Οδηγο ς Εξατομικευμε νου Εκπαιδευτικου Προγράμματος (ΕΕΠ) για μαθητε ς με Προβλη ματα Συμπεριφοράς

Transcript

1 Υποε ργο 2 «Επιμο ρφωση Επιμορφωτω ν και Προ γραμμα Επιμο ρφωσης του Ειδικου Εκπαιδευτικου Προσωπικου (ΕΕΠ)» Πράξη «Ανάπτυξη υποστηρικτικω ν δομω ν για την ε νταξη και συμπερι ληψη στην εκπαι δευση των μαθητω ν με αναπηρι α η και ειδικε ς εκπαιδευτικε ς ανάγκες - Μετατροπη του Ειδικου Σχολει ου σε Κε ντρο Υποστη ριξης Ειδικη ς Αγωγη ς και Εκπαι δευσης Οδηγο ς Εξατομικευμε νου Εκπαιδευτικου Προγράμματος (ΕΕΠ) για μαθητε ς με Προβλη ματα Συμπεριφοράς ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΚΑΛΟΥΜΠΑΚΑΣ. Ειδικός Παιδαγωγός M.Ed Με την υποστήριξη ΤΕΡΨΗ ΚΟΡΠΑ M.D. ΦΩΤΕΙΝΗ ΛΥΤΡΑ Msc Παιδοψυχίατρος Ψυχολόγος [Type here]

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 : ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1.1. Η ε ννοια της επιθετικο τητας και των διαταραχω ν συμπεριφοράς 1.2. Μοντε λα ανάπτυξης των προβλημάτων συμπεριφοράς Παράγοντες κινδυ νου για την ανάπτυξη των συμπεριφορικω ν δυσκολιω ν Χαρακτηριστικά οικογενειω ν των παιδιω ν με διαταραχε ς συμπεριφοράς Στάσεις και αντιδράσεις των εκπαιδευτικω ν απε ναντι στα προβλη ματα συμπεριφοράς. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΜΟΡΦΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ 2.1. Επιδημιολογικά στοιχει α 2.2. Συμπτω ματα και κυ ρια χαρακτηριστικά παιδιω ν με προβλη ματα συμπεριφοράς στα σχολει α 2.3. Παιδοψυχιατρικη προσε γγιση και ταξινο μηση των διαταραχω ν συμπεριφοράς 2.4. Διαγνωστικη αξιολο γηση και θεραπευτικε ς παρεμβάσεις σε παιδιά με διαταραχε ς συμπεριφοράς Διαταραχε ς συμπεριφοράς σαν αντιδράσεις σε ψυχοκοινωνικά προβλη ματα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3: ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΜΕ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 3.1. Ψυχοκοινωνικε ς παρεμβάσεις στο σχολικο περιβάλλον: Βασικε ς αρχε ς Διαχει ριση καταστάσεων κρι σης 3.3. Βασικε ς αρχε ς αντιμετω πισης διασπαστικω ν συμπεριφορω ν στην τάξη Συμβουλευτικη εργασι α με εκπαιδευτικου ς για την αντιμετω πιση των επιθετικω ν διαταρακτικω ν συμπεριφορω ν. 3

4 3.5. Διασυ νδεση υπηρεσιω ν υγει ας και παιδει ας: Ο ρο λος του σχολει ου στην ενι σχυση της ψυχοκοινωνικη ς λειτουργικο τητας των παιδιω ν. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 4

5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ 1.1 Η ε ννοια της επιθετικο τητας και των διαταραχω ν συμπεριφοράς Η διαταραχη συμπεριφοράς αναφε ρεται σε ε να ει δος ψυχοπαθολογι ας που περιλαμβάνει ε να επαναλαμβανο μενο και επι μονο προ τυπο συμπεριφοράς συ μφωνα με τον οποι ο τα βασικά δικαιω ματα των άλλων (επιθετικο τητα προς τους ανθρω πους και τα ζω α, καταστροφη περιουσι ας, κλοπε ς) η /και σημαντικοι κοινωνικοι κανο νες (απομάκρυνση απο το σπι τι, φυγε ς απο το σχολει ο) παραβιάζονται. Η σωματικη επιθετικο τητα και η διαταραχη συμπεριφοράς καταδεικνυ ουν μια σημαντικη συνε χεια για μεγάλες χρονικε ς περιο δους. Η επιθετικη συμπεριφορά με τη μορφη της αργοπορι ας, της ανυπακοη ς στους κανο νες και των τσακωμω ν, ε χει επανειλημμε νως επιβεβαιωθει ο τι δυ ναται να προβλε ψει αντικοινωνικη συμπεριφορά, βι α, εγκληματικο τητα και χρη ση ουσιω νσυμπεριλαμβανομε νων και των ενδοφλε βιων ναρκωτικω ν ουσιω ν-απο την εφηβει α ε ως και την ενη λικη ζωη, ειδικο τερα στους άνδρες (Kellam, Rebok, Ialongo, and Mayer, 1994). Η χρη ση της σωματικη ς δυ ναμης με τε τοιο τρο πο ω στε να προκαλει τραυματισμο η θάνατο, περικλει ει ε να μεγάλο ευ ρος ενεργειω ν οι οποι ες περιλαμβάνουν κακοποι ηση παιδιω ν, σεξουαλικη κακοποι ηση, τρομοκρατι α, χρη ση ο πλων για την επι λυση διαφωνιω ν, φο νους και επιθετικε ς ενε ργειες, βαριά κακοποι ηση, βιασμο και ληστει ες. Η επιθετικη συμπεριφορά αυτη ς της φυ σης σπάνια αναπτυ σσεται αυθο ρμητα. Συχνά ε χει τις ρι ζες της στην πρω ιμη παιδικη ηλικι α, ο που η διαταραχη συμπεριφοράς μπορει να επηρεάσει το σχολικο περιβάλλον με διάφορους τρο πους. Η συμπεριφορά των παιδιω ν με αυτη τη διαταραχη ει ναι δυνατο ν να οδηγη σει στην αποδιοργάνωση της τάξης και να στερη σει απο τους υπο λοιπους μαθητε ς ε να σχολικο περιβάλλον που ευνοει την ομαλη ε κβαση της εκπαιδευτικη ς διαδικασι ας. Δεν αποτελει ε κπληξη ο τι οι βι αιες συμπεριφορε ς εμφανι ζονται σχετικά σταθερε ς για παιδιά που γι νονται επιθετικά σε μικρη ηλικι α. Ακο μα, η πρω ιμη επιθετικη συμπεριφορά ε χει μια δυνατη και σημαντικη σχε ση με διαχρονικε ς επιπτω σεις που περιλαμβάνουν την ανάπτυξη εγκληματικω ν ενεργειω ν ο που η σωματικη δυ ναμη χρησιμοποιει ται συστηματικά (Fraser, 1996). 5

6 Όσον αφορά στα δυ ο φυ λα, οι άνδρες εκδηλω νουν μεγαλυ τερη σωματικη επιθετικο τητα, ενω οι γυναι κες παραβιάζουν συνθη κες και καταστάσεις και συγκρου ονται με την εξουσι α. Προ σφατες ει ναι οι προσπάθειες των ερευνητω ν για τον εντοπισμο αντικοινωνικω ν προβλημάτων πιο συνηθισμε νων στα κορι τσια, ο πως η ε μμεση επιθετικο τητα. Παρο λο που η ε μμεση και η σωματικη επιθετικο τητα συχνά συνυπάρχουν, η ε μμεση επιθετικο τητα παρε χει πληροφορι ες προ βλεψης και για άλλα προβλη ματα συμπεριφοράς, εκτο ς απο τη σωματικη επιθετικο τητα. (Zahn- Waxler, Shirtcliff, and Marceau, 2008). Απο τη νηπιακη ηλικι α ε ως την εφηβει α η συ γκρουση με την εξουσι α και η επιθετικη συμπεριφορά φε ρουν σοβαρε ς συνε πειες. Παρο λο που χρειάζεται να διεξαχθει διαχρονικη ε ρευνα, η πρω ιμη σωματικη επιθετικο τητα και η συ γκρουση με την εξουσι α σχετι ζονται συχνά με την ε ναρξη της εγκληματικο τητας και για ορισμε να παιδιά με τη συμπεριφορά που κλιμακω νεται απο η σσονος σημασι ας αδικη ματα, σε σοβαρε ς εγκληματικε ς πράξεις. Μερικά παιδιά τα οποι α ει ναι παραμελημε να φαι νεται να εμπλε κονται σε σχε σεις καταπιεστικε ς, εκφοβιστικε ς, που ξεκινου ν νωρι ς στη ζωη τους και περιορι ζουν ευκαιρι ες για κοινωνικη συναναστροφη με άλλα παιδιά και ενη λικες. Επι σης, για τα παιδιά που φοιτου ν στο δηματικο σχολει ο, οι επιθετικε ς ενε ργειες δικαιολογου νται ως απάντηση στην κοινωνικη μομφη. Με σα απο μι α σειρά πολυ -πολιτισμικω ν μελετω ν, οι ερευνητε ς περιε γραψαν δυ ο βασικου ς τυ πους επιθετικο τητας, καθε νας απο τους οποι ους προκαλει μι α διαφορετικη ανταπο κριση απο τα παιδιά. Η «αντιδραστικη» επιθετικο τητα, συνεπάγεται την αμυντικη χρη ση της δυ ναμης. Όταν τα παιδιά γι νονται αντιληπτά ως ικανά να υπερασπιστου ν τον εαυτο τους, το τε αντιμετωπι ζονται συνη θως θετικά απο τους συνομηλι κους τους. Όταν τα παιδιά δημιουργου ν επαφε ς με ενεργητικη επιθετικο τητα, το τε αντιμετωπι ζονται ανρητικά απο τους συνομηλι κους τους. Τα παιδιά τα οποι α ει ναι ενεργητικά επιθετικά θεωρου ν ο τι οι ενε ργειες που χρησιμοποιου ν το σω μα ως με σο εξαναγκασμου ει ναι κοινωνικά αποτελεσματικε ς. Θεωρου ν φυσιολογικο να χρησιμοποιου ν τη δυ ναμη προκειμε νου να παι ξουν με ε να παιχνι δι, να κάνουν κου νια η τρενάκι. Εφαρμο ζουν την επιθετικοτητα και τον εξαναγκασμο ω στε να επιτυ χουν τους στο χους τους (Fraser, 1996). 6

7 Πε ρα απο τη στρατηγικη χρη ση της επιθετικο τητας ω στε να αποκτη σουν τα πράγματα που επιθυμου ν, τα παιδιά χρησιμοποιου ν την επιθετικο τητα και για να εδραιω σουν κυριαρχι α σε κοινωνικο επι πεδο. Ει τε προ κειται για αγο ρι ει τε για κορι τσι, οι θυ τες χρησιμοποιου ν τη δυ ναμη το σο για να αποκτη σουν μια σημαντικη κοινωνικη θε ση, ο σο και για να εξασφαλι σουν επιθυμητά αντικει μενα και να ικανοποιη σουν στο χους. Η ενεργητικη επιθετικο τητα οδηγει στην αυ ξηση της απο ρριψης απο τους συνομηλι κους και απομονω νει τα παιδιά απο θετικε ς συναναστροφε ς. Παρο λα αυτά, η απο ρριψη φαι νεται να ποικι λλει με την ηλικι α. Στην ε ναρξη των σχολικω ν χρο νων τα παιδιά αποδοκιμάζουν την ενεργητικη επιθετικο τητα στη συ ναψη νε ων σχε σεων. Ωστο σο, για τα παιδιά των πρω των τάξεων η ενεργητικη επιθετικο τητα και ο εκφοβισμο ς, μπορει να ει ναι αναπο σπαστο κομμάτι της εδραι ωσης μιας κοινωνικη ς τάξης. (Fraser, 1996). Στη δευ τερη και Τρι τη τάξη δημοτικου, τα παιδιά εμφανι ζονται να απαιτου ν περισσο τερες κοινωνικε ς δεξιο τητες απο τους φι λους τους. Ανάμεσα στα κοινωνικω ς αποδεκτά παιδιά, η επι λυση προβλημάτων αναμε νεται να επιευχθει με ο σο το δυνατο ν λιγο τερη χρη ση του σωματικου καταναγκασμου. Ανάμεσα στα παιδιά τα οποι α απορρι πτονται απο τους συνομηλι κους τους, η επιθετικο τητα ει ναι περισσο τερο πιθανο να χρησιμοποιηθει για την επι τευξη κοινωνικω ν στο χων. Επιπλε ον, τα παιδιά που απορρι πτονται ει ναι πιο πιθανο να κλιμακω νουν την επιθετικο τητα ο ταν αποτελου ν στο χο επιθετικω ν ενεργειω ν, ο πως πειραγμάτων και χλευασμω ν. Ενεργοποιου νται γρη γορα ο ταν προ κειται να μαλω σουν, ενω δεν αποτελει προτεραιο τητα η χρη ση του διαλο γου, της διαπραγμάτευσης και άλλων τρο πων επι λυσης προβλημάτων. Το σο για τα κορι τσια ο σο και για τα αγο ρια, το αποτε λεσμα ει ναι η αυ ξηση της απο ρριψης απο τα άλλα παιδιά. Γι αυτο, η επιθετικη συμπεριφορά ε χει ως συνε πεια την απομο νωση των παιδιω ν απο ευκαιρι ες μάθησης σε ομάδες ομηλι κων με κοινωνικε ς δεξιο τητες, και κατά συνε πεια την αυ ξηση του κι νδυνου για την ανάδυση προβλημάτων στο σχολει ο και την κοινο τητα (Fraser, 1996). 7

8 Ωστο σο, άλλα ευρη ματα υποστηρι ζουν ο τι ε να σημαντικο ποσοστο αυτω ν των παιδιω ν που παρουσιάζουν υψηλά επι πεδα επιθετικη ς συμπεριφοράς στην παιδικη ηλικι α δεν εκδηλω νουν αντικοινωνικη συμπεριφορά στην εφηβει α η την ενη λικη ζωη. Επι σης, ε νας σημαντικο ς αριθμο ς παιδιω ν φαι νεται ο τι αργει να εκδηλω σει επιθετικη συμπεριφορά και εμπλε κεται σε μεσαι α επι πεδα επιθετικη ς συμπεριφοράς στην πρω ιμη παιδικη ηλικι α, αλλά συνεχι ζει να εμπλε κεται σε σοβαρη αντικοινωνικη συμπεριφορά στην εφηβει α και την ενη λικη ζωη. Οι ενδει ξεις για αυτε ς τις διαφορετικε ς επεξηγη σεις της επιθετικη ς συμπεριφοράς, ε χουν δημιουργη σει σημαντικο ενδιαφε ρον για την ανάδυση νε ων ερμηνειω ν, καθω ς και για την κατανο ηση του παιδιου, της οικογε νειας, του σχολει ου και σχετικω ν παραγο ντων που μπορου ν να εντοπι σουν συγκεκριμε νες φάσεις επιθετικο τητας στους νε ους. Ει ναι σημαντικο να διαχωρι ζονται νωρι ς οι διάφορες φάσεις στην αναπτυξιακη πορει α, ω στε να ει ναι δυνατο να εντοπι ζονται με μεγαλυ τερη ακρι βεια οι πο ροι που διατι θενται για προσπάθειες προ ληψης και παρε μβασης (Schaeffer, Petras, Ialongo, Poduska, and Kellam, 2003) Σε αντι θεση με την επιθετικη συμπεριφορά που αναδυ εται νωρι ς στην παιδικη ηλικι α, η επιθετικη συμπεριφορά που ξεκινάει στην πρω ιμη η με ση εφηβει α, φαι νεται να ε χει κατά κάποιο τρο πο ποικι λλες ρι ζες. Για παράδειγμα, οι εχθρικε ς σχε σεις με τους δασκάλους, η πι εση απο τους ομηλι κους για πρω ιμη σεξουαλικη δραστηριο τητα και η εμπλοκη σε συμμορι ες. Συνεπω ς, η επιθετικη συμπεριφορά που ξεκινάει απο την εφηβει α συχνά χαρακτηρι ζεται λιγο τερο απο την επιρροη της οικογε νειας και περισσο τερο απο τη σχολικη αποτυχι α, την παρουσι α μιας δομη ς που δι νει την ευκαιρι α για τη διάπραξη παράνομων ενεργειω ν, τη συναναστροφη με συνομηλι κους εγκληματι ες και σε μερικε ς κοινο τητες με το κυ ρος και την εξασφάλιση χρημάτων παράνομα, για την ανταμοιβη των μελω ν της συμμορι ας. Συγκριτικά με την ανάπτυξη επιθετικη ς συμπεριφοράς που αρχι ζει νωρι ς στην παιδικη ηλικι α, η κοινωνικη ανάπτυξη της επιθετικη ς συμπεριφοράς που αρχι ζει στην ε ναρξη της εφηβει ας παρουσιάζει προκλη σεις που περιλαμβάνουν ταυτο χρονα πολλά διαφορετικά συστη ματα: το σχολει ο, τις ομάδες συνομηλι κων και τη γειτονιά (Fraser, 1996). 1.2 Μοντε λα ανάπτυξης των προβλημάτων συμπεριφοράς 8

9 Διάφορα μοντε λα αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς ε χουν προταθει με στο χο το διαχωρισμο των αναπτυξιακω ν σταδι ων σε σχε ση με μεταγενε στερες συνε πειες που ακολουθου ν την εκδη λωση της αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς. Ένα πρω το μοντε λο απο τους Loeber et al. (1993), επισημαι νει τρεις πορει ες που οδηγου ν σε διαφορετικου ς τυ πους παραβατικο τητας και εγκληματικη ς εμπλοκη ς: Η εμφανη ς (υψηλά επι πεδα επιθετικο τητας στην παιδικη ηλικι α και βι ας στην εφηβει α και την ενη λικη ζωη ), συγκεκαλυμμε νη (καλυμμε νες και μη βι αιες αντικοινωνικε ς ενε ργειες στην παιδικη ηλικι α, εγκλη ματα ιδιωτικη ς περιουσι ας τρι των σε μεταγενε στερο στάδιο ανάπτυξης) και συ γκρουση εξουσι ας (εξε λιξη απο επι μονη, αποκλι νουσα συμπεριφορά και αποφυγη εξουσι ας, σε μεταγενε στερη παραβατικη φάση). Μι α δευ τερη άποψη (Moffitt s 1993) υποστηρι ζει την υ παρξη δυ ο διαφορετικω ν κατηγοριω ν απε ναντι στην εγκληματικο τητα των ενηλι κων: η πρω τη κατηγορι α αφορά σε αυτου ς που ξεκινου ν νωρι ς (περιλαμβάνει την ανατροφη απο πιεστικου ς γονει ς, τη σχολικη αποτυχι α και προβλη ματα αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς που ξεκινου ν στην παιδικη ηλικι α) και η δευ τερη αφορά σε αυτου ς που ξεκινου ν αργά (περιλαμβάνει φτωχο γονεϊκο ε λεγχο, αντιδραστικη συμπεριφορά και αποκλι νουσα εμπλοκη ομηλι κων που αρχι ζει στην πρω ιμη εφηβει α). Ακο μα, ε να τρι το μοντε λο (Loeber and Stouthamer-Loeber, 1998), προτει νει δυ ο αμοιβαι α αποκλειο μενες υπο κατηγορι ες των αντικοινωνικω ν νε ων: Η πρω τη κατηγορι α περιλαμβάνει τους κατά συρροη παραβάτες, οι οποι οι εκδηλω νουν υψηλά επι πεδα επιθετικο τητας καθ ο λη τη διάρκεια της ανάπτυξης και συνεχι ζουν να ει ναι επιθετικοι ως ενη λικες, ενω η δευ τερη κατηγορι α αφορά στην εφηβει α περιορισμε νης παραβατικο τητας στην οποι α συγκαταλε γονται άτομα τα οποι α κατά τη διάρκεια της εφηβει ας δεν εμπλε κονται σε βι αιες εκδηλω σεις αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς. Πιο προ σφατα, προτάθηκαν πε ντε διαφορετικοι υπο τυποι για την εξη γηση του υψηλου βαθμου ετερογε νειας στην ανάπτυξη της αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς. Συγκεκριμε να, οι ερευνητε ς εισηγη θηκαν δυ ο τυ πους επιθετικο τητας με διαχρονικο χαρακτη ρα. Ο ε νας τυ πος εντοπι ζει την επιθετικο τητα στην ε ναρξη της προσχολικη ς ηλικι ας με συννοσηρο τητα ΔΕΠΥ, και ο δευ τερος τυ πος εντοπι ζει την ε ναρξη της επιθετικο τητας στη με ση παιδικη ηλικι α, χωρι ς ΔΕΠΥ. Παρουσι ασαν επι σης δυ ο ομάδες με επιθετικο τητα περιορισμε νης διάρκειας. Στην πρω τη ομάδα το υψηλο επι πεδο επιθετικο τητας παυ ει να υφι σταται στο δημοτικο σχολει ο και στη δευ τερη ομάδα η επιθετικο τητα υποχωρει στην ο ψιμη εφηβει α η στην ε ναρξη της ενη λικης ζωη ς. Η τελευται α ομάδα που περιλαμβάνει άτομα με καθυστερημε νη ε ναρξη παραβατικο τητας, φαι νεται να συντι θεται απο νε ους που δεν εκδηλω νουν προ δρομα προβλη ματα επιθετικο τητας, αλλά αναπτυ σσουν προβλη ματα αντικοινωνικη ς 9

10 συμπεριφοράς στην ο ψιμη εφηβει α η στην αρχη της ενη λικης ζωη ς (Schaeffer et al., 2003). Σε μι α ανασκο πηση των Greenberg, Speltz and Delyn, 1993, αναπτυ χθηκε ε να μοντε λο τεσσάρων παραγο ντων που συνεισφε ρει στην αιτιολογι α της επιθετικη ς συμπεριφοράς. Αυτοι οι τε σσερις παράγοντες περιλαμβάνουν οικογενειακου ς στρεσογο νους παράγοντες, πειθαρχι α και χαρακτηριστικά του παιδιου ο πως ταμπεραμε ντο η νευροβιολογικά προβλη ματα και σχε σεις προσκο λλησης. Δει κτες για το στρες στην οικογε νεια, ο πως εντάσεις μεταξυ των δυ ο συζυ γων, μονογονεϊκη οικογε νεια, χαμηλο εισο δημα και χαμηλο μορφωτικο επι πεδο, φαι νεται να σχετι ζονται σε γενικε ς γραμμε ς με αυξημε να ποσοστά της διαταραχη ς. Παρολαυτά, αθροιστικοι δει κτες για τις αντιξοο τητες στην οικογε νεια μπορει να σχετι ζονται σε μεγάλο βαθμο με τη διαταραχη συμπεριφοράς. Σε μι α με λετη 300 παιδιω ν στη Γερμανι α, βρε θηκε ο τι στην ηλικι α των 13 ετω ν, η διαταραχη συμπεριφοράς, αλλά ο χι η ΔΕΠΥ, προβλε φθηκε απο την ηλικι α των 8 ετω ν, βάσει των βαθμολογιω ν οικογενειω ν που αξιολογη θηκαν. Λαμβάνοντας υπ ο ψιν, τη γονεϊκη ψυχοπαθολογι α, παιδιά με διαταραχη συμπεριφοράς η διαταραχη συμπεριφοράς με ΔΕΠΥ, ει ναι περισσο τερο πιθανο να ε χουν γονει ς με διαγνωσμε νη διαταραχη, ειδικο τερα, αντικοινωνικη διαταραχη προσωπικο τητας, σοβαρη κατάθλιψη η χρη ση ουσιω ν συγκριτικά με παιδιά που ε χουν μο νο ΔΕΠΥ (Ruth, 1996). 10

11 Στο μοντε λο των Patterson & Bank, τα χαρακτηριστικά η η προδιάθεση φαι νεται να θε τουν την οικογε νεια ως παράγοντα κινδυ νου για την ανατροφη του παιδιου σε ε να καταπιεστικο περιβάλλον που καθορι ζεται απο ε λλειψη κοινωνικω ν δεξιοτη των απο με ρους των γονε ων, αντικοινωνικη συμπεριφορά και δυ σκολο ταμπεραμε ντο του παιδιου. Αναλυ οντας τις σχε σεις μεταξυ αυτω ν των οικογενειακω ν παραγο ντων, η αντικοινωνικη συμπεριφορά της μητε ρας φαι νεται να αναδυ εται ως πρωταρχικο ανεξάρτητο στοιχει ο που συμβάλλει στις αλληλεπιδράσεις που χαρακτηρι ζονται απο εξαναγκασμο. Οι καταπιεστικε ς αλληλεπιδράσεις που λαμβάνουν χω ρα σε ε να μεγαλυ τερο οικογενειακο περιβάλλον στο οποι ο το παιδι που πιε ζεται δεν ε χει μάθει ο τι οι κοινωνικε ς δεξιο τητες ει ναι απαραι τητες για τη διαμο ρφωση στενω ν σχε σεων με γονει ς η συνομηλι κους, δεν ε χει διδαχθει να εμπλε κεται σε πειθαρχημε νη προσπάθεια και δεν ε χει μάθει να δε χεται εποικοδομητικη ανατροφοδο τηση, παρο λο που τε τοιες παρατηρη σεις δεν ε χουν μελετηθει συστηματικά. Επι σης, το ι διο μοντε λο τονι ζει ο τι αυτε ς οι παρατηρη σεις εφαρμο ζονται κυρι ως σε αυτου ς που εκδηλω νουν νωρι ς τε τοια συμπεριφορά, στους οποι ους η προ ωρη ε ναρξη αυτη ς της οικογενειακη ς διαδικασι ας ε χει ως αποτε λεσμα την απο ρριψη απο τους συνομηλι κους και την παράλειψη των κρι σιμων εμπειριω ν εκμάθησης για το πω ς θα κοινωνικοποιηθου ν και θα διαμορφω σουν στενε ς σχε σεις με τους συνομηλι κους (Ruth, 1996). Ωστο σο, φαι νεται να απουσιάζει προς το παρο ν μια περιεκτικη θεωρι α που στοχευ ει στην ανάπτυξη της αντικοινωνικη ς συμπεριφοράς στα κορι τσια. Ορισμε νοι ερευνητε ς αναρωτιου νται για την πιθανη εφαρμογη του μοντε λου της προ ωρης ε ναρξης στα κορι τσια, δεδομε νου ο τι ε νας πολυ μικρο ς αριθμο ς κοριτσιω ν εκδηλω νουν υψηλά επι πεδα επιθετικο τητας στην αρχη της παιδικη ς ηλικι ας. Άλλοι ερευνητε ς συμφωνου ν με το γεγονο ς ο τι η πορει α του ατο μου που εκδηλω νει νωρι ς επιθετικη συμπεριφορά μπορει να ανιχνευθει στα κορι τσια εαν χρησιμοποιηθει ε νας περισσο τερο ευρυ ς ορισμο ς που θα περιλαμβάνει εκτο ς απο τη σωματικη επιθετικο τητα, την εναντιωματικη και διαταρακτικη συμπεριφορά, πράγμα το οποι ο θα ε χει ως αποτε λεσμα μια πιο αποτελεσματικη διερευ νηση για τα κορι τσια. Εάν υποτεθει ο τι το μοντε λο για την προ ωρη ε ναρξη υφι σταται και για τα κορι τσια, ε νας άλλος προβληματισμο ς ε γκειται στην υ παρξη ουσιαστικη ς ετερογε νειας, ο πως ει ναι εμφανε ς στις μελε τες που διεξάγονται για τα αγο ρια (Schaeffer, et al. 2003). 11

12 Πάντως, ει ναι φανερο ο τι εκτο ς απο τις διαφορε ς στην ορολογι α και τους παράγοντες στους οποι ους δι δεται ε μφαση, το κάθε μοντε λο αναγνωρι ζει δυ ο ε ως πε ντε διαφορετικε ς ομάδες αντικοινωνικω ν νε ων, με διαφορετικά προ τυπα συμπεριφοράς, διαφορετικου ς παράγοντες κινδυ νου και διαφορετικη προ γνωση για την αποχη απο την αντικοινωνικη συμπεριφορά ως ενη λικες. Το κάθε μοντε λο προτει νει ε να η δυ ο χρο νιες ομάδες, των οποι ων η πρω ιμη και επι μονη επιθετικο τητα πιθανο ν να σχετι ζεται με μια βιολογικη η γενετικη ευαλωτο τητα η οποι α μπορει να οξυνθει απο ανεπαρκη ανατροφη και πρω ιμη σχολικη αποτυχι α. Το κάθε μοντε λο εντοπι ζει τουλάχιστον ε να η δυ ο σοβαρε ς ομάδες των οποι ων η αντικοινωνικη συμπεριφορά αρχι ζει αργο τερα, ει ναι λιγο τερο επιθετικη, περισσο τερο σποραδικη και πηγάζει απο εμπειρι ες καθυστερημε νης κοινωνικοποι ησης, ο πως ακατάλληλες συναναστροφε ς με ομηλι κους στην αρχη της εφηβει ας (Schaeffer, et al. 2003). Στον πι νακα 1, παρουσιάζονται τα μοντε λα ανάπτυξης των προβλημάτων συμπεριφοράς: Μοντε λα Ανάπτυξης των Προβλημάτων Συμπεριφοράς Μοντε λο των Loeber et al.: Τρεις πορει ες που οδηγου ν σε διαφορετικου ς τυ πους παραβατικο τητας: Εμφανη ς Συγκεκαλυμμε νη Συ γκρουση εξουσι ας Μοντε λο των Greenberg, Speltz and Delyn: Μοντε λο των τεσσάρων παραγο ντων: Οικογενειακοι παράγοντες Πειθαρχι α Χαρακτηριστικά παιδιου Σχε σεις προσκο λλησης στρεσογο νοι Μοντε λο Moffit: Δυ ο διαφορετικε ς κατηγορι ες: Ενη λικες που εκδη λωσαν εγκληματικη συμπεριφορά στην παιδικη ηλικι α Ενη λικες που εκδη λωσαν εγκληματικη συμπεριφορά στην πρω ιμη εφηβει α Μοντε λο των Loeber & Stouthamer-Loeber: Δυ ο υποκατηγορι ες: Κατά παραβατε ς Εφηβει α συρροη περιορισμε νης παραβατικο τητας Μοντε λο Patterson & Bank: Η οικογε νεια ως παράγοντας κινδυ νου στην ανάπτυξη προβλημάτων συμπεριφοράς Πίνακας 1. Συνοπτική παρουσίαση των μοντέλων ανάπτυξης των προβλημάτων συμπεριφοράς 12

13 1.3 Παράγοντες κινδυ νου για την ανάπτυξη των συμπεριφορικω ν δυσκολιω ν Κοινο ς προβληματισμο ς των περισσο τερων ανασκοπη σεων στην ε ρευνα για τη διαταραχη της συμπεριφοράς της παιδικη ς ηλικι ας ει ναι ο μεγάλος αριθμο ς παραγο ντων κινδυ νου που σχετι ζονται με αυτη τη διαταραχη. Υπάρχει ε να εντυπωσιακο συ νολο εμπειρικω ν στοιχει ων για τους παράγοντες που θε τουν τα παιδιά σε κι νδυνο ως προς την ανάπτυξη των διαταραχω ν συμπεριφοράς και για τα κριτη ρια προ βλεψης ο σον αφορά στην πορει α της διαταραχη ς εφο σον ε χει εδραιωθει. Οι παράγοντες κινδυ νου μπορει επι σης να περιγράφουν τα αι τια του προβλη ματος. Οι περισσο τερες αρχε ς πάντως, συμφωνου ν με το γεγονο ς ο τι η διαταραχη συμπεριφοράς ει ναι μια ετερογενη ς διαταραχη (Keenan, Loeber and Green, 1999). Ορισμε νες θεωρι ες υποστηρι ζουν ο τι ατομικε ς διαφορε ς στη διατη ρηση συμπεριφορικω ν προδιαθε σεων συχνά γι νονται αντιληπτε ς ως χαρακτηριστικά προσωπικο τητας και θα μπορου σαν να εξηγη σουν την υ παρξη μιας συνε χειας στα προβλη ματα συμπεριφοράς. Η υπερκινητικο τητα, η ε λλειψη φο βου και ενσυναι σθησης συχνά αναδυ ονται ως συμπεριφορικε ς προδιαθε σεις οι οποι ες υπογραμμι ζουν αντικοινωνικε ς ψυχοπαθολογι ες ο πως η διαταραχη συμπεριφοράς. Βιολογικε ς θεωρι ες της προσωπικο τητας και της ψυχοπαθολογι ας αντιμετωπι ζουν αυτε ς τις διαστάσεις ως ε να κομμάτι βιολογικά βασισμε νο στα συστη ματα συμπεριφοράς. Για παράδειγμα, παρορμητικε ς συμπεριφορε ς προε ρχονται απο ε να υπερευαι σθητο συμπεριφορικο συ στημα δραστηριο τητας, ενω η ε λλειψη φο βου πηγάζει απο ε να αδυ ναμο ως προς την αναστολη συμπεριφορικο συ στημα. Οι ερευνητε ς συσχετι ζουν επι σης τη φυσιολογι α με τα προβλη ματα διαταραχω ν συμπεριφοράς στα αγο ρια. Για παράδειγμα, ο χαμηλο ς καρδιακο ς ρυθμο ς για τα αγο ρια στην εφηβει α ε χει συσχετιστει με μεταγενε στερη εγκληματικο τητα. Υπάρχει ο μως και ε νδειξη ο τι αυτο το ευ ρημα ισχυ ει και για κορι τσια με διαταραχη συμπεριφοράς. Η χαμηλη καρδιακη συχνο τητα αποτελει παράγοντα προ βλεψης για επιθετικη συμπεριφορά στην ηλικι α των 11 ετω ν. Κορι τσια με διαταραχη συμπεριφοράς συγκριτικά με ομάδες ελε γχου χωρι ς διαταραχη συμπεριφοράς ε χουν σημαντικά χαμηλο τερο καρδιακο ρυθμο. 13

14 Επι σης, η κυ ηση και οι επιπλοκε ς στον τοκετο ε χουν δει ξει ο τι σχετι ζονται με την ανάπτυξη προβλημάτων συμπεριφοράς στα παιδιά. Η χρη ση ουσιω ν απο τις μητε ρες σχετι ζεται με τη διαταραχη συμπεριφοράς. Τα ευρη ματα υποστηρι ζουν ο τι το υπερβολικο κάπνισμα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσυ νης σχετι ζεται με τριπλάσια αυ ξηση του κινδυ νου για εκδη λωση ΔΣ στα αγο ρια. Το ι διο ευ ρημα ισχυ ει και για τα κορι τσια, ενω σε αυτη την περι πτωση υπάρχει επιπρο σθετα και η ε νδειξη ο τι το κάπνισμα στην εγκυμο συνη ει ναι δυνατο ν να εξηγει για τα κορι τσια την ε ναρξη του καπνι σματος στην εφηβει α. Πράγματι, η σχε ση μεταξυ της συνη θειας του καπνι σματος της μητε ρας κατά την εγκυμοσυ νη και τα προβλη ματα συμπεριφοράς παιδιω ν ηλικι ας 7 ετω ν ει ναι πιο ισχυρη για τα κορι τσια παρά για τα αγο ρια (Keenan, Loeber and Green, 1999). Έρευνες σε διδυ μους καταδεικνυ ουν τη συμβολη της γενετικη ς στα προβλη ματα συμπεριφοράς και για τα δυ ο φυ λα, αν και οι εκτιμη σεις της γενετικη ς ποικι λλουν, ανεξάρτητα απο το κοινο περιβάλλον, ο πως άλλωστε και το με γεθος των διαφορω ν των δυ ο φυ λων στην κληρονομικο τητα. Οι διαφορε ς μεταξυ των δυ ο φυ λων ως προς την επιθετικο τητα ο πως παρατηρει ται στα ζω α και τους ανθρω πους, ε χουν δω σει σημαντικε ς πληροφορι ες ο σον αφορά στο ρο λο των ορμονω ν που διαφοροποιου ν το ανδρικο απο το γυναικει ο φυ λο. Το κυ ριο ανδρογο νο, η τεστοστερο νη, συνδε εται συχνά με την επιθετικο τητα και την κυριαρχικη συμπεριφορά του ανδρικου φυ λου. Παρο λο που η ε ρευνα για το γυναικει ο φυ λο ει ναι περιορισμε νη, υπάρχουν στοιχει α που συνδε ουν τα ανδρογο να των επινεφριδι ων με την επιθετικο τητα. Γενικά, εντοπι ζονται περισσο τερα προβλη ματα συμπεριφοράς στα αγο ρια παρά στα κορι τσια και περιστασιακε ς διαφορε ς μεταξυ των δυ ο φυ λων σε βιολογικε ς διεργασι ες σχετι ζονται με τα προβλη ματα συμπεριφοράς. Σε κάθε φυ λο, βιολογικοι παράγοντες και προβλη ματα συμπεριφοράς δει χνουν συχνά ο μοιες συνδε σεις (Zahn-Waxler, Shirtcliff, and Marceau, 2008). 14

15 Αντιξοο τητες στην παιδικη ηλικι α ε χουν εμπλακει στην ανάπτυξη αντικοινωνικω ν συμπεριφορω ν το σο στα αγο ρια ο σο και στα κορι τσια. Τα παραδει γματα περιλαμβάνουν χαμηλο κοινωνικο - οικονομικο επι πεδο, κακοποι ηση, συγκρου σεις με σα στην οικο γενεια, αλκοολισμο ς του γονε α και ψυχικη νο σος ο πως κατάθλιψη και διαταραχε ς αντικοινωνικη ς προσωπικο τητας. Η ε λλειψη τρυφερο τητας απο με ρους των γονε ων, η φτωχη επι βλεψη και η υπερβολικά σκληρη τιμωρι α η η υπερβολικη ανεκτικο τητα, συμβάλλουν στην αντικοινωνικη συμπεριφορά των παιδιω ν. Όπως οι βιολογικοι παράγοντες, ε τσι και οι αντιξοο τητες της παιδικη ς ηλικι ας εμφανι ζονται να λειτορυγου ν ο μοια και για τα δυ ο φυ λα. Εντου τοις, διάφορες διαχρονικε ς μελε τες καταδεικνυ ουν τις αλληλεπιδράσεις μεταξυ των αντιξοοτη των και του φυ λου. Βε βαια, πολλε ς αλληλεπιδράσεις δεν ανιχνευ ονται, επειδη συχνά το φυ λο ελε γχεται στη στατιστικη ανάλυση, ενω ακο μα πολλε ς μελε τες μικρη ς ισχυ ος (για παράδειγμα, ανεπαρκε ς με γεθος δει γματος), αδυνατου ν να εντοπι σουν τις υπάρχουσες διαφορε ς (Zahn-Waxler, Shirtcliff, and Marceau, 2008). Ένας άλλος παράγοντας κινδυ νου αφορά στο βαθμο στον οποι ο το παιδι αντιλαμβάνεται την αξι α του. Το επι πεδο της αντιλαμβανο μενης κοινωνικη ς υποστη ριξης αλλά και της απο ρριψης απο τους γονει ς και τους συνομηλι κους φαι νεται ο τι συνδε εται με την αυτο - εκτι μηση του εφη βου. Έρευνες οι οποι ες συσχε τισαν την απο ρριψη απο τους συνομιλη κους και τους γονει ς, με την αυτο εκτι μηση και τα προβλη ματα συμπεριφοράς, ανε φεραν ο τι η απο ρριψη απο τους συνομηλι κους και τους γονει ς αποτε λεσαν προ δρομο των επιθετικω ν και εγκληματικω ν προβλημάτων συμπεριφοράς, ενω η χαμηλη αυτο - εκτι μηση συνδεο ταν ε μμεσα, με σα απο μι α μεγαλυ τερη πιθανο τητα απο ρριψης απο τους άλλους με προβλη ματα συμπεριφοράς στην παιδικη ηλικι α. Η ποιο τητα των σχε σεων με τους συνομηλι κους συχνά συσχετι ζεται με την προβληματικη συμπεριφορά στα παιδιά. Συγκεκριμε να, η αστάθεια στις σχε σεις εμπλε κεται στην αιτιολογι α για την επιθετικη συμπεριφορά. Παιδιά τα οποι α ει ναι ανι κανα να διαμορφω σουν σχε σεις με συνομηλι κους, δεν διατρε χουν απλω ς τον κι νδυνο να εκδηλω σουν στο με λλον επιθετικη συμπεριφορά, αλλά ει ναι επι σης πιθανο να συναναστρε φονται με άτομα που εκδηλω νουν αποκλι νουσα συμπεριφορά (Barnown, Lucht, and Freyberger, 2005). Η υπερκινητικο τητα αποτελει ε ναν ακο μη παράγοντα κινδυ νου, αν και η θετικη λειτουργι α της οικογε νειας φαι νεται να μετριάζει αυτο ν τον παράγοντα. Η διαταραχη ελλειμματικη ς προσοχη ς και υπερκινητικο τητας δει χνει να εμπλε κεται περισσο τερο στην ε ναρξη της ΔΣ παρά στη διατη ρηση της. Η ΔΕΠΥ φαι νεται να συμβάλλει στη γρη γορη εξε λιξη της ΔΣ των παιδιω ν. 15

16 Επι σης, μερικοι ερευνητε ς υποθε τουν ο τι η χαμηλη νοητικη ικανο τητα ειδικά η λεκτικη και οι χαμηλε ς ακαδημαϊκε ς επιδο σεις αποτελου ν παράγοντες κινδυ νου για την ανάπτυξη προβλημάτων συμπεριφοράς. Ει ναι πιθανο ο τι αυτά τα ελλει μματα αλληλεπιδρου ν με την εσωτερι κευση των κοινωνικω ν κανο νων απο το παιδι. Μια άλλη πιθανο τητα ει ναι ο τι τα νοητικά και ακαδημαϊκά ελλει μματα επιδρου ν στην πρω ιμη σχολικη αποτυχι α η οποι α με τη σειρά της ε χει αρνητικε ς επιπτω σεις στις ψυχολογικε ς διεργασι ες του παιδιου. Αυτο μπορει να ισχυ ει ιδι ως για τα κορι τσια τα οποι α κατά με σο ο ρο αποδι δουν καλυ τερα ακαδημαϊκά, σε σχε ση με τα αγο ρια στα πρω τα χρο νια του σχολει ου. Έρευνα που χρησιμοποι ησε σχετικη δοκιμασι α, ε δειξε ο τι η βαθμολογι α στο λεξιλο γιο συσχετι στηκε αρνητικά με προβλη ματα συμπεριφοράς των κοριτσιω ν, αλλά ο χι των αγοριω ν. Αντι θετα, αποτελε σματα μιας άλλης ε ρευνας ε δειξαν ο τι η ικανο τητα ανάγνωσης στην ηλικι α των 15 ετω ν συσχετι στηκε σημαντικά με διαταραχη συμπεριφοράς στα αγο ρια, αλλά δεν ι σχυσε το ι διο και για τα κορι τσια. Συνεπω ς, η αλληλεπι δραση μεταξυ της ηλικι ας και του φυ λου στην επι δραση της χαμηλη ς νοημοσυ νης και της πρω ιμης σχολικη ς αποτυχι ας στην ανάπτυξη της ΔΣ, χρειάζεται περαιτε ρω διερευ νηση (Keenan, Loeber and Green, 1999). Η διαταραχη συμπεριφοράς σχετι ζεται και με μειονεκτου σες περιοχε ς ο σον αφορά στα επι πεδα εγκληματικο τητας και τις συνθη κες διαβι ωσης. Η επιδημιολογι α σοβαρη ς επιθετικο τητας απο το γυναικει ο φυ λο ποικι λλει σε μεγάλο βαθμο ανάλογα με τη γειτονιά. Για παράδειγμα, το 66% ε φηβων κοριτσιω ν που τη διαβι ωση τους ε χουν αναλάβει προγράμματα στε γασης, ανε φερε ο τι λο γω θυμου ε χει επιτεθει σε κάποιον, ενω το 31% μεταφε ρει ο πλο, το 15% ε χει εμπλακει σε συ γκρουση με συμμορι α και το 17% ε χει επιτεθει χρησιμοποιω ντας ο πλο με στο χο το σοβαρο τραυματισμο η το θάνατο του άλλου. Αυτο το οποι ο ει ναι λι γοτερο ξεκάθαρο ει ναι οι μηχανισμοι κάτω απο τους οποι ους οι επιρροε ς της γειτονιάς μετατρε πονται σε εγκληματικο τητα, ειδικο τερα στα κορι τσια. Οι επιρροε ς ει ναι ενδεχομε νως πιο συ νθετες απο τη συμμετοχη σε μια συμμορι α, γεγονο ς το οποι ο δι νει εξη γηση μο νο για τη μειοψηφι α των κοριτσιω ν. Μι α πιθανο τητα ει ναι ο τι η συνεργασι α με τις συμμορι ες των αγοριω ν οδηγει σε υψηλο τερα ποσοστά επιθετικο τητας και χρη σης ο πλων απο τα κορι τσια (Keenan, Loeber and Green, 1999). 16

17 Μια περι ληψη μερικω ν απο των πιο συνηθισμε νων παραγο ντων κινδυ νου παρουσιάζονται στον πι νακα 2. Αυτη η λι στα καταδεικνυ ει το μεγάλο αριθμο αλλά και την ποικιλι α των παραγο ντων που σχετι ζονται με τη διαταραχη συμπεριφοράς. Περιλαμβάνει χαρακτηριστικά του παιδιου ο πως βιολογικε ς ανωμαλι ες, δυσπροσαρμοστικά χαρακτηριστικά προσωπικο τητας, γνωστικά ελλει μματα, καθω ς επι σης και παράγοντες που περιλαμβάνουν το κοινωνικο πλαι σιο του παιδιου, ο πως ανεπαρκη ς ανατροφη, χαμηλο επι πεδο σχολει ου, απο ρριψη απο τους συνομηλι κους (Frick, 2004). Η εστι αση σε ε να μοναδικο παράγοντα δεν ει ναι δυνατο να εξηγη σει επαρκω ς την ανάπτυξη της ΔΣ. Επομε νως, οι θεωρι ες που αποδι δουν τα αι τια χρειάζεται κατά κάποιο τρο πο να ενσωματω νουν πολλαπλου ς παράγοντες στην προσπάθεια να εξηγη σουν αυτη τη διαταραχη. Παράγοντες προδιάθεσης Νευροχημικε ς ανωμαλι ες Αυτο νομη παρατυπι α Επιπλοκε ς κατά τον τοκετο Παρορμητικο τητα Ροπη προς επικι νδυνες δραστηριο τητες Συμπεριφορά εστιασμε νη στην ανταμοιβη Χαμηλη λεκτικη νοημοσυ νη Χαμηλε ς ακαδημαϊκε ς επιδο σεις Περιβαλλοντικοι παράγοντες Προγεννητικη ε κθεση σε τοξι νες Φτωχη ποιο τητα φροντι δας Γονεϊκη ψυχοπαθολογι α Οικογενειακη συ γκρουση Ανεπαρκη ς γονεϊκη επι βλεψη και πειθαρχι α Έλλειψη γονεϊκη ς εμπλοκη ς και παραμε ληση Απο ρριψη συνομηλι κων Εξαθλιωμε νες συνθη κες διαβι ωσης Ελλει μματα στην επεξεργασι α κοινωνικω ν πληροφοριω ν Έκθεση στη βι α Πίνακας 2: Περίληψη των σημαντικότερων παραγόντων κινδύνου που σχετίζονται με τη διαταραχή συμπεριφοράς (Frick, 2004) 17

18 Η σημαντικο τητα της αξιολο γησης πολλαπλω ν παραγο ντων οι οποι οι ενδε χεται να εμπλε κονται στην ανάπτυξη της ΔΣ ε χει σημαντικε ς επιπτω σεις ως προς την προσφορά βοη θειας σε παιδιά, με αυτη τη διαταραχη. Συγκεκριμε να, ει ναι απι θανο να φε ρει επιτυχημε να αποτελε σματα σε μεγάλο αριθμο παιδιω ν μι α παρε μβαση η οποι α στοχευ ει σε ε να μο νο παράγοντα, γεγονο ς το οποι ο ε χει υποστηριχθει απο ε να αρκετά εκτεταμε νο κομμάτι της επεξεργασι ας των ερευνητικω ν αποτελεσμάτων. Αυτο σημαι νει ο τι ε νας αριθμο ς προ σφατων ανασκοπη σεων για την επεξεργασι α των ευρημάτων ε χει τεκμηριω σει διάφορους τυ πους παρε μβασης οι οποι οι ε χουν αποδειχθει πετυχημε νοι ως προς τον περιορισμο προβλημάτων συμπεριφοράς σε ελεγχο μενες ως προς την ε κβαση των αποτελεσμάτων μελε τες. Εντου τοις, αυτά τα προγράμματα ε χουν περιορι σει την επιτυχι α της θεραπει ας για μεγαλυ τερα παιδιά με πιο σοβαρά προβλη ματα συμπεριφοράς και αυτο συμβαι νει πιθανο ν λο γω της εστι ασης μο νο σε ε να παράγοντα κινδυ νου (Frick, 2004). 1.4 Χαρακτηριστικά οικογενειω ν των παιδιω ν με διαταραχε ς συμπεριφοράς Η οικογε νεια αποτελει ι σως το πιο σημαντικο περιβάλλον στην κοινωνικη ζωη του παιδιου που διαδραματι ζει καθοριστικο ρο λο στη διαμο ρφωση της συμπεριφοράς του. Ορισμε νες οικογε νειες-αν και δεν το αντιλαμβάνονταιουσιαστικά εκπαιδευ ουν τα παιδιά ω στε να αντιμετωπι ζουν την εξουσι α με εχθρο τητα. Κεντρικη ς σημασι ας στη συνε χεια των γεγονο των που ενισχυ ουν την επιθετικο τητα ει ναι η μη συνεπη ς γονεϊκη επι βλεψη των παιδιω ν, η χρη ση σκληρη ς τιμωρι ας, η αποτυχι α οριοθε τησης, η αμε λεια στην ανταμοιβη της θετικη ς κοινωνικη ς συμπεριφοράς και η αλληλεπι δραση γονε α- παιδιου που χαρακτηρι ζεται απο καταπι εση. Όταν ε να αντιδραστικο παιδι εμπλε κεται σε μια επιθετικη συμπεριφορά, οι περισσο τεροι γονει ς θα παρε μβουν. Εντου τοις, οι ε ρευνες δει χνουν ο τι μερικοι γονει ς δεν παρεμβαι νουν με συνε πεια, ενω ο ταν αυτο συμβαι νει, πραγματοποιει ται με υπερβολικη δυ ναμη και δυσάρεστες επιπτω σεις για το παιδι. Φωνάζουν, απειλου ν, σπρω χνουν, τραβου ν με δυ ναμη και χτυπου ν προκειμε νου να το εξαναγκάσουν προς συμμο ρφωση (Fraser, 1996). 18

19 Παρο λο που οι οικογε νειες που εφαρμο ζουν αυτο ν τον καταπιεστικο τρο πο ανατροφη ς συχνά ε χουν πολλε ς δυνατο τητες, τα παιδιά σε αυτε ς τις οικογε νειες δε μαθαι νουν επαρκει ς δεξιο τητες επι λυσης προβλημάτων απο τους γονει ς τους. Έτσι, ο ταν ε ρχονται αντιμε τωπα με κάποια απαι τηση (για παράδειγμα «Κλει σε σε παρακαλω την τηλεο ραση»), ανταποκρι νονται μιμητικά φωνάζοντας, απειλω ντας, αρπάζοντας, κλαι γοντας, χτυπω ντας και γενικά με οποιαδη ποτε κλιμακωτη συμπεριφορά προκειμε νου να επιτευχθει ο επιθυμητο ς στο χος (για παράδειγμα, διατηρω ντας ανοιχτη την τηλεο ραση). Γονει ς με περισσο τερες δεξιο τητες, σε μι α τε τοια περι πτωση θα λάμβαναν αποφασιστικη και προληπτικη δράση (για παράδειγμα, τη στε ρηση ενο ς προνομι ου). Αλλά οι γονει ς που εφαρμο ζουν ε να πολυ αυστηρο τρο πο τιμωρι ας και που μπορει να καταβάλλονται απο περιβαλλοντικου ς στρεσογο νους παράγοντες ο πως το χαμηλο βιοτικο επι πεδο, ενδεχομε νως να ε χουν φθαρει στην προσπάθεια τους να αντεπεξε λθουν εργαζο μενοι σε διαφορετικε ς δουλειε ς η ε χουν καταστει ανι κανοι λο γω της χρη σης ψυχοδραστικω ν ουσιω ν. Αυτο ε χει ως αποτε λεσμα να αποσυ ρονται, να δι νουν στο παιδι μια ουδε τερη απάντηση η να χορηγου ν παθητικά τη συγκατάθεση τους. Αυτο φαι νεται να ει ναι ε να κοινο γονεϊκο προ τυπο σε οικογε νειες στις οποι ες τα παιδιά ει ναι επιθετικά: Όταν τα παιδιά δεν ανταποκρι νονται με δυσανάλογη δυ ναμη οι γονει ς συναινου ν. Επειδη ο εξαναγκασμο ς εμπνε εται και η ανοχη συχνά ακολουθει τις διαμαρτυρι ες του παιδιου (για παράδειγμα, «δεν θα κλει σω την τηλεο ραση! Δεν μπορει ς να με αναγκάσεις!»), τα παιδιά μαθαι νουν ο τι η επιθετικο τητα αποδι δει, γεγονο ς το οποι ο ε χει κοινωνικη και μερικε ς φορε ς ειδικη χρησιμο τητα. Η γονεϊκη ανοχη ανταμει βει την επιθετικη αντι δραση του παιδιου και αυξάνει τις πιθανο τητες να χρησιμοποιη σει το παιδι ο μοιες στρατηγικε ς σε επο μενες αλληλεπιδράσεις. Αντιδρω ντας στο αι τημα του γονε α με επιθετικο τητα η οποι α ει ναι εμπνευσμε νη απο τον τρο πο με τον οποι ο ο γονε ας αντιμετωπι ζει την επι λυση προβλημάτων, το παιδι διαφευ γει της τιμωρι ας, ελε γχει την κοινωνικη ανταλλαγη και συνεχι ζει την επιθυμητη συμπεριφορά. Εν ολι γοις, η επιθετικη συμπεριφορά μετατρε πεται σε ανταμοιβη για τα παιδιά σε οικογε νειες στις οποι ες οι γονει ς εφαρμο ζουν ε να συνδυασμο καταναγκασμου και ανοχη ς για τη διαχει ριση του παιδιου. Για παιδιά τα οποι α διατρε χουν υψηλο κι νδυνο σε βιολογικο επι πεδο η ει ναι ασυνη θιστα προκλητικά ως αποτε λεσμα ελλειμματικη ς προσοχη ς η άλλων διαταραχω ν, αυτο το προ τυπο αλληλεπι δρασης γονε α-παιδιου μπορει να μεγεθυ νει τα προβλη ματα συμπεριφοράς (Fraser, 1996), βλ. σχη μα 1. 19

20 Σχήμα 1. Πως η αλληλεπίδραση γονέα-παιδιού συμβάλλει στην εκμάθηση της επιθετικής συμπεριφοράς από τα παιδιά. Χωρι ς παρε μβαση, αυτο το προ τυπο θεωρει ται ο τι θα γενικευθει απο μια αση μαντη αντι δραση, σε αυξανο μενα σοβαρη μη- συμμο ρφωση και επιθετικη συμπεριφορά. Επιπλε ον, μπορει να επεκταθει και στο σχολει ο, ο που το τε γι νεται κομμάτι της κοινωνικη ς του συναλλαγη ς με συνομηλι κους και δασκάλους. Απο αυτη την οπτικη, οι γονει ς ακου σια εκπαιδευ ουν τα παιδιά τους να χρησιμοποιου ν την επιθετικο τητα για να επιτυ χουν τους στο χους τους. Παρο λο που δεν συνειδητοποιου ν τι κάνουν και παρο λο που ταλαιπωρου νται αρκετά απο την επιδει νωση της αποκλι νουσας συμπεριφοράς, προετοιμάζουν το παιδι να αντιδράσει με επιθετικο τητα απε ναντι στην εξουσι α. Αυτο δι νει σε πολλά νε α παιδιά το ε ναυσμα για την υιοθε τηση ενο ς επιθετικου, συγκρουσιακου και πιθανά βι αιου προσωπικου υ φους (Fraser, 1996). 20

21 Μια εκτεταμε νη βιβλιογραφικη ανασκο πηση σε μη κλινικά δει γματα επιβεβαιω νει τις σχε σεις μεταξυ της πολυ αυστηρη ς τιμωρι ας και της επιθετικο τητας στην παιδικη ηλικι α. Καθι σταται σαφε ς επι σης ο τι η καταπιεστικη συμπεριφορά των γονε ων ει ναι κομμάτι της ευρυ τερης στάσης τους, στην οποι α οι θετικε ς τεχνικε ς της παρακι νησης και της καθοδη γησης δεν χρησιμοποιου νται. Για παράδειγμα, σε μι α μετά- ανάλυση 47 ερευνω ν μελετη θηκε η σχε ση των πε ντε πιο σημαντικω ν μεταβλητω ν γονεϊκου ελε γχου με την εξωτερικευμε νη (βλ. Πι νακα 3) συμπεριφορά του παιδιου (θυμο ς, μη συμμο ρφωση, ξεσπάσματα), συμπεριλαμβανομε νων του επαι νου για την επιθυμητη συμπεριφορά (ε γκριση), της παρακολου θησης και της κατευ θυνσης γυ ρω απο την επιθυμητη συμπεριφορά (καθοδη γηση), της χρη σης θετικω ν κινη τρων (συνθη κες παρακι νησης), της χορη γησης προτάσεων και εναλλακτικω ν (χωρι ς εξαναγκασμο ) και άμεση ανταπο κριση στη συμπεριφορά του παιδιου (συγχρονισμο ς). Αυτε ς οι τεχνικε ς γονεϊκου ελε γχου συσχετι στηκαν σημαντικά με την εξωτερικευμε νη συμπεριφορά, βασι στηκαν σε ε ναν ευρυ παράγοντα αποδοχη ς- απο ρριψης και η ταν κομμάτι ενο ς μεγαλυ τερου προτυ που στοργη ς και ανταπο κρισης η του αρνητικου πο λου της Πίνακας 1 Εξωτερικευόμενες Συμπεριφορές Παραβιάζει τα δικαιω ματα των άλλων Παραβιάζει κοινωνικε ς συμβάσεις η κανο νες Εκδηλω νει εκρη ξεις οργη ς Κλε βει; Προξενει φθορε ς σε ξε νη ιδιοκτησι α Ει ναι εχθρικο ς η συγκρουσιακο ς, λογοφε ρνει Αγνοει τις παραινε σεις των εκπαιδευτικω ν Απειλει Προκαλει ανθρω πους και ζω α Εκδηλω νει εμμονε ς και ιδεοληψι ες Χρησιμοποιει άσεμνες η χυδαι ες χειρονομι ες η γλω σσα Παρουσιάζει υπερκινητικο τητα 21

22 απο ρριψης και της καταπι εσης. Αυτά τα αποτελε σματα τοποθετου ν τις καταπιεστικε ς γονεϊκε ς πρακτικε ς σε ε να μεγαλυ τερο πλαι σιο απο ρριψης της γονεϊκη ς συμπεριφοράς που χαρακτηρι ζεται απο την απουσι α της ε γκρισης, του σεβασμου στην αυτονομι α και της συνε πειας της γονεϊκη ς απο κρισης. Επιπλε ον, σε ε ρευνα που διεξη χθη, τα επιθετικά αγο ρια στη με ση παιδικη ηλικι α εκδη λωσαν προκαταλη ψεις απε ναντι στην απο δοση εχθρικω ν προθε σεων συνομηλι κων σε ασαφει ς ως προς την προ κληση καταστάσεις. Εξετάζοντας συσχετισμου ς αυτω ν των προκαταλη ψεων με σα στην οικογε νεια, βρε θηκε ο τι οι μητε ρες επιθετικω ν αγοριω ν κάνουν περισσο τερες αποδο σεις εχθρικη ς προ θεσης ο σον αφορά στην εχθρικη συμπεριφορά του παιδιου. Οι μητε ρες επιθετικω ν αγοριω ν απο δωσαν την κακη συμπεριφορά του παιδιου περισσο τερο στις αρνητικε ς διαστάσεις της προσωπικο τητας του, αποδι δοντας μεγαλυ τερη ευθυ νη για την κακη συμπεριφορά στο ι διο το παιδι, ενω αισθάνονταν ο τι θα απογοητευ ονταν περισσο τερο απο την κακη συμπεριφορά του και ενε κριναν πιο δυναμικου ς τρο πους τιμωρι ας. Ο εξαναγκασμο ς που χαρακτηρι ζει τη σχε ση γονε α - παιδιου ενσωματω νεται σε ε να μεγαλυ τερο πλαι σιο απο ρριψης απο με ρους των γονε ων, και αυτη η γονεϊκη στάση περιλαμβάνει ε ναν ιδιαι τερο τρο πο αντι ληψης και επεξεργασι ας της πληροφορι ας που πιθανά μεταδι δεται απο το γονε α στο παιδι (Ruth, 1996). Ένα άλλο ευ ρημα επι σης αποκάλυψε ο τι χαρακτηριστικά ο πως η καταπιεστικη συμπεριφορά των μητε ρων και η ε λλειψη στοργη ς, ει ναι ικανά να προβλε ψουν την αυξανο μενη επιθετικο τητα των αγοριω ν απο το νηπιαγωγει ο ε ως την τρι τη δημοτικου. Αντι θετα, αυτε ς οι ι διες συμπεριφορε ς απο τη μητε ρα προε βλεψαν μει ωση της επιθετικο τητας για τα κορι τσια. Ομοι ως, ο θυμο ς των μητε ρων απε ναντι στα παιδιά τους κατά την προσχολικη ηλικι α, προε βλεψε συνεχο μενα προβλη ματα συμπεριφοράς στο δημοτικο για τα αγο ρια, αλλά μειωμε να προβλη ματα για τα κορι τσια. Ακο μα, οι διχο νοιες με σα στην οικογε νεια διαδραμάτισαν πιο σημαντικο ρο λο στα προβλη ματα συμπεριφοράς των κοριτσιω ν απ ο τι των αγοριω ν. Ακο μα, τα στρεσογο να γεγονο τα ζωη ς και η περιορισμε νη στη ριξη απο την οικογε νεια αποτελου ν κριτη ρια προ βλεψης για προβλη ματα συμπεριφοράς στην εφηβει α κυρι ως για τα κορι τσια, παρά για τα αγο ρια (Zahn-Waxler, Shirtcliff, and Marceau, 2008). 22

23 Κορι τσια στην εφηβει α και γυναι κες εγκληματι ες που εκδηλω νουν αντικοινωνικη συμπεριφορά μπορει να προε ρχονται απο οικογε νειες οι οποι ες ει ναι πιο δυσλειτουργικε ς απ ο τι ει ναι αυτε ς απο τις οποι ες προε ρχονται αντικοινωνικά αγο ρια. Γενικά, κορι τσια τα οποι α ει ναι επιθετικά σε μεγάλο βαθμο, βιω νουν μεγαλυ τερες αντιξοο τητες με σα στην οικογε νεια σε σχε ση με τα αγο ρια. Συγκριτικά με τους άντρες, οι γυναι κες εγκληματι ες ει ναι περισσο τερο συ νηθες να προε ρχονται απο βι αιες οικογε νειες. Συχνά μάλιστα, οι σχε σεις που συνάπτουν με τους άνδρες ει ναι βι αιες, διαιωνι ζοντας ε τσι την οικογενειακη βι α, την παιδικη κακοποι ηση και την παραμε ληση (Zahn-Waxler, Shirtcliff, and Marceau, 2008). Ένα άλλο πεδι ο στο οποι ο εστιάζεται το ενδιαφε ρον, ει ναι η κατανάλωση αλκοο λ απο το γονε α. Πολλε ς ε ρευνες ε χουν δει ξει ο τι ε φηβοι οι οποι οι ε χουν ανατραφει απο ε ναν τουλάχιστον αλκοολικο γονε α, σημειω νουν υψηλο τερη βαθμολογι α στις μετρη σεις της επιθετικο τητας και της εγκληματικο τητας. Η υψηλη συννοσηρο τητα της ΔΣ με τους αλκοολικου ς πατε ρες φαι νεται να ει ναι μια μεταβλητη η οποι α μεσολαβει ανάμεσα στην προβληματικη κατανάλωση αλκοο λ και την ανάπτυξη προβλημάτων συμπεριφοράς ανάμεσα στα παιδιά αλκοολικω ν. Πιθανο ν, η συ νδεση μεταξυ των προβλημάτων συμπεριφοράς στην παιδικη ηλικι α και της διαταραχη ς αντικοινωνικη ς προσωπικο τητας του γονε α, προκαλει ται τουλάχιστον εν με ρει με σα απο την αρνητικη άσκηση του γονεϊκου ρο λου (για παράδειγμα, απο ρριψη, σκληρη τιμωρι α, και ανατροφη των παιδιω ν με σα σε ε να καταπιεστικο περιβάλλον) απο γονει ς με αντικοινωνικη συμπεριφορά (Barnown, Lucht, and Freyberger, 2005). 1.5 Στάσεις και αντιδράσεις των εκπαιδευτικω ν απε ναντι στα προβλη ματα συμπεριφοράς Η ε ρευνα -εκτο ς απο το οικογενειακο περιβάλλον- ε χει αναλυ σει και τη σχε ση μεταξυ εκπαιδευτικω ν και μαθητω ν που αντιμετωπι ζουν προβλη ματα συμπεριφοράς, τονι ζοντας ο τι οι ε φηβοι με υψηλά επι πεδα προβλημάτων συμπεριφοράς βιω νουν περισσο τερες αρνητικε ς αλληλεπιδράσεις με τους εκπαιδευτικου ς, γεγονο ς το οποι ο οδηγει σε μι α προβληματικη σχε ση μαθητη εκπαιδευτικου. Κάθε εκπαιδευτικο ς ει ναι πιθανο να ε χει τουλάχιστον ε να τε τοιο παιδι στο τμη μα του. Επιπλε ον, οι αντιδράσεις των εκπαιδευτικω ν απε ναντι σε αυτου ς τους εφη βους ει ναι συνη θως η επιβολη τιμωρι ας και η ε λλειψη στοργη ς και ενθάρρυνσης. Πιο προ σφατες ε ρευνες σημειω νουν ο τι μι α θετικη σχε ση εκπαιδευτικου - μαθητη μειω νει τα επι πεδα της βι ας στην τάξη καθω ς επι σης και τα συμπτω ματα κατάθλιψης που μπορει να εκδηλω νονται στους μαθητε ς. 23

24 Παράγοντες που σχετι ζονται με το σχολει ο ο πως οι πρακτικε ς βαθμολο γησης του εκπαιδευτικου, δεξιο τητες για τη διαχει ριση της τάξης και τεχνικε ς διδασκαλι ας, ασκου ν σημαντικε ς επιρροε ς στο δε σιμο του παιδιου με το σχολει ο και στον ενδεχο μενο κι νδυνο ανάπτυξης επιθετικη ς συμπεριφοράς στην αρχη της εφηβει ας. Στο σχολει ο, οι πρακτικε ς διδασκαλι ας καθορι ζουν τις ευκαιρι ες των παιδιω ν για την επιτυχη αντιμετω πιση δραστηριοτη των και ολοκλη ρωση εργασιω ν. Οι εκπαιδευτικοι ορι ζουν κανο νες που καθοδηγου ν τις κοινωνικε ς αλληλεπιδράσεις των παιδιω ν μεταξυ τους και καθορι ζουν πω ς αποδι δονται οι ανταμοιβε ς στα ακαδημαϊκά επιτευ γματα, συμπεριλαμβανομε νων ανταμοιβω ν για επιτυχη συμμετοχη στη μελε τη, στις εργασι ες και τις ομαδικε ς δραστηριο τητες. Πρακτικε ς οι οποι ες προωθου ν την κοινωνικη ανάπτυξη, δημιουργου ν περισσο τερες ευκαιρι ες για επιτυχι α και παρε χουν αναγνω ριση σε μαθητε ς με ποικι λες ικανο τητες και διαφορετικη προε λευση. Πρακτικε ς οι οποι ες περιορι ζουν τις ευκαιρι ες και την αναγνω ριση σε ε να μικρο αριθμο μαθητω ν, δεν προωθου ν τη δε σμευση με τις καθημερινε ς δραστηριο τητες των μαθητω ν οι οποι οι δεν ανταμει βονται, και ενδεχομε νως αυτε ς οι πρακτικε ς να αποβου ν επιβλαβει ς για την κοινωνικη ανάπτυξη, ο πως ακριβω ς η ανατροφη με σα στο οικογενειακο περιβάλλον που χαρακτηρι ζεται απο καταπι εση. Η ε ρευνα δει χνει ο τι το περιβάλλον του σχολει ου και οι πρακτικε ς διδασκαλι ας σχετι ζονται σε σημαντικο βαθμο με τις προσδοκι ες του παιδιου ως προς την εκπαι δευση, τη δε σμευση προς το σχολει ο και τα ακαδημαϊκά επιτευ γματα και γενικά με τη συμπεριφορά του απε ναντι στο κοινωνικο συ νολο (Fraser, 1996). Στην τάξη, η επιθετικη συμπεριφορά φε ρει επι σης αρνητικά αποτελε σματα σε ο σους βρι σκονται στον περιβάλλοντα χω ρο, συμπεριλαμβανομε νων των ομηλι κων, των εκπαιδευτικω ν και των οικογενειακω ν μελω ν. Παιδιά με αυτά τα προβλη ματα συμπεριφοράς συμβάλλουν στο υψηλο ποσοστο παραπομπω ν πειθαρχι ας σε ετη σια βάση. Οι εκπαιδευτικοι συχνά καταναλω νουν πολυ τιμο χρο νο απο τη διδασκαλι α, εστιάζοντας στη διαχει ριση της τάξης, στην ασφάλεια και στις ανάγκες πειθαρχι ας, περιορι ζοντας ε τσι τις ευκαιρι ες μάθησης. Πολλοι εκπαιδευτικοι επι σης αναφε ρουν ο τι συχνά αισθάνονται απροετοι μαστοι ως προς τις απαιτη σεις αυτω ν των νε ων ανθρω πων, τονι ζοντας τις ελλει ψεις το σο στην ακαδημαϊκη τους εκπαι δευση, ο σο και στην ε λλειψη ευκαιριω ν εκπαι δευσης στα πλαι σια της υπηρεσι ας τους, πάνω σε μη ακαδημαϊκά θε ματα. Πράγματι, οι εκπαιδευτικοι αναφε ρουν ο τι οι δεξιο τητες για τη διαχει ριση της τάξης ει ναι μει ζονος σημασι ας γι αυτου ς και περι που το ε να τρι το αισθάνεται ο τι δεν ε χει λάβει επαρκη εκπαι δευση σε αυτο το πεδι ο. 24

25 Προβλη ματα πειθαρχι ας αναφε ρονται επι σης ως πρωταρχικη πηγη άγχους και επαγγελματικη ς εξουθε νωσης για τους περισσο τερους εκπαιδευτικου ς. Οι αλληλεπιδράσεις των εκπαιδευτικω ν με τους μαθητε ς επηρεάζεται αρνητικά απο το επι πεδο στρες που βιω νουν οι εκπαιδευτικοι, καθο τι εφαρμο ζουν πιο σκληρη τιμωρι α και αφιερω νουν λιγο τερο χρο νο εμπλεκο μενοι θετικά με τους μαθητε ς. Δεν αποτελει ε κπληξη το γεγονο ς ο τι η αυξανο μενη επαγγελματικη εξουθε νωση σχετι ζεται αρνητικά με υψηλη ς ποιο τητας πρακτικω ν διδασκαλι ας και πιο συγκεκριμε να με τη διαχει ριση της τάξης. Επομε νως, οι εκπαιδευτικοι με υψηλο τερα ποσοστά επαγγελματικη ς εξουθε νωσης εκδηλω νουν λιγο τερη ευελιξι α και αποδοχη σε σχε ση με ποικι λες ανάγκες των μαθητω ν αλλά και προβληματικε ς αλληλεπιδράσεις με το γενικο συ νολο των μαθητω ν. Η επαγγελματικη εξουθε νωση των εκπαιδευτικω ν σχετι ζεται επι σης με τις αντιλη ψεις των παιδιω ν για την πειθαρχι α και των προτιμω μενων πρακτικω ν διδασκαλι ας. Ακο μα, κυριαρχει η άποψη ο τι η προθυμι α του εκπαιδευτικου και η ικανο τητά του να συνεργαστει με δυ σκολους μαθητε ς ενδεχομε νως να εξαρτάται απο τις πεποιθη σεις τους ως προς την ικανο τητα του να επιφε ρουν αλλαγη. Πιο συγκεκριμε να, η αποτελεσματικο τητα των εκπαιδευτικω ν ορι ζεται ως ο βαθμο ς στον οποι ο ο ι διος ο εκπαιδευτικο ς πιστευ ει ο τι μπορει να επηρεάσει την απο δοση του μαθητη, ανεξάρτητα απο την παρουσι α παραγο ντων ο πως προβλη ματα συμπεριφοράς η ε λλειψη κινη τρου απο τους μαθητε ς. Η αποτελεσματικο τητα του εκπαιδευτικου σχετι ζεται με ε να πλη θος σημαντικω ν κοινωνικω ν και επαγγελματικω ν παραγο ντων για τον εκπαιδευτικο, καθω ς επι σης και με ε να ευ ρος ακαδημαϊκω ν συνεπειω ν για τους μαθητε ς. Υψηλο τερη αποτελεσματικο τητα του εκπαιδευτικου σχετι ζεται με μια μεγαλυ τερη πιθανο τητα ο τι θετικε ς, βοηθητικε ς στρατηγικε ς θα εφαρμοσθου ν για την αντιμετω πιση των προβλημάτων συμπεριφοράς του παιδιου. Σε ε ρευνες στις οποι ες παρουσιάστηκαν σε εκπαιδευτικου ς υποθετικε ς περιπτω σεις παιδιω ν με προβλη ματα συμπεριφοράς, η υψηλη αποτελεσματικο τητα σχετι στηκε με αυξανο μενες προσπάθειες για την απο δοση αυτω ν των προβλημάτων στον ι διο τον εκπαιδευτικο και ο χι σε κάποιον άλλο εξωτερικο παράγοντα. Επιπλε ον, άλλα ευρη ματα δει χνουν ο τι η αποτελεσματικο τητα ει ναι αντιστρο φως ανάλογη ως προς το άγχος, τη συναισθηματικη εξουθε νωση και την αρνητικη αντιμετω πιση των άλλων. Κάτω απο συνθηκε ς χαμηλη ς αποτελεσματικο τητας του εκπαιδευτικου, τα προβλη ματα συμπεριφοράς του παιδιου εμφανι ζονται ως μεγαλυ τερη πηγη άγχους που με τη σειρά της οδηγει σε περισσο τερες δράσεις αυστηρη ς πειθαρχι ας (Alvarez, 2007). 25

26 Ο πι νακας 3 παρουσιάζει συνοπτικά τους σημαντικο τερους παράγοντες που συμβάλλουν στην αλληλεπι δραση εκπαιδευτικω ν και παιδιω ν με προβλη ματα συμπεριφοράς. Παράγοντες που επηρεάζουν την αλληλεπι δραση μεταξυ εκπαιδευτικω ν και μαθητω ν με προβλη ματα συμπεριφοράς Δεξιο τητες για τη διαχει ριση της τάξης και γνω σεις τεχνικω ν διδασκαλι ας Συνεχη ς εκπαι δευση πάνω σε τεχνικε ς διδασκαλι ας Άγχος και επαγγελματικη εξουθε νωση Ευελιξι α και αποδοχη στις ποικι λλες ανάγκες των μαθητω ν Ικανο τητα για επιβολη αλλαγη ς Αποτελεσματικο τητα εκπαιδευτικου Πίνακας 3. 26

27 Όσον αφορά στις στρατηγικε ς του σχολει ου, η προσοχη των εκπαιδευτικω ν σε ορισμε νες περιπτω σεις προσανατολι ζεται στην ενδυνάμωση των δεξιοτη των του παιδιου για την εμπλοκη του στο σχολει ο και στα ακαδημαϊκά επιτευ γματα, την ενθάρρυνση για συμμετοχη σε σχολικε ς δραστηριο τητες, τη μει ωση των αδικαιολο γητων απουσιω ν και την ανάρμοστη συμπεριφορά στα πλαι σια του σχολει ου. Προκειμε νου το σχολει ο να μετατραπει σε ε να άριστο περιβάλλον για τα παιδιά, κρι νεται απαραι τητη απο τους εκπαιδευτικου ς η προαγωγη της συνεργασι ας οικογε νειας- σχολει ου με σω της παροχη ς βοη θειας στους γονει ς ο σον αφορά στην επιβράβευση των επιθυμητω ν συμπεριφορω ν των παιδιω ν και της παρουσι ασης των συνεπειω ν των διαταρακτικω ν συμπεριφορω ν. Έτσι, το παιδι που χρειάζεται ειδικη βοη θεια αξιολογει ται, ω στε να του χορηγηθει στη ριξη για τη μελε τη στο σπι τι, ενθάρρυνση για τη συμμετοχη σε ομαδικά αθλη ματα και δραστηριο τητες και γενικά, καθοδη γηση στις ε ξω- σχολικε ς δραστηριο τητες. 27