Transcript

1 ην εξγν ηνπ Ingmar Bergman "Persona" κηα εζνπνηνο, ε Διηδακπεζ Φνγθιεξ, ζηε δηαξθεηα κηαο παξαζηαζεο παζαηλεη αθσληα, πνπ ζπλερηδεη ηνπο επνκελνπο ηξεηο κελεο, εηζαγεηαη ζε κηα ςπρηαηξηθε θιηληθε θαη ε δηεπζπληξηα ηελ αλαζεηεη ζε κηα λεαξε λνζειεπηξηα, ηελ Αικα, ζεσξεη πσο ε Φνγθιεξ εηλαη ζσκαηηθα θαη ςπρηθα πγηεο, πσο θη εδσ ππνδπεηαη ελαλ ξνιν, θαη κεηα απν ιηγν ζηειλεη θαη ηηο δπν ζην εμνρηθν ηεο. Πξνο ην ηεινο ηεο δηακνλεο ηνπο εθεη, ε Αικα κηια ζηελ Φνγθιεξ. Αλαθεξεηαη ζηελ επνρε ηνπ λενγελλεηνπ γηνπ ηεο Φνγθιεξ. Δηλαη ε παξαθαησ ζθελε: [ gxlwjjnwytndk0nwi5mmu4m2i2&hl=en&pli=1&authkey=cmgmv9sg]. Η Αικα δελ εξκελεπεη. Δμηζηνξεη ζηελ Διηδακπεζ Φνγθιεξ απηα πνπ εδεζε, ηα βιεπεη κε ηα καηηα ηεο Φνγθιεξ, δηα ζηνκαηνο ηεο κηια ε Φνγθιεξ. Καη αμαθλα απην πνπ θαλεη ε Αικα, θαη πνπ εδε πξναλαγγειεηαη ζε πξνεγνπκελεο ζθελεο, παηξλεη ζαξθα θαη νζηα: Παηξλεη ηα καηηα ηεο θαη ην ζηνκα ηεο θαη ην πξνζσπν ηεο. 1

2 Δηλαη λεα θαη απιε γπλαηθα, ηεο ζπκβαηλεη γηα πξσηε θνξα, ηξνκαδεη: "Ορη. Γελ εηκαη ζαλ θη εζελα. Γελ λνησζσ ην ηδην κ' εζελα. Δγσ εηκαη ε αδειθε Αικα. Δηκ' εδσ κνλν γηα λα ζε βνεζεζσ. Γελ εηκαη ε Διηδακπεζ Φνγθιεξ. Δζπ εηζαη ε Διηδακπεζ Φνγθιεξ. Δγσ ζα 'ζεια λα ερσ... Δγσ αγαπσ..." Γηα λα ην πσ θαηεπζεηαλ: Δρσ ηελ εληππσζε πσο ν,ηη εηδακε ζην βηληεν δελ εηλαη ελα ηδηαηηεξν πεξηζηαηηθν αιια ραξαθηεξηδεη απην ηνπην ην δηαλζξσπηλν ζπλεηλαη. Γελ ερνπκε δειαδε ελα πξνζσπν, κνλνζεκαλην. Σν πξνζσπν, αλ ην πξνζεμνπκε, εηλαη πεξηζζνηεξν μελσλαο ζηνλ νπνην θηινμελνπληαη κνξθεο πνπ θαηα δηαζηεκαηα εξρνληαη θαη θεπγνπλ. Δηλαη ζαλ ην λεξν, πνπ παηξλεη θαζε θνξα ηε κνξθε ηνπ αεξα θαη ηνπ ηνπηνπ. Καη αθνκε ζα ειεγα πσο εδσ δελ πξνθεηηαη γηα κηα δηαδηθαζηα ηαπηηζεο ηνπ ππνθεηκελνπ κε ελα αιιν, πεξηζηαζηαθν, δελ πξνθεηηαη δειαδε γηα ςπρηθε ελεξγεηα, γηα δηαδηθαζηα θαη κεραληζκν, αιια, ην εηδακε ζην βηληεν, γηα ελα ζπκβαλ ην νπνην ιακβαλεη ρσξα θαηα ελαλ ηξνπν δηρσο εκαο, ελ απνπζηα καο. 2

3 Αλ εηαλ εηζη, ηνηε ν ρσξηζκνο ελνο εγσ απν ελα εζπ, νπσο ηνλ αθνπζακε ζην "Ορη!" ηεο ηξνκαγκελεο Αικα, ζα αθνξνπζε πεξηζζνηεξν κηα ππαξμε ζπξξηθλσκελε ζε ελα κηθξν εγσ ην νπνην δηαρσξηδεη ηνλ εαπην ηνπ απν ελα εζπ θαη ηνλ πεξηθξνπξεη απν ην αιιν, ην μελν, ην εηεξν. ην θιηκα ηεο Αικα, αλ θαη ρσξηο παζνο, ζα αλεθε θαη ε ζηαζε ηνπ ζεξαπνληα πνπ ζα ειεγε αξξεηα π.ρ. "Ορη. Γελ εηκαη ζαλ θη εζελα. Δγσ εηκαη ν πγηεο. Δζπ εηζαη ν αζζελεο, εζελα αθνξα ην DSM, ε ςπρνπαζνινγηα ζνπ, ε λεπξνρεκεηα ζνπ, νη ακπληηθνη ζνπ κεραληζκνη εηλαη δηθα ζνπ, νρη δηθα κνπ. Γελ εηκαη ζαλ θη εζελα..." Μηα παιηα θηλεδηθε ηζηνξηα κηια γηα κηα παξνκνηα θαηαζηαζε. Γηα λα κε ζαο κπεξδεςσ κε πεξηεξγα νλνκαηα, ζα νλνκαζσ ηνπο ζπλνκηιεηεο Α θαη Β: "Ο Α ξσηεζε ηνλ Β: Πνην εηλαη ινηπνλ η' νλνκα ζνπ; Ο Β εηπε: Α. Ο Α εηπε: Μα εγσ εηκαη ν Α! Ο Β εηπε: Σνηε η' νλνκα κνπ εηλαη Β. Ο Α γειαζε κε ηελ θαξδηα ηνπ: Χαραρα!" Ο Β απηναπνθαιεηηαη κε ην νλνκα ηνπ αιινπ. Μ' απηνλ ηνλ ηξνπνλ θεξεηαη ζ' ελαλ ρσξν νπνπ δελ ππαξρεη θακηα δηαθνξα αλακεζα ζην εγσ θαη ζε αιινπο. Σσξα ην δεπηεξν βεκα ηνπ δηαινγνπ ζπληζηαηαη ζην νηη ν θαζελαο απν ηνπο ζπλνκηιεηεο επηζηξεθεη ζην δηθν ηνπ νλνκα, ζηνλ εαπην ηνπ. Δδσ ην παηρληδη ηεο αληαιιαγεο πξνζσπσλ εηλαη ειεπζεξν, ρσξηο ηξνκν θαη αγσληα θαη πεξηθξνπξεζε ηνπ δηθνπ. Σεηνηα ινγηα δελ ηα αθνπκε κνλν απν εμσηηθνπο ζπγγξαθεηο. Ο γεξκαλνο ινγνηερλεο Peter Handke γξαθεη ζην "Γνθηκην γηα ηελ θνπσζε": "Σελ σξα ηεο πζηαηεο θνπσζεο ην αιιν γηλεηαη ηαπηνρξνλα εγσ. Σα δπν παηδηα εθεη πεξα, θαησ απν ην θνπξαζκελν κνπ βιεκκα, εηκαη ησξα εγσ ν ηδηνο. Κη ν ηξνπνο κε ηνλ νπνην ε κεγαιπηεξε αδειθε ζεξλεη ηνλ αδειθν ηεο 3

4 κεζα απν ην καγαδη ερεη πηα λνεκα θη ερεη κηα αμηα.. θαη εηλαη θαια θαη νκνξθα, θη εηζη πξεπεη λα εηλαη θαη εηλαη, πξνπαλησλ, αιεζεηα. Οπσο ε αδειθε, εγσ, πνπ πηαλεη απν ηε κεζε ηνλ αδειθν, εκελα, εηλαη αιεζεηα. Καη ζην θνπξαζκελν βιεκκα ην ζρεηηθν εκθαληδεηαη απνιπην, θαη ην κεξνο ζαλ νιν..." Η πξσηε θνξα πνπ αληηιεθζεθα πσο θαηη ηεηνην ζπκβαηλεη, εηαλ θαηα ηελ αλαγλσζε ηνπ δηαινγνπ ηνπ Πιαησλα "Φαηδξνο". Ο Φαηδξνο εηλαη ελαο λενο πνπ ζπλαληηεηαη κε ηνλ σθξαηε θαη ηνπ αλαθεξεη ελζνπζηαζκελνο ελαλ ινγν ηνπ ξεηνξα Λπζηα γηα ηνλ εξσηα. Οπνπ ν σθξαηεο εθθσλεη ελαλ παξνκνην ινγν επαλσ ζην ηδην ζεκα. Δρεη εδε μεθηλεζεη λα θεπγεη νηαλ ζηεθεη αθηλεηνο ζαλ καξκαξσκελνο, θη επηζηξεθεη ζηνλ Φαηδξν. ηνλ δηαινγν πνπ αθνινπζεη ιεεη ν σθξαηεο: ΩΚΡΑΣΗ: Ση ινηπνλ; Γελ ζεσξεηο ηνλ Δξσηα γην ηεο Αθξνδηηεο θαη ζεν; ΦΑΙΓΡΟ: Δηζη ιελε. ΩΚΡΑΣΗ: Οκσο ν Λπζηαο δελ ην ιεεη, νπηε θη ν ινγνο ζνπ πνπ εηπσζεθε απν ην ζηνκα κνπ ην καγεκελν απν εζελα. Αξγνηεξα ην ζπλαληεζα ζε ελαλ ζηηρν ηνπ εθεξε: "Δηλαη παηδηα πνιισλ αλζξσπσλ ηα ινγηα καο." Δηζη ινηπνλ ζε κηα νκηιηα κνπ ζηε Βηελλε αλαθεξνκαη θαπνπ ζηνλ ζπλαδειθν θαη παιην κνπ θηιν Dieter Förster: "Ο θπξηνο Förster. Σνλ βιεπσ. Η θξαζε 'Σνλ βιεπσ' ζεκαηλεη ζπγρξνλσο 'κε βιεπεη', αζρεηα κε ην αλ ην βιεκκα ηνπ εηλαη ζηξακκελν πξνο εκελα ε νρη. (Πξβι. Nietzsche: 'Οηαλ θνηηαδεηο γηα πνιιε σξα κεζα ζηελ αβπζζν, ηνηε θη ε αβπζζνο θνηηα κεζα ζνπ.') Με βιεπεη θαη ε νςε ηνπ, ζαλ καγηθν ξαβδη, κε αγγηδεη θαη θαηεπζεηαλ κε αδεηαδεη θαη κε ξπζκνπνηεη ζε Förster. Δηκαη νπσο ελα δεληξν πνπ ζηελ θνξκνζηαζηα ηνπ πξνβαιινπλ νη θπξηαξρνη αλεκνη ηεο 4

5 πεξηνρεο, ε νπσο, νδεγσληαο ην απηνθηλεην, γηλνκαη εμαξηεκα ηνπ... Γλσξηδσ κελ ηνλ θπξην Förster εδσ θαη 35 ρξνληα θαη εηκαη νδεγνο εδσ θαη ζρεδνλ 50 ρξνληα, νκσο ε νηθεηνηεηα δελ ζεκαηλεη ηηπνηα. Σν ηδην ηζρπεη γηα ηα παληα θαη ηνπο παληεο, νπσο γηα ηελ αγλσζηε θπξηα πνπ θαζεηαη αθξηβσο απελαληη κνπ." Καη ησξα ελα παξαδεηγκα απν ηελ ςπρνζεξαπεηα: Μηα γπλαηθα πνηε-πνηε παηξλεη ελαλ αιινλ ηνλν - κηιαεη απνηνκα, ζθιεξα, ην ζσκα ηεο ην αηζζαλνκαη ηελησκελν θαη αθακπην. Οηαλ παξαηεξσ απηελ ηε δηαθνξα θαζαξα, ηεο ηελ ιεσ θαη ηελ ξσησ αλ θη απηε ην δεη εηζη. Λεεη λαη. Σνηε ηελ ξσησ αλ απηνο ν ηνλνο, ηεο εηλαη γλσζηνο. Λεεη κε εθπιεμε πσο εηλαη ν ηνλνο ηεο κεηεξαο ηεο. Απηε εηλαη, πνπ κηια δηα ζηνκαηνο ηεο! Δηλαη ε κεηεξα, πνπ κηια απν ην "καγεκελν ζηνκα" ηεο! Αλ εθεηλε ηελ σξα ηελ ξσηνπζα πνην εηλαη ην νλνκα ηεο, θαη απηε εηαλ ειεπζεξε λα πεη ηελ αιεζεηα θαη κνλν ηελ αιεζεηα, δελ ζα αλεθεξε ην δηθν ηεο, Α, αιια ην νλνκα ηεο κεηεξαο ηεο, Β. πληνκα κνπ εγηλε θαλεξν νηη ζε ηεηνηεο σξεο ζα εηαλ ιαζνο λα ηεο απνηεηλνκαη σο θπξηα Α, θαζσο εδσ ζπλνκηιεηεο κνπ δελ εηαλ ε θπξηα Α αιια κηα γπλαηθα πνπ αθνπγε ζην νλνκα Β. πγρξνλσο κνπ ιπζεθε ε απνξηα, γηαηη παιηνηεξα ζε παξνκνηεο θαηαζηαζεηο δελ κπνξνπζακε λα ζπλελλνεζνπκε - απνηεηλνκνπλ ζηελ θπξηα Α, νκσο απηε ζηελ νπνηα εθζαλαλ ηα ινγηα κνπ εηαλ ε Β. Πνην εηλαη ην ππνθεηκελν ηεο ςπρηαηξηθεο-ςπρνζεξαπεπηηθεο ζπλεδξηαο; Δηλαη ε ζπιινγε θξηηεξησλ πνπ ελδηαθεξεη ην DSM, ην Γηαγλσζηηθν θαη ηαηηζηηθν Δγρεηξηδην Ννεηηθσλ Γηαηαξαρσλ; Δηλαη ε κνξθε πνπ αλαδπεηαη ζην ςπρνπαζνινγηθν βιεκκα; Δηλαη ην ςπρηθν νξγαλν; Δηλαη ην καπξν θνπηη 5

6 κεηαμπ εξεζηζκαηνο θαη αληηδξαζεο; Δηλαη ε εγθεθαιηθε ιεηηνπξγηα; Δηλαη ν αζζελεο; Δηλαη ε ππαξμε; Πνην εηλαη ην ππνθεηκελν ηεο ςπρηαηξηθεο-ςπρνζεξαπεπηηθεο ζπλεδξηαο; πκθσλα κε νζα εηπσζεθαλ, ελα κνλαδηθν θαη ζηαζεξν ππνθεηκελν δελ πθηζηαηαη, θαη ε εξσηεζε ζα εηαλ κηα, νπσο ιεγακε ζην ζρνιεην, εξσηεζεπαγηδα. Βεβαηα παγηδεο απηνπ ηνπ εηδνπο κπνξεη θαλεηο, κε ηηο θαηαιιειεο γλσζεηο θαη κε κηα ζρεηηθε επζηξνθηα, λα ηηο απνθπγεη. Παλησο, κε ηε λννηξνπηα θαη ηελ εθπαηδεπζε καο, εδε ερνπκε πεζεη ζηελ παγηδα. Δρνπκε εηνηκε ηελ απαληεζε γηα ην ππνθεηκελν ηεο ςπρηαηξηθεο-ςπρνζεξαπεπηηθεο ζπλεδξηαο. Κη αθνκα ηελ απαληεζε καο δελ ηελ ζεσξνπκε θαζνινπ πεζηκν ζε παγηδα, αιια αληηζεηα αλαθνπθηζε απν ην εξσηεκα, αλ νρη θαη θαηη ην απηνλνεην γηα ην νπνην νπηε θαλ λα ζπδεηακε ρξεηαδεηαη. Κακηα θνξα παιη ηα πξαγκαηα εηλαη δηαθνξεηηθα. Η εξσηεζε ζα κπνξνπζε λα γηλεη βαζαληζηηθε, λα κελ βξηζθεη απαληεζε, λα κελ βνιεπεηαη ζε κηα απαληεζε. Σνηε ε παγηδα, γηα ηελ νπνηα κηιακε εδσ, ζα εηαλ απν εθεηλεο ζηηο νπνηεο θαλεηο ζα επεθηε. Θα επεθηε ζε ακθηβνιηα, καιηζηα, νπσο ιελε ζηελ παξαδνζε ηνπ δελ, ζε κηα "Μεγαιε Ακθηβνιηα". Πνην εηλαη αηθλεο ην ππνθεηκελν πνπ αθνπεη; Παξαζεησ απν ελα ιατθν θεξπγκα ηνπ 18 νπ αησλα: "Πξεπεη λ' αθεζεηο λα εξζνπλ ακθηβνιηεο γηα ην ππνθεηκελν κεζα ζνπ, πνπ αθνπεη νιεο ηηο θσλεο. Οιεο νη θσλεο αθνπγνληαη αθξηβσο ησξα γηαηη ζηγνπξα κεζα ζνπ ππαξρεη ελα ππνθεηκελν πνπ αθνπεη. Αλ θη αθνπο ηηο θσλεο κε η' απηηα, ηα αθνπζηηθα πηεξπγηα δελ εηλαη παιη ην ππνθεηκελν πνπ αθνπεη. Αλ εηαλ, ηνηε θη νη λεθξνη ζα αθνπγαλ θσλεο... Παιη θαη παιη πξεπεη λ' ακθηβαιιεηο βαζπηαηα θαη λ' αλαξσηηεζαη πνην ζα κπνξνπζε λα εηλαη ην ππνθεηκελν ηεο αθνεο. Με λνηαδεζαη γη' απαηειεο ζθεςεηο θαη παξαζηαζεηο 6

7 πνπ ηζσο ζνπ εξρνληαη. Μνλν ακθεβαιιε, νιν θαη κε πεξηζζνηεξε ζεξκε, κ' νιε ηε δπλακε νινπ ηνπ εαπηνπ ζνπ... Οκσο νζν θη αλ ζπλερηδεηο λ' ακθηβαιιεηο, ζα ζνπ εηλαη αδπλαην λα γλσξηζεηο ην ππνθεηκελν πνπ αθνπεη... Καη θαηνπηλ, νηαλ... ερεηο γηλεη ν ηδηνο πεξα γηα πεξα κηα κεγαιε καδα ακθηβνιηαο, ηνηε αμαθλα..." (θαη εδσ αληερεη ελαο ινγνο ηνπ γεξκαλνπ πνηεηε Friedrich Hölderlin: "νπνπ νκσο ππαξρεη θηλδπλνο / εθεη βιαζηαηλεη θαη ην ζσηεξην") "ηνηε αμαθλα ζα 'ξζεη κηα ζηηγκε... ζαλ λα μππλνπζεο απν ελα κεγαιν νλεηξν ε ζαλ... λα μαλαδσληαλεπεο." 1 Ιζσο ζα εηρε ελα λνεκα ε ξεηε, αιια θαη αξξεηε παξαηηεζε απν ηνλ πιαλεξν πξνζαλαηνιηζκν ζε ελα κνλαδηθν θαη κνληκν ππνθεηκελν. Ιζσο πνιια απν ηα βαζαλα ησλ αλζξσπσλ λα νθεηινληαη αθξηβσο ζηνλ εγθιεηζκν ηνπο ζηνλ κηθξνθνζκν ελνο ηεηνηνπ εγσ. Ιζσο ν ηνπνο ηεο ςπρνζεξαπεηαο λα ηεηλεη πξνο απηνλ πνπ πεξηγξαθεη ν Elias Canetti, δειαδε πξνο "κηα ρσξα νπνπ θαπνηνο πνπ ιεεη 'εγσ' βπζηδεηαη θαηεπζεηαλ ζηε γε." Μηα ηεηνηα παξαηηεζε ζα κπνξνπζε λα αθεζεη ηελ επηθνηλσληα λα αλαζαλεη, κε κηα πξσηνγλσξε ειεπζεξηα. Καη αθξηβσο ζε ηνπην ζα ζπληζηαην ην ζεξαπεπηηθν. Persona, script But the suffering was not over Μα ην βαζαλν δελ εηρε ηειεησζεη The boy was seized by a massive and unfathomable love for his mother. Τν αγνξη θπξηεπηεθε απν κηα θαηαθιπζκηθε θαη αλεηπσηε αγαπε γηα ηε κεηεξα ηνπ You resisted desperately 7

8 Αληηζηαζεθεο απειπηζκελα because you felt that you could not return it. γηαηη δελ ελνησζεο νηη κπνξνπζε λα ηνπ ηελ επηζηξεςεηο You try and try... Πξνζπαζεηο μαλα θαη μαλα but the meetings with him are cruel and awkward.... αιια νη ζπλαληεζεηο καδη ηνπ εηλαη ζθιεξεο θη αδεμηεο You can't do it. Δελ κπνξεηο. You're cold and indifferent. Εηζαη ςπρξε θαη αδηαθνξε And he looks at you. Κη απην ζε θνηηαεη He loves you, and he's soft, Σε αγαπα θη εηλαη καιαθν and you want to hit him θη εζπ ζειεηο λα ην ρηππεζεηο for not leaving you alone. πνπ δελ ζ' αθελεη ζε εζπρηα. You think he's repulsive, with his thick lips and ugly body Σθεθηεζαη πσο εηλαη απνθξνπζηηθν, κε ηα παρηα ρεηιε ηνπ θαη ην αζρεκν ζσκα ηνπ 8

9 and his moist and pleading eyes. θαη κε ηα πγξα θαη παξαθιεηηθα ηνπ καηηα. You think he's repulsive, and you're afraid. Σθεθηεζαη πσο εηλαη απνθξνπζηηθν, θαη θνβαζαη. No. Ορη. I'm not like you. I don't feel the same as you. Ορη. Δελ εηκαη ζαλ θη εζελα. Δελ λνησζσ ην ηδην κ' εζελα. I'm Sister Alma. I'm only here to help you. Εγσ εηκαη ε αδειθε Αικα. Εηκ' εδσ κνλν γηα λα ζε βνεζεζσ. I'm not Elisabet Vogler. Δελ εηκαη ε Ειηδακπεζ Φνγθιεξ. You're Elisabet Vogler. Εζπ εηζαη ε Ειηδακπεζ Φνγθιεξ. I would like to have... Εγσ ζα 'ζεια λα ερσ... I love... Εγσ αγαπσ... I haven't... Δελ ερσ... 9

10 Περιληψη Πνηνλ ερεη εκπξνο ηνπ ν ζεξαπσλ ςπρηαηξνο; Πνην εηλαη ην ππνθεηκελν ηεο ςπρηαηξηθεο-ςπρνζεξαπεπηηθεο ζπλεδξηαο; Δηλαη ε ζπιινγε θξηηεξησλ πνπ ελδηαθεξεη ην DSM, ην Γηαγλσζηηθν θαη ηαηηζηηθν Δγρεηξηδην Ννεηηθσλ Γηαηαξαρσλ; Δηλαη ε κνξθε πνπ αλαδπεηαη ζην ςπρνπαζνινγηθν βιεκκα; Δηλαη ην ςπρηθν νξγαλν; Δηλαη ην καπξν θνπηη κεηαμπ εξεζηζκαηνο θαη αληηδξαζεο; Δηλαη ε εγθεθαιηθε ιεηηνπξγηα; Δηλαη ν αζζελεο; Δηλαη ε ππαξμε; Δλδερνκελσο ε απαληεζε ζην πνηνλ ερνπκε εκπξνο καο θαηα ηελ σξα ηεο ζπλεδξηαο δελ εηλαη ηνζν απηνλνεηε, νζν θαηλεηαη εθ πξσηεο νςεσο. Θα ζπδεηεζεη ην εξσηεκα, θαη νη δπλεηηθεο απαληεζεηο ηνπ. 1 Takusui, "Predigten" 10