YUTRIB O 9 ta JUGOSLIVENSKA KONFERENCIJA O TRIBOLOGIJI JUN.-8. Kragujevac, Srbija i Crna gora PROGRAM EKSPLOATACIONOG ISPITIVANJA MOTORNOG ULJA U AUTOBUSIMA JGSP NOVI SAD Prof. dr Vladimir Savić, Fakultet tehičkih nauka, Novi Sad, savicv@uns.ns.ac.yu Ass. Mitar Jocanović, dipl. inž. maš., Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, mitarj@uns.ns.ac.yu Dario Jurišić, dipl. inž. maš., JGSP-Novi Sad, Novi Sad, Dragan Selinić, dipl. inž. maš., OLMA, Beograd, selinic@ptt.yu Rezime U eksploataciji teških teretnih i komercijalnih vozila prisutan je trend korišćenja motornih ulja sa produženim intervalima zamene. Kako na interval zamene utiče stanje motora, posebno ukoliko su oni starije konstrukcije i režim eksploatacije posebno u gradskoj vožnji, kod korisnika sa pomenutim specifičnim uslovima eksploatacije postoji potreba uvođenja procesa sistematskog ispitivanja ulja u toku eksploatacije. Jedno od takvih ispitivanja izvršeno je u JGSP Novi Sad sa motornim uljem OLMALINE SHPD SAE W-4. Klučne reči: motorno ulje, motor, vek korišćenja, ispitivanje ulja. UVOD Vozni park JGSP Novi Sad sastoji se od nekoliko desetina autobusa, uglavnom proizvodnje NEOBUS sa ugrađenim motorima proizvodnje VOLVO. Vozila i motori su različite starosti i stanja, a održavaju se u centralnoj radionici. U sklopu JGSP instalisana je interna stanica za snabdevanje gorivom, a unutar radionice za održavanje postavljeni su sistemi za zamenu i dosipanje ulja povezani sa centralnim rezervoarom motornog ulja. U skladu sa zakonskim propisima snabdevanje JGSP motornim uljem vrši se na bazi godišnjih ugovora sa isporučiocem. Izbor isporučioca se vrši posle raspisivanja tendera. Prema internim propisima JGSP, jedan od osnovnih uslova za kvalifikovanje na tenderu je dokaz o kvalitetu i upotrebljivosti ulja u toku intervala zamene koga definiše JGSP na osnovu: preporuke proizvođača, režima rada motora i kvalitetne klase motornog ulja. Obzirom na specifičnosti konstrukcije motora, njihovog stanja i teškog režima rada u gradskom saobraćaju, potencijalni isporučioci ulja se ponekad odlučuju da kvalitet svog motornog ulja dokažu u toku eksploatacionog ispitivanja. U jednom od takvih ispitivanja motornog ulja (OLMALINE SHPD SAE W-4), koji je realizovan na zaista specifičan način, učestvovali su autori rada, a nosilac celokupnog zadatka je bio Fakultet tehničkih nauka u Novom Sadu. 7
. PREDMET I CILJ ISPITIVANJA Cilj ispitivanja je definisanje stepena upotrebljivosti motornog ulja OLMALINE SHPD SAE W-4 u motorima VOLVO koji su ugrađeni u autobusima JGSP Novi Sad. U skladu sa preporukama proizvođača motora stepen upotrebljivosti se izražava brojem pređenih kilometara jednim uljnim punjenjem u režimu gradske vožnje. Ispitano ulje spada u grupu mineralnih motornih ulja za podmazivanje dizel motora teških vozila, bez ili sa turbokompresorom, kod produženih intervala zamene (Long Drain). Ulje zadovoljava opšte specifikacije: API CH-4; CG-4; SF-4/SJ i ACAE E/B/A (99) odnosno E/B/A (); i traženu specifikaciju proizvođača motora VOLVO: VDS-. Osnovne fizičko hemijske karakteristike ulja definisane su u okviru brojčanih vrednosti u tabeli. Tabela. Fizičko hemijske karakteristike motornog ulja OLMALINE SHPD SAE W-4 Karakteristika Metoda Jedinica Vredn. Viskoznost na ASTM mm s - 4 4 C D 44 Viskoznost na ASTM mm s - 4, C D 44 Indeks viskoznosti ASTM D 7 Gustina na ISO g cm -,9 C 8 Totalni bazni ISO mgkoh/g, broj TBN 77 Tačka plamišta ASTM D 9 C. OBJEKAT ISPITIVANJA Ispitivanje je izvršeno na motorima autobusa za prevoz putnika u gradskom saobraćaju snage 8 do kw, iste osnovne konstrukcione konfiguracije, proizvedeni 997/98. godine (tabela ). Garažni broj autobusa Tip autobusa Tabela. Osnovne tehničke karakteristike motora Godina proizv. Pređeni do.. Tip motora Snaga (kw) Zapremina uljnog punjenja Potrošnj a ulja na 7 BM solo 997..4 TDH KF 8 48 litara,9 litara 7 BM solo 997. 66.46 TDH KF 8 48. 7 BM zglob 997. 8.67 TDH KB 48, 77 BM zglob 998. 446.89 TDH KB 48, 74 BM solo 998. 477.74 TDH KF 8 48, Prema preporuci proizvođača motora firme VOLVO zahteva se korišćenje ulja viskozne klase SAE W/4 koje zadovoljava specifikaciju Volvo VDS - ili VDS. Preporučeni interval zamene ulja koja zadovoljavaju specifikaciju Volvo VDS - u gradskoj vožnji je do., a za ulja koja zadovoljavaju specifikaciju Volvo VDS - u gradskoj vožnji je do.. Na osnovu internih spoznaja JGSP-a Novi Sad, zamena ulja u motorima se vrši na., a kontrola stanja ulja se vrši povremenim merenjem promene dielektričnih karakteristika. Zavisno od stanja i opterećenosti autobusi su sa ugrađenim motorima na kojima se ispitivalo ulje, prešli 4 do 6 hiljada kilometara (tabela ). Na tri motora (autobusi 7, 77 i 74) izvršen je srednji remont, jedan motor (autobus 7) je remontovan (predgeneralni), a motor petog autobusa (7) je bio u sasvim dobrom stanju(tabela ). U periodu pre ispitivanja statistički je registrovana potrošnja ulja od, do, l/ (tabela ). Iz navedenog i podataka koji su prikazani u tabelama i sledi zaključak da su za realizaciju programa ispitivanja odabrani motori autobusa približno jednakih: konstrukcionih performasi, godina starosti, pređenih kilometara i dnevnog opterećenja. Za pogon motora koristilo se gorivo dizel D- sa deklarisanim sadržajem sumpora do,% (stvarno i više), ali mora se naglasiti da su se svi autobusi snabdevali gorivom iz istog rezervoara interne pumpne stanice, što znači da je u sve 74
autobuse sipano gorivo istog kvalitetnog nivoa. Ta činjenica je od posebnog značaja, jer se na taj način postiglo uravnoteženje po svim osnovama: konstrukcija motora, starost motora, režim opterećenja, ritam rada, jedinstven kvalitetni nivo ulja i goriva. Tabela. Osnovni pokazatelji stanja motora Garažni broj autobusa Datum remonta Vrsta remonta 7.4.. Srednji 7... Pred generalnim 7 Nije remontovan 77... Srednji 74... Srednji 4. METODOLOGIJA ISPITIVANJA Postupak zamene ulja U svih pet motora ulje je zamenjeno istog dana, na svim motorima su zamenjeni svi filteri, a usipni otvor je zatvoren i blombiran. Ranije korišćeno ulje je zamenjeno sa uljem OLMALINE SHPD SAE W-4, posle korišćenja. do.. Uzorci ispuštenog ulja su ispitani u okviru karakteristika koje su definisane programom ovog ispitivanja. Program uzorkovanja Novo ulje, posle sipanja i minuta rada; ;. ;. ;. ;. ;. (uslovna granica ispitivanja). Označavanje uzoraka Sistem oznaka svakog uzorka definisao je nosilac ispitivanja, na način da se iz oznake uzorka može identifikovati samo broj uzorka. Ispitivanje Ispitivanje uzoraka je vršeno istovremeno na tri mesta: u laboratoriju proizvođača metodama koje su definisane standardima: viskoznost na 4 i C, indeks viskoznosti; gustina; totalni bazni broj (TBN), tačka plamišta; sufatni pepeo; u laboratoriju IKOS-a nestandardnom elektronsko-hemijskom metodom (uređaj KITTIWAKE): viskoznost na 4 C; totalni bazni broj (TBN); ukupni sadržaj nerastvorenih materijala; sadržaj vode i u JGSP: promena dielektrične karakteristike (uređaj Lubrisenzor). Ocena rezultata Sve dobijene rezultate ispitivanja, u skladu sa sistemom šifriranja identifikovao je FTN, a zatim donosio ocenu da li se može nastaviti sa ispitivanjem ulja u svakom motoru pojedinačno ili je zbog promene neke od karakteristika potrebno obustaviti ispitivanje.. OCENA REZULTATA ISPITIVANJA Definisani vek eksploatacije po programu je. što je za duže od preporuke proizvođača motora. Rezultati ranije korišćenog ulja: jedan uzorak ulja (posle. ) pokazuje nezadovoljavajuće karakteristike. Rezultati ispitivanja ulja OLMALINE SHPD SAE W-4: Motor autobusa 7:. - ulje se koristilo duže od definisanog polaznog cilja. Rezultati ispitivanja na. su zadovoljavajući, ali je ulje zamenjeno (razlog: vidi zaključke). Motor autobusa 7: 4. ulje menjano zbog poremećaja u radu sistema za sagorevanje i visoke kontaminacije ulja. Motor autobusa 7:. - ulje se koristilo duže od definisanog polaznog cilja. Rezultati ispitivanja na. su zadovoljavajući, ali je ulje zamenjeno (razlog: vidi zaključke). Motor autobusa 77:. - ulje zamenjeno zbog dostizanja definisane granice dozvoljenog sadržaja nerastvorenih materijala u ulju. Motor autobusa 74:. - ulje zamenjeno zbog dostizanja definisane granice dozvoljenog sadržaja nerastvorenih materijala u ulju. Kao ilustracija ritma promene karakteristika ulja u toku ispitivanja u tabeli 4 daje se prikaz rezultata ispitivanja ulja iz motora autobusa 7, a na slikama prikaz istih rezultata u dijagramima. 7
Tabela 4. REZULTATI ISPITIVANJA ULJA U MOTORU AUTOBUSA VOLVO BR. 7 REZULTATI ISPITIVANJA ULJA Karkter. Jedinica Izvođač Viskoznost na C Viskoznost na 4 C Nulti 7.. 7.. 7.. 7.. 7.. 7. mm s - OLMA 4.64.8,96 4,6 4,. 7. mm s - OLMA 7.9 98.9 4,,8 6,86 IKS. 4. 8, 6,6 6, 7,4 7,6 Indeks visk. OLMA 4 4 7 7 Sulfatni % OLMA.6.,,6,4 pepeo TBN mgkoh/ OLMA 9.8 6.89 8,9 7,4 7, g IKS 7. 8, 8, 7,6 6,8 6, Sadržaj ner. % IKOS,,,,7, materijala Sadržaj vode ppm 9 9 9 Plamište ( C) OLMA 4 8 8 4 (otvor. sud) Plamište (zatvor. sud) ( C) OLMA 9 > > > > Dijagramski prikaz rezultata iz tabele 4. ν (mm /s) Viskoznost na C OLMA IKOS 6 GSP ν 4 (mm /s) Viskoznost na 4 C 4. TBN (mgkoh) - Totalni bazni broj 4.... Sulfatni pepeo % (SP).. Indeks viskoznosti. Nerastvoreni materijali % (NM) 9 8 7 6 6 4. Dielektri~ka konstanta. OLMA IKOS GSP 76
6. ZAKLJUČAK Ispitivanjem motornog ulja iste šarže, u sličnom režimu rada i opterećenja, ali na motorima različitog stanja, utvrđen je različit realan interval zamene: kod dva motora na., kod dva motora. i kod jednog motora 4. iz čega se može izvesti zaključak da: Kod motora autobusa u JGSP na interval zamene motornog ulja prvenstveno utiče stanje motora, a zatim kvalitetni nivo goriva koje se koristi, režim rada i kvalitetni nivo motornog ulja. Ulje OLMALINE SHPD SAE W-4 zadovoljava uslove eksploatacije motora koji su ugrađeni u autobuse JGSP i mogu se koristiti do najmanje. vožnje pod uslovom da je motor ispravan. Ako se ima u vidu realno stanje motora ne preporučuje se korišćenje ni jednog ulja (misli se na kvalietetni nivo i proizvođača) bez sistemskog ispitivanja posle korišćenja većih od.. Uređajem KITTIWAKE (elektrononskohemijska metoda ispitivanja) može se doneti ocena o stanju ulja u prvom stepenu ispitivanja. 7. LITERATURA [] Savić V., Ljubo Zirojević: Uljna hidraulika, IKOS, Novi Sad, ; [] Savić V., Mitar Jocanović: Karakteristika i degradacija ulja za podmazivanje, IKOS, Novi Sad, 4. 77