Η Ρετόντ της Κρήτης, έν γιπί τεσσάρων ιώνων Το 1900 έρχετι στην Κρήτη ένς ξεχωριστός άνθρωπος, προικισμένος με ευφυΐ κι γνώσεις: ο Giuseppe Gerola. Έρχετι ν κτγράψει τ ενετσιάνικ μνημεί. Σημειωτέον ότι η Κρήτη ήτν ημιυτόνομη εκείνη την εποχή, υπό την προστσί των τότε μεγάλων δυνάμεων, Αγγλίς, Ιτλίς, Γλλίς, Ρωσίς, με την «επιτήρηση-υποοήθηση» πό τη Γερμνί κι την Αυστρί. Στους Ιτλούς είχν νθέσει την ευθύνη κι την επίλεψη της τάξης στο νομό Χνίων. Γι το λόγο υτό υπάρχει έντονη προυσί του Ιτλικού Νυτικού στο λιμάνι της Σούδς, μζί με τους στόλους των άλλων μεγάλων δυνάμεων. Επικεφλής του ιτλικού στόλου υπήρξν οι νύρχοι Betollo κι Kanevaro. Ο ιτλικός στρτός διμένει στ Χνιά, στον ομώνυμο στρτών (σημερινό Πολεμικό Μουσείο). Βσίλης Ν. Κνιθάκης Μθημτικός Εάν κάποιος μς ρωτήσει τι σχέση έχει ο Λευκός Οίκος, η προεδρική κτοικί των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, με έν στάλο στις Κλάθενες, έν ορεινό χωριό του νομού Χνίων, που κούει στο όνομ Ρετόντ, σίγουρ θ το πάρουμε γι νέκδοτο. Η ιστορί της Ρετόντς της Κρήτης μοιάζει με πρμύθι κι κρύει μέσ της όλο το δράμ υτού του τόπου. Οι ιτλοί ξιωμτικοί μζί με μυροούνιους ξιωμτικούς εκπιδεύουν την κρητική χωροφυλκή (πολιτοφυλκή). Επισήμως, όλες οι ευρωπϊκές δυνάμεις είνι υπέρμχοι της ειρήνης. Πρσκηνικά, όμως, κθεμί επιδιώκει ν διώξει τις άλλες κι ν μείνει η μόνη προστάτιδ δύνμη στην Κρήτη. Ίσως εκείνη η περίοδος ν ήτν κι η κτλληλότερη ευκιρί γι ένν ιτλό ρχιολόγο, ν μελετήσει κι ν κτγρά ψει ό,τι είχε πομείνει όρθιο πό την ενετική κυριρχί στην Κρήτη. Τ ποτελέσμτ της έρευνς του Gerola ήτν σπουδί. Κτέγρψε, φωτογράφισε κι νέλυσε ως κι την τελευτί πέτρ που είχε χτιστεί την εποχή της Ενετοκρτίς κι σώθηκε. Πρά τ δικόσι πενήντ πέντε χρόνι τουρκικής κυριρχίς κι θηριωδίς, τ μνημεί που δισώ- γ 1. Η ίλ Ρετόντ στις Κλάθενες το 1900 (φωτογρφί του G. Gerola).. Η Villa Rotonda στη Βιτσέντσ της Ιτλίς. γ, δ. Ανπρστάσεις του Gerola γι την τελική μορφή του κτιρίου. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 111 75 δ
2,. Πρόσοψη κι κάτοψη της ίλς Ρετόντ στις Κλάθενες, πιθνόν πό τον Belli (φωτογρφίες πό το ιλίο της Κ. Φτούρου-Ησυχάκη). 76 θηκν ήτν πά ρ πολλά κι το έργο του Gerola ογκώδες κι μνημειώδες. Σήμερ κάθε σχετική νφορά των ρχιολόγων κι των ιστορικών ντρέχει στο τρίτομο έργο (Monumenti Veneti nell Isola di Creta), που μς άφησε κληρονομιά ο Gerola. Θεωρείτι υπόδειγμ του πώς πρέπει ν εργάζετι κι ν μελετά ένς ρχιολόγος που σέετι τη δουλειά του κι την ιστορί. Αυτός εντόπισε το κτίριο στις Κλάθενες. Πρόσεξε έν περίεργο κι περίτεχνο ρχιτεκτονικό σχέδιο κι επισήμνε ότι το κτίριο το άφησν ημιτελές οι κτσκευστές του λόγω της τουρκικής εισολής στ Χνιά στις 15 Ιουνίου του 1645. Το κτίριο, όπως νφέρει ο Gerola, νήκε σε κάποιον ευγενή φεουδάρχη Κρητοενετσιάνο της εποχής εκείνης. Στο κτίριο διέμεινν κτά κιρούς Τούρκοι, ργότερ Έλληνες, ενώ έν διάστημ χρησιμοποιήθηκε κι ως κέντρο των επνσττημένων Κρητικών. Σήμερ έν τμήμ του κτοικείτι. Το υπόλοιπο είνι ποθήκη. Το κτίριο φέθηκε στη φθορά του χρόνου κι των νθρώπων. Δεν έγινε κμί πρέμση πό τότε που εγκτλείφθηκε. Μόνο μερικές προσπάθειες φίρεσης ορισμένων δομικών υλικών (λίθων), πιθνόν προκειμένου ν χρησιμοποιηθούν γι άλλ κτίσμτ. Πρ όλ υτά, άντεξε στις επιθέσεις τόσο των νθρώπων, όσο κι των σεισμών, λόγω του σχεδίου κι της άψογης τεχνικής κτισίμτός του. Το 1972 δημοσιεύετι έν ιλίο-πργμτεί της Κάντως Φτούρου-Ησυχάκη με τον τίτλο Η Ρετόντ της Κρήτης. Στο ιλίο υτό γίνετι μι ξιοθύμστη κτγρφή κι μι εμριθής μελέτη του κτιρίου υτού που δισώθηκε. Η Φτούρου διπιστώνει ότι η κάτοψη του κτιρίου είνι ίδι με εκείνη που είχε σχεδιάσει ο διάσημος ρχιτέκτονς της Ανγέννησης Andrea Palladio γι το ησυχστήριο (diporto) του Paolo Almerico στη Βιτσέντσ, που όπως νφέρει ο ρχιτέκτονς κτίστηκε γι ν χρησιμεύσει ως ενδιίτημ νψυχής μετά την επιστροφή του στην πτρίδ ύστερ πό μι σπουδί κι δρστήρι εκκλησιστική στδιοδρομί. Στο σχεδισμό του κτιρίου υτού στη Βιτσέντσ, ο ρχιτέκτονς έλε υπόψη του τη συμμετρί των ομόκεντρων κύκλων, που ως σχήμ επικρτεί στη φύση, κι τον ουρνό κι το στυρό που ήτν σύμολο της χριστινικής πίστης κι ως σχήμ επικρτούσε στις εκκλησίες. Έλε υπόψη του κι τη θέση όπου θ έχτιζε την έπυλη, με θέ που έμοιζε ν ήτν στον πράδεισο. Ο Palladio ήτν ο τελευτίος μις σειράς μεγάλων ρχιτεκτόνων της Ανγέννησης. Η έπυλη της Βιτσέντσ, γνωστή κι ως Villa Rotonda, ολοκληρώθηκε το έτος 1553. Πολλοί πιστεύουν ότι η οικοδόμηση της έπυλης έγινε κτά τ έτη 1567-1568. Είνι έιο ότι όλ είχν τελειώσει το 1580, ότν πέθνε ο Palladio. Οι εκπονήσεις των ρχικών σχεδίων έγινν το έτος 1550-1551 κι το κλοκίρι του 1553 είχε ολοκληρωθεί ο κτώτερος όροφος. Το 1570 πργμτοποιείτι η έκδοση του ιλίου του Palladio, όπου γράφει γι τ σχέδι κι τη μελέτη της Villa Rotonda στη Βιτσέντσ. Το έργο υτό του Palladio έγινε κλσικό κι επηρέσε πολλούς μετγενέστερους ρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο. Στην Αγγλί ο τρόπος υτός ρχιτεκτονικού σχεδισμού ονομάστηκε «πλδινισμός». Αξιολογότερος θυμστής του έργου του Palladio υπήρξε ο τέως πρόεδρος κι θεμελιωτής των ΗΠΑ Thomas Jefferson, του οποίου το επάγγελμ ήτν ρχιτέκτων. Ο Jefferson σχεδίσε την κάτοψη κι την νωδομί του Λευκού Οίκου στην Ουάσιγκτον σύμφων με τ πρότυπ κι τη φιλοσοφί του έργου του Palladio. Τ πρώτ σχέδι τ προόριζε γι κτοικί του κυερνήτη της Βιρτζίνι κι τελικά επιλέχθηκν κι εφρμόστηκν στον Λευκό Οίκο. Υπάρχει επίσης η υποψί ότι ο Samuel Dobie, που το 1792-1793 υπέλε τ σχέδιά του γι την εκπόνηση μελέτης του Κπιτωλίου της Ουάσιγκτον, είχε εμπνευστεί πό τον Palladio κι πως στη συνέχει τ σχέδι υτά επηρέσν τοv Jefferson. Σημσί έχει ότι τ δύο μεγλοπρεπή κυερνητικά κτίρι των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, ο Λευκός Οίκος κι το Κπιτώλιο, έχουν ως άση τ ρχιτεκτονικά σχέδι του Palladio, τ οποί έχει ως άση κι η τπεινή Ρετόντ της Κρήτης στις Κλάθενες των Χνίων. Αλλά το ερώτημ είνι ποιος έφερε τ σχέδι του Palladio στην Κρήτη; Κι γιτί ν χτιστεί έν τέτοιο κτίριο σε έν ορεινό χωριό της Κρήτης μκριά πό τ μεγάλ στικά κέντρ; Στην ξιοθύμστη έρευνά της, η Φτούρου ξεκινά πό την υπόθεση ότι κάποιος ρχιτέκτονς του περίγυρου του Palladio θ ήτν ο σύνδεσμος μετξύ της ίλς Ροτόντ κι της ίλς Ρετόντ στις Κλάθενες. Στη συνέχει, τον εντοπίζει: επρόκειτο γι τον Onorio Belli. Ο Onorio Belli ήτν γιος του Elio Belli, γιτρού στο επάγγελμ. Κι πππούς του ήτν o Valerio Belli, ο οποίος είχε σχοληθεί με τη χρκτική πολύτιμων λίθων. Ο Onorio Belli διετέλεσε στην ρχή προσωπικός γιτρός του Γενικού Προλεπτή Alvise τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ
Antonio Grimani, κι στη συνέχει επίσημος κοινοτικός γιτρός των Χνίων. Πρέμεινε στην Κρήτη συνολικά δεκέξι χρόνι (1583-1599). Ο Onorio Belli εκτός πό γιτρός ήτν οτνολόγος, ρχιτέκτονς κι ρχιολόγος. Από τις σωζόμενες επιστολές του, μθίνουμε ότι είχε σχοληθεί κι με την νζήτηση ρχίων θεάτρων. Όποι ρήκε, τ εξερεύνησε με νσκφές. Είχε γράψει κι έν ιλίο σχετικά, το οποίο όμως έχει χθεί. Το 1579, ο Onorio Belli εξελέγη με τον Silla Palladio, γιο του ρχιτέκτον, μέλος της Accademia Olimpica της Βιτσέντσ. Γι την ίδρυση της προνφερόμενης Ακδημίς είχν πρωτοσττήσει ο ρχιτέκτονς Palladio κι ο πτέρς του Onorio Belli, o Elio Belli. Επίσης, θύττ εκτιμώμενος πό τov Palladio ήτν ο διάσημος μθημτικός κι γεωμέτρης Silvio Belli, θείος του Onorio Belli. Xρκτηριστικό του στενού δεσμού που υπήρχε μετξύ του Onorio Belli κι του ρχιτέκτον Palladio ήτν η ποπεράτωση πολλών ημιτελών κτισμάτων στη Βιτσέντσ, τ οποί νέλε ο Belli, πρότι τ είχε ξεκινήσει o Palladio κι δεν πρόλε ν τ τελειώσει, λόγω του θνάτου του. Αξιοσημείωτο είνι ότι έχει δισωθεί μι επιστολή του Onorio Belli του 1595 πό τ Χνιά, η οποί πευθύνετι στον Alfonso Ragona στη Βιτσέντσ κι του πρέχει στοιχεί κι περιγρφές γι τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την Κρήτη κι ειδικότερ τ Χνιά εκείνο το έτος. Δεν υπάρχει κμί ειωμένη πληροφορί γι το ποιος σχεδίσε τη Ρετόντ στις Κλάθενες. Ωστόσο, ο μόνος που θ μπορούσε ν έχει μελετήσει τ σχέδι του Palladio σε άθος εί νι ο Belli, λόγω της σχέσης του με τον ρχιτέκτον, λλά κι της υψηλής μόρφωσης κι κλλιέργειάς του, των γνώσεών του γι τη γεωγρφί του νομού Χνίων κι των ιδιιτεροτήτων του (όπως τη σεισμικότητ λλά κι τη στρτηγική σημσί της κάθε περιοχής). Δεν υπάρχει μφιολί ότι ο ιδιοκτήτης της Ρετόντς της Κρήτης ήτν άνθρωπος υψηλής ισθητικής κι κλλιέργεις. Διάλεξε τη θέση υτή, όπου θ έκτιζε, ώστε ν μοιάζει με ένν επίγειο πράδεισο, με μγευτική θέ προς όλ τ ουνά της Κρήτης κι τον πνέμορφο στρτηγικό κόλπο της Κισσάμου ν ξεδιπλώνετι στ πόδι του. Πρέπει ν νφερθεί μι σική διφορά μετξύ της έρευνς που έκνε ο Gerola κι εκείνης της Φτούρου. Κι οι δύο μελέτησν το κτίριο κι σχεδίσν την τελική του μορφή. Ο Gerola στο σχέδιό του κάνει μι νπράστση του ισογείου (του υπάρχοντος κτίσμτος), χωρίς ν νφέρει τίποτ γι το νώι (piano nobile). Επίσης, δεν συνδέει το κτίριο με τον Palladio, πιθνόν ν τον γνοούσε. Η Φτούρου πρτηρεί την κάτοψη, τη συγκρίνει με εκείνη του Palladio, λέπει ότι είνι σχεδόν ίδι, προσέχει τη σκάλ που υπάρχει στο ισόγειο κι κάνει μι μεγλοπρεπή κι άξι θυμσμού ν- γ δ 3-δ. Η θέ πό τη ίλ Ρετόντ στ τέσσερ σημεί του ορίζοντ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 111 77
4. Χάρτης της περιοχής Κισσάμου, όπου οι Ενετοί σημείωνν τ τοπωνύμι Callergi, Spiglia Callergi στ σημεί που ρίσκοντι οι σημερινές Κλάθενες, κι Gabalin (φέουδο ίσως των Γλάδων) πάνω στη σημερινή ίλ Τριιζάν. πράστση πρθέτοντς τ δύο σχέδι μζί, υτό της Ροτόντς κι εκείνο της Ρετόντς. Οι διφορές, όπως κι στην ονομσί, είνι ελάχιστες. Η νπράστση της Φτούρου περιλμάνει κι το νώι, που ήτν κι ο χώρος της κυρίς κτοικίς των Ενετών. Γι ν μην δικήσουμε τον Gerola, πρέπει ν λάουμε υπόψη κι την περίοδο κτά την οποί έκνε τις έρευνές του. Η πολιτική κτάστση τότε ήτν συγκεχυμένη. Ίσως οι επνστάτες ν μην τον άφησν ν κάνει τη δουλειά του όπως υτός θ επιθυμούσε. Η κάτοψη του κτιρίου της Ρετόντς της Κρήτης έχει σχήμ τετράγωνο. Έχει τέσσερις εισόδους, μί σε κάθε σημείο του ορίζοντ. Εσωτερικά, οι τέσσερις είσοδοι κτλήγουν σε μι τετράγωνη κεντρική ίθουσ. Η κεντρική ίθουσ μζί με τους διδρόμους των εισόδων σχημτίζουν ένν ελληνικό στυρό. Τόσο το εξωτερικό τετράγωνο που περιάλλει όλο το κτίσμ, όσο κι η κεντρική τετράγωνη ίθουσ, είνι εγγεγρμμέν σε δύο ομόκεντρους κύκλους. Γύρω πό την κεντρική μεγάλη ίθουσ, στις τέσσερις γωνίες του κτιρίου υπάρχουν τέσσερις άλλες ίθουσες σχήμτος ορθογώνιου πρλληλόγρμμου. Μετξύ των πρλληλόγρμμων ιθουσών κι των κύριων εισόδων, που μς οδηγούσν στην κεντρική ίθουσ, υπήρχν άλλες τέσσερις μικρότερες πρλληλόγρμμου σχήμτος ίθουσες. Οι μικρές υτές ίθουσες επικοινωνούσν τόσο με τις μεγάλες ίθουσες όσο κι με τις κύριες εισόδους. Σε κάθε μεγάλη ίθουσ υπήρχν δύο εξωτερικές κι δύο εσωτερικές είσοδοι, η εσωτερική είσοδος επικοινωνούσε με τη μικρή ίθουσ κι η άλλη είσοδος επικοινωνούσε με το διάδρομο της κύρις εισόδου. Σε κάθε μεγάλη ίθουσ υπήρχν τρί πράθυρ εξωτερικά κι έν πράθυρο εσωτερικό που έλεπε προς την κεντρική μεγάλη ίθουσ. Σε κάθε μικρή ίθουσ υπήρχν δύο πράθυρ, το έν εξωτερικό κι το άλλο εσωτερικό, που έλεπε προς τη μεγάλη κεντρική ίθουσ. Επίσης υπήρχν δύο πόρτες, η μί πόρτ προς την πρλληλόγρμμη μεγάλη ίθουσ κι άλλη προς την κύρι είσοδο. Σύμφων με το σχέδιο, όλες οι πρλληλόγρμμες ίθουσες θ κλύπτοντν πό λιθόκτιστες, ημικυλινδρικές οροφές, ενώ η κεντρική ίθουσ πό λιθοδομή στυροειδούς τύπου με λίθιν νεύρ, όπως στις εκκλησίες της Κρήτης. Σε κάθε κύρι είσοδο υπήρχε ένς πρόδομος, που στηριζότν σε τέσσερις κολόνες, με οροφή όπως εκείνης των πρλληλόγρμμων ιθουσών. Οι πρόδομοι, οι είσοδοι του κτιρίου, κθώς κι τ πράθυρ εί - χν ένν εντελώς νέο τύπο, κρητικού νγεννησικού ρυθμού, που τον συ - νντάμε μόνο στην Κρήτη, σε ίλες κι δημόσι κτίρι, όπως τη Λοτζί του Ηρκλείου, τη Λοτζί του Ρεθύμνου, τη ίλ Τρειζάν κι τη ίλ Ροδοπού. Μγευτική στη Ρετόντ της Κρήτης ήτν η θέ που είχε πό τις τέσσερις διφορετικές εισόδους του κτιρίου. Από ορρά έλεπε όλο τον κόλπο της Κισσάμου, τ δύο κρωτήρι, Σπάθ κι Γρμούσ, το φρούριο του Κστελιού, κι όλ τ χωριά της περιοχής. Ότν ο κιρός ήτν κλός, μπορούσες ν δεις κι τ Αντικύθηρ. Αντολικά κι δυτικά εκτείνοντν δύο κτπράσινες κοιλάδες, γεμάτες μπέλι κι ελιές, περιουσίες του φεουδάρχη ή των φεουδρχών της περιοχής. Μέσ στο πράσινο, σν άσπρες πιτσιλιές, ξεφύτρωνν πνέμορφ κι κτάλευκ τ σπίτι, πό τ διάσπρτ χωριά της περιοχής. Η θέ πό το νότο ήτν εντελώς διφορετική, με όλο τον ορεινό όγκο των χιονοσκέπστων Λευκών ορέων. Το έιο είνι ότι το μάτι ενός νθρώπου ποτέ δεν θ κουρζότν, γιτί σε κάθε σημείο του ορίζοντ πλωνότν μπροστά του μι διφορετική μγευτική εικόν. Επρόκειτο νμφισήτητ γι σπίτι νψυχής, όπως κριώς το είχε συλλάει ο Palladio. Δεν πρόλε όμως ο ιδιοκτήτης του σπιτιού ν δει τελειωμένο το έργο του, κι πολύ περισσότερο ν το χρεί. Τον πρόλν οι Τούρκοι με την εισολή τους στον κόλπο της Κισσάμου κι στο Κολυμπάρι στις 15 Ιουνίου του 1645. Στις 11 Αυγούστου του 1645, οι Τούρκοι κτλμάνουν τ Χνιά. Η οικοδόμηση του κτιρίου στμάτησε, το κτίσμ πρήκμσε, κτστράφηκε. Τους επόμενους δυόμισι ιώνες, κτοικήθηκε πό επιδρομείς. Αργότερ, ότν κι υτοί κτάλν το μχίρι των κρητικών επνσττών στο λιμό τους (που ζητούσν δικίωση ύστε ρ πό εφτά συνολικά ιώνες) έφυγν. Το κτίριο τότε κτοικήθηκε πό επνστάτες κι ύστερ πό φτωχούς γρότες. Οι νεότεροι κάτοικοί του δεν μπόρεσν ποτέ ν κτλάουν το μεγλείο, την ρχοντιά κι την ομορφιά, που έκρυν υτές οι πέτρες. Η φθορά της φύσης κι των νθρώπων συνεχίζετι σήμερ. 78 τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ
Πρμένει ίνιγμ γιτί ο σχολστικός Gerola, που κτέγρψε κι φωτογράφισε κθετί που είχε δισωθεί πό την περίοδο της Ενετοκρτίς, γνόησε έν ενετσιάνικο κτίριο, που ρίσκετι περίπου δικόσι μέτρ σε ευθεί γρμμή πό τη Ρετόντ. Αριστερά κι εφπτόμενο στον σημερινό σφλτοστρωμένο δρόμο με κτεύθυνση Τοπόλι Κλάθενες. Το κτίριο υτό διθέτει έν περίτεχνο θύρωμ, πάνω στο οποίο υπάρχει ένς κτεστρμμένος θυρεός, πράγμ που δεν μς επιτρέπει ν γνωρίζουμε τον ιδιοκτήτη του. Άξι προσοχής είνι η νγρφόμενη ημερομηνί στο θύρωμ υτό. Φίνοντι κθρά οι ριθμοί έν, έξι κι, τελευτίος, το μηδέν. Έχει κτστρφεί ο τρίτος κτά σειρά ριθμός που δηλώνει τις δεκάδες. Μέχρι σήμερ, οι μελετητές πίστευν ότι ο κτεστρμμένος ριθμός είνι το έν. Δηλδή ότι το θύρωμ νφέρει το έτος 1610. Δεν νφέρετι πουθενά το όνομ υτού που έκτισε το κάτω σπίτι κι τη Ρετόντ. Στην προσπάθειά μου ν ρω τον ιδιοκτήτη του σπιτιού με άση τον κτεστρμμένο θυρεό, τον φωτογράφισ πό διφορετικές γωνίες κι νέλυσ ψηφικά τις φωτογρφίες. Προς μεγάλη μου έκπληξη διπίστωσ κτ ρχάς ότι στη θέση του τρίτου κτά σειρά ψηφίου σώζετι μυδρά η πλάτη του ριθμού τρί. Άρ το θύρωμ κι κτά συνέπει το «κάτω» σπίτι κτίστηκε το 1630. Επιπλέον υπάρχει μρτυρί των κτοίκων του χωριού, ότι τ δύο σπίτι συνδέοντν με λιθόστρωτο δρόμο. Ο λιθόστρωτος δρόμος ποκλείετι ν έχει γίνει μετγενέστερ, λόγω του υψηλού κόστους κτσκευής, της πλήρους εγκτάλειψης που έτυχε το σπίτι στ μετέπειτ χρόνι λλά κι της μη νγκίς χρήσεως του δρόμου πό πολλούς νθρώπους. Προφνώς έγινε την περίοδο οικοδόμησης της Ρετόντς, γι ν εξυπηρετήσει τη μετφορά του μεγάλου όγκου οικοδομικών υλικών κι εργλείων που πιτούσε η νέγερση ενός τέτοιου κτιρίου. Η περίτεχνη κτσκευή, η εκλεπτυσμένη ισθητική, που δικρίνετι τόσο στο θύρωμ του κάτω σπιτιού όσο κι στη Ρετόντ, η μικρή πόστση των δικοσίων περίπου μέτρων που χωρίζει τ δύο σπίτι, η σχεδόν τυτόχρονη οικοδόμηση των δύο κτιρίων (το έν τελείωσε το 1630, το άλλο, η Ρετόντ, στμάτησε ίι τον Αύγουστο του 1645), μς οδηγούν σε έν συμπέρσμ-υπόθεση: ότι τ δύο σπίτι νήκν στον ίδιο ιδιοκτήτη, ή σε στενούς συγγενείς της ίδις οικογένεις. Το μεγάλο ερώτημ όμως είνι ποιος είνι ο ιδιοκτήτης του σπιτιού δίπλ στο δρόμο. Μελετώντς τις φωτογρφίες, κτέληξ σε μι πρώτη υπόθεση: ότι ο θυρεός νήκει στην οικογένει Κλλέργη. Η ψηφική εικόν όμως πρέχει περιορισμένη ξιοπιστί σε τέτοις ιστορικής σημσίς θέμτ. Από ενετσιάνικους χάρτες φίνετι κθρά ότι στη γύρω περιοχή του χωριού Κλάθενες υπήρχε έν χωριό που έφερε το όνομ του φεουδάρχη Κλλέργη. Κι κριώς δίπλ περίπου στην τοποθεσί του σημερινού χωριού Τοπόλι υπάρχει άλλη μι σχετική ονομσί, η σπηλιά του Κλλέργη. Σε σημερινούς χάρτες φίνετι όντως ότι στην περιοχή υπάρχουν δύο σπηλιές. Η μί πό τις δύο, του Κλλέργη, έχει εξερευνηθεί πό σπηλιολόγους κι είνι έν ξιόλογο μεγάλο σπήλιο, στην είσοδο του οποίου είνι κτισμένος ένς πλιός νός της Αγίς Σοφίς. Χρονολογείτι πό την περίοδο της Ενετοκρτίς. Το σπήλιο υτό είνι ρχιολογικού κι ιστορικού ενδιφέροντος. Το ύψος του σπηλίου είνι 20 μ. κι η διάμετρός του 70 μ. Βρίσκετι σε υψόμετρο 285 μ., φωτίζετι πό το φως της ημέρς, κι έχει μεγλοπρεπείς στλγμίτες κι στήλες σε διάφορους πίθνους σχημτισμούς. Μέσ στο σπήλιο έχουν ρεθεί θρύ σμτ γγείων πό τη νεολιθική ως κι τη ρωμϊκή περίοδο. γ 5,. Το κεντρικό θύρωμ κι το κτεστρμμένο οικόσημο (άγνωστου έως σήμερ φεουδάρχη) σε σπίτι του χωριού Κλάθενες. γ. Το πρώτο στάδιο ψηφικής επεξεργσίς του οικοσήμου, όπου δικρίνετι ο ριθμός 3. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 111 79
6-. Όψεις της ίλς Ρετόντ, όπως είνι σήμερ. Στο σπήλιο είχν κτφύγει ύστερ πό την ποτυχί της επνάστσης των Ψρομηλίγγων, ο ρχηγός Μιχήλ Ψρομήλιγγος κι ο δελφός του με το γιο του. Ο επίσκοπος ζήτησε πό τον νιψιό του ν ποκεφλίσει τους δύο άνδρες κι ν πρδώσει τ κεφάλι τους στους Βενετούς γι ν πλλγεί ο ίδιος. Από υτά συμπερίνουμε ότι στην περιοχή σημειώθηκε μεγάλη επνσττική δρστηριότητ την εποχή της Ενετοκρτίς. Στο χωριό Μουρνιές υπάρχει μι εκκλησί του Προφήτη Ηλί, η οποί φέρει στην πρόσοψή της το οικόσημο των Κλλέργηδων. Επίσης σε επιγρφή της νφέρετι το όνομ υτού που έχτισε την εκκλησί, που ήτν ο Πέτρος Κλλέργης. Το οικόσημο κι ο διάκοσμος της πρόσοψης της Εκκλη σίς είνι πρόμοι με εκείν που συνντάμε στο θύρωμ του κάτω σπιτιού, στο χωριό Κλάθενες. Κτά μί περίεργη συγκυρί, κοντά στο χωριό Μουρνιές υπήρχε έν χωριό με το όνομ Φωτεινικό. Είχε επνσττήσει ενντίον των Ενετών. Η εξέγερση πνίγηκε στο ίμ πό τους Ενετούς, το χωριό πυρπολήθηκε, ξεθεμελιώθηκε κι όλοι οι κάτοικοι σφγιάστηκν. Το χωριό δεν ξνχτίστηκε ποτέ πι. Βλέπουμε ότι όπου υπάρχει ιμτηρή κτστολή εξέγερσης ενντίον των Βενετών, υπάρχει προυσί κι υπογρφή των Κλλέργηδων. Αξίζει ν σημειωθεί ότι πό τη μελέτη των ενετικών ρχείων, στην Ιστορί του Αντωνίου Τριάν, νφέροντι κτάλογοι των υπρχόντων χωριών κι κτάλογοι των ευγενών του 1644. Άλλη πηγή πληροφοριών είνι κι τ ιλί σύνψης συμολίων γάμων κι προικοσυμφώνων μετξύ των ευγενών Ενετών του διμερίσμτος των Χνίων. Από τις πηγές υτές προκύπτουν ξιόλογ συμπεράσμτ που μπορεί ν οδηγήσουν την έρευν σε σφλέστερ ποτελέσμτ. Γι πράδειγμ, το 1570 έν προικοσύμφωνο λέει ότι η Μριέτ Τζγκρόλ, κόρη του Φρντσέσκο, πντρεύετι τον Φρντζέσκο Τζγκρόλ Περάσο, γιο του ιππότη Μισέρ Νικολό. Ο γμπρός πίρνει προίκ χιλίων δουκάτων, όλες τις ιδιοκτησίες στην πόλη των Χνίων, στο διμέρισμ του Ρεθύμνου, στη Βενετί, στο χωριό Κλάθενες κι στ Χάμπθ. Σε άλλ προικοσύμφων γίνετι νφορά κι κτχώριση ιδιοκτησιών στο χωριό Κλλέργη. Από υτά προκύπτει ότι το χωριό Κλάθενες κι το χωριό Κλλέργη ήτν σε δύο ξεχωριστές τοποθεσίες. Το 1570, δηλδή εξήντ χρόνι πριν χτιστεί το θύρωμ που δισώθηκε στο χωριό Κλάθενες, κθώς κι εδομήντ πέντε χρόνι 80 πριν έρθουν οι Τούρκοι κι στμτήσουν τις εργσίες στη Ρετόντ, τ προικοσύμφων μρτυρούν ότι η οικογένει των Τζγκρόλων είχε ιδιοκτησίες στις Κλάθενες. Εάν λάουμε υπόψη μς τη μεγάλη οικονομική επιφάνει λλά κι τον πρωτγωνιστικό ρόλο που έπιζν οι οικογένειες υτές τ τελευτί χρόνι της Ενετοκρτίς, είνι πιθνόν το συγκρότημ των σπιτιών στις Κλάθενες ν ήτν ιδιοκτησί των Τζγκρόλων. Ως τελικό συμπέρσμ δεν μπορούμε ν πούμε με ειότητ ότι το σπίτι με το θύρωμ που ρίσκετι δίπλ στον σφλτόδρομο στις Κλάθενες νήκε στην οικογένει των Κλλέργηδων ή των Τζγκρόλων κι κτά συνέπει κι η Ρετόντ στις Κλάθενες, η οποί πιθνόν ήτν ή του ίδιου ιδιοκτήτη ή μέλους της ίδις οικογένεις. Μι δεύτερη πρτήρηση που έκν κτά τη μελέτη των ιλίων φορά την ονομτολογί της ίλς Τρειζάν πό τον G. Gerola. Ο G. Gerola κτέγρψε μι ίλ που ρίσκετι στο χωριό Δρπνιάς Κισσάμου του νομού Χνίων κι την ονόμσε ίλ Τριιζάν. Φωτογράφισε το θύρωμ της κτοικίς κι έγρψε ότι είνι το οικόσημο της οικογένεις Τριιζάν. Η επιφύλξή μου ως προς υτά που νφέρει ο G. Gerola είνι ότι στο ιλίο του Γιάννη Τσίη με τίτλο Τ Χνιά 1252-1940 (σ. 55-56-57) νφέροντι όλ τ ονόμτ των ευγενών που κτοικούσν στ Χνιά έν χρόνο πριν πό την άλωση των Χνίων πό τους Τούρκους, το έτος 1644. Ο Τσίης νφέρει υτούς που είχν την Ενετική Ευγενί (Nobilitatem Venetam), υτούς που ήτν ορθόδοξοι κι είχν την Κρητική Ευγενί (Nobilitatem Cretensem), κθώς επίσης κι τους στούς (Cittadini). Η οικογένει Τριιζάν δεν νφέρετι ούτε στους ευγενείς Ενετούς, ούτε σε υτούς που είχν την Κρητική Ευγένει. Ανφέρετι ως οικογένει στών. Επίσης, στη φωτογρφί που πρθέτει στο ιλίο του ο G. Gerola με το θύρωμ της ίλς Τριιζάν, πεικονίζετι το οικόσημο στην κτάστση που ήτν το 1900, δηλδή κτεστρμμένο σε θμό που δεν επιτρέπει την εξγωγή σφλούς συμπεράσμτος. Ακόμη, όπως φίνετι πό τους ενετικούς χάρτες της εποχής της Ενετοκρτίς, στην περιοχή όπου ρίσκετι η ίλ Τριιζάν, νγράφετι έν φέουδο με το όνομ των ευγενών Damolin κι έν άλλο με το όνομ Gabalin. Εάν πρτηρήσουμε τη φωτογρφί με το οικόσημο που έχει στο ιλίο του ο G. Gerola, δικρίνουμε έν κεφλίο ελληνικό Λ. Το ίδιο όμως σύμολο μζί με στέρι είχε στο οικόσημό της η οικογένει τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ
των Γλάδων, το όνομ των οποίων πιθνόττ νφέρει πρφρσμένο στ ιτλικά ο χάρτης. Το λάθος, η πρποίηση κι η σκοπιμότητ είνι πλιές σθένειες της Ιστορίς που δύσκολ ένς ιστορικός ή ένς ρχιολόγος μπόρεσε ή μπορεί ν ποφύγει. Γι χάρη της λήθεις, κι όσο υτό είνι εφικτό, θ πρέπει ν νζητήσουμε τ στοιχεί με άση τ οποί κτέληξε ο G. Gerola στ συμπεράσμτά του. Πρέπει ν διερευνηθεί περισσότερο εάν η οικογένει τον Τριιζάv είχε κάποτε τίτλο ευγενείς. Στον κτάλογο των ευγενών που έχσν τον τίτλο τους το 1644 (Ιστορί του Αντωνίου Τριάν), δεν νφέροντι ευγενείς με το όνομ Τριιζάν. Με υτό το όνομ νφέρετι ένς συμολιογράφος στη Βενετί. Η περιοχή όπου ρίσκετι η ίλ ονομάζετι μέχρι σήμερ Τριιζινά. Πιθνόττ ο οικισμός ν ονομάστηκε έτσι μετά την επίσκεψη του G. Gerola, γιτί η επίσημη ονομσί του οικισμού στους χάρτες είνι Κόκκινο Μετόχι. Στο Ιστορι κό Αρχείο Χνίων, υπάρχει η εργσί ενός Έλλην που πρθέτει ενετικούς θυρεούς των ευγενών. Ένς είνι της οικογένεις Τριιζάν (πιθνό ν είχν τίτλο ευγένεις, λλά στη Βενετί). Ο θυρεός έχει το ελληνικό Λ, χωρίς στέρι. Αυτό, εάν ληθεύει γι την Κρήτη, φήνει νοικτό το θέμ της ιδιοκτησίς κι κτά συνέπει του ονόμτος της ίλς πό την οικογένει Τριιζάν. Έν άλλο στοιχείο που προκύπτει πό τη μελέτη των προικοσυμφώνων είνι ότι το 1590 ο Μάρκο Πολλάνι πντρεύει το γιο του Ζν Φρνσίσκο Πολλάνι με την Έλεν Τζγκρόλ του Νικολό κι ο γμπρός πίρνει προίκ 7.000 δουκάτ κι το συμόλιο του πτέρ του ότι του θ γίνει ιδιοκτήτης της περιουσίς του, μετά το 7. Ένς πό τους τέσσερις περίτεχνους λίθους στήριξης των τόξων της οροφής, στην κεντρική τετράγωνη εσωτερική ίθουσ της ίλς Ρετόντ. θάντό του, που υπάρχει στον Κάτω Δρπνιά περιοχή όπου είνι χτισμένη η ίλ Τρειζάν. Άρ μένει προς διερεύνηση εάν ο ιδιοκτήτες της ίλς Τρειζάν ήτν η οικογένει Πολλάνι. Άλλη εικσί που μπορούμε ν κάνουμε σχετικά με τον ιδιοκτήτη μις άλλης ίλς, της «ίλς των Ροδοπού», όπου έχει φιρεθεί ο θυρεός κι δεν τον γνωρίζουμε είνι με άση μερικά προικοσύμφων που έχουν γίνει τ έτη 1567, 1572, 1588, χρονολογίες που εικάζετι ότι είχε χτιστεί η ίλ των Ροδοπού. Τ προικοσύμφων νφέρουν ότι οι δύο οικογένειες, η οικογένει Μεγκάνο κι η οικογένει Πολλάνι, έχουν ιδιοκτησίες στην περιοχή των Ροδοπού κι επίσης συμπεθέριζν. Άρ πιθνόν η ίλ ν νήκει σε μί πό τις δύο ή κι στις δύο οικογένειες. Κλείνοντς, πρέπει ν εκφράσουμε το θυμσμό μς γι το τεράστιο έργο που μς άφησν ο G. Gerola κι η Κ. Φτούρου-Ησυχάκη. Χρειάστηκε το μυλό, η ευισθησί κι η γνώ ση τους, γι ν ποκλύψουν το μυστικό που έκρυν τόσ χρόνι υτές οι πέτρες. Χρειάζετι όμως κι η ευισθησί της ελληνικής πολιτείς, γι ν πλλοτριωθεί το κτίριο της Ρετόντς κι οι γύρω χώροι, γι ν νστηλωθεί κι ν ολοκληρωθεί το κτίριο, πό το σημείο που το άφησν οι τεχνίτες τον Αύγουστο του 1645. 8. Η εκκλησί του Προφήτη Ηλί στις Μουρνιές Χνίων κτίστηκε το 1598 πό τον Πέτρο Κλλέργη. Το οικόσημο κι η επιγρφή () είνι σε άριστη κτάστση. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ τχ. 111 81
9. Η δικόσμηση της πρόσοψης της εκκλησίς του Προφήτη Ηλί () κι η δικόσμηση του θυρώμτος του σπιτιού, το οποίο κτίστηκε το 1630, στις Κλάθενες () είνι σχεδόν ίδι. The Villa Retonda on Crete: A Route of Decline Vassilis N. Knithakis 10-. Τ οικόσημ των οικογενειών Γλά κι Τριιζάν μοιάζουν πολύ. Εάν φιρεθούν τ τρί άστρ στο οικόσημο των Γλάδων, είνι ίδι. Η ιστορί υτή είνι τργικότερη πό εκείνη που είχε το γεφύρι της Άρτς. Γιτί στην ιστορί της Άρτς υπήρξε μι δικίωση. Στις Κλάθενες η ιστορί πρμένει προύσ, τργική, γνήσι κι δίχως δικίωση. Η ενέργει της νστήλωσης ίσως συμολικά ν είνι ο συνδετικός κρίκος του Νέου Ελληνισμού με την Ανγέννηση, η σύνδεση που δεν έγινε ποτέ ουσιστικά στην Ελλάδ. Κι γι ν μς θυμίζει κάπου κάπου μερικές σελίδες τις ιστορίς μς. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ BUONSANTI MICHELE / ALBERTA GALLA, Candia Veneziana, Mystis editions, Ηράκλειο 2005. GEROLA GIUSEPPE, Monumenti Veneti nell Isola di Creta, Ρώμη 1935. Ιστορί Αντωνίου Τριάν, Δημοσίου Διοικητικού Συμολιογράφου (μετάφρση Π. Πορτόλη 1930). ΣΠΑΝΑΚΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΣ, Κρήτη, τόμ. Α, Β, εκδ. Β. Σφκινάκη, Ηράκλειο χ.χ. ΣΠΙΘΑ-ΠΙΜΠΛΗ ΔΗΜΗΤΡΑ, Συμόλι γάμων, Προικοσύμφων των ληξιρχικών ιλίων γεννήσεων, πτίσεων κι γάμων των Βενετών ευγενών του Διμερίσμτος Χνίων 1519-1595, Δημοτική Πολιτιστική Επιχείρηση Χνίων, Χνιά 1988. ΤΣΙΒΗΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Χνιά 1252-1940, εκδ. Γνώση, Αθήν 1990. ΦΑΤΟΥΡΟΥ-ΗΣΥΧΑΚΗ ΚΑΝΤΩ, Η Ρετόντ της Κρήτης, Εθνικό κι Κποδιστρικό Πνεπιστήμιο Αθηνών - Φιλοσοφική Σχολή, Αθήν 1972. Although by 1900 Crete has become autonomous, the Cretan revolution continued and the island looked like a volcano. The great powers, England, Italy, France, Russia and, to a lesser extent, Austria and Germany had divided Crete among them and have practically caused a civil war between Muslim and Christian population. Their purpose, motivated by their interest in the Suez Canal, was to make their presence on the island indispensable. It was at that time that Giuseppe Gerola, a great Italian archaeologist and architect arrived on the island and, braving dangers and hardships, he managed to ply it, in order to record, document and study the surviving medieval monuments of Crete. In his four-volumes publication, the result of his research, three buildings of exceptional interest are included, namely, the buildings at Drapanias, Rodopos and Kalathenes village. The mansion at Drapania was named by Gerola after its owners as Villa Trevizan, the mansion at Rodopos lacks an appellation, since its coat-of-arms has been destroyed, the mansion at Kalathenes, known as Villa Retonda, remained unfinished due to the Turkish invasion of the island. Seventy years later the archeologist Fatourou-Hesichaki continued Gerola s research on Retonda, arguing that the villa, which was never completed, was originally designed as a twostorey building. The architectural plan of the villa is identical to the one drawn by the celebrated Italian architect Palladio for the Villa Rotonda in Vicenza, Italy. She also discovered that the plan was brought to Crete by Onorio Belli, a friend of Palladio s family who was also a botanist, architect and archeologist and an active physician in the major cities of the island. Historical sources and modern research have reconsidered the ownership of all three mansions. Thus, it seems that the socalled Villa Trevizan did not belong to the homonymous family, since its members are not included either in the Cretan or in the Venetian nobility, the villa at Rodopos might belong to the Polani family, while the Villa Retonda is more probable to have been owned by the Tzangarolas rather than by the Kallergis family. Today these buildings lay in decay. The one at Rodopos has been rudimentary restored, the other at Drepanias has been almost demolished by the Antikythera quake, the Villa Retonda has been turned into a stockyard and a hovel. It is a disgrace on our civilization a building erected after Palladio s plan to have become a wretch. Such monuments, vehicles of history, culture and tradition, should be restored and upgraded at any cost. 82 τχ. 111 ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ