatzea, SMS premium bidez iruzur egiteko sortu diren zenbakiak ahalik eta arinen jazartzea eta blokeatzea eta horien errudunak zigortzea. Telebistan Tarifikazio altuko mezularitza zerbitzuen loraldia telebista saioekin harremana izateko erabiltzen zirenean gertatu zen. Hainbat programek ematen zuten SMS bidez haiengana zuzentzeko aukera. Zer gertatzen zen, ostera? Hainbat erabiltzailek ez zekiten arren, SMS bakoitzeko euro bat baino gehiago kostatzen zen premium zerbitzu bat erabiltzen ari zirela. Hainbat salaketa jaso ziren kontu honen inguruan eta azkenean legeak behartu egin zituen telebista programak mezu bakoitzaren prezioa argi adieraztera. Horrez gain, urtetik aurrera telefono zerbitzua ematen duten enpresei zera exijitu zitzaien: halako mezuak bidali nahi zituzten kontsumitzaileei premium zerbitzu batean alta ematen ari zirela jakin arazi behar zitzaiela. Araudi berri honek eta gizarte sareen gorakadak eraginda, era honetako telebistarako SMS zerbitzuek behera egin dute, azkenaldian. // Nola jokatu Komeni izaten da operadoreari deitzea premium erako mezularitza zerbitzu guztiak blokea ditzan, baita harpidetza bidezkoak ere. Egunen batean horiek erabili beharra gertatuz gero, aktibatu egin daitezke berriz. Publizitate eta iragarki mezuak iritsiko balitzaizkigu zenbaki ezohiko batetik, hautatu egin behar da horietako bat eta SMS batekin erantzun behar zaio bidaltzaileari, honako hitz hau jarrita: BAJA. Mezu hori doakoa da eta baliogabetu egiten du harpidetza. Gure operadoreari premium gisa fakturatu duen dirua eskatzea. Fakturaren zati hori ordaindu gabe uzten badugu ere, operadoreak ez dezake linea moztu baldin eta gainerakoa ordaintzen badugu. Puntu hori zehaztuta ageri zen jardunbide kodean eta ez dago argi orain ere balio ote duen. Operadoreak kasurik egiten ez badigu, tokian tokiko kontsumo bulegora joan behar da, esanez guk ez dugula kontratatu premium zerbitzurik eta gure operadoreak ez digula eman informazio egokia. Iruzur egin digutela iruditzen bazaigu, salaketa jarri behar dugu hurbilen dugun polizia etxean. 4 5

4 Eskubideak Bidaiaren dokumentazio guztia aztertu behar zenuke eta, bereziki, baliogabetze asegururik kontratatu zenuten edo ez ikusi. Har ezazu kontuan legeak behartu egiten dituela bidaia agentziak informazio guztia ematera (beranduenez, erreserbak baieztatzen diren unean) eta jakinaraztera bezeroak aukera duela aseguru bat kontratatzeko bidaia baliogabetzeak dakartzan kostuei erantzute aldera. Edo laguntza aseguru bat kontratatzeko, aberriratzeak edo jatorrizko lekura eramateak dakartzan gastuak estaltzeko istripu, gaixotasun edo heriotza kasuetan. Galde iezaiozu horri buruz zure agentziari eta eska itzazu aseguru etxeari eta polizari buruzko datu guztiak, hondamendiaren berri emateko eta Aholkularitza Bidaia konbinatu bat kontratatu genuen Europako zenbait hiritan ibiltzeko 10 egunez, baina bidaian zehar gorputzaldi txarra sumatu nuen eta ezin izan nuen jarraitu. Halabeharrak eragina izanik, eska al diezaiokegu bidaia agentziari dirua itzul diezagutela? legokizukeen kalte-ordaina eskatzeko. Zuk galdetu diguzu ea bidaia agentziari eskatu behar zeniokeen bidaiaren dirua itzultzeko halabeharrak eraginda bidaia egin ezinik gelditu zarelako, baina, gure ustez, zure eskaerak ez luke aurrera egingo. Bidaia bertan behera uztearen ardura ez dakioke agentziari egotzi. Gainera, behin bidaia hasi denean, bidaiariak ez du eskubiderik dirua itzul diezaioten bidaia bertan behera uzteagatik. Antzeko egoera bati buruzko epaia eman zuen Murtziako Probintzia Auzitegiak 2010eko azaroaren 16an. Orduan ere bidaia hasia zegoen, eta bidaiariak bertan behera utzi zuen ezintasun fisikoaren erruz. Epailearen ustez, ez zegokion agentziari dirua itzultzea. Bankura joan nintzen zerga bat azken egunean ordaintzera. Oso modu txarrean, esan zidaten ordu horretan joanez gero (12:30 ziren) berriz ez zidatela hartuko, 10:30 arte aritzen zirelako ordainagiriak ordaintzen. Jakin nahi nuke bankuek mugatu ote dezaketen ordutegia. KONTRATU ENGAINAGARRIAK Multijabetzako kontratuen sinadura baliogabeak Zortzi bikotek salaketa jarri zuten enpresa saltzaile baten eta banku baten aurka. Multijabetzako kontratuak baliogabetzeko eskatu zuten, engainu bidez sinarazi zizkietelakoan. Epaiketan, frogatuta utzi zuten turismoaren arloko enpresa batek bildu zituela opari bat eskaintzeko eta, ustekabean, bilera komertzial batean ikusi zutela beren burua, non hotelak eta oporlekuak hautatzeko informazioa eman zieten urtean 200 euroren truke. Oparia jaso ahal izateko, txosten bat aurkeztu zieten eta, esan zietenez, hori sinatzeak ez zekarren inongo konpromisorik. Azkenik sinatu zutena kontratuak izan ziren eta maileguak sinatzerakoan itzuli zitzaien aldaketa letra bat. Horretaz gain, saltzailea arduratzen zen maileguak kudeatzeaz, eta erosleak bideratu egiten zituen finantza erakundera eta horien bulegoetara. Madrilgo Probintzia Auzitegiak baliogabe gabe jo zituen kontratuak, eta salatuek dirua itzuli behar izan zieten bikoteei, eta euro artean. Epailearen iritziz, saltzaileak fede txarrez jokatu zuen eta kontsumitzaileek sinatu bazuten, kanpaina oldarkorra eta iruzurti baten ondorioz izan zen eta, aldi berean, ezagutza falta erabatekoagatik eta saltzaileak nahita isildu zuelako informazioa. ORDAINKETA ZERBITZUEN LEGEA Bezero bati euro lapurtu dizkiote kontu korrontetik phising eginez, eta bankuak dirua itzuli dio Emakume bati phishing iruzurra egin diote, eta Banca Internet erabiliz, bankuko kontutik euroko zenbait transferentzia egin dituzte hartzaile ezezagunen kontuetara, berak agindu gabe. Guardia Zibilaren aurrean salatu zuen, eta bankuak uko egin zionez lapurtutako dirua itzultzeari, auzitara jo zuen. Madrilgo Probintzia Auzitegiak Ordainketa Zerbitzuen Legea aipatzen du epaian, non esaten den, kontujabeak baimendu gabeko ordainketetan, bankuak itzuli egin behar duela berehala eragiketaren dirua. Gainera, erantzukizun zibileko sistema bat ezartzen du bankuarentzat, eta eragiketa baimenik gabe egin dela onartzen da bezeroak baimenik ematen ez duenean. Sistema hori ezartzeari uzten zaio bezeroak iruzur egin duenean edo utzikeriaz jokatu duenean babes bitartekoak ezartzerakoan, edo erakundeari ez badio jakinarazi baimendu gabeko ordainketak egin direla horren berri izan eta berehala. Bankuak ez zuen frogatu bezeroaren jokabidea utzikeriazkoa eta larria izan zela, eta epaileak euroak itzultzera zigortu zuen. KONTSUMO KREDITUA Gehiegizkotzat jo ditu %24ko atzerapen interesak auto bat kontsumo kredituarekin erosteko garaian Herritar batzuek kontsumo kreditu batekin finantzatu zuten autoa eta ordaindu gabe utzi zituzten 9 kuota. Finantza erakundeak epea bete aurretik eman zuen amaitutzat kreditua eta auzitara jo zuen. Bartzelonako Probintzia Auzitegiak zigortu egin zituen ordaindu gabe zegoen dirua ordaintzera baina ez atzerapen interesak. Epailearen iritziz, salatuek kontsumitzaile izaera zuten, eta autoa erabilera pertsonalerako zela pentsatuz finantzatu zen. Kontratuan, klausula bat hitzartu zuten, %24tik gorako atzerapen interesa ezartzen zuena. Epaiak gehiegizkotzat jotzen du eta horretarako bi arau hartzen ditu kontuan. Kontsumo Kredituari buruzko Legea, zeinak esaten baitu gehienez ere diruaren legezko interesa halako 2,5ekoa izan daitekeela kontu korronteetan egiten diren zorpekoen interesa. Eta hipoteka-zordunen babesa hobetzeko neurriei buruzko Legea, non esaten den etxe bat erosteko eskatzen diren eta hipotekekin bermatuta dauden maileguen atzerapen interesa ez daitekeela izan diruaren legezko interesa halako hiru baino handiagoa. Epaiak Helbideratu gabeko ordainagiriak ordaintzeari dagokionez, Espainiako Bankuak esaten du ez dagoela lege xedapenik ordutegi jakin bat ezartzen duenik kreditu erakundeek agiri horiek onar ditzaten. Hortaz, ordutegi zabal bat edukitzea edo ordutegi hori mugatzea, hori erakundeak berak hartzen duen erabakia da. Hala ere, bankuek zenbait erakunde publikoren laguntzaile gisa jokatzen dutenean tasak, zergak, isunak, pentsioak eta abar kobratzeko (udaletxeak, unibertsitateak, Gizarte Segurantza, etab.), kutxa publiko gisa jokatzen dute, eta dagokien araudi administratiboaren mende egoten dira. Dagokion lankidetza hitzarmenak esaten duenera egokitu beharko lukete, beraz, eta ez litzateke onargarria izango ordainagiriak ordaintzeko ordutegi jakin bat izatea. Diru-bilketarako Araudiak dioenez, erakunde laguntzaileek onartu egingo dituzte ordainketa horiek lanegun gisa jarrita dituzten egunetan eta kutxako ordutegian, eta dirua berehala sartu beharko dute agindutako kontuan. Zerga administrazio bakoitzak mugatu ahalko du zerbitzua ordu gutxiagotara, betiere kutxako ordutegiaren barrenean. Gure gomendioa da zure bankuan galdera edo kexa bat aurkeztu dezazula idatziz, eta eska dezazula zer ordutegi hitzartu dituzten Administrazioarekin zeregin horietarako. DUDA LEGALAK consultoriolegal@ consumer.es Legearekin zerikusirik duen dudarik izanez gero, a bidali dezakezu aldizkari honetara. Kasu bakoitzaren aukerak aztertu ondoren, EROSKI CONSUMERen zerbitzu juridikoek gehien komeni den aholku juridikoa emango dute. Hala ere, orientabidea baino ez dute eskainiko. Lege kontuak konplikatuak dira eta epaian zein epaibidean eragiten duten era askotako elementuak hartu behar dira kontuan, kasuan kasu. Gogoratu, bestetik, kasu bakoitzari emango zaion erantzun bakarra orrialde hauetakoa izango dela. ANTZEKO KASUETAN, EPAIAK DESBERDINAK IZAN DAITEZKE Atal honetan era askotako zerbitzu eta hondasunei buruzko epaiak jaso ditugu, kontsumitzaileen intereseko izan daitezkeelakoan. Baina epaiak ematerako orduan ezin dira bi kasu, antzekoak izanagatik ere, bere horretan konparatu eta epaia berdina izango dela pentsatu. Kasu bakoitzean dauden frogak, alde bakoitzaren egoera zehatzak eta epaimahaiaren osaerak, besteak beste, halako edo bestelako epaiak ematea eragingo du. 6 7

5 Egin gure adiskide eta jarrai gaitzazu Sarean interesatuzaiguna Irakurlearen txokoa Gure Facebook-en nagusi izan dira Gereziak jateko zortzi arrazoi 275 lagunek atsegin dute Egin behar ez diren bost dieta 248 lagunek atsegin dute Berotan jateko afari arin eta elikagarriak 220 lagunek atsegin dute en nagusi izan dira: Twitter gizarte sarean ere aurki dezakezu EROSKI CONSUMER bilatu baina ere ingurumenaz informazioa jasotzeko Done Jakue Bideaz informazioa nahi baduzu). Hona hemen gehien konpartitu diren gure tuiten zerrenda: 1. Bizikletarekin gehien gozatuko dituzun 20 hiriak 2. Ingurumenaren 2015eko Mundu egunak kontsumo-eredu iraunkorra izango du gaitzat 3. Hasiberrientzako gisa: argiaren faktura begiratu batean ulertzeko EROSKI CONSUMERen ERANTZUNAK EROSKI CONSUMER aldizkariaren arduradunek oso aintzat hartzen ditugu gure aldizkariaren edukiei buruz irakurleek izan ditzaketen kezkak, iradokizunak eta ikuspuntuak. Haien iritziak asko balio du guretzat, eta haien laguntza eduki nahi dugu, gauzak hobeki egiteko. Gurekin harremanetan jar zaitezke: Telefonoz: astelehenetik ostiralera, 10:00etatik 12:00etara, eta zenbakietan. Posta elektronikoz: Gizarte-sareetan: Facebooken eta Twitter-en dauzkagun profilen bidez (aurrez, irakurri erabilera-oharrak). Izotzaren dietarekin argaltzea Izotza murtxikatzea argaltzeko teknika gisa aurkezten dute, baina horrek ez du oinarri zientifiko handirik. Inork ez du frogatu tenperatura txikian dauden elikagaiak edo edariak hartzea baliagarria denik kaloriak erretzeko eta, are gutxiago, argaltzeko. Zenbaitek, dena den, hala esaten dute, besteak beste Pierre Dukanek, zeinak bere izena daraman dieta sortu baitzuen. No consigo adelgazar liburuan (Argaldu ezinik nabil), Dukanek baieztatzen du pisua are zorrotzago kontrolatu daitekeela tenperatura negatiboan kontserbatutako izotz koskorrekin. Hark dioenez, izotza xurgatuz alferreko ahaleginik egin gabe erre daitezke kaloriak. Aipamen hori sendotzeko, ordea, ez du eransten inolako froga zientifikorik. Gainerako baieztapenak egiazkoak direnik ere ez du frogatu (horietako batzuk, gainera, arriskutsuak ere izan daitezke). Hori dela eta, urtean, Espainiako Osasun Ministerioak bere egin zuen Dietisten-Nutrizionisten Espainiako Elkarteko Berrikusketa, Azterketa eta Jarrera-Hartze Taldeak (GREP- AEDN) argitaratu zuen dokumentua, non hauxe esaten den Pierre Dukanen dietari buruz: Ez da eraginkorra, iruzurrezkoa da eta arriskutsua izan daiteke. Hala ere, milaka pertsonak sinetsi zituzten Dukanen proposamenak, harik eta urtean kanporatu egin zuten arte bere herrialdeko medikuen elkargotik. Adituek diotenez, adibide hori baliagarria izan daiteke herritarrak sinesgaitzago ager daitezen dietari dagozkion gaietan. Hementxe duzu informazio gehiago: Nola zaindu oinak Higienea da oinak zaintzeko neurririk funtsezkoenetakoa, ongi hidratatuta edukitzearekin batera. Badira ezinbestekoak diren beste neurri batzuk ere. Adibidez, eguzki babesa ematea oinen gainaldea ez dadin erre. Elena de Planell-ek, Bartzelonako Unibertsitateko Podologia Eskola Unibertsitarioko irakasle laguntzaileak, gomendio orokor batzuk ematen ditu: - Moztu azazkalak zuzen eta leundu ertzak limaz. - Garbitu egunero xaboi neutroarekin eta urarekin. - Ongi-ongi lehortu, batez ere behatz tarteak. - Eman krema hidratatzailea oin guztian, behatz tarteetan izan ezik. - Aztertu egunero oinetako larruazala, eta, behar balitz, erabili ispilu bat zati guztiak ikustera iristeko. - Ez moztu maskurrak eta gogortasunak. Podologoarengana joatea da onena. Podologoen Elkargo Ofizialen Kontseilu Nagusiak beste aholku batzuk ematen ditu kirola egitean oinetan kalterik ez eragiteko: - Saihestu ur beroarekin bainatzea kirola egin aurretik, ahuldu egiten baitu larruazala eta presioak eta igurtziek kalte handiagoa egin diezaiokete. - Bi galtzerdi erabiltzea komeni da, josturarik gabeak, ehun natural eta transpiratzaileekin eginak. - Oinetakoak ez estreinatu kirol jarduera egingo dugun egunean bertan. Hementxe duzu informazio gehiago: Haurrek obeditzen ikasteko jolasak eta jarduerak Esana egiten jakitea garrantzitsua da haurretan. Helduen oharrak errespetatzen ez badituzte, haurrak arazoetan sar daitezke eta tentsio uneak eragin ditzakete gurasoen eta haurren artean. Hona hemen haurrei esana egiten erakusteko balio duten zenbait jarduera: - Obedientziari buruzko ipuinak. Sarean ehunka aurki daitezke; adibidez, haurrentzako ipuin motzak direlakoak ( net/cuentos/cuentos-de-obediencia/). Eguneko hainbat unetan konta daitezke ipuinak: bazkaldu aurretik, bazkaldu edo askaldu ondoren, jolasteko hartu den tarte batean... Ipuinaren mezua indartzeko, jarduera osagarri bat erantsi daiteke; adibidez, istorioan agertu diren pertsonaiak marraztu ditzala eska diezaiokegu haurrari, haiek bizi diren etxea... - Semaforoaren jolasa. Oso jolas ezaguna eta dibertigarria da, bereziki haurrak aire zabalean edo eremu handi samarrean daudenerako. Erraza da oso. Heldu bat lekuaren mutur batean jartzen da eta haur guztiak beste muturrean, bata bestearen ondoan. Heldua semaforo bihurtuko da. Argi berdea esaten duenean, haurrak aurrera egiten has daitezke, baina argi gorria esandakoan gelditu egin beharko dute. Gelditzeko agindua eman eta oinez jarraitzen dutenak kanporatuta geldituko dira. Helmugako marrara lehenbizi iristen denak edo kanporatuta gelditzen ez den bakarrak irabaziko du. Jolas horren bertsio asko daude. Hementxe duzu informazio gehiago: Nola luzatu autoaren bizitza Autoa egoera onean izateak, barrenetik bezala kanpotik, arazoak eta ezusteko txarrak saihesteko ez ezik, autoaren bizitza luzatzeko ere balio du, eta diru asko aurrezten da: - Autoaren barrenaldea (kapotaren azpia) zaintzea. Motorra da autoaren pieza funtsezkoa. Garbia badago, murriztu egiten da konponketa kopurua eta luzatu egiten zaio bizitza. Zikinkeriak, ordea, igoarazi egin dezake tenperatura eta beroaldi bat eragin dezake, bai barrenaldean eta bai kanpoaldean, eta horrek kalte konponezinak sor ditzake. - Pneumatikoei arreta jartzea. Bizitza aseguru ona da pneumatikoak ongi izatea. Marrazkiek erakusten dute zenbateraino gastatuta dauden, eta horien sakontasunak ez du izan behar 1,6 milimetrotik beherakoa. Horretaz gain, goman ebakiak edo pitzadurak daudela ikusiz gero, berehala joan behar da garajera. - Kanpoko itxurari arreta jartzea eta ongi-ongi garbitzea. Kolpe eta urratuak konpontzea ez da premiazkoa, baina kanpoko elementu batzuk ongi zainduta eduki behar dira, besteak beste parabris-garbigailua. Hautsa eta harri txikiak pilatzen zaizkie eskuiletan, eta horiek urratu egin dezakete beiraren gainazala eta ikusmena galarazi. Gomak ere berritu egin behar dira aldian behin, eta aginte-mahaia eguzkitik eta haizetik babestu. Hementxe duzu informazio gehiago: 8 9

6 elikadura kezkak CONSUMER EROSKIKO ADITUEN ERANTZUNAK Kolesterol handia diagnostikatu zidaten bere garaian, eta berriki irakurri dut beta-glukanoak dituen ogia janda murriztu egiten daitekeela kolesterola. Hala al da? Elikadura arloko Segurtasunaren Europako Agentziak (EFSA) onartzen du, duela urte batzuetatik hona, honako osasun aipamen hauek egitea gutxienez gramo bat betaglukogeno duten elikagaietan: Lagundu egin dezake odoleko kolesterola maila normaletan edukitzen edo murriztu egin dezake odoleko kolesterol maila. Beharrezkoa da, EFSAren arabera, ekoizleak argi zehaztea eragin onuragarri hori lortzeko egunaren buruan, gutxienez, hiru gramo beta-glukano hartu behar direla. Edonola ere, nahiz eta egia den egunean hiru gramo beta-glukano hartzeak lagundu egin dezakeela odoleko kolesterol maila apaltzen, horrek ez du esan nahi medikuari bisitarik ez diogula egin behar edo uko egin behar diogula bizi estilo on bat egiteari. Kolesterol handiak areagotu egiten du bihotzeko gaixotasunak izateko arriskua, eta Osasunerako Mundu Erakundeak dioenez, zerikusia du urtean gertatzen diren 2,6 milioi heriotzarekin. Hortaz, diagnostikoa egiten digutenean, medikuaren esanei jarraitzea da lehen pausoa (zenbaitetan beharrezkoa da botikak hartzea kolesterol maila jaisteko). Dieta osasungarria egitea eta erretzeari uztea dira hiperkolesterolemia tratatzeko beste bi zutabe nagusiak (odolean kolesterola igotzeari esaten zaio hiperkolesterolemia). Beharrezkoa da maizago jatea fruta, berdurak eta barazkiak, lekaleak, osoko zerealak (osoko ogia, pasta, arroza) eta fruitu lehorrak. Horrekin batean, komeni izaten da urriago jatea hestebeteak, haragi gorriak, edari alkoholdunak, edari azukretsuak, elikagai gaziak, saltsak eta, oro har, alferrekotzat jotzen diren elikagaiak. Tabakismoa uzteari dagokionez, lehenbiziko pausoa, berriz ere, medikuari laguntza eskatzea da, horrek asko errazten baitu helburua lortzeko lana. Hiru seme-alaba ditut, eta izugarri maite dute esnea kakao hautsarekin hartzea. Katilu handi bat hartzen dute gosaldu ondoren, irabiaki hotz bat askaltzeko, beste bat kirola egin ostean eta beste bat afaldu ondoren. Azukre gehitxo hartzen dute, ezta? Pentsa dezagun katilu bakoitzak bi koilarakadatxo kakao hauts dituela. Badakigu horietako bakoitzak 7 gramo dituela, eta, hortaz, zure seme-alabetako bakoitzak egunean 60 gramo kakao hauts hartzen du. Bartzelonako Unibertsitateak argitaratua du Elikagaien Osaerari buruzko Taula, eta horren arabera, kakao hauts disolbagarriaren %71,8 azukrea da. Ondorioz, egunean hartzen dituzten 60 gramo horiek 43 gramo azukre ematen dizkiete zure seme-alabei. Zure haurrek hartzen duten kakao hauts kantitate hori sei azukre zorrotxoren baliokidea da. Azukre kantitate horrek zer-nolako eragina izango duen zure seme-alabek etorkizunean gizentasuna izateko arriskuan, hori egiten duten kirol kopuruaren araberakoa izango da, eta egunerokoan egiten duten dieta ereduaren araberakoa. Baina, bai, azukre asko samar hartzen dute, eta murrizten saiatu beharra dago. Azukrerik gabeko kakaoa ere har daiteke, kaloria gutxi dituena edo light erakoa, baina neurrian beti ere. Kaloriarik gabeko eztitzaileek azukreak baino zapore gozoagoa dute eta kopuru handietan erabiltzen badira, haurra ohitu egin liteke zapore gozoak hartzera eta bestelakoak ez ditu jan nahi izango. Gizentasunaz gain, txantxarra izateko arriskua ere kontuan hartu behar duzu. Ongi dokumentatua dago azukreak eragiten dituela hortz-haginetako txantxar kasu gehienak, bai haurrengan eta bai helduengan ere. Hori saihesteko, kakao disolbagarri gutxiago hartzeaz gain, nahitaezkoa da haurrei behin eta berriz gogoraraztea ongi garbitu behar dituztela hortz-haginak. Salbuespen gisa, azukrerik gabeko txiklea eman diezaiekezu murtxikatzeko kakao irabiakiak hartu ostean. Elikaduraren oinarriak Beta-glukanoa β-glukanoak (beta-glukanoak) zereal aleen kanpoaldean egoten dira nagusiki (besteak beste, oloak eta garagarrak izaten dute). Orain dela urte batzuk arte, zientzialariek esaten zuten zuntz dietetikoak eta beta-glukanoek ez zutela inolako funtziorik egiten organismoan, eta kaltegarriak izan zitezkeela ere esaten zuten. Ikerketa berriak egin ahala, ordea, argi gelditu zen beta-glukanoek eta zuntz dietetikoak ez diotela inolako kalterik egiten osasunari. Hain zuzen, baliagarriak izan daitezke bihotz-hodietako arriskua murrizteko. Gizakiekin egindako ikerketen emaitzak aztertu ondoren, elikadura arloan aritzen diren nazioarteko agentzia askok onartu dute oloa eta gisako zerealetatik datorren beta-glukanoak murriztu egin dezakeela odoleko kolesterol maila. Zehazki, Elikadura arloko Segurtasunaren Europako Agentziak (EFSA) esaten du egunean hiru gramo betaglukano hartzeak (oloarena edo garagarrarena), eguneko zenbait unetan banatuta, lagundu egin dezakeela odoleko kolesterol mailari eusten eta murrizten. Esaten du, halaber, 30 gramo karbohidrato bakoitzeko 4 gramo beta-glukano (oloarena edo garagarrarena) ematen duten elikagaiek lagundu egiten dutela odoleko glukosaren igoera murrizten (bereziki interesgarria da diabetesa duten pertsonentzat). Ahotan dabil Atletentzako dieta gehigarriak eta substantzia galaraziak Kalkuluen arabera, atleten artean, %40-%70 dira elikagai gehigarriak hartzen dituztenak. Kirol emaitzak hobetzea izaten da horren helburua, baita lesioei aurre hartzea eta lesioak tratatzea ere. Baina urteko otsailean argitaratu den ikerlan batek nabarmendu duenez, gehigarri horietako %10-%15ek substantzia galaraziak izan ditzakete, produktuaren etiketan agertzen ez direnak (International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism aldizkarian agertu da). Lanaren egileek diotenez (Outram eta Stewart, Victoriako Unibertsitatekoak doktoreak, Melbournen, Australian), datu horiek interesgarriak dira kirol nutrizioan ari den edozein pertsonarentzat, gerta baitaiteke dopin aferak agertzea produktu horiek erabilita. Egileek onartzen dute ezinezkoa dela arazoa zenbaterainokoa den kuantifikatzea, baina beren kalkuluen arabera, dopin kasuen %6,4 eta %8,8 artean izan daitezke atletek hartzen dituzten elikadura gehigarriek eraginak. Gainera, atletei zuzendutako elikadura gehigarririk gehienen eraginkortasuna ez dago frogatua ebidentzia zientifikoekin. Ron Maughan irakasleak zioen bezala (Nazioarteko Olinpiar Batzordeko kidea da): Gehigarriak funtzionatzen badu, segur aski, galarazia egongo da, eta galarazia ez badago, segur aski, ez du funtzionatuko. Hilabete honetako aholkuak Azukrea murriztu: jaten dena eta edaten dena Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) urtean argitaratu zuen dokumentu batean, gomendio hau eman zuen azukrearen inguruan: azukreen bidez hartzen diren kaloriak ez daitezela izan egunaren buruan hartzen diren guztien %10 baino gehiago (azukre gramo batek 4 kilokaloria ematen ditu). Handik gutxira, OMEri kritika handiak egin zizkioten elikadura arloko industriako zenbait sektorek, hain zuzen azukrea eta elikagai azukretsuak ekoizten edo saltzen zituztenek, eta gomendioa %20raino igo zezala eskatu zioten. OMEk ez die men egin sektore horien presioei, eta are gehiago, urtean argitaratu duen txosten batean nabarmendu du ez dela komeni kalorien %5 baino gehiago izatea azukreek emanak. Gaur egun azukreetatik hartzen ditugun kalorien ehunekoa %16 eta %36 artean dabil, halaxe adierazi du berriki gizentasunari aurre hartzeko eta hori tratatzeko moduei buruz Espainian adostu den dokumentuak. Zati handi bat alferreko jotzen diren elikagaietatik datoz, opil eta gozoetatik adibidez, baina hartzen dugun azukrearen erdia ia (%44,5) likidoetatik dator, batez ere edari azukretsu eta freskagarrietatik, zukuetatik eta edari beroei (tea, kafea...) eransten zaien azukretik. Halaxe erakusten du 2015eko ekainean European Journal of Clinical Nutrition aldizkarian argitaratu den ikerlan batek (Jordi Salas-Salvadók koordinatu du, Nutrizio arloko katedradunak). Ikertzaileen iritziz, hidratatu nahi izanez gero ura edan behar da eta ez edari azukretsuak. Elikatzeko modua hobetzeko hiru gakoak Erabilgarriak, erakargarriak eta egunero erabiltzeko modukoak. Halakoxeak izan behar dute gure ohiko dieta osatzen duten elikagaiek, horixe dio Brian Wansink doktoreak koordinatu duen azterlan batek. Azterlan horretan ageri denez, hiru alderdi horiek eraginkorragoak dira zer jan behar den eta zer ez esaten aritzea baino, dietaren eta nutrizioaren arloko ezagutzak handitzera gonbidatzea baino eta elikagai tentagarriei eusteko borondatea izan dezatela eskatzea baino. Egunaren buruan, janariarekin zerikusia duten 200 erabaki inguru hartzen ditugu, eta gehienean azkar eta senari jarraituz egiten dugu. Denbora falta orekatu egin behar da giroa berrantolatuz, gure alde lan egin dezan, Wansink-en arabera. Elikagai osasungarriak izan behar ditugu eskura, sukaldean ezagutza handirik eskatzen ez dutenak prestatzeko garaian. Aditu horrek proposatu zuen fruta freskoz betetako katilu bat jartzeko gu egon ohi garen lekuetatik gertu (gutxienez, bi fruta eduki behar lituzke, sagarra eta banana adibidez). Aukera bat da katilu hori giltzak egoten diren lekuaren ondoan jartzea, fruta atal bat har dezagun etxetik irtetean. Fruta hozkailuan badago, ez dugu ikusiko, eta oroitu ere ez gara egingo, ikertzaile horrek dioenez. Aholkularitza nutrizionalaren helburua elikadura, nutrizioa eta dietetikaren alorrean kontsumitzaileek izan dezaketen edozein duda argitzea da. Gure adituek Sareko aholkularitzaren bidez iristen zaizkien galdera guztietatik bi aukeratuko dituzte atal honetan erantzuteko. Sareko aholkularitza helbide honetan dago:

7 erosketa gida edari begetalak Edari begetalak: ordezko arrakastatsuak Edari horiek eta ohiko behi esnea alderatuta, hiru mantenugaitan ageri da alderik handiena: kaltzioa, zuntza eta gantz saturatuak Edari begetalak estraktu likidoak dira, lekaleetatik ateratzen direnak (sojatik, esaterako), fruitu lehorretatik (almendratik, adibidez) eta zerealetatik (olotik, arrozetik...). Laburbilduz, hauxe izaten da prozesua: alea beratzen jartzen da lehenbizi, eho egiten da gero eta, azkenik, iragazi. Hortik ateratzen den likidoak era bateko edo besteko nutrizio balioa izango du, eta kopuru batean edo bestean emango ditu proteinak, gantzak, karbohidratoak, bitaminak eta mineralak, likidoa lortzeko erabili den sistemaren eta lehengaiaren arabera. Sarritan, ekoizleek zenbait mantenugai eransten dizkiote likidoari, behi esnearen antzeko osaera izan dezan. Hori dela eta, zenbaitetan behi esnearen ordezko izendatzen dira edari horiek. Hortxatari, adibidez (tuberkulu batetik dator, txufatik hain zuzen), azukre dezente eransten diote. Arrazoi horregatik, eta osaeraz behi esnearen oso bestelakoa delako, ez dugu sartu gida honetan aztertu ditugun edarien artean. Jatorria, oso antzinako errota batean Edari begetalak ez dira berriak. Jendeak uste duen baino aspaldikoagoak dira. Dirudienez, Kristo aurreko 200. urtean hasten da horien historia, urte horretako harrizko errota bat aurkitu baitute, itxuraz soja beratuari likidoa ateratzeko erabiltzen zena. Zehazki, Huainam-en aurkitu dute (Txina) eta Han dinastiarena izan omen zen. Edari begetalen historiak, hortaz, urte baino gehiago ditu, nahiz eta mendebaldean ez ziren zabaldu XIX. mendea arte. Bistan da, errota bat baino gehiago behar izan zen horretarako. Soja edariak zapore sendo samarra izaten zuen hasieran, eta nahiko desatsegina gertatzen zen mendebaldeko herritar gehienentzat; XX. mendean, ordea, metodo berri bat asmatu zuten soja prozesatzeko, eta horri esker handitu zen soja edariaren arrakasta (horrek, zeharka, areagotu egin zuen gainerako edari begetalen kontsumoa ere). Almendra esnea, berriz, ohiko edaria omen zen Erdi Aroan, bai islamaren munduan eta bai kristautasunarenean ere. Gaur egun, kontsumitzaileok gero eta joera handiagoa dugu behi esnearen ordezkoak erosteko, adibidez, soja esnea, olo esnea edo almendraz egina. Gure garaiko urtea baino lehen ere hartzen genituen edari horiek, baina 12 13

8 urte horretatik gaur egun arte, bikoiztu egin da produktu horiek hartzeko joera. Eskaintza gero eta ugariagoa eta askotarikoagoa da: orain dela urte batzuk arte, elikagai naturalak eskaintzen zituzten kooperatibetan eta dietetikako dendetan baino ez zitezkeen erosi produktu horiek, eta gaur egun, berriz, ohiko supermerkatuetan ere badira. Era berean, edari horietara jotzen duen pertsona multzoa ere asko handitu da. Lehen, barazki-jaleek eta alergiaren bat zutenek baino ez zituzten hartzen; orain beste hainbat herritarrek ere hartzen dituzte. Izan ere, barazki-jaleen edo erdibarazki-jaleen kopurua handitu egin da, eta alergiak eta elikadura arloko intolerantziak ere lehen baino maizago diagnostikatzen dira (autodiagnostikorik ere ez da falta), adibidez, behi esnearen proteinarekiko alergia edo laktosarekiko intolerantzia; horren guztiaren ondorioz, edari begetalek lehen baino toki handiagoa hartu dute merkatuan. Baina zaporeaz, alergiez eta intolerantziez gain, beste faktore batek ere eragin handia izan du edari begetalek halako arrakasta izan dezaten: esaten da (oinarri handirik gabe bada ere) behi esnea dela gaixotasun kronikoen egungo tasetan eragin handiena duen elikagaietako bat eta beste gaitz arinago batzuekin ere baduela zerikusia, adibidez mukiekin. Nahiz eta ongi frogatu den esneak eta mukiek ez dutela zerikusirik, eta nahiz eta datu zientifiko zorrotz gutxi dagoen esnea eta gaixotasun akutuak edo kronikoak lotzeko, hedabideek, interesa duten zenbait sektorek eta prestakuntza urrikoak baina oso mediatikoak diren zenbait pertsonaiak lagundu egiten dute behi esnea kaltegarria de- lako ustea zabaltzen. Uste hori, dena den, inolako oinarririk gabea da. erosketa gida edari begetalak Zer leku hartu behar dute dietan Edari begetalak elikadura gidetan agertzen direnean, behi esnearen ondoan jartzen dituzte. Eta beti esaten da edari horiek kaltzioz aberastuta egon behar dutela, behi esneak baino askoz kaltzio gutxiago izaten baitute (ekoizleak mantenugai hori erantsi ez badu behintzat). Horrela, edari horiek zer-nolako maiztasunez hartu behar genituzkeen esateko, behi esneari buruzko gomendioa zein den ikusi behar da, baina hori ere ez da batere erraza, komunitate zientifikoan ez baitago adostasun argirik egunaren buruan hartu beharreko esneki kopuruaren inguruan. Orain dela urte batzuk arte, egunean 2 eta 4 esneki artean hartzeko gomendatzen zuten, baina, gaur-gaurkoz, zenbait erakunderen gomendioa da egunean esneki bat edo bi hartzea, tartean Harvardeko Osasun Publikoko Nutrizio Eskolarena eta Mediterraneoko Dieta Fundazioarena. Baina zenbat da errazio bat? Esne basokada bat izango litzateke esneki errazio bat, edo gramo gazta fresko, edo gramo gazta erdiondu edo jogurt bi. Eta beti lehentasuna eman behar zaie gantz gutxi dutenei (esne gaingabetuari edo gantz gutxiko gaztari). Semaforo nutrizionalean ikus daitekeen bezala, edari begetalek gantz gutxi dute osotara, eta gantz saturatuak ere gutxi dituzte (koko edaria da salbuespena); ondorioz, behi esnearen ordez hartzen bada, zentzuzkoa da egunean errazio bat edo bi hartzea (basokada bat edo bi), kaltzioz aberastuta badaude. Edonola ere, kontsumitzaile motaren arabera, honako gomendio hauek aintzat hartzea komeni da: Edari begetalak eta haurrak Urtebetez azpiko haurrek ez lituzkete hartu behar edari horiek amaren esnearen ordez edo formulako esnearen ordez. Garai horretan, esnearen osaerak lagundu egin behar du haurraren hazkunde normala eta ase egin behar ditu nutrizioaren ikuspegitik dituen beharrizan bereziak, eta hori nekez lor daiteke egokitu gabeko edari begetalekin. Haur nagusiagoentzat edo helduentzat, ez dago alde handirik behi esnea hartu edo edari begetalak hartu (kaltzioan izan ezik), baina haurtxoetan bai, batez ere gantzei eta proteinei dagokienez. Haurrak urtebete duenetik bi urte egin arte, garrantzitsua da (ez, dena den, haurra txikiagoa denean bezainbeste) amaren esne dezente hartzea. Bularrik hartzen ez duten haurrei helduek hartzen duten esnea emateko moduan geundeke, baldin eta osoa bada (ez gaingabetua). Eztabaida sortu da garai horretan (haurrak urtebete eta bi urte bitartean dituenean) egokia ote den edari begetalak hartzea egunero, behi esnearekin alderatuta bestelakoa baitute proteinen eta gantzen profila. Soja esnearen proteinek dutenez antzik handiena behi esnearen proteinekin, zenbait ikertzailek gomendatzen dute amaren esnerik eta behi esnerik hartzen ez duten haurtxoek soja edaria lehenetsi dezatela, salbu eta elikadura arloko alergiaren bat sortzen badie sojak. Bi urtetik aurrera, ez dago kezkarik haurrek behi esnea edo edari begetalak hartzen dituzten (arroz edariaren kasuan izan ezik, hurrengo puntuan azaltzen den bezala), baina garrantzitsua da etiketa arretaz aztertzea, segurtatu egin behar da-eta ez dutela azukre erantsirik. Beharrezkoa da jakitea, halaber, haurraren elikaduratik esnekiak kentzen badira, oso litekeena dela epe luzera haur horrek ez oso ongi digeritzea esnearen laktosa. Laktosa esnekietan agertzen den azukre bat da (batez ere esnean) eta laktasa izeneko entzima bati esker digeritzen dugu. Eta entzima hori, hain zuzen, hartzen dugun laktosa kopuruaren arabera sortzen da. Bolada batean laktosarik hartzen ez badugu, gure hestean ez da izango behar adina laktasa, eta esnekiak hartuz gero, urdail-hesteetako sintomak agertuko zaizkigu (batez ere haizeak sortuko zaizkigu, sabelaldea puztu egingo zaigu edo idorreria eragingo digu). Sintoma horiek arinak eta iragankorrak izaten dira, baina oso trabagarriak izan daitezke. Arroz edaria eta haurrak Arrozaren fisiologia berezia dela eta, gerta liteke zereal horrek artsenikoa izatea, zeina toxikoa izan baitaiteke zenbait dositan. Hori dela eta, 2014ko uztailean, Pediatria arloko Gastroenterologia, Hepatologia eta Nutrizioaren Europako Elkarteak (ESPGHAN) berrikusi egin zuen gai hori. Egindako ikerlanaren ondoren, honako adierazpen hau egin zuen: [Artsenikoarekiko] esposizioa saihesteko, haurtxoek eta haurrek arroz edaririk ez hartzeko gomendatzen dugu. Txostenak ez du esaten arrozik ez jateko eta arrozaren beste eratorririk ere ez hartzeko, zeren artsenikoa edarian baino askoz kopuru txikiagoan ageri baita zerealean. Esnearen proteinarekiko alergia dutenak. Argi dago esnearen proteinarekiko alergia ongi diagnostikatua duten pertsonek ez dutela hartu behar esnekirik. Berez, esnekiekin batean, esnearen eratorriak dituzten elikagai guztiak saihestu behar dituzte. Azterketa honetan erabili ditugun produktuek ez daukate esnearen eratorririk, baina garrantzitsua da etiketak berrikustea, batzuek izaten dutelako esnearen proteina (adibidez, txufa hortxata batzuek). Begetarianismoa eta edari begetalak. Pertsona begetarianoa edo barazki-jalea (obolaktobegetarianoak ere esaten zaie) haragirik eta arrainik jaten ez duena da, baina bai esnekiak eta arrautzak. Pertsona beganoak, berriz, esnekiak eta arrautzak ere ez ditu jaten, ezta horien eratorriak ere. Hortaz, pertsona beganoen kolektiboa da edari begetalen bezero nagusietakoa, horiek ez baitute hartzen ez behi esnerik eta ez esnearen eratorririk ere. Oso garrantzitsua da pertsona beganoek B12 bitamina duten gehigarriak har ditzatela edo bitamina horrekin aberastuta dauden elikagaiak, eta, horregatik, bitamina hori duten edari begetalak hautatzea komeni zaie. Semaforoan aztertu ditugun edarietako askok daukate B12 bitamina, baina etiketari begiratu behar zaio baduen edo ez jakiteko. Diabetesa duten pertsonak. Diabetesa duten pertsonek ez dute edari begetalak hartu beharrik. Gomendatzen diete, dena den, esnekiak hartuko badituzte, gantz gutxikoak izan 14 15

9 erosketa gida edari begetalak daitezela. Esnearen gantza arriskutsua izan daiteke, epe luzera bihotz-hodietako arazoak ekar ditzake (arrisku hori lehendik ere handia izaten da diabetesa duten pertsonetan), nahiz eta ez dagoen erabateko adostasunik horren inguruan. Edonola ere, diabetesa duten pertsonek edari begetalak hautatzen badituzte, etiketa aztertu behar dute eta azukre erantsirik ez dutenak bereizi. Semaforoan ikus daiteke zenbait produktuk azukre ugari dutela, adibidez soja edari txokolatedunak edo arroz, almendra eta espelta edari batzuek, eta hori ez da batere egokia diabetesa duten pertsonek maiz hartzeko. Semaforo nutrizionala Edari begetalak eta behi esnea alderatzen baditugu, hiru mantenugaitan alde nabarmena dagoela ikus daiteke: kaltzioa, zuntza eta gantz saturatuak. Gure semaforoan ez da kaltzioa agertzen, baina aztertu ditugun produktuetako asko mantenugai horrekin aberastuta daude, eta, ondorioz, egokiagoak dira maiz hartzeko. Zuntza eta gantz saturatuak bai, horiek ageri dira semaforoan. Zuntza dela eta, jakina da sojak, oloak, almendrak eta osoko arrozak ugari izaten dutela mantenugai hori, baina horrek ez du esan nahi elikagai horiekin egiten diren edariek ere zuntz ugari dutenik. Badute, baina kantitate txikietan. Gantz saturatuei dagokienez, aipagarria da edari begetalek oso gutxi izaten dutela, behi esneak baino dezente gutxiago. Semaforoan aztertu ditugun edariei begiratu bat emanez gero, ikus daiteke guztiek, koko edariak izan ezik, behi esne osoak baino hamar aldiz gantz saturatu gutxiago dutela. Aldeak nabarmena izaten jarraitzen du, baita edari begetalak esne erdigaingabetuarekin alderatuta ere. Aldiz, esne gaingabetuek edari horiek baino 7 aldiz gutxiago dute gantz saturatua. Azukrea, berriz, ugari dute aztertutako edari batzuek, batez ere kakaodunak, txokolatedunak eta antzeko izenarekin saltzen dituzten edariek, baina baita arrozarekin, almendrarekin eta espeltarekin egindako beste batzuek ere. Horietako batzuek zer-nolako osagaiak dituzten aztertuta, ikus daiteke askok azukrea, fruktosa eta beste eztitzaile batzuk dituztela (eztia, agabea edo ziropa), guztiak ere azukrearen antzeko eragina dutenak gure gorputzean. Gehien-gehienek nekazaritza biologikotik datozela nabarmentzen dute etiketan. Jarduera horrek, ongi erabilita, on egin diezaioke ingurumenari, baina, gaur-gaurkoz, ez du behar bezalako sendotasunez frogatu gaixotasunei aurre hartzeko balio duenik, onura dakarkionik kontsumitzailearen osasunari edo nutrizio balio handiagoa duten produktuak ekoizten dituenik. Ez elixirrak eta ez pozoia: dieta arloko mitoen pisua Soja edaria da ezagunena, hein batean behi esnearen antzekoa duelako nutrizio osaera; alderik handiena kaltzioan dago, eta horregatik eransten diote mantenugai hori. Gertutik jarraitzen diote olo edariak eta arroz edariak. Hala ere, aipatzekoa da Ameriketako Estatu Batuetan ustekabeko aldaketa bat gertatu zela urtean: almendra edariaren kontsumoak aurrea hartu zion soja edariarenari. Oso litekeena da hori ez gertatu izana almendra edariak ustez osasunari egiten dion mesedeagatik, behi esnea baztertzeko izan den arrazoi berberagatik baizik: pertsona askok uste dute (uste hori ere oinarririk gabea da) soja arriskutsua dela osasunarentzat. Ikerketek, ordea, behin eta berriro erakusten dute sojaren eratorriak hartzea (tofua, tenpeha, soja edaria...), guztiz segurua izateaz gain, onuragarria ere izan daitekeela osasunarentzat. Edari begetalei lotutako ehunka mito dabiltza bazterretan. Horren adibiderik argienetakoa soja edariarena da: onura miragarriak egiten dituela esaten da batetik (gizentasuna sendatu edo bihotz-hodietako gaixotasunak tratatu), eta kalteak dakartzala bestetik (tiroideetako minbizia, osteoporosia...). Egiaz, ordea, sojaren eratorriak hartuta, ez da sumatu izan osasunari onura nabarmenik egiten zaionik, eta patologia batzuk izateko arriskua areagotzen duenik ere ez da ikusi. Almendra esneak, berriz, digestioa hobetzeko gaitasuna duela esaten da edo hobetu egiten dituela odoleko kolesterolaren mailak, baina gizakiekin egin diren ikerketek ez dute halakorik erakutsi. Gauza bera esan daiteke beste edari batzuei eta beste patologia edo gaitz batzuei buruz ere. Ez dira oinarrizkoak dieta osasungarria egiteko eta ez dira gaixotasun kronikoen edo akutuen eragileak ere. EDARI BEGETALEN EZAUGARRI NAGUSIAK ZER ERAKUSTEN DIGU SEMAFORO NUTRIZIONALAK?* ENERGIA GANTZA GANTZ SATURATUA AZUKREAK GATZA ZUNTZA Errazio bat = 1 edalontzi (250 ml) BEHI ESNEA (kcal) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) Behi esne osoa 158,0 7,9 8,9 12,8 5,5 27,5 11,8 13,1 0,3 4,7 0,0 0,0 Behi esne erdigaingabetua 116,5 5,8 4,0 5,7 2,6 13,0 11,5 12,8 0,3 4,8 0,0 0,0 Behi esne gaingabetua 89,8 4,5 0,5 0,7 0,1 0,6 11,6 12,9 0,3 4,7 0,0 0,0 SOJA Soja edari kaltzioduna (Eroski) 113,0 5,7 4,8 6,9 0,8 4,0 7,5 8,3 0,1 2,1 0,8 3,1 Soja edaria (Gerblé) 106,0 5,3 5,5 7,9 0,8 4,0 1,8 2,0 0,1 2,1 0,8 3,1 Soja edari txokolateduna (Alpro) 73,0 3,7 3,0 4,3 0,5 2,5 4,0 4,4 0,5 8,3 1,5 6,3 Soja edari txokolateduna (Vive Soy) 132,5 6,6 4,0 5,7 0,8 4,0 14,5 16,1 0,3 5,0 2,8 11,5 Soja edari txokolateduna (Alpro) 157,5 7,9 4,5 6,4 1,0 5,0 20,3 22,6 0,5 8,3 2,0 8,3 Oloa Olo edaria (Yosoy) 95,0 4,8 2,3 3,3 0,5 2,5 11,3 12,6 0,3 4,2 1,3 5,2 Olo edari kaltzioduna (Gerblé) 107,6 5,4 2,3 3,3 0,5 2,5 12,7 14,1 0,2 3,3 2,0 8,3 Olo edari kaltzioduna (Yosoy) 95,0 4,8 2,3 3,3 0,5 2,5 11,3 12,6 0,3 5,0 1,3 5,2 Soja edaria, banilla zaporekoa (Oatly) 112,5 5,6 1,3 1,9 0,3 1,5 17,5 19,4 0,25 4,2 1,7 6,9 Soja edaria, kakao zaporekoa (Oatly) 137,5 6,9 1,3 1,9 0,3 1,5 21,3 23,7 0,25 4,2 1,7 6,9 ENERGIA GANTZA GANTZ SATURATUA AZUKREAK GATZA ZUNTZA Arroza (kcal) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) (g) % EKG (1) Arroz edaria (Yosoy) 142,5 7,1 2,5 3,6 0,0 0,0 20,8 23,1 0,3 5,0 0,5 2,1 Arroz edaria (Carrefour) 170,0 8,5 3,0 4,3 0,5 2,5 15,0 16,7 0,3 5,0 0,3 1,3 Arroz edaria (Gerblé) 157,0 7,9 2,5 3,6 0,3 1,5 17,8 19,8 0,3 5,0 0,4 1,7 Arroz edari kaltzioduna (Naturgreen) 162,5 8,1 3,0 4,3 0,5 2,5 16,5 18,3 0,3 5,0 0,4 1,7 Arroz edari kakaoduna (Bio Maxitos) 200,0 10,0 1,8 2,5 0,8 3,8 20,8 23,1 0,3 4,2 0,8 3,1 Almendrak Almendra esnea (Alpro) 60,0 3,0 2,8 4,0 0,3 1,5 7,5 8,3 0,3 5,3 0,5 2,1 Almendra esnea (Vive Soy) 67,5 3,4 3,0 4,3 0,3 1,5 8,3 9,2 0,3 5,0 0,8 3,1 Almendra esnea (Almendrola) 145,0 7,3 5,5 7,9 0,5 2,5 21,0 23,3 0,3 5,0 0,3 1,0 Almendra esnea, azukrerik gabea (DieMilK) 97,5 4,9 6,5 9,3 0,8 4,0 0,3 0,3 0,1 2,1 1,0 4,2 Almendra esne fruktosaduna (Almendrola) 140,0 7,0 6,0 8,6 0,5 2,5 18,5 20,6 0,1 2,1 1,0 4,2 Beste batzuk (kokoa, espelta eta mijoa) Koko edaria (Koko) 67,5 3,4 5,0 7,1 4,8 24,0 4,0 4, Espelta edaria (Naturgreen) 132,5 6,6 3,3 4,7 0,5 2,5 18,3 20, Mijo edaria (Isola bio) 132,5 6,6 3,0 4,3 0,3 1,5 14,3 15,9 0,3 5,0 - - *23 eratako edari begetalen semaforo nutrizionala, 250 ml-ko kontsumo errazio bat aintzat hartuta. ((1) Mantenugai bakoitza zer-nolako proportzioan ematen duen adierazten du, heldu batek mantenugai bakoitzetik hartu behar lukeen Kopuru Gomendatua (KG) aintzat hartuta: kcal., 70 g. gantz, 20 g. gantz saturatu, 90 g. azukre, 6 g. gatz eta 24 g zuntz. Semaforo nutrizionalak kolore sistema bat darabil: berdea-kopuru txikia (KGaren %7,5 ematen du), horia-kopuru ertaina (KGaren %7,5 eta %20 artean) eta laranja-kopuru handia (%20 baino gehiago)

10 erosketa gida edari begetalak Erosketa egiteko gomendioak Edari horiek zer-nolako nutrizio balioa duten aztertu ondoren eta behi esnearekin zer alde dagoen ikusi ondoren, komeni da jakitea zer edari mota den egokiena une, hartzaile edo egoera bakoitzean. Gosaltzeko egokiena Esne gaingabetuarekin batean, azukre eta gantz saturatu askorik ez duen edozein edari begetal da egokia egunero gosaritan hartzeko. Semaforo nutrizionalean ageri denez, edozein edarik har dezake leku hori (txokolatedunek eta koko edariak izan ezik), non eta ez dituzten azukre erantsiak osagaien artean. Edari horien zaporea maite ez dutenentzat Soja edariak egiteko modua asko hobetu da azken urteetan. Ekoizleek lortu dute lekale horrek bere-berea duen zapore hori edarietatik kentzea, baina oraindik ere, lagun askok ez dute atsegin horien zaporea. Nolanahi ere, dietisten eta nutrizionisten esperientziak esaten du, behin gustuko marka bat aurkituta, sojazko beste edozein edariren zaporea ere onartzen duela jendeak. Halako arazorik ez da izaten, dena den, arroz, olo edo almendra edariekin, horiek gozotasun gehixeago izaten dute eta. Berriz ere nabarmendu behar da, edariak gozotasun handia badu, segur aski erantsi dizkioten azukreengatik izango dela. Gauean hartzeko, lotara joan aurretik Behi esneak erlaxatu egiten duela eta logalea ematen duela esaten da, baina hori ez dago frogatuta ongi diseinatutako ikerketa zientifikoen bidez. Horrela, lotara joan aurretik hartzeko edari bat aukeratzeko orduan, norberaren gustu eta lehentasunez gain, ez da kontuan hartu behar logalea sortzeko izan omen lezakeen gaitasuna, bakoitzaren nutrizio izaera baizik. Haurrentzat Lehenago esan dugun bezala, arroz edariak ez dira egokitzat jotzen haurrek maiz hartzeko, artseniko asko samar izan dezaketeelako (metal astun bat da). Gainerako edarien artean, haurrek txokolatedunak joko dituzte begiz, segur aski, gozotasun handiagoa izaten dute eta. Hala ere, gure herrialdean gizentasunarekin zer-nolako arazoa dagoen ikusita, garrantzitsua da gurasoek oso gogoan hartzea azukreak, hortzetako txantxarra ez ezik, epe luzera gizentasuna sortzeko arriskua ere badakarrela. Horregatik, osagaien artean azukrerik ez duten edariak hautatzea komeni da. Esne begetalak esneak al dira? Etiketei erreparatzen badiegu, ohartuko gara soja, olo edo arroz edari begetaletan ez dela ageri esne terminoa. Legeak, izan ere, galarazi egiten du, legez esnea oso gauza zehatza baita. Hauxe: Etxeko abere eme osasuntsu eta ongi elikatuak modu higieniko, erregular, oso eta etenik gabean jetzi ondoren lortzen den produktua. Badago, dena den, salbuespen bat: almendrekin egindako edaria, horrek bai har dezake esne izendapena. Europako Batzordeak hartu zuen erabaki hori, urteko abenduan, CE 1234/2007 Araudian, non ezartzen den zein produktuk eraman dezaketen esne edo esneki izendapena. Edari begetalak: hori al da aukera bakarra laktosarekiko intolerantzia dutenentzat? Laktosarekiko intolerantzia duenak ez du behar bezala digeritzen esneak duen karbohidrato nagusia (laktosa). Hauek izaten dira sintomarik ohikoenak: sabelaldeko min arina, beherakoa, haizeak edo sabelaldea puztea (hartzen den laktosa dosiaren araberakoa izaten da). Kasu larrietan baino ez dira gertatzen goitika egitea edo hesteak odoletan hastea. Laktosarekiko intolerantzia ongi diagnostikatua badago (mediku batek egin badu), zentzuzkoa da edari begetalak erabiltzea behi esnearen ordez, edari horiek ez baitute laktosarik. Hala ere, ez da nahitaezkoa behi esneari uko egitea. Lehenik, merkatuan badirelako laktosarik gabeko behi esneak. Eta bigarrenik, laktosarekiko intolerantzia duten pertsona asko gai direlako ongi jasateko laktosa kopuru jakin bat, 12 gramo arterainokoa, dosi bakarrean (esne basokada batek izango lukeena da hori). Eta dosi bakarrean hartu beharrean egunean zehar dosi txikiagoetan banatuta hartzen badute beste elikagai batzuekin batean, are kantitate handiagoak onartzeko ere gai izan daitezke

11 erosketa gida edari begetalak Aurrezteko aholkuak Edari begetal bat edo bestea hautatzeko orduan, norberaren gustuek eta nutrizio arloko beharrizanek agintzen dute. Lehenik eta behin, hortaz, zaporea atsegin dugun edo ez ikusi beharko dugu eta edari jakin bat egokia edo desegokia den guk hartzeko edo familiako beste kideren batek hatzeko (ikusi dugu, esaterako, arroz edaria ez dela komeni haur txikientzat, eta azukre erantsiak dituztenak ere ez diabetikoentzat). Hori esanda, eta apalategietan aurki daitekeen eskaintza gero eta ugariagoaren aurrean jartzen garenean, zer jakin behar dugu aurrezteko? > Lehenik eta behin, kontuan hartu behar dugu edari begetalak garestiagoak direla behi esnea baino, marka guztietako edariak eta begetal guztiekin eginak, gainera. Edari begetaletan, 3,45 euro balio du garestienak eta 0,95 euro merkeenak, eta, hortaz, aukerarik merkeena ere (Eroski soja edari kaltzioduna) behi esne batzuk baino garestiagoa da (Bomilk, Eroski, RAM, Beyena, Asturiana, Bizkaia Esnea...). > Edari begetalen batez beteko prezioa 2,20 eurokoa da litroko. Hurrekin eta almendrekin egindako edariak zertxobait garestiagoak dira gainerakoak baino -arroza, soja, etab.-, baina badira salbuespenak ere. Almendra edarietan, Alpro (Asturiana) da aukerarik merkeena (1,95 euro litroak) eta Vivesoy (Pascual) dator ondoren (1,99 euro). Hur edarietan, berriz, Alpro (Asturiana) da merkeena (1,99 euro litroak) eta, ondoren, Gerblé etxeko hur eta arroz edaria (2 euro litroak). > Zapore jakin batekin tematuta ez bagaude (asko atsegin dugulako edo batere ez dugulako maite), soja eta arroz edarien artean has gaitezke hautatzen (beti ere, helduek hartzeko bada). Merkeagoak izateaz gain, aukerak ere ugariagoak dira, eta hori lagungarria izango zaigu prezio hobeak eta lehiakorragoak aurkitzeko. > Zapore jakineko edari begetalak (banillazkoa, edo txokolatezkoa, adibidez) garestiagoak izaten dira. Sakela eta dieta zaintzeko, aukerarik oinarrizkoenak hautatzea komeni da. Zapore edo gozotasun pittin bat falta dutela iruditzen bazaigu, beti izango dugu aukera edaria fruta fresko zatiekin edo fruta likidotuarekin konbinatzeko. > Edari kaltziodunak ere estandarrak baino garestiagoak izan daitezke marka beraren barrenean, baina aldea ez da hain nabarmena ere (10 zentimokoa). Dieta begetarianoa edo beganoa egiten badugu, kaltziodunak aukeratu behar genituzke, zalantzarik gabe. > Azkenik hau ere garrantzitsua da, arreta jarri behar zaie markei eta aldian-aldian izaten diren eskaintzei. Prezioari dagokionez, marka batetik bestera bikoiztu ere egin daiteke produktu beraren salneurria

12 elikadura Uraren gogortasunari buruzko sinesteak Ez dago frogatuta ur gogorrak kaltegarriak direnik osasunarentzat, baina, aldiz, lagundu egin dezakete organismoak behar duen kaltzioa eta magnesioa hartzen Kontsumitzaile askok uste dute ur mineralak sendagarriak direla, baina Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) azpimarratzen du zientziaren eremuan zalantza gehiegi daudela uste horri sinesgarritasuna emateko. Ildo horretan, komeni da baieztapen oker bat argitzea: uraren gogortasunak osasunari kalte egiten omen diolako baieztapena hain zuzen. Zer da uraren gogortasuna? OMEk urtean argitaratu zuen Edateko uraren gogortasuna izeneko monografikoa, eta han esaten denez, uraren gogortasuna baldintzatzen duten substantzien artean, kaltzioa eta magnesioa nabarmentzen dira. Beste hauek ere badute eragina, nahiz eta txikiagoa izan: burdina, manganesoa eta zinka. Parametro hori adierazteko, zenbat kaltzio karbonato duen esaten da; zehazki, litro bakoitzean zenbat miligramo dituen. OMEren arabera, 60 baino gutxiago baditu, ur guria izango da. Aldatu egiten da zaporea Gogortasunak eragina izaten du uraren zaporean edo ezaugarri organoleptikoetan. Edateko diren uretan, gogortasuna 10 eta 500 miligramo kaltzio karbonato artean ibili ohi da litro bakoitzeko. OMEk dioenez, ohiko tolerantzia muga 100 eta 300 miligramo artekoa da, baina esaten du kontsumitzaile askok arazorik gabe onartzen dituztela kopuru handiagoak ere (500 mg artekoak ere bai litroko). Badira, hala ere, 100 mg-tik beherako zifrak nahiago dituzten pertsonak ere. Zer-nolako eragina du osasunean OMEren arabera, 200 miligramotik gorako gogortasuna duen urak inkrustazioak eragin ditzake hodi eta deposituetan. Eta 100 miligramotik beherakoa bada, jan egin ditzake hodiak epe luzera. Baina gizakia ez da tresna elektriko bat eta ez dago hodiz osatua; hortaz, ikusi egin beharko da osasunarentzat uste bezain kaltegarria ote den ur gogorrak maiz edatea urtean, OMEk ez zuen aurkitu ebidentzia zientifiko erabakigarririk horren inguruan, eta ezin esan uraren gogortasunak kalte egiten dionik gizakiari. Eta hurrengo urteetan (2003, 2008, 2009 eta 2011) gai horren inguruan egindako txostenetan ere ez zituen aurkitu. Guraso askok ur guriak ematen dizkiete beren haurtxoei edo haur txikiei, baina Espainiako Pediatria Elkarteko Nutrizio Batzordeak dio ebidentziak falta direla uraren gogortasunak eta haurren osasunak zer-nolako zerikusia duten esateko (Manual Práctico de Nutrición en Pediatría izeneko liburuan egiten du zehaztapen hori). Giltzurrunetako harrietan eraginik? urtean International Journal of Preventive Medicine aldizkarian argitaratu zen berrikusketa zientifiko batek ere orain arte esan duguna berretsi zuen, baina aparteko atal bat eskaini zion uraren gogortasunak eta giltzurrunetan harriak sortzeak duten harremanari. Lan horretan esaten denez, ez dago argi uraren gogortasunak zer-nolako eragina duen patologia horretan, orain arte egin diren azterlanek ez baitute inolako loturarik ikusi uraren gogortasunaren eta gernu harriak sortzearen artean. Edonola ere, baliteke giltzurrunetan lehendik harriak dituztenentzat (askotan ez da jakiten zergatik sortzen diren harri horiek) lagungarria izatea ur gogorra ez maiz hartzea. Kaltzioa eta magnesioa: ebidentzia gutxi OMEk adierazten du ur gogorrek lagundu egin dezaketela kaltzioa eta magnesioa hartzen (mineral horiek zerikusia dute osteoporosiaren eta bihotz-hodietako gertaeren prebentzioarekin). Hain zuzen, esaten du ur gogorrak maiz edateak epe luzera babestu egin dezakeela bihotz-hodietako arriskua izatetik, eta, aldiz, ur guriak edatea kaltegarria izan litekeela mineral balantzearentzat. Froga zientifikoak, hala ere, ez dira kalitate handikoak, eta, hortaz, erakunde horrek ez du inolako gomendiorik egin gai horren inguruan. Urak duen kaltzioak eta magnesioak osasunarekin zer-nolako harremana duen aztertzeko OMEk egin duen azken txostenean (2009) ageri denez, ebidentzia zientifikoen arabera, urak miligramo magnesio eduki behar lituzke litro bakoitzean arteriosklerosiari aurre hartzen laguntzeko. Edonola ere, magnesioak onura argia egitekotan, dietaren bidez oso magnesio gutxi hartzen dutenei bakarrik egingo lieke (hori ohikoa izaten da per capita errenta apaleko herrialdeetan). Espainiako Estatuan Espainiako ikertzaile batzuek aztertu izaten dute zenbateko kaltzio eta magnesio kontzentrazioa dagoen txorrotako uretan eta botilakoetan, eta zer-nolako eragina izan dezaketen osasunarekin zerikusia duten zenbait alderditan urtean, Angeles Martinez- Ferrer doktoreak eta haren laguntzaileek aztertu egin zuten kaltzioa, magnesioa eta sodioa zer kopurutan ageri zen Espainiako ehunka uretan (kontsumo publikokoak batzuk eta ontziratuak beste batzuk), eta datu analitikoak argitaratu zituzten. Bestalde, Isidro Vitoria doktoreak ikerketa bat koordinatu zuen urtean, zeinak neurtu nahi baitzuen kontsumo publikokoa den uretan eta ur mineraletan ageri den kaltzioak zein neurritan asetzen dituen Espainian mantenugai horretan ditugun nutrizio beharrizanak. Bi ikerlanek baieztatzen dute urak lagundu egin dezakeela, hein handiagoan edo txikiagoan, kaltzio eta magnesio beharrizanak betetzen. Ura guritzea Ura guritzeko bi metodo daude: batek truke ionikoko erretxinak erabiltzen ditu eta besteak osmosi alderantzikatua. Etxean ura guritzeko metodorik gehienek (iragazkia duten pitxerrak) truke ionikoa darabilte. Vitoriak eta haren laguntzaileek egindako ikerketak esaten du ez dagoela frogatuta metodo horiek osasunari on egiten diotenik, baina gehiago ere esaten du: truke ionikoak desagerrarazi egin dezake urak duen kaltzioaren %89,4, eta osmosi alderantzikatuek kendu egiten du urak duen kaltzioaren eta magnesioaren %94 eta %98 artean

13 Familien gastua aztertu dugu 17 autonomia erkidegotan, baita zenbateko errenta jasotzen duten batez beste eta etxeetan zer-nolako gabezia materialak dituzten ere sakonean Familien gastua igo egin da zertxobait, azken sei urteetan lehen aldiz Etxe bakoitzak, batez beste, euro gastatu zituen urtean, eta %59a etxebizitza, elikagaiak eta garraioa ordaintzera bideratu zuen Krisi ekonomiko hau konplexua eta luzea izaten ari da, baina, dirudienez, familiak hasi dira berriz ere arnasa pixka bat hartzen eta kontsumoa zertxobait suspertzen. Hobekuntza hori, dena den, oso arina da eta arazoak ez dira desagertu, ezta gutxiago ere. Izan ere, etxeetako diru sarrerek jaisten jarraitzen dute, eta, ondorioz, benetan zaila da etxeko aurrekontuarekin hilabete bukaerara heltzea. Beste behin, EROSKI CONSUMERek jakin egin nahi izan du nolakoak diren Espainiako Estatuko familien aurrekontuak eta zernolako bilakaera izan duten urteaz geroztik (urte hartan, Espainiako ekonomia artean ez zegoen krisian). Azterketa hori egiteko, Familia Aurrekontuen Inkestako (FAI) datu eguneratuak erabili dira eta Bizi-baldintzen Inkestakoak (BBI), biak ere Espainiako Estatistika Institutuak eginak (INE). Lehenbizikoak (FAI) kontsumo gastuak nolakoak izan diren esaten du (urteko datuak dira), eta etxeetako bizi-baldintzen ezaugarri batzuei buruzko informazioa ere ematen du. Gutxi gorabehera, etxeren datuak biltzen ditu. BBIk ere urteroko maiztasuna du, eta diru sarreren banaketari eta gizarte bazterketari buruzko informazioa ematen du. Bigarren inkesta horrek etxe ingururen eta pertsonaren datuak biltzen ditu

14 Familien gastua aztertu dugu 17 autonomia erkidegotan, baita zenbateko errenta jasotzen duten batez beste eta etxeetan zer-nolako gabezia materialak dituzten ere sakonean ETXE BAKOITZAREN BATEZ BESTEKO GASTUA 2014an Etxe bakoitzeko gastua, batez beste: ,74 euro Etxebizitza, ura, argindarra, gasa eta beste erregai batzuk 8.746,96 euro Elikagaiak eta edari ez-alkoholdunak 4.028,21 euro Garraioak 3.227,06 euro Hotelak, kafetegiak eta jatetxeak 2.334,30 euro Aisialdia, ikuskizunak eta kultura 1.532,81 euro Arropak eta oinetakoak 1.375,75 euro Etxerako altzariak eta tresneria, eta etxea zaintzeko ohiko gastuak 1.099,99 euro Osasuna 954,74 euro Komunikazioak 793,23 euro Edari alkoholdunak, tabakoa eta narkotikoak 509,85 euro Irakaskuntza 369,15 euro Beste ondasun eta zerbitzu batzuk 2.065,70 euro ITURRIA: Guk landua, Familia Aurrekontuen Inkestako datuak hartuta (FAI). Espainiako Estatistika Institutuak egiten du inkesta hori. Gastu neurtua Etxe bakoitzak, batez beste, euro gastatu zituen urtean. Familia mota batekoak baino gehiagokoak izaten dira etxeak, eta mota guztiak aintzat hartuta, honela banatzen da gastua: bikotea eta seme edo alaba bat edo gehiago dutenek gastatu dute gehien, euro baino gehiago, eta gutxien, berriz, bakarrik bizi diren pertsonek, euro baino gutxiago. Autonomia erkidegoei begiratuta, hauxe da egoera: Euskal Autonomia Erkidegoko, Madrileko eta Nafarroako etxeetan, batez beste, euro gastatu dituzte (batez besteko orokorra baino %17 gehiago da hori); beste muturrean, berriz, gasturik apalenarekin, Extremadurako eta Kanarietako etxeak ageri dira: batez beste, euro pasatxo gastatu zituzten (batez besteko orokorra baino %15 gutxiago da hori). Joera aldaketa urteaz geroztik, familien gastua etengabe handitu zen urtea bitarte. Urtebete lehenago iritsi zuen gailurra: Estatuko familiek, batez beste, euro gastatu zituzten 2008an, eta geroztik ez da berriz maila horretan izan. Urte horretatik aurrera, familiak zorrotzago zaintzen hasi ziren gastuak eta kontsumoari eusten. Harik eta urtean hondoa jo zuen arte: eurokoa izan zen, batez beste, familien urteko gastua, aspaldiko apalena. Baina bost urtez atzera eta atzera egin ondoren, urtean berpiztu egin zen zertxobait. Dena den, hainbat ñabardura egin behar zaizkio baieztapen horri. Prezioen aldaketak kontuan hartzen badira, etxeen batez besteko gastua %0,2 gutxitu zen urte horretan urtearekin alderatuta. Baina gorabehera horiek bazterrean uzten badira, etxe bakoitzak %0,5 handitu zuen aurrekontua. Hala ere, urteaz geroztik, familien inbertsioa asko jaitsi da: hain zuzen, %10,5 prezioen gorabehera kontuan hartuta, eta %22 kontuan hartu gabe. Azken zortzi urteetan izan den beherako joera hori etxe mota guztietan ageri da, oro har, eta guztietan jaitsi da aurrekontua, batez ere urtetik aurrera. Seme-alabarik ez duten bikoteen gastua, adibidez, %5 apaldu da urte horretatik 2014a bitarte, eta hiru haur edo gehiago dituzten bikoteena % urte edo gehiago izan eta bakarrik bizi diren pertsonek baino ez dute handitu aurrekontua: sei urtean, %10 gehiago gastatu dute. Era berean, autonomia erkidego guztietan murriztu da etxeen batez besteko gastua urtetik hona: %1 Errioxan eta %17 Kanarietan. Azken urtebetean, aldiz (2013tik 2014ra), handitu egin da ia bitik batean: Kanariak, Balearrak, Nafarroa, Extremadura, Asturias, Gaztela eta Leon, Katalunia eta Andaluzia. Ez da berdin gertatu, ordea, Aragoiko eta Madrilgo Erkidegoko etxeetan, non %3 gutxitu den batez besteko gastua (hori izan da jaitsierarik handiena). Hiru eurotik bat, etxebizitza gastuetan Eta zertan gastatzen dute dirua familiek? Aipatu ditugun euro pasatxo horiek honako atal hauetara bideratzen dituzte, nagusiki: etxebizitza, ura, argindarra, gasa eta beste erregai batzuk. Atal horrek gastu guztiaren %32 hartzen du (8.700 euro baino gehiago urtean). Bigarren lekuan, elikagaiak eta edari ezalkoholdunak ageri dira: aurrekontuaren %15 hartzen dute (4.000 euro pasatxo). Eta gastu gehien eragiten duen hirugarren atala garraioarena da: %12koa da hain zuzen (3.200 euro baino gehiago). Hortik aurrera, gainerako atalak %1 eta %9 artean dabiltza: hotelak, kafeak eta jatetxeak; aisialdia, ikuskizunak eta kultura; arropa eta oinetakoak; etxeko altzariak eta tresneria eta etxea zaintzeko beste gastu ohiko batzuk; osasuna; komunikazioak, edari alkoholdunak eta tabakoa; irakaskuntza eta beste ondasun eta zerbitzu batzuk. Oro har, zortzi urtean murriztu egin da aztertutako atal bakoitzean egindako gastua, baina ez erritmo berean guztietan. Adibidez, etxerako altzarietan eta tresnerian egindako gastua %38 jaitsi da eta arropan eta oinetakoetan egindakoa %33; elikadurakoa, aldiz, %6 baino ez da apaldu. Baina dena ez da jaitsi. Hiru ataletan handitu egin da gastua urtetik 2014ra: irakaskuntza (%33), etxebizitza eta hornidurak (%16) eta osasuna (%9). Zenbat eta familia handiagoa, hainbat eta gastu handiagoa Oro har, bi haur edo gehiago dituzten familiek gastatzen dute diru gehien aurrekontu osoa osatzen duten ataletako bakoitzean. Gutxien, berriz, bakarrik bizi diren pertsonek. Etxebizitzan eta hornigaietan, ia %37ko aldea dago etxe mota baten eta bestearen artean. Gainerako ataletan, ordea, askoz alde handiagoak ageri dira: osasunean bi aldiz handiagoak dira gastuak, garraioan zortzi aldiz handiagoak eta irakaskuntzan ehun aldiz handiagoak. Osasunean, adibidez, 65 urte baino gutxiago izan eta bakarrik bizi diren pertsonek, batez beste, 526 euro gastatu dute urtean, eta hiru haur edo gehiago dituzten bikoteek euro. Garraioan, pertsona bakarreko familien gastua (65 urte edo gehiagokoak) 587 eurokoa izan da, eta bi seme-alaba dituzten bikoteena eurokoa. Irakaskuntzan, berriz, 10 euro baino ez dute gastatu 65 urtetik gora izan eta bakarrik bizi diren pertsonek, eta hiru haur edo gehiago dituzten bikoteek, aldiz, euro. Autonomia erkidegoei erreparatuta, eta aurrekontuan pisu gehien duten hiru atalak hartuta, EAEko familiak dira etxean eta hornigaietan gehien gastatu dutenak, eta Kanarietakoak gutxien. Alde handi samarra ageri da bi mutur horien artean, %64koa hain zuzen: EAEn euro baino gehiago eraman ditu atal horrek, eta Kanarietan euro. Elikaduran, Galiziako eta EAEko etxeek %27 gehiago gastatu dute Extremadurakoek bainoa: euro baino gehiago lehenbizikoek eta euro bigarrenek. Azkenik, garraioan, Madrilgo Erkidegoko familiena izan da gasturik handiena, eta Aragoikoena txikiena (%41eko aldea dago bien artean): euro gastatu dute Madrilgoek eta euro Aragoikoek. Gastuen podiuma: etxebizitza, elikadura eta garraioa Familien aurrekontuan sartzen diren gastu guztiak zenbatzeko, 115 gastu mota aztertu ditugu guztira, hamabi taldetan banatuta. Euro gehien eramaten duten 20 gastu motetatik, %39 etxebizitzari lotuta daude, %18 elikagaiei eta edari ez-alkoholdunei, %14 garraioei eta %11 hotel eta kafetegiei. Horrela, honako hauek izan dira hiru gasturik aipagarrienak: etxebizitza jabetzan hartzeari lotutako alokairuak (familiek euro gastatu dituzte urtean), jatetxeak eta kafetegiak (2.000 euro baino gehiago) eta erregaiak eta lubrikatzaileak (ia euro). Hauxe da zerrenda: Etxebizitza jabetzan hartzeari lotutako alokairuak: 5.446,16 euro Jatetxea eta kafetegiak: 2.075,27 euro Erregaiak eta lubrikatzaileak: 1.296,29 euro Arropa: 986,67 euro Haragia: 982,67 euro Alokairu errealak (etxebizitza nagusia): 762,76 euro Telefono, telegrafo eta fax zerbitzuak: 733,11 euro Ibilgailuak: 729,56 euro Elektrizitatea: 701,44 euro Ogia eta zerealak: 621,60 euro Mantentze eta konponketa lanak: 610,38 euro Esnea, gazta eta arrautzak: 501,87 euro 13. Arraina: 473,91 euro 14. Garraioari lotutako aseguruak: 441,64 euro 15. Etxeari, garajeei eta trastelekuei lotutako zerbitzuak (eskailera garbitzea, komunitate gastuak, argiteria, atezainak, lorategia, igogailuak mantentzea, etab.): 436,76 euro 16. Dentisten zerbitzuak: 427,01 euro 17. Medikuntzako produktuak, tresnak eta ekipoak: 400,13 euro 18. Zainketa pertsonaletarako tresnak, gauzak eta produktuak: 398,96 euro 19. Barazkiak, patata eta beste tuberkulu batzuk sartuta: 386,22 euro 20. Frutak: 373,55 euro 26 27

15 Diru sarrerak beherantz Etxe bakoitzean, batez beste, euro sartu ziren urtean, aurreko urtean baino %2 gutxiago (batez besteko errenta eurokoa izan zen orduan) eta 2006an baino %13 gutxiago (batez beste, euro iristen ziren etxe bakoitzera). Ildo horretan, diru sarrera handienak izan dituzten familiek egitura hau izan dute: bi heldu eta haien mende dagoen haur bat edo gehiago (18 urtetik beherakoak eta 18 eta 24 urte artekoak, ekonomikoki jarduerarik gabeak direnak eta gurasoetako bat, gutxienez, etxeko kide dutenak). Guztira, euroko diru sarrerak izan dituzte; beste muturrean, pertsona bakarreko familiak ageri dira, euroko diru sarrerekin. Batez besteko errenta orokorra bezala, diru sarrera horiek ere jaitsi egin dira etxe mota guztietan urtetik aurrera; zehazki, %7 eta %10 artean. Autonomia erkidegoak aintzat hartuta, EAEko etxeek izan dituzte diru sarrera handienak: eurokoak. Txikienak, berriz, Extremadurakoek: euro pasatxokoak. Bien arteko aldea %77koa da. Urtebetean (2012 eta 2013 atean), Extremadurako eta Murtziako etxeetan apaldu da gehien batez besteko errenta. Bestalde, 2008 eta 2013 bitartean, jaitsiera handiagoa izan zuten Kantabriako familien diru sarrerek (%23koa) eta, berriz ere, Murtziako familienek (%20koa). Hilabete bukaerara heltzeko zailtasunak Hiru familiatatik bik onartu dutenez, urtean kostata iristen ziren hilabete bukaerara, eta %37k esan dute asko kostata eta zailtasun handiekin iristen zirela. Arazo gehien izan duen etxe mota heldu bakar batek eta haren mendeko haur batek edo gehiagok osatzen dutena izan da (%81ek aitortu dituzte zailtasunak). Autonomia erkidegoka, iaz Kanarietako eta Andaluziako etxeek izan zuten neke gehien ildo horretan (%80 inguruk onartu dute kosta egin zitzaiela hilabete bukaerara heltzea); zailtasun gutxien, berriz, Nafarroako familiek azaldu dute (%35ek). Zortzi urtean, egoera ez da gehiegi aldatu urtean, etxeen %61an zailtasunak zituztela onartzen zuten. Eta orduan ere, heldu batek eta haien mende zegoen haur batek edo gehiagok osatutako familiek zuten arazo gehien. Oso deigarria da azken urtebetean 10 puntu handitu izana heldu batek eta haren mendeko haur batek edo gehiagok osatutako familien artean hilabete bukaerara heltzeko zailtasunak dituztenen ehunekoa: %48 ziren 2013an eta %58 izan dira 2014an. Bidaiarik eta ustekabekorik gabe Kontsumoa zertxobait suspertu den arren, familiek oraindik ere murrizketa handiak egiten dituzte. Adibidez, etxeen %45 ez daitezke oporretan joan urtean astebetez ere (2006an baino %6 gehiago da hori), eta beste %42k ez dute gaitasunik ustekabeko gastuei aurre egiteko (orain dela 8 urte baino %9 gehiago da hori). Horretaz gain, %7 inguruk ez dute modurik ordenagailu pertsonal bat izateko (2006an baino %4 gutxiago) edo ibilgailu bat izateko (ia ez da aldatu 8 urtean). Baina badira gabezia larriagoak ere: %11k ez dezakete etxea tenperatura egokian eduki (ez da aldatu 2006arekin alderatuta), beste %10ek atzeratu egin behar izan dituzte etxebizitza nagusiarekin zerikusia duten ordainketak azken 12 hilabeteetan (hipoteka edo alokairua, gasa, etxejabe elkarteko faktura...; ehuneko %5etik %10era igo da zortzi urtean), eta %3k ez dezakete haragia, oilaskoa edo arraina jan astean bitan gutxienez (ehunekoa %1 murriztu da). Familia moten arabera, heldu batek eta haren mende dagoen haur batek edo gehiagok osatzen dutenak nabarmentzen dira beste guztien gainetik. Horien arteko %62 ez daitezke oporretan joan eta ez dute gaitasunik ustekabeko gastuei aurre egiteko. Beste %22k atzeratu egin behar izan dituzte etxebizitza nagusiarekin zerikusia duten ordainketak azken 12 hilabeteetan, %16k ez dute modurik ibilgailu bat izateko eta %13k ordenagailu pertsonal bat ere ez. Horretaz gain, ia %7k ez dezakete haragia, oilaskoa edo arraina jan astean bitan gutxienez. Familien gastua aztertu dugu 17 autonomia erkidegotan, baita zenbateko errenta jasotzen duten batez beste eta etxeetan zer-nolako gabezia materialak dituzten ere Espainiako Estatuko familien estualdiak %45,0 %39,5 %42,4 %33,0 %11,1 %10,2 %10,2 %5,4 %10,5 %6,9 %6,5 %6,1 %3,3 %4,0 Ez daitezke oporretan joan urtebetean astebetez gutxienez Ez dute gaitasunik ustekabeko gastuei aurre egiteko Ez dezakete etxea tenperatura egokian eduki Atzeratu egin behar izan dituzte etxebizitza nagusiarekin zerikusia duten ordainketak azken 12 hilabeteetan (hipoteka edo alokairua, gasa, etxejabe elkarteko faktura...) Ez dute modurik ordenagailu pertsonal bat edukitzeko Ez dute modurik ibilgailu bat edukitzeko sakonean Ez dezakete haragia, oilaskoa edo arraina jan astean bitan gutxienez URTEA URTEA *ITURRIA: Guk landua, Bizi-baldintzen Inkestako??? datuak hartuta (BBI) [AURREKO TAULETAN: Familia Aurrekontuen Inkestako datuak hartuta (FAI)]. Espainiako Estatistika Institutuak egiten du inkesta hori

16 aurrez aurre etxeko lanak: bai edo ez? Etxeko lanak funtsezkoak dira bere neurrian Etxeko lanen aldekoa da, baina ikasle bakoitzari egokitu egin behar zaizkiola dio, guztiek ez baitituzte beharrizan berdinak. Maria Remedios Belando Montororen iritziz (Madrilgo Complutense Unibertsitateko Hezkuntza Fakultateko irakaslea da), etxeko lanek funtsezko zeregina dute ikasgelan ikasitakoa finkatzeko, ikasketen arloan motibazioa pizteko eta diziplina sustatzeko, besteren artean. Zenbait egoeratan, ordea, estresa edo autoestimua galtzea ekar dezaketela dio. Gurasoen zeregina zein den ere oso argi dauka: Seme-alabei laguntza eman diezaiekete oso ariketa jakinetan, baina haurrek ikasi egin behar dute zalantzak konpontzen eta oztopoak beren kabuz edo ikaskideen laguntzarekin gainditzen. Etxeko lanak, bai edo ez? Etxeko lanak funtsezkoak dira bere neurrian. Ikasle bakoitzaren egoerari eta beharrizanei egoki behar litzaizkieke, baina horrek giza baliabide eta baliabide material asko eskatuko lituzke, eta, zoritxarrez, ikastetxerik gehienek ez dute halakorik. Zer-nolako funtzioa izan behar dute etxeko lanek? Etxeko lanekin, finkatu egiten da ikasitakoa. Horretaz gain, modua ematen dute ikasle bakoitzari gehien interesatzen zaizkion alderdietan sakontzeko, eta hori funtsezkoa da motibaziorako eta arrakasta akademikoa lortzeko. Horrekin batean, diziplina, antolaketa eta ardura sustatzeko ere balio dute, nahiz eta zenbaitetan estresa edo autoestimua galtzea ere ekar dezaketen ikasleei zailtasunak sortzen zaizkienean etxeko lanak egiteko. Egokia iruditzen al zaizu eskolan hasi eta lehenbiziko astean bertan bidaltzea etxeko lanak? Ikusi egin behar da zein den heziketa zikloa, baina iruditzen zait lehenbiziko asteak sarrera egiteko izan behar lukeela eta, hortaz, ez dira beharrezkoak. Lehenbiziko egunak egokitzekoak dira eta ikasleei ez zaie eskatu behar etxeko lan askorik. Finlandian -hango hezkuntza eredua jotzen da gorentzat-, ikasleek 15 eta 30 minutu artean ematen dituzte egunero etxeko lanak egiten. Espainian, ikasle bakoitzak, batez beste, bi ordu ematen ditu egunero. Gehiegizkoa iruditzen al zaizu? Berriz ere, ikusi egin behar da zein den heziketa zikloa, baina lehenbiziko urteetan bai, gehiegizkoa iruditzen zait. Dena den, gehiegizkoa iruditzen zait haur askok eskolaz kanpoko ekintzetan ematen duten denbora ere. Haurrek denbora eduki behar dute besterik gabe etxean lasai irakurtzeko eta anaiarrebekin edo lagunekin jolasteko, besteak beste. Zein da unerik onena etxeko lanak egiteko? Etxeko lanak egunero egin behar dira. Asteburua gairen bat sendotzeko erabil daiteke, baina, batez ere, familia eta lagunekin gozatzeko; nahiz eta hori aldatu egiten den ikaslearen adinaren arabera. Bigarren Hezkuntzako ikasleek (DBH) eta Batxilergokoek bai, horiek asteburuan ere ordu batzuk eman behar lituzkete ikasten. Gurasoek lagundu behar al diete seme-alabei etxeko lanekin? Azken urteetan, nabarmen handitu da seme-alabei etxeko lanekin laguntzeko joera, eta hori nekez azaltzen da kontuan hartuta gurasoen helburu nagusietakoen artean dagoela semealabak gero eta independenteagoak izan daitezen laguntzea. Gurasoek laguntza eman diezaiekete oso ariketa jakinetan; adibidez, haurrak gairen bat ozenki kantatu behar badu azterketa baten aurretik. Baina haurrek ikasi egin behar dute beren zalantzak konpontzen eta oztopoak beren kabuz edo ikaskideen laguntzarekin gainditzen. Heltzeko prozesu ororen zati da hori. Hezkuntzan dagoen hizkuntza aniztasunak zailtasunak eransten al ditu etxeko lanak egitean? Bistan da zailtasunak erantsi ditzakeela, baina aberastasun bat ere bada. Irakasleek jakin egin behar dute ikasgelan aniztasuna erabiltzen ikasleak motibatzeko eta haien ikaskuntza aberasteko. Etxera iristean, ikasle horiek ez dute izaten gurasoen laguntzarik, eta haiek egin behar izaten duten ahaleginak ondorio positiboak ekar ditzake, funtsezko konpetentziak lantzen baitituzte beren garapen osoaren mesedetan, ez soilik garapen akademikoaren mesedetan. Azken urteetan, zenbait ikerketak erakutsi dute egoera horretan dauden ikasleek eskolan arrakasta izaten dutela. Internet tresna lagungarria al da etxeko lanak egiteko? Gaur egun, denontzat da beharrezkoa Sarerako sarbidea, baina adingabeei kontrolatu egin behar zaie erabilera. Internet bidez, informazio eta ezagutza eguneratua ez ezik, motibatzeko balio duten hainbat tresna eta material ere eskuratzen dira, ikaskuntzarako ahalmen handikoak. Gaur egun, Sarerako sarbidea ia unibertsala da Espainian; izan ere, etxean bertan ez izan arren, ikastetxe publiko askok doako sarbidea eskaintzen dute. Maria Remedios Belando Madrilgo Complutense Unibertsitateko Hezkuntza Fakultateko irakaslea 30 31

17 aurrez aurre etxeko lanak: bai edo ez? Ez gara etxeko lanen aldekoak gaur egun erabiltzen diren moduan eta daukaten formatuarekin J esus S alido Guraso Elkarteen Espainiako Konfederazioaren lehendakaria (CEAPA) Garbi diote. Guraso Elkarteen Espainiako Konfederazioan (CEAPA) ez daude ados etxeko lanekin, ez behitzat gaur egun erabiltzen diren moduan. Erakunde horretako presidenteak, Jesus Salido Navarrok, nabarmentzen du estresa eragiten dutela ikasleengan eta tentsioak eragin ditzaketela familien artean. Iruditzen zaie gizarte desberdintasunak eragiteko faktore bat izan daitezkeela familien baldintza ekonomikoen eta formazio ezaugarrien arabera. Haren iritziz, hauxe da arazoaren muina: eskolan edukia ez omen dute azaltzen ikasle guztiek ulertzeko moduan eta egintzat ematen omen dute eskolaz kanpokoarekin osatuko dela ulertzeko falta den hori. Hortik dator etxeko lanak agindu eta egiteko behar zabaldu hori. Hori dela eta, beharrezkotzat jotzen du ikasle guztien beharrizanetara egokituko den ikasketa metodologia bat ezartzea. Etxeko lanak, bai edo ez? Gaur egun erabiltzen diren moduan eta daukaten formatuarekin, ez. Etxeko lanek estresa eragin al diezaiekete haurrei? Bai, ez egitearen ondorioek eragiten duten presioarengatik. Eragina izaten du ebaluazioan eta azken notan, eta ikasleek lehendik duten zama handiari eransten zaio eta lehentasuna hartzen du aisialdiko beste jarduera batzuen ondoan, nahiz eta horiek ere beharrezkoak diren ikasleen garapen osorako. Etxeko lanek gizarte desberdintasunak eragin al ditzakete? Jakina. Familien ordutegia, prestakuntzak, ezagutzak transmititzeko gaitasuna... asko aldatzen da eta baldintzatu egiten du seme-alaben ikaskuntza. Gainera, notei eragiten dienez, kontuan hartzen dira ikasturtea gainditzeko. Ondorioz, familiek eskola partikularrak edo akademiak bilatzen dituzte, eta, horrela, familien gaitasun ekonomikoaren mende gelditzen da bilakaera akademikoa. Ikastetxe guztietara zabaldu behar al lirateke errefortzu zerbitzuak? Errefortzua ez da konponbidea etxeko lanentzat eta ez du zerikusirik horien zamarekin. Edonola ere, komenigarria litzateke ikastetxe guztietara zabaltzea. Ikastetxe batzuetan, Hezkuntza Sailak aukera ematen du doako errefortzua izateko, baina ez dute eskatzen eta, aldi berean, akademietara joateko gomendatzen diete familiei. Oro har, etxeko lanen alde al daude familiak? Familiek irakasleen gomendioei jarraitzen diete. Irakasle batzuek ez dute bidaltzen etxeko lanik eta beste batzuek bai; eta familia batzuk etxeko lanen alde daude eta beste batzuk ez. Etxeko lan gehiegi bidaltzeak eragin al diezaioke gurasoen eta semealaben arteko harremanari? Eragiten dio, zeren etxeko lanak egitea jartzen baita familiako beste edozein jardueraren eta aisialdiko jardueren aurretik. Irakasleen gomendio bat izaten da, ez familien hautua. Gainera, kalte egiten dio gurasoen eta seme-alaben arteko harreman afektiboari, gurasoek jarraipena egiten baitiete seme-alabei, zaindu egiten dituzte eta atzetik ibiltzen zaizkie etxeko lanak egiteko, eta horrek tenkatu egiten du harremana. Lehen Hezkuntzan, galarazita daude etxeko lanak. Gurasoek ba al dakite hori? Etxeko lanak ez egitearen ondorioz kalifikazioa apaltzeak berekin dakar gurasoek arau hori onartzea. Irakasleei dagokienez, askok beren katedra askatasunean eta beren programazio didaktikoen ebaluazio irizpideetan sartzen dute jardunbide hori, eta, hortaz, hezkuntza komunitate guztiak onartzen duen arau bihurtzen da. Zenbait faktorek eragin dezakete irakasleek erabaki hori hartzea; adibidez, curriculum guztia emateko presioak, ratioak handitzeak eta kanpo probak egiteak. Zer-nolako funtzioa bete behar dute etxeko lanek Bigarren Hezkuntzan eta Batxilergoan? Eskola ordutegitik kanpo ariketak egitearen funtzio bakarra izan behar du eguneroko bizitzan txertatzea ikasgelan bereganatu dituzten ezagutzak. Lehen Hezkuntzan eta Bigarren Hezkuntzan, borondatezkoa izan behar du curriculumari dagozkion ariketa horiek egitea, eta gai edo eduki jakin bat sendotzeko erabili behar da. Zer-nolako zeregina dute irakasleek? Sarri askotan, arazoa izaten da edukia ez dutela azaltzen ikasle guztiek ulertzeko moduan eta egintzat ematen dutela eskolaz kanpokoarekin osatuko dela ulertzeko falta den hori. Hortik dator etxeko lanak agindu eta egiteko behar zabaldu hori. Beharrezkoa da ikasle guztien beharrizanetara egokituko den ikasketa metodologia bat ezartzea. Bestalde, eskolako ordutegiak ere badu eragina etxeko lan kopuruan. Lanaldi jarraituko ikastetxeek gehiago izaten dituzte, murriztu egiten dutelako eskolen iraupena, ez delako izaten hainbesteko atseden tartetik batetik bestera, ikaskuntza erritmoa bortxatu egiten delako ulermenaren kaltetan, eta, gainera, irakasleek eta familiek barneratuta bezala dute arratsalde guztia libre dutela etxeko lanak egiteko. Eskolaz kanpoko jarduerak ere etxeko lanak egiteko beste modu bat al dira? Bai, curriculumeko jardueraren bat sendotzeko egiten direnean, adibidez beste hizkuntza batean egindako jarduerak, baina ez jolas jardueraren bat egiteko direnak. Haurrak berak nahita eskolaz kanpo egiten dituen jolas eta kirol jarduerak ez lirateke sail horretan sartuko

18 elikagaiensegurtasuna Kutsatzailerik gabeko arraina: hobe azalik gabe Arrainen azalak, gantzek eta barneko organoek ibai eta itsasoetan dauden toxinak pilatzen dituzte Arrainak, beste edozein produktu freskok bezala, arriskua izaten du bakterio patogenoak agertzeko eta ingurumenean dauden substantzia kimikoen eragina jasateko (kadmioarena edo merkurioarena, adibidez). Gehien-gehienean, gai kutsatzaile horiek azalean egoten dira, gantzetan eta barneko organoetan, eta, zenbaitetan, baita muskulu ehunean ere. Elikagai hori etxean manipulatzeko eta prestatzeko modua, beraz, funtsezkoa da kontsumitzaileari arazorik ez sortzeko. Osasunari kalte egiten dioten osagai horiek gugan ahalik eta eraginik txikiena izan dezaten, arrainari azala kentzea da aukera on bat, edo arraina ez jatea azal eta guzti kopuru handietan. Izan ere, arrainen azalak eta gantzek ibai eta itsasoetan dauden toxinak pilatzen dituzte. Kutsatzaile horiek haragian ere egon daitezke, baina ez azalean adinako kopuruetan. Horregatik, azala ez jateko gomendatzen dute, ez baita osasungarritzat jotzen. Hain zuzen, Ameriketako Estatu Batuetan, Ingurumena Babesteko Agentziak (EPA) azala kentzeko gomendioa ematen die kontsumitzaileei, baita gantzak eta barneko organoak ere (sutan prestatu aurretik). Espainian, bestalde, Bihotzaren Espainiako Fundazioak ere onartzen du azalak ez duela ematen mantenugairik eta osasunarentzat kaltegarriak diren kutsatzaileak eduki ditzakeela. Gainera, 2014ko abuztuan, Kontsumoaren, Elikadura arloko Segurtasunaren eta Nutrizioaren Espainiako Agentziak (AECOSAN) zenbait aholku argitaratu zituen eskolako jantokietan arraina modu seguruagoan jateko, eta, besteren artean, azala eta agerian dagoen gantzik gehiena kentzeko esaten zuen. Burua eta erraiak ere ez Begiratu hutsean, ez dago modurik jakiteko arrainak gai kutsatzailerik baduen edo ez. Hortaz, hobe da beharrezko diren neurri guztiak hartzea eta segurutik jokatzea. Horrela, azala kentzeaz gain, burua, erraiak, giltzurrunak eta gibela ere baztertu egin behar lirateke substantzia kimikoen eragina murrizteko. Oro har, funtsezkoa izaten da arrainak zer-nolako itxura duen aztertzea erosteko eta kontserbatzeko orduan. Ez da egoera onean egongo lehorraren itxura badu, distirarik ez eta begiak eta begi niniak hondoratuta baditu, ezta haragia guria badago eta hezurretatik oso erraz bereizten bada ere. Arrain freskoak, berriz, beti izaten du azala labainkorra, leuna, distiratsua eta garbia, eta kosta egiten da haragitik bereiztea. Horretaz gain, ezkata ugari izaten ditu eta, zenbait espezietan, kosta egitean da kentzea (beste espezie batzuetan, aldiz, erraz ketzen dira). Azkenik, begiek esferikoak izan behar dute, kanpora atereak zatirik handienean, gardenak eta kornea garbikoak. Arrain eta itsaski freskoen eskuliburu praktikoa lanean esaten denez (Espainiako Ingurumen Landagune eta Itsas Inguruetako Ministerioak egina da), arrain freskoa egoera onean edukitzeko, zapi heze batean bildu daiteke pieza, etxeetako hozkailuetan izaten den hezetasunak lehortu egiten baitu arraina. Arraina hoztu behar denean tenperatura egokia ez erabiltzeak arrisku batzuk eragin ditzake (4 o C-tik gora edukitzeak, adibidez). Arraina bera prestatzeko modua ere garrantzitsua da, horren arabera Arraina eta kaltzioa Arrain batzuk hezur eta guzti jaten dira, batez ere espezie txikiak edo latan datozenak (sardinak, antxoak...), eta nutrizioaren ikuspegitik ekarpen aipagarria egiten dute, kaltzioa hartzeko modu ona izaten baita (mineral hori pilatu egiten da animalien hezurduran). Kaltzioak funtzio garrantzitsua du: lagundu egiten du hezurrak eta hortzak eratzen, giharrak uzkurtzen, nerbiobulkadak transmititzen eta odola koagulatzen. Dietak ez badu ematen behar adina kaltzio eta egoera horrek luze samar irauten badu, gerta daiteke hezurrak kaltziogabetzea; horrek ahuldu egiten ditu, eta areagotu egiten du hausturak izateko arriskua eta osteoporosia agertzekoa. Kaltzio eskasia hori haurtzaroan edo nerabezaroan gertatzen bada, hezurren hazkundea ere arriskuan jar daiteke. Sardina lata batek (70 gramo izaten ditu likidoa kenduta) 210 miligramo kaltzio ematen ditu, esne basokada batek adina ia (200 mililitrokoa). Hori dela eta, esneki gutxi hartzen dituztenentzat edo kaltzioa ematen duten beste elikagai batzuk ere bakan jaten dituztenentzat (soja eta haren eratorriak, sesamoa, fruitu lehorrak, zitrikoak...), arrain mota hori oso ona da gabezia hori orekatzeko. Hona hemen zenbat kaltzio ematen duten arrain eta itsaski batzuek 100 gramo bakoitzeko: sardinek 300 miligramo, antxoek 210 miligramo, eta txirlek, berberetxoek eta antzekoek 128 miligramo. Gainerako arrain eta itsaskiek, berriz, 30 miligramo kaltzio izaten dute batez beste. kutsatzaile kimiko gehiago edo gutxiago atxikiko baitzaizkio. Labean egitea edo erretzea komeni da, era horretan gantza drainatu egiten baita eta, ondorioz, desagerrarazi egiten dira arrainaren zati gantzatsuetan egon daitezkeen kutsatzaileak. Sutan egiteko orduan, 65 o C edo hortik gorako tenperatura behar izaten da, eta sardexkarekin papurtzeko moduan gelditzen den arte egin

19 osasuna Higienerik intimoena Emakumezkoen eta gizonezkoen genitalek arreta berezia eta zainketa espezifikoak behar izaten dituzte, baina jendeak batzuetan ez du jakiten Higienea eta garbitasuna garrantzitsuak dira guretzat. Egunero, goitik behera miatzen dugu gure gorputza, hasi buruko larruazaletik eta oinetako behatzetaraino. Jardunbide hori funtsezkoa da infekzioak eta osasun arazoak saihesteko. Zehazki, gure gorputzeko atalik intimoenek arreta berezia behar izaten dute. Eskuak, oinak eta galtzarbeak bezalaxe, emakumezkoen eta gizonezkoen genitalak egunero garbitu behar genituzke urarekin eta xaboiarekin. Zainketa espezifikoak eskaini behar zaizkie gure atalik intimoenei, baina jendeak batzuetan ez du jakiten. Emakumezkoen garbiketa Emakumezkoen higiene intimoak badu urrezko arau bat: mugimenduak aurretik atzera egin behar dira beti. Horrela jokatzea funtsezkoa da germenik ez eramateko uzkialdetik bagina aldera, horiek infekzioak eragin ditzakete eta. Eta lehortzeko orduan ere mugimendu berdinak egin behar dira. Toallak ez du izan behar gorputzeko gainerako atalentzat erabili dena, eta mugimendu bat baino gehiago egiten bada lehortzeko, toallaren zati bat baino gehiago erabili behar da. Gainera, zehaztasun handiz egin behar da tolesak lehortzeko lana. Atal intimo hori garbitzeko maiztasuna jarduera fisikoaren araberakoa izango da eta ikusi egin beharko da, halaber, gernu galerarik izaten dugun edo ez. Berez, goizeroko dutxarekin aski litzateke. Hori bai, emakumeak ph jakineko produktuak erabili behar ditu bere bizitzako aldi bakoitzean, eta hori kontuan hartu behar dela dio Gema García Gálvez ginekologo eta Madrilgo Quirón ospitaleko Zoru Pelbikoko Unitateko arduradunak. Hilerokoa den garaian, ez da zertan maizago garbitu. Egun horietan higienearentzat osasungarriagoak diren produktuak erabili nahi izanez gero, García Gálvezek hilerokoarentzako kopa eta hain ph azidoa ez duten xaboiak gomendatzen ditu. Emakumeentzako produktuak Higiene intimoarentzako erabiltzen diren produktuek errespetatu egin behar dute baginako ph-a eta, horretaz gain, hidratazioa ere eskaini behar dute, batez ere menopausiaren ondoko aldian. Genitaletan min arinak izateko joera edukiz gero, larruazalarentzat eta muki-mintz sentiberentzat egokiak diren produktuak bilatu behar dira, besteak beste bardana, kamamila edo aloe dutenak. Jakina, gorputzak hobeki onartzeko, onena da ez izatea parabenorik, koloragarririk eta abar. Bulba bera ere larruazala da, eta gorputzarentzat erabiltzen diren bainugelek berdin-berdin balio dute hori garbitzeko. Kontuan izan behar da, hala ere, baginak oso ekosistema berezia izaten duela. Oso garrantzitsua da baginako flora zaintzea, hori babesik gabe uzteak min arinak eta fluxu desatsegina eragin ditzake eta. Perimenopausiatik aurrera (menopausiaren aurreko aldia da), García Gálvezen gomendioa da ph oinarrizkoagoa duten produktuak erabiltzen hastea: kremak, konprimatuak edo eraztun estrogenodunak, ginekologoak esango du zer komeni den. Gernu galerak izanez gero, xurgatzaile hipoalergenikoak erabil daitezke, gernua egoki xurgatuko dela bermatzeko. Emakumeen genitaletako higienea zaintzeko berariaz sortu diren toallatxoak, berriz, egokitzat jotzen dira baldin eta ez badute eszipiente alergenikorik edo bulbako larruazala lehortzen dutenik, eta betiere bidaietan eramateko badira eta egoera berezietan erabiltzeko. Berdin gertatzen da desodorante intimoekin ere, zeinak oso boladan egon baitziren orain dela urte batzuk. García Gálvez ginekologoaren ustez, ez da beharrezkoa horiek erabiltzea, aski baita galtzarbeak ongi garbituta. Edonola ere, emakumeen genitaletako higienea gehiegizkoa izaten da sarri askotan. Gehienean okerreko mito kulturalen ondorioz izaten da; adibidez, fluxuak usain txarra duela esaten da (ez da egia, non eta infekzio bat ez dagoen) edo gaizki dagoela jariakinak izatea. Azken hori dela eta, emakume askok baginako dutxa kaltegarriak egiten dituzte, espezialistek gomendatzen ez dituztenak (medikuak aginduta ez bada), desagerrarazi egin dezaketelako baginako babes flora eta areagotu infekzioak izateko arriskua eta lehendik daudenak pelbiseko organoetara zabaltzekoa. Gizonezkoen garbiketa Gizonek ere egunero garbitu behar dituzte genitalak. Glandearen edo zakil-mokoaren ertzaren atzealdean eta prepuzioaren azpian guruin batzuk izaten dira, esmegma izeneko substantzia likatsu bat jariatzen dutenak; substantzia hori metatu egiten da zakil-mokoaren eta prepuzioaren arteko erretenean, batez ere erdainduta edo zirkunzidatuta ez dauden gizonezkoetan. Higienea oso zorrotz zaintzea eskatzen du horrek, zeren, usain handia izateaz gain, narritadurak ere sor baititzake, eta infekzioak ere bai, onddoek eta bakterioek eraginak. Eguneroko dutxa hartzen denean eta sexu harremanak izaten direnean, prepuzioa atze-atzera eraman behar da eta ongi-ongi garbitu zakil-mokoa urarekin eta xaboiarekin, inolako jariakin arrastorik geldi ez dadin. Zakilaren gainerako zatiak eta barrabilak ere ongi garbitu behar dira, urarekin eta xaboiarekin. Xaboia ongi kendu ondoren, tentu handiz lehortu behar da atal hori guztia, eta ez gorputzeko gainerako atalak lehortzeko erabili dugun toalla berarekin. Arreta handia jarri behar zaie izter txokoei-eta, gehiegizko hezetasunarekin edo izerdiarekin onddoak eta bakterioak hazi eta ugaltzeko arrisku handia izaten da eta. Eta, emakumeen higiene intimoa egiteko produktu asko dauden bezala, gizonezkoentzat ere badira hainbat: gelak, xaboiak eta toallatxoak, adibidez, marka askotakoak. Gizonen higiene intimoarentzat merkaturatzen diren produktuek garbitzeko gaitasuna duten substantziak izaten dituzte (garbigarriak), eta iragarkiek diotenez, antiseptikoak dira, hidratatzaileak, desodoranteak eta badira herdoilaren aurka egiten omen dutenak ere. Kontuan hartu behar da sentiberatasun arazorik ez duen larruazal batentzat eta tratamendu espezifikorik eskatzen duen bestelako nahasmendurik ez duenarentzat, kosmetikako produktu horiek arindu egiten dutela gehiegizko izerdia edo azkura, baina denborarekin joaten ez den arazo bat badugu edo larritzen ari dena, onena dermatologo batengana joatea da, tratamendu jakin bat behar dugun edo ez ikus dezan

20 elikadura Azukre gehiegi duten dietak Osasunaren Mundu Erakundeak dio murriztu egin behar direla dietako azukre sinpleak, horrela saihestu egiten baitira gizentasuna, bihotzhodietako arazoak eta hortz-haginetako txantxarra Zein elikagaik dute azukre asko Azukre ugari duten elikagaien artean, elikagai azukretsuek osatzen dute lehen multzo handia. Horien artean daude mahaiko azukrea, litxarreriak, gozokiak, edari azukretsuak (freskagarriak) eta kirolarientzako edariak, fruta zukuak, esnekiekin eta zuku azukretsuekin egindako edariak, ziropak eta kakao disolbagarri azukretsua. Beste elikagai hauek ere ugari izaten dute azukrea: marmelada, irasagar konfitura, jogurt azukretsua (likidoak edo normalak, koilararekin jatekoak), esneki azukretsuak (flanak, natillak, arroz-esneak), opilak, gailetak, eta txokolateak eta zabaltzeko kakao kremak. Horrela, bada, elikagai horiek guztiak oso noizean behin jan behar genituzke, eta, aldiz, osasungarriagoak diren elikagaiei leku gehiago egin. Adibidez, 7 urteko haur batek jogurt likido azukretsu bat eta lau gaileta jan ohi baditu askaritan, aukera osasungarriagoak eta azukre gutxiagokoak eskainiko genizkioke beste hauekin: Gazta freskoa ogi tartean eta etxean egindako limoi edaria. Jogurt naturala hurrekin. Fruta mazedonia urdaiazpiko txigorkiarekin. Jogurt irabiakia marrubi freskoekin. Azukrearen zapore gozoak erakarri egiten gaitu, eta ez gutxi, gainera. Osagai hori gero eta leku gehiago hartzen ari da gure dietan, bai elikagai bati nahita eransten zaiona eta bai ohiko produktuetan ezkutatua dagoena. Zenbait adituk nabarmendu dutenez, Espainian, egunean hartzen diren kalorien %18 eta %20 artean dira azukre sinpleek ematen dituztenak. Horrek esan nahi du osasun arloko agintariek gehienez gomendatzen dutena halako bi baino gehiago hartzen duela jendeak. Azukre sinple gehiegi hartzea lotuta dago kalitate txarragoko dieta egitearekin eta gizentasuna izateko arriskua areagotzearekin, beste zenbait arazoren artean. Azukre sinpleek igoarazi egiten dute dietaren energia dentsitatea; energia balantze positiboa eragin dezakete eta, ondorioz, pisua hartzea. Horretaz gain, azukre ugari duten elikagaien kontsumoa ugaritzeak dietaren bidez energia gehiago hartzea ekar dezake eta nutrizioaren ikuspegitik egokiagoak diren beste elikagai batzuk bakanago hautatzea. Azukrea hartzeak, gainera, handitu egiten du hortz-haginetako txantxarra izateko arriskua (aho barrunbeko gaixotasunetan, horrexek du prebalentziarik handienetakoa). Elikagai elaboratu gehiago eta fresko gutxiago Gizarte industrializatuetan -eta gero eta gehiago mundu osoan- herritarrek aldatu egin dute elikatzeko modua. Aurrez prestatuta edo elaboratuta dauden elikagaiak jateko joera asko handitu da, eta, aldi berean, jendeak lehen baino gutxiago jaten ditu elikagai freskoak, besteak beste frutak, berdurak, lekaleak eta zerealak (batez ere, osokoak). Gosarietan eta askarietan ere izan dira aldaketak: ogitartekoak eta frutak baztertu, eta opilak, gailetak, jogurt likidoak, ontziko zukuak eta fruta zati ontziratuak hartzen hasi da jendea. Aldi berean, herritarren artean gero eta hedatuagoak daude gizentasuna, hipertentsioa, hiperkolesterolemia eta hodietako gaixotasunak, bai helduetan eta bai haurretan ere. Jarduera fisikorik ez egitea eta modu desegokian elikatzea arrisku faktoreak dira gaitz horientzat, zeinak gero eta maizago agertzen baitira mundu osoan. Azukrea dietan: zer gomendatzen du OMEk? Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) gomendio gida bat argitaratu du oraintsu haurrek eta helduek hartu beharreko azukre kopuruaren inguruan (doan deskargatu daitezke). Gaitz horiei aurrea hartzeko edo gaitz horiek saihesteko, erakunde horrek zenbait aholku ematen ditu, hiru gako nagusitan laburbildu daitezkeenak: Oro har, bizitza guztian azukre sinple gutxi hartzeko gomendatzen du. Hain zuzen, haur eta helduentzat, azukre sinple gutxi duen dieta gomendatzen du. Zehazki, egunean hartzen ditugun kaloria guztien %10 baino gutxiago izan daitezela azukre sinpleek emanak. Eta iradokitzen du are gehiago murriztea ere zenbaitetan onuragarria izan daitekeela (kaloria guztien %5aren azpitik). Horrela, egunean kilokaloria hartzen dituen pertsona batek kaloria guztien %5 eta %10 artean baino ez lituzke hartu behar azukre sinpleetatik. Horrek esan nahi du, gehienez, egunean 100 eta 200 kaloria artean hartu behar dituela azukre sinpleen bidez. Eta hori zenbat da eguneroko bizitzan erabiltzen ditugun kopuruetan? Adibide gisa, 10 gramoko hiru zorrotxok 120 kilokaloria ematen dituzte

21 osasuna Udazkena infekzio iturri Ikasturtea hastearekin batean, infekzio kutsagarririk ohikoenak agertzen dira: ohiko hotzeria, gripea eta birus bidezko beherakoa, besteak beste Birusek eragiten dituzte udazkenean ohikoak izaten diren infekzioen %80 eta %90 artean: ohiko hotzeria, gripea eta beherakoa, besteak beste. Organismo barrenean germenak ugaritzen direlako sortzen dira gaixotasun horiek, eta pertsonak izaten dira infekzio iturri nagusiak, gaixo daudenak batzuetan eta oraindik gaixotasun sintomarik agertu ez dutenak besteetan. Haur txikiek behin eta berriz infekzioak izaten dituzte haurtzaindegian edo eskolan hasten direnean. Testuinguru horretan izaten dira baldintzarik aproposenak mikroorganismo patogenoak zabaldu daitezen, bai zuzenean kutsatuta -kontaktu fisikoagatik, esku zikinen bidez edo objektu eta jostailu kutsatuek eraginda- edo zeharka, airearen bidez alegia, eztula eta doministiku egitean kanporatzen diren tanta txikien erruz (Flüggeren tantak esaten zaie). Animaliak eta zorua ere izan daitezke infekzio iturri. Lehenbizikoek trikinosia esaten zaion infekzioa eragin dezakete (haragi kutsatua jateagatik) edo errabia. Zoruan, berriz, zenbait mikroorganismoaren esporak egon daitezke, tetanosarenak adibidez, eta leku hezeetan (igerilekuetan adibidez), zenbait onddo espezie, mikosia eragin dezaketenak. Higiene bidezko prebentzioa Iraila eta urria artean, goi arnasbideetako infekzioengatik izaten dira pediatriako kontsultarik gehienak: batez ere otitisarekin eta bronkitisarekin joaten da jendea. Ana Soriano Kataluniako Pediatria Elkarteko pediatra da, eta hark dioenez, udazkenari lotutako alergia prozesu batzuk ere agertzen dira urrian zenbat landare loratzen direnean. Infekzio bidezko gaixotasun horiei aurrea hartzeko, higieneari eta dietari lotutako neurriak hartu behar dira. Eta garrantzitsuenetakoa eskuetako higienea da. Sorianok dioenez, infekzio arinak saihesteko balio du neurri horrek (hotzeria, esaterako), eta baita larriagoak izan daitezkeenak saihesteko ere: bronkiolitisa, gripea eta infekzio bidezko beherakorik gehienak. Germenak ez kutsatzeko neurri eraginkor gehiago ere badaude; honako hauek, besteren artean: haurrei sudurra eta ahoa estaltzen erakustea doministiku eta eztula egiten dutenean (erabili eta botatzekoak diren zapiekin edo ukondoaren barrenaldearekin), etxea ongi haizeberritzea, eta fruta eta berdura ugariko elikadura orekatua egitea. Zenbait jendek uste du ikasturtea hastearekin batean bitamina osagarriak edo gehigarriak hartzeak indartu egiten duela haurren osasuna eta lagundu egiten duela udazkenean ohikoak diren gaixotasunak saihesten. Soriano ez da iritzi berekoa, eta nabarmentzen du ez direla egokiak prebentzio neurri gisa. Horretaz gain, zenbait ikerketak ohartarazten duetenez, bitamina gehigarriak hartzea, desnutrizio kronikorik ez dagoenean, arriskutsua izan daitekeela osasunarentzat. Hotzeriak arintzeko Sintoma jakinak izaten ditu hotzeriak: sudurra ixtea, errinorrea (sudurreko jarioa areagotzea), eztula eta frebrikula (galtzarbeetan tenperatura 37 o C eta 38 o C artean dabilenean). Ia beti, sukarra agertzeak esan nahi du infekzioren bat badela; hala ere, sukarra bera izaten da organismoa infekzioari aurre egiten ari zaiolako seinalea. Hortaz, beti ez da pentsatu behar larritasun zantzu bat dela. Eta ez du esan nahi haurrak ohean gelditu behar duenik ere. Haurra lasai egotea da funtsezkoa eta nahi duenean atseden har dezala. Sintoma horiek arintzeko, Sorianoren gomendioa da sudur zuloak gatz-soluzio batekin garbitzea, giroa hezetzea oso lehorra dagoenean eta haurra ongi hidratatuta edukitzea (ura emanez, saldak, zuku naturalak...). Haurrak jateko gogorik ez badu, garrantzitsua da bere horretan uztea. Gose falta hori organismoaren erreakzio bat izaten da, eta ez da jatera behartu behar, egoera horretan egun batzuk ematen baditu ere. Ondoeza edo sukarra agertzen badira, antitermikoak ere erabilgarriak izaten dira. Adituek diote bi urtez azpiko haurrekin ez dela komeni tratamendu sintomatikoak erabiltzea, adibidez kongestioaren aurkakoak eta eztularen aurkakoak. Hotzeria edo katarro batek astebete irauten du, baina ez badu hobera egiten eta sukarra agertzen bada (38 o C-tik gorakoa) edo arnasa hartzeko zailtasunak (arnasketa maiztasuna handitzea, sudur dardara, saihets arteko tiradura, airea botatzeko zailtasunak, edo txistu hotsak arnasa hartzean), edo odinofagia sumatzen bada (eztarriko mina sentitzea irensterakoan), beharrezkoa izaten da pediatrarengana joatea. Antibiotikorik gabe Antibiotikoak oso sendagai eraginkorrak dira, baina ez dute balio birus bidezko infekzioak sendatzeko, eta halakoak izaten dira hotzeria, gripea eta birus bidezko gastroenteritisa. Antibiotikoak neurrigabe erabiltzearen ondorioz, sendagai horiekiko erresistentzia bereganatu dute bakterio batzuek. Horrek esan nahi du bakterio batek zabaltzen jarraituko duela antibiotikoa hartuta ere, ez delako gai izango bakterioa desagerrarazteko edo haren zabalkundea geldiarazteko. Hori arazo handia da osasun publikoarentzat, gaixotasun bati aurre egiteko, antibiotiko garestiagoak erabili behar direlako eta, segur aski, nahi gabeko ondorio gehiago dutenak, edo denbora gehiagoan hartu behar izaten direlako. Sendagai horien eraginkortasuna nabarmen murrizten ari da, eta horrek ekar dezake, etorkizunean, ez izatea tratamendu eraginkorrik gaur egun osasuna arriskuan jartzen ez duten zenbait infekzio arinentzat

22 elikadura Eskolako menuak, gainerako otorduen osagarri Haurrek urtearen buruan egiten dituzten otorduen %10 baino ez dira eskolako jantokietakoak; hori dela eta, familiaren eragina erabakigarria da elikatzeko ohitura egokiak hartzeko Eskolako jantokiek eztabaidak eta zalantzak eragiten dituzte gurasoen artean. Komeni al da haurrek eskolan jatea? Ona izango al da haien osasun fisikoarentzat eta buruko osasunarentzat? Askok nabarmentzen dute, eskolan, haurrek gehiago jaten dutela eta menu orekatuagoa egiten dutela eta eskolako dietan elikagai mota gehiago ageri direla. Argudio horri, dena den, ñabardurak egin behar zaizkio, zeren nutrizioaren arloan garrantzia duena haurrak epe luzera hartzen dituen ohiturak baitira, eta ez hainbeste eskolako jantokian egiten duena. Maria Manera dietista-nutrizionistaren esanetan, eskolako bazkaria haurrek egunaren buruan egiten dituzten bost otorduetako bat baino ez da (gosaria, hamaiketakoa, bazkaria, askaria eta afaria). Bazkari hori, gainera, asteko bost egunetan egiten dute, eta askola garaian baino ez; hau da, 175 egunetan, eta urteak 365 ditu. Horrela, nahiz eta haur batek egunero eskolan jan, urtearen buruan egiten dituen otorduetatik 175 besterik ez du egiten han, %10a beraz (%16a, askaririk egiten ez bada). Horrek esan nahi du familiak askoz eragin handiagoa duela elikadura ohituretan eskolako jantokiak izan dezakeena baino. Ez da harritzekoa, beraz, pediatria arloko adituek egindako adostasun dokumentuetan gero eta gehiago azpimarratzea zein garrantzitsua den haurrek familian jatea. Familian Otorduak gurasoekin maiz egiten dituzten haurrek elikatzeko ohitura hobeak hartzen dituzte (adibidez, fruta eta berdura gehiago jaten dituzte), eta, horrekin batean, epe luzera arrisku txikiagoa izaten dute gizentasuna izateko. Zenbait frogak diotenez, osasun fi- sikoa gainditzen duten onurak ere badakartza familian jateak; adibidez, lagundu egiten du zenbait gaitz eta jokabide desegokiri aurrea hartzen: elikadura arloko jokabideen nahasmenduei, depresio sintomei eta arrisku jokabide batzuei ere bai (jarrera oldarkor eta bortitzei). Dena den, ez da beharrezkoa familiako kide guztiek egunero elkarrekin jatea urtean Pediatrics aldizkarian argitaratu zen ikerlan baten arabera, haurrek gehiegizko pisua izateko arriskua murrizteko, osasungarriak ez diren elikagaiak ez maiz jateko edo elikadurari lotutako nahasmenduak saihesteko, aski da hiru otordu edo gehiago partekatzea. Menuak egiteko irizpideak Eskolan ematen diren menuek zenbait azterketa gainditu behar izaten dituzte higiene egokia dutela bermatzeko (elikadura arloko infekziorik eta intoxikaziorik ez dadin gertatu) eta nutrizioak eskatzen duen oreka ziurtatzeko. Zentzu horretan, Catalunyako Generalitat-eko Osasun Publikoaren Agentziak gidaliburua argitaratu zuen urtean ( L alimentació saludable en l etapa escolar ). Bertan, irizpide hauek proposatzen ditu, aste osoko eskolako menuak egiterako orduan elikagai-multzoak egoki banatzeko. Lehenengo plateretan: Arroza: astean behin. Pasta: astean behin. Lekaleak: astean behin edo birritan. Barazkiak eta berdurak: astean behin edo birritan. Bigarren plateretan: Haragiak: astean behin, birritan edo hiru aldiz. Arrainak: astean behin, birritan edo hiru aldiz. Arrautzak: astean behin edo birritan. Osagarrietan: Askotariko entsaladak: astean 3-4 aldiz. Beste osagarri batzuk (patatak, barazkiak, lekaleak, pasta, arroza, honddoak, etabar): astean behin edo birritan. Azkenburukoetan: Fruta freskoa eta sasoikoa: astean 4-5 aldiz. Beste azkenburuko batzuk: astean behin, gehienez. Era berean, menuetan, osoko elikagaiak jarri behar dira (osoko ogia, pasta edo arroza); pastak aipatzen direnean, hor ez dira sartzen pizzak eta aurrez prestatuta dauden beste plater batzuk, eta lekaleekin plater bakarra egin daiteke (entsalada batekin edo berdura krema batekin lagundu daiteke, adibidez). Beste postre batzuk esaten dugunean (taulako azken puntua da), esan nahi du egokiena litzatekeela jogurt ez-azukretsuak izatea, gazta freskoa, mamia, fruitu lehorrak edo fruta lehortua. Ogiak eta urak otordu guztietan agertu behar dute. Azkenik, menuak tenperatura egokian zerbitzatu behar dira, egokiak izan behar dute urteko sasoi jakin bakoitzerako eta sustatu egin behar dute elikagai freskoak, tokikoak eta hurbilekoak jateko ohitura. Nola osatu Eskolan zer bazkaldu duten berrikusterakoan, guraso askoren galdera izaten da nola osatu behar duten otordu hori afarikoarekin. Bazkaria eta afaria garrantzitsuak dira, baina elikadura osasungarria ez dute bi horiek bakarrik baldintzatzen; gosariak, hamaiketakoak eta askariak ere osasungarriak izan behar dute. Maria Manera nutrizio arloko adituak esaten du (Nutrición y dietética clínica liburuan) dieta osasungarri batean ugari eta maiz agertu behar dutela landare jatorriko elikagai gutxi prozesatuek. Gosaritan, adibidez, elikagai irinkarak jar daitezke (osokoak ahal dela), esnekiak (esnea, jogurta edo gazta, gaingabetuak ahal dela) eta fruta freskoa. Eta osatzeko, fruitu lehorrak jar daitezke (intxaurrak, hurrak, almendrak) edo tortilla ogitarteko bat egin osoko ogiarekin. Hamaiketakoan ere berdintsu egin daiteke, eta arinagoa edo sendoagoa izango litzateke, kontuan hartuta zenbateko tartea dagoen gosariaren eta bazkariaren artean. Askaritan, aukera ona da gisa hauetako elikagaiak sartzea: fruta freskoa, jogurt ez-azukretsuak, gatzik gabeko arroz opiltxoak edo ogitartekoak, osoko ogiarekin eginak eta tartean arraina eduki dezaketenak (atuna, sardinak), gazta edo arrautza (hobe da hestebeteak saihestea), eta ez genituzke baztertu behar, adibidez, ahuakate ogitartekoak edo landare jatorriko beste produktu batzuekin eginak (pate begetalekin, esaterako). Fruta lehortua edo fruitu lehorrak ere eskain daitezke. Edateko, ura da onena, eguneko edozein unetan gainera (haurra egarri denean); zukuak, aldiz, baztertu egin behar lirateke, baita etxean eginak badira ere, eta zer esanik ez freskagarriak, nabarmen handitzen baitute gehiegizko pisua izateko arriskua. Afariari dagokionez, zentzuzkoa da eskolako menuaren osagarri izatea, baina ez da hori obsesio gisa hartu behar. Mahai inguruko giroa hori baino garrantzitsuagoa dela esan daiteke. Afariarekin bazkaria osatzeko, aski da aurreko taulan eman ditugun oharrei jarraitzea eta bigarren platerean eskaini zaizkion elikagai taldeak berriz ez jartzen saiatzea (hau da, eguerdian haurrak haragia jan badu, gauean arrautza, arraina edo lekaleak jarriko dizkiogu elikagai proteiko gisa). Elikagai kopuruari dagokionez, haurraren goseari egokitu behar zaizkio, eta ez da ahaztu behar haurrak ez direla jatera behartu behar; hori eginez gero, gerta liteke jakiren bat begitan hartzea, gizentasuna eragitea eta baita nahasmenduak ere elikadura arloko jokabideetan

23 errezetakiraila 1,24 pertsona bakoitzeko* Lanera itzultzeko menua Irailean gaude berriz. Hasi da eguneroko ohiturei heltzeko sasoia. Lan arloan, bereziki: ordutegiak bete behar dira eta eginkizunak aurrera atera behar ditugu, agindutako orduan eta moduan, gainera. Guzti hori egin beharrak, askotan, elikadura albo uztera garamatza. Baina lanari ekiteko gaitasuna izateko dieta zaindu behar dugu. Gure dietan ezinbesteko diren elikagaiak falta badira ondorio fisikoak izan ditzakegu (gehiegizko nekea, erreflexu falta, etabar) eta psikikoak ere bai (interes falta, umore txarra ). Behar baino kaloria gutxiago hartzen baditugu osasunean nabarituko dugu eta lanerako gaitasunean ere bai. Behar baino gehiago hartzen baditugu loditasuna edota gizentasuna izango dira ondorio nagusiak. Elikadura osasuntsua egitea ez da zertan konplikatua izan behar. Areago, ia konturatu gabe egiten den zerbait izan behar da, gure gustu eta lehentasunetara egokitua. Honako errezeta hauek erabilgarriak izan daitezke horretarako. Ideiak ere atera ditzakezue, bulegorako jatekoaren ontziarekin joaten zaretenok zein jatetxeko menua hartzen duzuenok. Lehen platera Letxuga gazpatxoa Osagaiak: 200 g letxuga 2 jogurt natural 3 luzokertxo ozpinetan 2 arrautza 200 ml ur 100 g ogi mami 20 ml ozpin baltsamiko 60 ml oliba olio - Gatz pittin bat - Piperbeltza Nola prestatu: Beratu ogi mamia ur hotz-hotzetan. Ondoren, jarri irabiagailuarekin etorri ohi den ontzian letxuga, jogurtak, luzokertxoak eta arrautza egosia, urarekin (edalontzi bat) eta ogi mamiarekin. Irabiatu guztia krema homogeneo bat egin arte. Eman gatza eta piperbeltza, eta ondu olio sorta batekin eta ozpin tanta batzuekin. Azkenik, eman gatza eta utzi hozkailuan hoztera. Berez, 30 minutuz eduki behar da hozkailuan zerbitzatu aurretik. Baina lantokian hozkailurik ez bada, komeni izaten da gau guztian uztea hozkailuan, eta gero leku fresko batean edukitzea bazkaltzeko ordua heltzen den arte. 4 Erraza ,34 Ohar dietetikoa: Errezeta original honek betiko gazpatxoa prestatzeko modu berria dakar. Oraingo honetan, osagai askotarikoak erabiltzen dira: letxuga, jogurta, arrautza eta ogi mamia. Era horretan, betiko gazpatxoak ez duen kolorea eta testura ematen zaizkio, eta, gainera, gazpatxoak izaten dituen bitaminei eta mineralei beste mantenugai batzuk ere eransten zaizkie: arrautzaren proteinak (balio biologiko handikoak), jogurtaren kaltzioa eta proteinak, ogi mamiaren karbohidratoak, eta gantzak. Zenbat kaloria behar ditugu egunaren buruan? Kaloria guztien % Gure proposamena Kaloriak GOSARIA % Tea edo beste infusioren bat %25 (414 kcal) ( kcal) (azukrerik gabea) - Arroz-esnea presioan, almendra erregosiekin HAMAIKETAKOA % Marrubiak %6 (103 kcal) ( kcal) - Azukre zuria BAZKARIA % Letxuga gazpatxoa* %39 (666 kcal) ( kcal) - Kuskusa piper, oliba eta orburu-bihotz erregosiekin* - Fruta freskoarekin egindako mazedonia* ASKARIA % Mahaspasa ogia %6 (100 kcal) ( kcal) - Gazta gaingabetua AFARIA % Arto zopa ganbekin %24 (400 kcal) ( kcal) - Osoko gari ogia - Sagarra GEHIENEZ kcal *Aldizkari honetan azaltzen da plater horiek nola prestatu Lehen platera Letxuga gazpatxoa Bigarren platera Kuskusa piper, oliba eta orburu-bihotz erregosiekin Postrea Fruta freskoarekin egindako mazedonia 44 Ba al dakizu nola dabilen semaforoa? Kolore kode erraz bat da, eta errezetak daukan mantenugai kopurua handia, ertaina edo txikia den esaten du. Kaloriei eta osasunaren ikuspegitik garrantzi gehien duten mantenugaiei buruzko informazioa ematen du: azukreak, gantza, gantz saturatuak eta gatza. Errezetek dauzkaten osagaien portzentajea, normalean, handia da hartu behar litzatekeenarekin alderatuta (horregatik ageri dira horiz). Plater hauek, izan ere, bazkari edo afari bateko plater nagusi gisa pentsatuta daude. Ohi baino errazio handiagoa dute, eta nutrizio-ekarpena ere handiagoa da. Hori dela eta, errezeten mantenugaiak neurtzeko modua eta produktuek dituztenak neurtzeko modua ez dira berdinak. Kolore berdeak adierazten du mantenugai bakoitzaren kontsumo errazioa ez dela iristen hartu behar litzatekeenaren %10ra. Hau da, mantenugaia kopuru txikietan ematen duela. Kolore horiak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %10 eta %35 artean ematen duela (mantenugaia kopuru ertainetan ematen duela). Kolore laranjak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %35 baino gehiago ematen duela (mantenugaia kopuru handietan ematen duela). Errazio batek dauka: GANTZ KALORIAK GANTZA SATURATUA AZUKREAK GATZA g 5g 4,7g 1g %15 %29 %22 %5 %11 * Heldu batek hartu behar lukeenarekiko. 45

24 Bigarren platera 4 Erraza ,69 Postrea 4 Erraza ,21 Kuskusa piper, oliba eta orburu-bihotz erregosiekin Fruta freskoarekin egindako mazedonia errezetakiraila Osagaiak: 250 g kuskus (lurrunetan egina) 4 orburu 2 baratxuri atal 1 piper gorri 1 piper berde 6 oliba beltz 6 oliba berde 60 ml oliba olio - Gatz pittin bat Nola prestatu: Moztu baratxuria, piper berdea eta gorria lauki txiki-txikietan, eta erregosi guztia kazola apal batean olio sortatxo batekin. Gatza emanez gero, lehenago egingo dira. Bestalde, garbitu orburuak eta kendu kanpoko hostoak, bihotza bakarrik gelditzen den arte. Baratxuria eta piperrak egin direnean, erantsi orburu bihotzak, lau zati eginda. Utzi tartetxo batez sutan eta erantsi ura, orburuak erdiraino estali arte. Estali kazola eta utzi sutan 15 minutuz. Ondoren, erantsi kuskusa, eman gatza eta eduki su eztian 10 minutuz. Behin kuskusa egin denean, erantsi olibak (zatituta) eta bi koilarakada oliba olio. Eragin kontuz-kontuz zurezko koilara batekin, eta zerbitzatu aurretik, utzi 5 minutuz egonean. Ohar dietetikoa: Arrozarekin egiten diren ia errezeta guztiak egin daitezke kuskusarekin ere. Zapore leunagoa du, baina arroza bezalakoxea da nutrizioaren ikuspegitik (batez ere, karbohidratoak ematen ditu). Hori dela eta, kuskusa osagai nagusi duten platerek energia asko ematen dute. Platerari zer beste osagai eransten diogun, horren araberako balioa izango du nutrizioaren ikuspegitik: bitamina gehiago, mineral eta zuntz gehiago (mantenugai horiek urriak dira kuskusean). Errezeta erraza da, digestio errazekoa eta ia gantzik gabea. Gainera, testuretan eta osagaien zaporeetan duen kontrasteak oso ukitu berezia ematen dio. Osagaiak: 1 sagar berde 1 mandarina 125 g mahats 500 g anana 100 ml anana zuku 20 g mugurdi Nola prestatu: Lehenbizi, garbitu frutak eta mantendu fresko-fresko prestatzeko unea iritsi arte. Une hori iristean, zatitu behar ditugunak eta jarri anana zuku hotzaren barrenean. Mazedonia jango den egunean bertan prestatzea komeni da (goizean), freskurari ahalik eta gehiena eusteko lantokian hozkailurik izango ez balitz. Anana zuku pittin batekin zerbitzatu daiteke mazedonia. Ohar dietetikoa: Herritarrek komeni baino fruta gutxiago jaten dute, nahiz eta mesede handia egiten dion organismoari. Mazedonia honetan, lau fruta mota nabarmentzen dira. Lehenik eta behin, sagarra. Fruta horrek ura du %85 eta ugari ematen du zuntza. Hortaz, freskatu eta hidratatu ez ezik, hobetu egiten du hesteetako igarotze prozesua. Bigarrenik, mandarina. Horrek ere ura du gehien, eta sail bereko beste fruta batzuen aldean, azukre gutxiago ematen du eta, beraz, kaloriak ere gutxiago. Hirugarrenik, mahatsa dago. Beltzak bezala zuriak, ugari ematen dituzte azukreak (batez ere glukosa eta fruktosa), azido folikoa eta B6 bitamina. Hainbeste azukre izaki, kaloria gehien ematen duen frutetako bat da. Ananak, berriz, urarekin batera, karbohidratoak eta bromelina ematen ditu; azken hori entzima bat da, eta lagundu egiten du proteinen digestioa egiten. Zaporea gozoa duen arrean, kaloria kantitatea ez du hainbestekoa ere. Azkenik, mugurdiak zuntza ematen du ugari, eta mantenugai horrek hobetu egiten du hesteetako igarotze prozesua. Horretaz gain, C bitamina ere badu, eta osagai horrek gaitasuna du herdoilaren aurka egiteko eta lagundu egiten du elikagaien burdina xurgatzen eta infekzioei aurre egiten; horretaz gain, parte hartzen du kolagenoa, hezurrak, hotzak eta globulu gorriak eratzeko prozesuan. Postre honek era askotako onurak dakartza. 46 Errazio batek dauka: GANTZ KALORIAK GANTZA SATURATUA AZUKREAK GATZA 285 3,2g 0,5g 6,1g 1g %14 %5 %2 %7 %10 * Heldu batek hartu behar lukeenarekiko. Ba al dakizu nola dabilen semaforoa? Kolore kode erraz bat da, eta errezetak daukan mantenugai kopurua handia, ertaina edo txikia den esaten du. Kaloriei eta osasunaren ikuspegitik garrantzi gehien duten mantenugaiei buruzko informazioa ematen du: azukreak, gantza, gantz saturatuak eta gatza. Errezetek dauzkaten osagaien portzentajea, normalean, handia da hartu behar litzatekeenarekin alderatuta (horregatik ageri dira horiz). Plater hauek, izan ere, bazkari edo afari bateko plater nagusi gisa pentsatuta daude. Ohi baino errazio handiagoa dute, eta nutrizio-ekarpena ere handiagoa da. Hori dela eta, errezeten mantenugaiak neurtzeko modua eta produktuek dituztenak neurtzeko modua ez dira berdinak. Kolore berdeak adierazten du mantenugai bakoitzaren kontsumo errazioa ez dela iristen hartu behar litzatekeenaren %10ra. Hau da, mantenugaia kopuru txikietan ematen duela. Kolore horiak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %10 eta %35 artean ematen duela (mantenugaia kopuru ertainetan ematen duela). Kolore laranjak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %35 baino gehiago ematen duela (mantenugaia kopuru handietan ematen duela). Ba al dakizu nola dabilen semaforoa? Kolore kode erraz bat da, eta errezetak daukan mantenugai kopurua handia, ertaina edo txikia den esaten du. Kaloriei eta osasunaren ikuspegitik garrantzi gehien duten mantenugaiei buruzko informazioa ematen du: azukreak, gantza, gantz saturatuak eta gatza. Errezetek dauzkaten osagaien portzentajea, normalean, handia da hartu behar litzatekeenarekin alderatuta (horregatik ageri dira horiz). Plater hauek, izan ere, bazkari edo afari bateko plater nagusi gisa pentsatuta daude. Ohi baino errazio handiagoa dute, eta nutrizio-ekarpena ere handiagoa da. Hori dela eta, errezeten mantenugaiak neurtzeko modua eta produktuek dituztenak neurtzeko modua ez dira berdinak. Kolore berdeak adierazten du mantenugai bakoitzaren kontsumo errazioa ez dela iristen hartu behar litzatekeenaren %10ra. Hau da, mantenugaia kopuru txikietan ematen duela. Kolore horiak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %10 eta %35 artean ematen duela (mantenugaia kopuru ertainetan ematen duela). Kolore laranjak adierazten du hartu behar litzatekeenaren %35 baino gehiago ematen duela (mantenugaia kopuru handietan ematen duela). Errazio batek dauka: GANTZ KALORIAK GANTZA SATURATUA AZUKREAK GATZA 88 0g 0g 20g 0g %4 %0 %0 %22 %0 * Heldu batek hartu behar lukeenarekiko. 47

25 haurrak Lehenbiziko eskola eguna Aurretik prestaketa lan batzuk egitea, agur esateko unean lasai egotea eta haurrekiko komunikazioa zaintzea funtsezkoak dira lehen eguneko erronka ongi gainditzeko Egokitzapen faseak Ikasturtea hastear da eta esperientzia berri eta zaila bizitzea egokituko zaie haur eta guraso askori: lehenbiziko eskola eguna. Urduritasuna, beldurrak eta zalantzak agertzen dira lehenbizikoz elkarrengandik bereizteko unea iristean. Eskolan hastea Eskolako lehenbiziko eguna oso adierazgarria izaten da haurrarentzat eta haren familiarentzat. Aro berri bat da, desberdina, non haurrak eta gurasoek ikasi egin beharko duten elkarrengandik bereizita egoten. Pauso bat gehiago da heltzeko eta ikasteko prozesuan, erronka bat gehiago. Guraso askok aitortzen dute haiek okerrago pasatzen dutela, bereizi beharra haiei gogorragoa egiten zaiela haurrari baino. Eta badu zentzua: behin eta berriz azalduta ere, haurra ez da erabat jabetzen zer-nolako aldaketak ekarriko dituen eskolara hasteak, nolakoa izango den gurasoengandik urruntzea, nola sentituko den. Helduek, ordea, badakite. Horregatik ibili behar dute tentuz. Ricardo Jarast psikologoa haurrekin aritzen da, eta haren esanetan, helduek onartu egin behar dituzte beren beldurrak, eta kudeatu. Haurrei laguntzeko modurik onena hauxe dela dio: Lasaitasunez joan, haiengan konfiantza izan eta komunikazio on bat landu. Aurreko egunetan egin beharreko prestaketa lanak Komunikazioa funtsezkoa da. Eskolari buruz hitz egin behar da haurrarekin, zer den adierazi, nolakoa izango den, nork eramango duen eta nor joango zaion bila, zer ordutan, eta abar. Maria Angeles Albamonte psikoanalista da, eta Haurraren eta Nerabearen Psikiatria eta Psikoterapia Elkarteko kidea (SEPYPNA), eta hark dioenez, komeni da haurrari azaltzea eskolan denbora bat egingo duela, eta bera bezalako beste haur batzuk ere izango direla eta pertsona heldu batzuk, gurasoak bezalakoak, eta haiek zaindu egingo dituztela eta gauza asko erakutsiko dizkietela. Ricardo Jarastek, berriz, gomendatzen du eskolara bisitan joatea ikasturtea hasi aurretik, instalazioak ezagutzea eta irakasleak ere bai. Gurasoekin bisitan joan izana lagungarria izango zaio gero haiek gabe han denbora bat egon behar duenerako; aldaketa hain bortitza eta traumatikoa izan ez dadin balioko dio. Ordu arte haurra inoiz ez bada gurasoengandik bereizi, komeni izaten da bereizketa-esperientzia txikiren bat sortzea: tartetxo batez aitona-amonekin utzi, osaba-izebekin edo konfiantzazko norbaitekin. Entrenamendu gisako zerbait izango da, haurra prestatzen joateko modu bat eskolan bakarrik gelditu behar duenerako. E eguna: nola jokatu Zenbait adituk diote komeni izaten dela haurrak etxetik kuttunen bat eramatea, familia oroitaraziko dion zerbait. Trantsizio objektua esaten zaio horri. Bistan da ez dela izango arazo guztiak konpondu eta beldur guztiak uxatuko dituen talisman bat, baina haurrentzat oso lagungarria izaten da bereizteko prozesuetan. Agur esateko unean, funtsezkoa da lasaitasunari eustea. Haurra ohartzen bada gurasoak oso urduri daudela, estu edo triste, saihetsezina izango da sentipen horiek kutsatzea. Aldiz, helduak lasai badaude, jokabide hori pizgarria izango da haurrak egoera ezezagun horri aurre egin diezaion. Une horretan, oso egokia da lehendik esan zaizkion gauza batzuk oroitaraztea: eskolara joatea ona dela, nahiz eta denei pixka bat kostatu, eta guk ere, gurasook, gogo handia dugula eskola bukatzean bila joateko. Baina ez da komeni agur esateko unea gehiegi luzatzea. Eta ez da batere jokabide egokia, inondik inora, haurra ohartzen ez den une batez baliatzea ihes egiteko. Gurasoek batzuetan uste izaten dute trikimailu horri esker haurrak ez duela negarrik egingo, baina askoz okerragoa da, saihestu beharreko hanka-sartzea. Haurrak negar egiten badu, berriz, ulerberak izan behar dugu, ez diogu errietan egin behar eta ez dugu barregarri sentiarazi behar. Bakoitza bere erara egokitzen da eskolara. Haur batzuk egun gutxi batzuetan egokitzen dira. Beste batzuek hilabete behar izaten dute edo hiruhileko osoa. Felix Sanchez katedradunak hiru fasetan banatzen du egokitzapen aldia, ikasle bakoitzaren jarrera kontuan hartuta ( La mejora de la calidad de educación infantil: periodo de adaptación y clima de clase ikerketa proiektua zuzendu du): Protesta fasea: astebete edo gehiago iraun dezake. Haurra jabetu egiten da bakarrik dagoela eta protesta adierazteko, negar egiten du, ihes egiten saiatzen da, atzera egiten du zenbait jokabidetan, baztertu egiten ditu irakasleak edo uko egiten dio ikasgelako jardueretan parte hartzeari. Anbibalentzia fasea: lehenbiziko egunak pasatu ondoren, protestak indarra galtzen du eta etapa berri bat hasten da, non ikaslea gustura sentitzen den batzuetan ikasgelan eta beste batzuetan ez. Oraindik ere izan ditzake urduritasun eta larritasun sintomak, eta negar egin dezake eta kasketak hartu ditzake, baina ingurua onartzen hasten da. Egokitze fasea: eskolan ematen duten lehen hilabetean, haurrik gehienak egokitu egiten dira egoera berrira. Gainditu egiten dute urduritasuna eta estutasuna, onartu egiten dute tutorea eta beste ikaskide batzuekin harremanetan hasten dira

26 etxekoekonomia Argiaren tarifa berria orduka: ulertzeko gakoak Joan den uztailaren 1etik aurrera, argiagatik ordaintzen den prezioa aldatu egiten da ordutik ordura eta egunetik egunera, eta, hortaz, tarterik merkeenak bezperan hautatzea da aurrezteko modua Garbigailua jartzea, ilea lehortzea edo telebista ikustea merkeagoa izan daiteke joan den uztailetik aurrera. Argiarentzat ezarri duten tarifa berriaren ondorioz, argindarraren prezioa aldatu egiten da ordutik ordura eta egunetik egunera. Industria Ministerioak egindako kalkuluen arabera, argindarraren fakturan %4raino aurrezteko modua izango dute Espainiako kontsumitzaileek. Gutxiago ordaintzeko, ordea, jakin egin behar da noiz gastatu energia, zein diren eguneko ordurik merkeenak eta garestienak, zenbat aurreztu daitekeen eta baita argindarraren tarifa berriak zer-nolako ondorioak izango dituen ere familietan. Hona hemen argindarraren faktura berria ulertzeko gako batzuk. Zer dakar argindarraren faktura orduka izateak? Faktura berria sinplea da eta ordu bakoitzean kontsumitzen den energiaren arabera kalkulatzen da, baita handizkako merkatuak une horretan ezartzen duen prezioaren arabera ere (pool esaten zaio horri). Noiz hasi zen fakturatzeko modu hori? Sistema berria joan den uztailaren 1ean jarri da abian. Hala ere, egokitzeko epe bat jarri dute, urriaren 1a bitarte hain zuzen, banatzaileek eta saltzaileek ezartzeko modua izan dezaten. Posible al da ordukako faktura bat izatea? Bai, baldin eta kontagailu adimendun bat jartzen bada, digitala eta telekudeatzekoa, aukera emango duena energia aktiboaren ordukako erregistroak urrutitik irakurtzeko. Horretaz gain, tarifa arautua ere eduki behar da, Kontsumitzaile Txikiarentzako Borondatezko Prezioa esaten zaiona, 10 kilowattetik beherako potentziei dagokiena. Zein ordu izango dira merkeenak? Gauekoak izaten dira eguneko ordurik merkeenak, orduan izaten baita eskaririk txikiena, nahiz eta egunean zehar ere badiren ordu merkeak. Egunetik egunera ere aldatu egiten da prezioa, zenbait aldagairen arabera; adibidez, euririk gabeko egunetan igo egiten da prezioa, eta haizea harrotzen duenean, berriz, apaldu egingo da. Nola jakin argiak zer-nolako prezioa duen ordu bakoitzean? Red Eléctrica de España erakundearen web-orrian begiratu daitezke hurrengo eguneko prezioak, iluntzeko 20:15etik aurrera. Mugikorrarentzako zenbait aplikazioren bidez ere lor daiteke informazio hori. Asko aurreztuko al da fakturatzeko modu berriarekin? Industria Ministerioak dio kontsumitzaileek %4,3 aurreztuko dutela. Baina, horretarako, argia merkeen dagoen uneei atera beharko zaie probetxua. Azkenerako aurreztuko dena ordu merkeenak erabiltzeko moduaren araberakoa izango da. Irakurketa sistemaren arabera bakarrik erabakiko al da argiaren prezioa? Ez. Argindar merkatuak kilowatt bakoitzari orduka ezartzen dizkion aldaketek fakturaren %37ri baino ez diete eragiten. Beste %25 zergei dagokie eta gainerako %38ak sistemaren kostu arautuak ordaintzeko balio du eta potentzia terminoaren bidez ordaintzen da (diru kopuru finkoa kilowatt bakoitzeko), baita bidesarien bidez ere (kontsumoaren arabera). Ba al da modurik egiaz zenbat argi kontsumitzen den jakiteko? Hori da tarifa berriaren tresnarik polemikoena. Kontsumitzaileak babesteko zenbait elkartek dagoeneko salatu dute argiaren tarifa berriak ez duela aitortzen herritarrek berez duten eskubide bat, denbora errealean kontsumitzen dutenari buruzko informazioa jasotzeko eskubidea alegia. Kritika horiekin batean, Merkatuen eta Lehiaren Espainiako Batzordeak egindakoak ere entzun dira, zeinak eskatu baitu komunikazio bideak jarri behar liratekeela erabiltzailearen eta gailuaren artean webgune baten bidez edo tresna osagarrien bidez. Nork eskaintzen ditu ordukako faktura horiek? Faktura berria, tarifa arautuaren barne dagoenez, erreferentziazko saltzaileak esaten zaienek bakarrik egin ahalko dute: Endesa, Iberdrola, Gas Natural Fenosa, EDP España eta E.ON España. Beste saltzaile batzuk ere sartu ahalko dira talde horretan, baina baldintza batzuk bete beharko dituzte. Zer gertatzen da kontagailu adimendunik izan ezean? Oraindik gisa horretako kontagailurik ez badugu, ez dugu zertan kezkatu: milioika lagun daude egoera berean. Legeak dio kontagailu guztiak ordezkatu egin behar direla urtea amaitu aurretik, eta konpainiak ari dira horiek instalatzen, beren zabalkunde planei jarraituz urtearen bukaeran, 14 milioi zeuden jarrita, baina asko falta dira jartzeko, gaur egun 27 milioi herritarrek baitute aukera Kontsumitzaile Txikiarentzako Borondatezko Prezioa esaten zaionari atxikitzeko. Ba al da aukerarik ordukako fakturari uko egiteko? Kontsumitzaile Txikiarentzako Borondatezko Prezioak beste kontratazio aukera batzuk ere eskaintzen ditu: aukera bat izan daiteke kilowattari prezio finkoa jartzea urte guztirako, eta beste aukera izan daiteke konpainiarekin akordio bat egin eta baldintza batzuk hitzartzea

27 200 zenbaki egin ditugu kontsumitzaileen alde eta haien ondoan lan egiten. Zure beharrak geureak direlako. Zure zerbitzura gaudelako. 200 zenbaki gehiago egin nahi ditugulako. Eskerrik asko!