Προζεγγίζονηας ηη διαθορεηικόηηηα μέζα από ηην εικόνα ηων οικογενειακών ζτημάηων ζηα Ανθολόγια Λογοηετνικών Κειμένων ηοσ Δημοηικού ζτολείοσ

Transcript

1 Προζεγγίζονηας ηη διαθορεηικόηηηα μέζα από ηην εικόνα ηων οικογενειακών ζτημάηων ζηα Ανθολόγια Λογοηετνικών Κειμένων ηοσ Δημοηικού ζτολείοσ Βαζηιηθή Πιηόγθνπ δξ. Δπηζηεκώλ Αγσγήο, εηδηθή επηζηήκνλαο Παηδαγσγηθό Σκήκα Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο Α.Π.Θ. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ηόρνο ηνπ άξζξνπ είλαη ε δηεξεύλεζε ηεο νηθνγελεηαθήο δηαθνξεηηθόηεηαο ζηα ηεύρε ησλ Αλζνινγίσλ Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ, ηα νπνία εηζήρζεζαλ ην 2000 ηεο Δ - η θαη ην 2006 ησλ άιισλ ηεζζάξσλ ηάμεσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ. ε ζύλνιν είθνζη ελόο θεηκέλσλ πνπ πξαγκαηεύνληαη ην ζέκα ηεο νηθνγέλεηαο, εληνπίδνληαη κόλν δύν αλαθνξέο ζε πηνζεζία θαη κία αλαθνξά ζε δύν αλαζπζηακέλεο νηθνγέλεηεο πξνεξρόκελεο από δύν κνλνγνλετθέο. Οη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλεο αλαθνξέο ζε δηαθνξεηηθέο νηθνγελεηαθέο κνξθέο από απηή ηεο ππξεληθήο νηθνγέλεηαο αλαδεηθλύνπλ ηελ άπνςε όηη πξόθεηηαη γηα «απαγνξεπκέλα» ζέκαηα ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα, κάιηζηα ζε κηα επνρή ηηο ηειεπηαίεο πνπ ε ειιεληθή θνηλσλία ραξαθηεξίδεηαη από πινπξαιηζκό ησλ κνξθώλ νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο. Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο, ην ειιεληθό εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα θιήζεθε λα πξνζαξκνζηεί ζε κηα θνηλσληθή πξαγκαηηθόηεηα, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη από γισζζηθό πινπξαιηζκό θαη πινπξαιηζκό πνιηηηζκηθώλ θεθαιαίσλ. Ζ ειιεληθή θνηλσλία άξρηζε λα δηακνξθώλεηαη ζε πνιππνιηηηζκηθή θαηά ηε ζηαδηαθή ηεο κεηάβαζε ζε ρώξα ππνδνρήο παιηλλνζηνύλησλ θαη αιινδαπώλ, άξα θαη ρώξα ππνδνρήο παηδηώλ κε δηαθνξεηηθά εζληθά ή/θαη γισζζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηελ ίδηα επνρή άξρηζε λα εληνπίδεηαη κηα ζηαδηαθή αύμεζε ζηα πνζνζηά ησλ κε ζπκβαηηθώλ νηθνγελεηαθώλ κνξθώλ. Απηή ε εηθόλα ηεο θνηλσληθήο θαηάζηαζεο νθείιεηαη ζηελ αύμεζε ηνπ πνζνζηνύ ησλ δηαδπγίσλ, ησλ εθηόο γάκνπ γελλήζεσλ, ησλ κνλνγνλετθώλ νηθνγελεηώλ, ησλ κνλνπξόζσπσλ λνηθνθπξηώλ, ησλ άηεθλσλ δεπγαξηώλ θαηά ζπλεηδεηή επηινγή, ησλ δεπγαξηώλ πνπ ζπκβηώλνπλ θαη ησλ αλαζπζηακέλσλ νηθνγελεηώλ 1. Οθείιεηαη, όκσο, θαη ζηε κείσζε ηεο γνληκόηεηαο θαη ζλεζηκόηεηαο, ε νπνία ζπλδέεηαη άκεζα κε ηε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνύ. Κη επηπιένλ, νθείιεηαη ζηε κείσζε ησλ γάκσλ, ηε ζηαδηαθή θαζπζηέξεζε ζύλαςεο πξώηνπ γάκνπ, ηε κείσζε ηνπ αξηζκνύ ησλ παηδηώλ, ηελ αύμεζε ηνπ κέζνπ όξνπ ειηθίαο ηεο γπλαίθαο θαηά ηνλ πξώην γάκν θαη ηελ επηκήθπλζε ηεο πεξηόδνπ αλάκεζα ζην γάκν θαη ηε γέλλεζε ηνπ πξώηνπ παηδηνύ (Δ..Τ.Δ., 2001) 2. Ζ νηθνγέλεηα απνηειεί πξνζθηιέο ζέκα εληαγκέλν ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη ζηε δηδαθηέα ύιε. Ζ άπνςε όηη ην ζρνιείν ιεηηνπξγεί όρη κόλνλ σο θνξέαο δηδαζθαιίαο πνηθίισλ γλσζηηθώλ αληηθεηκέλσλ, αιιά θαη σο θνξέαο θνηλσληθνπνίεζεο, κεηάδνζεο θνηλσληθώλ αληηιήςεσλ, θαλόλσλ θαη αμηώλ δηαηππώλεηαη σο θνηλό πεδίν πξνζαλαηνιηζκνύ ηνπιάρηζηνλ ζηελ πξν ηξηαθνληαεηίαο ζρεηηθή βηβιηνγξαθία (ελδεηθηηθά: Μπισλάο, 1982; Hamilton, 1

2 1983; Φξαγθνπδάθε, 1985; Baker & Freebody, 1989). Κη απηό ζπκβαίλεη γηαηί εθηόο από ην επίζεκν αλαιπηηθό πξόγξακκα, κέζα ζην ζρνιείν ιεηηνπξγεί έλα άιιν αλεπίζεκν, ην απνθαινύκελν «παξαπξόγξακκα» ή «θξπθό αλαιπηηθό πξόγξακκα» (hidden curriculum), ην νπνίν δε δηδάζθεηαη αιιά καζαίλεηαη κέζα από ηηο αλεπίζεκεο κνξθέο δηδαζθαιίαο θαη ην νπνίν θαίλεηαη λα επηηειεί ζε κεγάιν βαζκό ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ θνηλσληθνύ ειέγρνπ, ηεο θνηλσληθήο θαη πνιηηηθήο αλαπαξαγσγήο κέζα από ηε κεηάδνζε αμηώλ, ζηάζεσλ θαη πεπνηζήζεσλ ζηνπο καζεηέο θαη ζηηο καζήηξηεο. Ζ επηξξνή ηνπ είλαη κεγάιε αθνύ δε ζρεδηάδεηαη αιιά εληνπίδεηαη λα εθαξκόδεηαη κέζσ ηεο θαζεκεξηλήο δσήο ηνπ ζρνιείνπ, θαζώο νη εθπαηδεπηηθνί θαη νη καζεηέο/ηξηεο ην αγλννύλ κελ, ζπκκεηέρνπλ όκσο θαη κεηαθέξνπλ ηηο ηδέεο θαη απόςεηο ηνπο, δηακνξθώλνληαο έηζη ζηάζεηο θαη πεπνηζήζεηο κέζα από ηε κεηαμύ ηνπο αιιειεπίδξαζε (Καληαξηδή & Πιηόγθνπ, 2007). Ωζηόζν, ζηε κεηάδνζε γλώζεσλ, ζηε δηακόξθσζε ηδενινγηώλ θαη ζηε κύεζε ησλ παηδηώλ ζηηο εθάζηνηε θπξίαξρεο θνηλσληθέο θαη πνιηηηζκηθέο αμίεο ζπκβάιιεη θαη ην πεξηερόκελν ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ (Apple, 2005). Σα ζρνιηθά εγρεηξίδηα απνηεινύλ ην θπξίαξρν εξγαιείν ζηα ρέξηα ησλ εθπαηδεπηηθώλ, νη νπνίνη ηα ρξεζηκνπνηνύλ θαζεκεξηλά ζύκθσλα κε ηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα πνπδώλ. Κη αθνύ εγθξίλνληαη θαη δηαλέκνληαη δσξεάλ από ην Κξάηνο, εθθέξνπλ θαη ηελ επίζεκε άπνςή ηνπ, αθελόο κελ γηα ηα ζέκαηα πνπ ζπλζέηνπλ ην πεξηερόκελό ηνπο αθεηέξνπ γηα ηνλ ηξόπν πνπ απηά πξνζεγγίδνληαη κέζσ ησλ θεηκέλσλ θαη ησλ εηθόλσλ (Μπνλίδεο, 2004). Με ηνλ ηξόπν απηό ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ζπκβάιινπλ ζηε γέλεζε ηνπ θνηλσληθνύ θαη πνιηηηθνύ ππνθεηκέλνπ, θαζώο αληαλαθινύλ ηηο θνηλσληθέο λόξκεο, πξνβάιινπλ έλα πξόηππν ηνπ θαλνληθνύ, ηνπ πξνζδνθώκελνπ, εκθαλίδνπλ κνληέια ξόισλ πνπ ηα παηδηά ελ δπλάκεη πηνζεηνύλ, αθνκνηώλνληαο ην πεξηερόκελν θαη ηηο αμίεο ηνπο ρσξίο λα ηα ακθηζβεηνύλ ζπλεηδεηά (Νόβα-Καιηζνύλε, 1996). Αμίδεη, όκσο, λα ζεκεησζεί όηη ε ελεξγεηηθή παξέκβαζε ησλ εθπαηδεπηηθώλ κπνξεί λα πξνθαιέζεη ξήγκαηα ζηηο ηδενινγηθέο πξνζέζεηο ησλ εγρεηξηδίσλ θαη λα αλαπηύμεη ηελ θξηηηθή ζθέςε ησλ καζεηώλ θαη καζεηξηώλ, απνδνκώληαο έλα πιέγκα θνηλσληθώλ ελλνηώλ πνπ ιαλζάλνπλ αζύλεηδα (Moore, 2004). Ζ έξεπλα γηα ηελ εηθόλα ηεο νηθνγέλεηαο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα Σα νηθνγελεηαθά πξόηππα, ε νηθνγέλεηα σο θπζηθόο, θνηλσληθόο ζεζκόο θαη θνξέαο εζηθώλ, θνηλσληθώλ θαη πνιηηηζηηθώλ αμηώλ, ν ξόινο ηνπ παηέξαζπδύγνπ, ν ξόινο ηεο κεηέξαο-ζπδύγνπ, νη γνλετθνί ξόινη, ε παηδαγσγηθή δηάζηαζε ηνπ ξόινπ ηνπο, ην επάγγεικα ηνπ παηέξα θαη ηεο κεηέξαο, ζηηο πεξηπηώζεηο πνπ ε κεηέξα παξνπζηάδεηαη λα εξγάδεηαη, ην εύξνο ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπο ζε ζρέζε κε ην θύιν ηνπο θαη ην θύιν ησλ παηδηώλ ηνπο, ην είδνο ησλ δηαγελεαθώλ ζρέζεσλ θαη νη ζρέζεηο κεηαμύ ησλ κειώλ ηεο επξύηεξεο νηθνγέλεηαο είλαη κεξηθά από ηα ζέκαηα πνπ εμεηάζηεθαλ αλαιπηηθά ζε κειέηεο ζρεηηθά κε ηελ εηθόλα ηεο νηθνγέλεηαο, έηζη όπσο απηή επηιέγεηαη λα πξνβάιιεηαη από ηηο ζπληαθηηθέο επηηξνπέο κέζα από θείκελα ησλ ζπγγξαθηθώλ νκάδσλ ή από ινγνηερληθά θείκελα. Ζ έξεπλα γηα ηελ εηθόλα ηεο νηθνγέλεηαο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα, θπξίσο ησλ γισζζηθώλ καζεκάησλ αιιά όρη απνθιεηζηηθά, έρεη ζπλεηζθέξεη ζηελ εμέιημε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ επηζηεκνληθνύ δηαιόγνπ, 2

3 ηνπιάρηζηνλ ηα ηειεπηαία ηξηάληα ρξόληα (Δλδεηθηηθά αλαθέξνληαη: Φξαγθνπδάθε 1978, Γεσξγίνπ-Νίιζελ 1980, Μαθξπληώηε 1986, Αλζνγαιίδνπ 1989, Καληαξηδή 1991, Βαγηάλνο 1992, Μαξαγθνπδάθε 1993, Αλαγλσζηνπνύινπ 1995, Γειεγηάλλε-Κνπτκηδή 1995, Φξεηδεξίθνπ 1995, Πιηόγθνπ 2006, Κνγθίδνπ θ.ά. 2007, Σξέζζνπ θ.ά. 2007). Δπηπιένλ, κεηά ηελ εηζαγσγή ησλ «λέσλ» ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ (από ην 2000 κέρξη θαη ην 2006), έρνπλ δηεμαρζεί έξεπλεο πνπ αθνξνύλ ζηελ εηθόλα ησλ κνληέισλ νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο ζηα εγρεηξίδηα ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ, γεγνλόο πνπ αλαδεηθλύεη ηελ αλεζπρία ηεο επηζηεκνληθήο θνηλόηεηαο θαηά πόζν ην ζρνιείν ζπλδξάκεη ζηελ απνδνρή ηεο κνλνγνλετθόηεηαο θαη θπξίσο ζηελ νκαιή έληαμε ησλ παηδηώλ πνπ πξνέξρνληαη από κηα κε-ζπκβαηηθή νηθνγελεηαθή κνξθή ζην ζρνιηθό θαη θνηλσληθό πεξηβάιινλ, αθνύ έρεη δηαπηζησζεί όηη ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα πξνβάιινπλ ζρεδόλ απνθιεηζηηθά κόλν ηελ ππξεληθή ή/θαη εθηεηακέλε κνξθή νηθνγέλεηαο απνζησπώληαο ηελ νηθνγελεηαθή δηαθνξεηηθόηεηα (Κνγθίδνπ θ.ά. 2007, Μπόκπαο 2007, πύξνπ θ.ά. 2007, Σξέζζνπ θ.ά. 2007, Μπακπάιεο 2009). Γηα πνηνπο ιόγνπο, όκσο, πξνέθπςε ε αλάγθε δηεξεύλεζεο ησλ γισζζηθώλ εγρεηξηδίσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ; Γηα κηα ζεηξά από ιόγνπο πνπ ζπλνςίδνληαη ζηα παξαθάησ ζεκεία: ύκθσλα κε ην Γηαζεκαηηθό Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδώλ θαη Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα πνπδώλ Γεκνηηθνύ-Γπκλαζίνπ (ΤΠΔΠΘ, 2003), κία από ηηο βαζηθέο αξρέο ηεο εθπαίδεπζεο απνηειεί ε ελίζρπζε ηεο πνιηηηζκηθήο θαη γισζζηθήο ηαπηόηεηαο ζην πιαίζην κηαο πνιππνιηηηζκηθήο θνηλσλίαο, αθνύ ε ζύλζεζε ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο κεηαβάιιεηαη ζπλερώο, κε απνηέιεζκα λα απμάλεηαη ε πνιηηηζκηθή πνηθηιόηεηα, άξα θαη ε αλάγθε ε ίδηα απηή πξαγκαηηθόηεηα λα επηβάιιεη ζηνλ θάζε πνιίηε ηελ απνδνρή θαη ην ζεβαζκό ηεο πνιππνιηηηζκηθήο εηεξόηεηαο ησλ ζπκπνιηηώλ ηνπ. Κη αθόκε, ζην ίδην επίζεκν έγγξαθν, ζεκεηώλεηαη σο βαζηθή ζεκαηηθή ελόηεηα ε νηθνγέλεηα, γηα ηελ νπνία νη καζεηέο θαη νη καζήηξηεο θαινύληαη λα αλαιύζνπλ ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο, ηνπο ξόινπο θαη ηηο ζρέζεηο ησλ κειώλ ηεο, λα αληηιεθζνύλ ηε ζεκαζία ηεο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ αηόκνπ, λα εληνπίζνπλ κνξθέο νηθνγέλεηαο δηαρξνληθά θαη ζε άιινπο ηόπνπο. Κη επηπιένλ, ην γισζζηθό κάζεκα είλαη πνιύσξν ζε όιεο ηηο ηάμεηο, πεξηιακβάλνληαο κηα ζεηξά ελνηήησλ όπσο γξακκαηηθή, ιεμηιόγην, δηαρείξηζε ηεο πιεξνθνξίαο, πξνθνξηθό θαη γξαπηό ιόγν, αλάγλσζε, γξαθή, παξαγσγή γξαπηνύ ιόγνπ, ινγνηερλία θη έρνληαο σο βαζηθό ζηόρν ηελ αλάπηπμε ηεο ηθαλόηεηαο ησλ καζεηώλ λα ρεηξίδνληαη κε επάξθεηα θαη απηνπεπνίζεζε ην γξαπηό θαη πξνθνξηθό ιόγν ώζηε λα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηε ζρνιηθή θαη επξύηεξε θνηλσλία. πγθεθξηκέλα, πξνέθπςε ε αλάγθε δηεξεπλεηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο πξνβνιήο ησλ νηθνγελεηαθώλ ζρεκάησλ δσήο ζηα Αλζνιόγηα Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ, αθνύ ε ινγνηερλία δηαδξακαηίδεη θαζνξηζηηθό ξόιν ζηε γισζζηθή θαη γεληθόηεξα αηζζεηηθή θαιιηέξγεηα ηνπ αηόκνπ, ζηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπ απέλαληη ζηα πξνβιήκαηα ηεο δσήο, ζηελ αμηνπνίεζε ινγνηερληθώλ θεηκέλσλ γηα ηε δηδαζθαιία άιισλ καζεκάησλ θαη ζηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε όισλ ησλ παηδηώλ αλεμάξηεηα από ην αλ έρνπλ εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο (ΤΠΔΠΘ, 2003). 3

4 Μεζνδνινγία έξεπλαο Ζ ζέζε όηη ν ηξόπνο πξνζέγγηζεο ηνπ πνιηηηζκηθνύ θεθαιαίνπ ζηηο ζρνιηθέο ηάμεηο θαη ε επηινγή πεξηερνκέλνπ ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηηο ππάξρνπζεο ζρέζεηο εμνπζίαο θαη ηνλ αγώλα γηα ηελ αιιαγή απηώλ ησλ ζρέζεσλ, απνηειεί εθαιηήξην ηεο ζθέςεο καο (Ατδίλεο & Γξόιηνο, 2007). Γηα απηό θαη ε αλίρλεπζε ηδενινγηθά θνξηηζκέλσλ γισζζηθώλ κνξθσκάησλ κε ζηόρν ηελ απνδόκεζε ηεο πξνσζνύκελεο ηδενινγίαο αλαθνξηθά κε ην πνην νηθνγελεηαθό ζρήκα ζεσξείηαη θπξίαξρν εληνπίδεηαη σο ζθνπόο ηεο παξνύζαο κειέηεο. Ωο κεζνδνινγηθή ζηξαηεγηθή επηιέγεηαη ε ζπλδπαζηηθή εθαξκνγή ηεο Αλάιπζεο Πεξηερνκέλνπ θαη ηεο Κξηηηθήο Αλάιπζεο Λόγνπ, δύν κεζόδσλ πνπ ε κία ζπκπιεξώλεη ηελ άιιε θαη ηείλεη λα κεηώλεη ηα όξηα κεηαμύ ηεο ππεξαπινπζηεπηηθήο γελίθεπζεο πνπ ιαλζάλεη ζηελ εθαξκνγή ηεο πξώηεο κεζόδνπ θαη ηεο ππέξκεηξεο γισζζηθήο αλάιπζεο πνπ ππνζάιπεηαη ζηε δεύηεξε (Παγθνπξέιηα & Παπαδνπνύινπ, 2009). Ζ Αλάιπζε Πεξηερνκέλνπ ραξαθηεξίδεηαη από ηελ θαηαγξαθή ησλ αλαθνξώλ ζηηο ππό δηεξεύλεζε θαηεγνξίεο, ηε ζύλδεζε κεηαμύ ζπρλόηεηαο αλαθνξώλ, εκθάληζεο πνζνζηώλ θαη ζρνιηαζκνύ πεξηερνκέλνπ, ζηνηρεία πνπ πξνθύπηνπλ από ηελ πνζνηηθή έξεπλα, αιιά θη αθόκε ηελ ζε βάζνο δηεξεύλεζε ηνπ πιηθνύ κε ζηόρν ηελ εξκελεία ηνπ, ίδηνλ γλώξηζκα πνηνηηθώλ εξεπλώλ (Bryman, 1988). Πξόθεηηαη γηα κέζνδν πνπ ρξεζηκνπνηήζεθε ζρεδόλ απνθιεηζηηθά ζηελ έξεπλα ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ 3. Ζ Κξηηηθή Αλάιπζε Λόγνπ εθαξκόδεηαη γηα ηνλ εληνπηζκό ηδενινγηθώλ κελπκάησλ πνπ αλαδύνληαη ζε έλα θείκελν αιιά θαη όζσλ ιαλζάλνπλ, πξνζεγγίδνληαο ηε γιώζζα σο θνηλσληθό ζεκεησηηθό ζύζηεκα, κέζα από ην νπνίν θαηαγξάθνληαη ζπζρεηίζεηο γιώζζαο-θεηκέλσλ, θνηλσληθώλ δνκώλ θαη ζρέζεσλ (Halliday, 1978). Αλαδεηθλύεη ηηο ζρέζεηο γιώζζαο θαη ηζρύνο, ηδηαίηεξα ηηο ζρέζεηο κεηαμύ ηεο ρξήζεο ηεο γιώζζαο θαη ηεο θνηλσληθήο αληζόηεηαο, θαζώο ε γιώζζα ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ επίηεπμε θπξηαξρηθώλ ζηόρσλ θαη ηελ θαηαζθεπή θη ελεξγνπνίεζε θνηλσληθώλ ηαπηνηήησλ αθνύ ε ηδενινγία δηαηππώλεηαη, αλαπαξάγεηαη θαη δηαδίδεηαη κέζσ ηεο γιώζζαο (Fairclough,1989). Κη επεηδή ζπγθεθξηκέλα είδε θεηκέλσλ επηηεινύλ ζπγθεθξηκέλεο θνηλσληθέο πξάμεηο κε πξνβιέςηκα απνηειέζκαηα, ε θαζεκεξηλή ρξήζε θάπνησλ ηύπσλ θαη θεηκέλσλ, αθξηβώο εμαηηίαο ηεο επαλάιεςεο, γεληθεύνληαη, επηθξαηνύλ σο αληίιεςε θαη δηακνξθώλνπλ ζύλζεηεο θνηλσληθέο ζηάζεηο (Van Dijk, 1993). Γηα ην ιόγν απηό, σο απώηεξνο ζηόρνο ηεο θξηηηθήο αλάιπζεο ιόγνπ ζεκεηώλεηαη ε ζπκβνιή ηεο ζηε ρεηξαθέηεζε ησλ θπξηαξρνύκελσλ θαη θαηαπηεζκέλσλ θνηλσληθώλ ηάμεσλ θαη ε αμηνπνίεζή ηεο ζηελ εθπαίδεπζε κε ζηόρν ηελ θξηηηθή ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο γιώζζαο από ηνπο ίδηνπο ηνπο καζεηέο θαη ηηο καζήηξηεο. θνπόο ηεο παξνύζαο έξεπλαο δελ είλαη άιινο από ηνλ εληνπηζκό ηνπ νηθνγελεηαθνύ ζρήκαηνο πνπ ζεσξείηαη θπξίαξρν θαη ν ηξόπνο πνπ απηό πξνβάιιεηαη, δειαδή ην ζπγθείκελν πιαίζην, ζηηο ζεκαηηθέο ελόηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο ησλ ηξηώλ ηεπρώλ ησλ Αλζνινγίσλ Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ. Σν ζέκα, ε ιέμε, ε πξόηαζε, ε παξάγξαθνο νξίδνληαη σο κνλάδεο αλάιπζεο. Ωο θαηεγνξίεο αλάιπζεο, όκσο, θαζνξίζηεθαλ: 4

5 Ο εληνπηζκόο ηεο νηθνγελεηαθήο δηαθνξεηηθόηεηαο θαη κέζα από ηελ θαηαγξαθή ησλ κνξθώλ νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο. Ζ εηθόλα ησλ ξόισλ ηεο γπλαίθαο θαη ηνπ άληξα ζηελ νηθνγέλεηα. Ζ εηθόλα ηνπ παηδηνύ ή ησλ παηδηώλ πνπ δνπλ ζε νηθνγελεηαθό πεξηβάιινλ θαη ζε δηαθνξεηηθό από ην ζπκβαηηθό δηγνλετθό ζρήκα δσήο. Ζ ζπκβνιή ηεο Κξηηηθήο Αλάιπζεο Λόγνπ είλαη θαζνξηζηηθή, θαζώο ε ζπγθεθξηκέλε κέζνδνο δύλαηαη λα αληρλεύεη ην ιαλζάλνλ κήλπκα, αθνύ δελ εγθισβίδεηαη ζηε κειέηε κηθξόηεξσλ γισζζηθώλ κνξθεκάησλ, αιιά εμεηάδεη ην ίδην ην θείκελν θαη ηε γιώζζα ηνπ ζπγρξόλσο. Δπίζεο, καο επηηξέπεη λα εληάζζνπκε ην ίδην απόζπαζκα ζε δηαθνξεηηθή ζεκαηηθή θαηεγνξία, ζε πεξίπησζε πνιιαπιήο ηδενινγηθήο ζεκαηνδόηεζεο. Δπξήκαηα Από ηε ζπζηεκαηηθή κειέηε ησλ θεηκέλσλ ησλ ζεκαηηθώλ ελνηήησλ ηεο νηθνγέλεηαο ησλ ηξηώλ ηεπρώλ ησλ Αλζνινγίσλ Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ πξνθύπηεη όηη ην ηεύρνο πνπ απεπζύλεηαη ζηνπο καζεηέο θαη ζηηο καζήηξηεο ηεο Α θαη Β Γεκνηηθνύ (Σζηιηκέλε θ.ά., 2007: 12-28) πεξηιακβάλεη ζηελ πξώηε ηνπ θηόιαο ελόηεηα νθηώ θείκελα θαη από ηέζζεξα ζηηο ελόηεηεο «Δηξήλε θαη Φηιία», «Από ηελ Διιεληθή Ηζηνξία», πέληε ζηηο ελόηεηεο «ρνιείν θαη Παηδί», «Κνηλσληθή Εσή», «Ζ Σερλνινγία ζηε Εσή κνπ», έμη ζηηο ελόηεηεο «Θξεζθεπηηθή Εσή» θαη «Ζ Πνιηηηζηηθή καο Κιεξνλνκηά», εθηά ζηελ ελόηεηα «Φαληαζία θαη Πεξηπέηεηα» θαη έληεθα ζηελ ελόηεηα «Παηδί θαη Φύζε». Σν ηεύρνο πνπ απεπζύλεηαη ζηνπο καζεηέο θαη ζηηο καζήηξηεο ηεο Γ θαη Γ Γεκνηηθνύ (Καηζίθε-Γθίβαινπ, 2009: 33-44) πεξηιακβάλεη κόιηο ηέζζεξα θείκελα γηα ηελ νηθνγέλεηα, ζηε δεύηεξε ζεκαηηθή ηνπ ελόηεηα, ίδην αξηζκό θεηκέλσλ γηα ηελ ελόηεηα «Κείκελα γηα ηελ Σερλνινγία θαη ηελ Δπηζηεκνληθή Φαληαζία», πέληε θείκελα ζηελ ελόηεηα «Κείκελα γηα ηελ Κνηλσλία», εθηά ζηηο ελόηεηεο «Κείκελα γηα ηε Φύζε θαη ηελ Οηθνινγία», «Κείκελα γηα ηε Θξεζθεία», νθηώ ζηελ ελόηεηα «Κείκελα γηα ηελ Τγεία θαη ηνλ Αζιεηηζκό» θαη δώδεθα θείκελα ζηηο ελόηεηεο «Κείκελα γηα ηελ Παξάδνζε» θαη «Κείκελα γηα ηελ Ηζηνξία». Σέινο, ην ηεύρνο πνπ απεπζύλεηαη ζηνπο καζεηέο θαη ζηηο καζήηξηεο ηεο Δ θαη η Γεκνηηθνύ (Καηζίθε-Γθίβαινπ, 2008: ) πεξηιακβάλεη ζηελ ηξίηε ζεκαηηθή ηνπ ελόηεηα, ελλέα θείκελα έλαληη πέληε θεηκέλσλ γηα ηηο ελόηεηεο «ρνιείν θαη Παηδί», «Σα παηδηθά ρξόληα», έμη γηα ηελ ελόηεηα «Λατθή Παξάδνζε θαη Πνιηηηζκόο», εθηά θεηκέλσλ γηα ηηο ελόηεηεο «Δηξήλε θαη Φηιία», «Φαληαζία θαη Πεξηπέηεηα», νθηώ γηα ηηο ελόηεηεο «Αλζξώπηλνη Υαξαθηήξεο», «Θξεζθεπηηθή Εσή», δέθα γηα ηελ ελόηεηα «Κνηλσληθή Εσή», δώδεθα γηα ηελ ελόηεηα «Δκείο θαη ε Φύζε» θαη δεθαέμη γηα ηελ ελόηεηα «Γεγνλόηα από ηελ Διιεληθή Ηζηνξία». Από ηελ παξαπάλσ αξηζκεηηθή παξάζεζε αιιά θαη ηε ζεηξά εκθάληζεο ζηα ππό δηεξεύλεζε ζρνιηθά εγρεηξίδηα ζεκεηώλεηαη όηη ε ζεκαηηθή ηεο νηθνγέλεηαο είλαη ζεκαληηθή γηα ηηο ζπγγξαθηθέο νκάδεο ησλ Αλζνινγίσλ, παξά ηνλ κηθξό αξηζκό ζπλαθώλ θεηκέλσλ πνπ εληνπίδεηαη ζην ηεύρνο ηεο Γ θαη Γ Γεκνηηθνύ. Αζθαιώο θαη ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί όηη ηζηνξίεο πνπ δηαδξακαηίδνληαη ζε 5

6 νηθνγελεηαθά πεξηβάιινληα εληνπίδνληαη θαη ζε θείκελα πνπ πεξηιακβάλνληαη ζε άιιε ζεκαηηθή ελόηεηα ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ηεπρώλ. ε απηή ηελ πεξίπησζε πξόθεηηαη γηα έλαλ κεζνδνινγηθό πεξηνξηζκό ηεο παξνύζαο κειέηεο. Ωο πξνο ηελ θαηεγνξία πνπ αθνξά ζηνλ εληνπηζκό ηεο νηθνγελεηαθήο δηαθνξεηηθόηεηαο θαη κέζα από ηελ θαηαγξαθή ησλ κνξθώλ νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο, παξαηεξείηαη ε ζπλεηδεηή επηινγή ησλ ζπληαθηηθώλ νκάδσλ γηα ηελ πξνβνιή κηαο νκνηόκνξθεο εηθόλαο ηεο νηθνγέλεηαο. πγθεθξηκέλα, ζε ζύλνιν είθνζη ελόο θεηκέλσλ πνπ πξαγκαηεύνληαη ην ζέκα ηεο νηθνγέλεηαο ζε απηόλνκε ζεκαηηθή ελόηεηα, εληνπίδνληαη κόλν δύν αλαθνξέο ζε πηνζεζία (Γ & Γ: ; Δ & η: ) 4 θαη κία αλαθνξά ζε αλαζπζηακέλεο νηθνγέλεηεο πξνεξρόκελεο από δύν κνλνγνλετθέο, ε κία ιόγσ ζαλάηνπ θαη ε άιιε ιόγσ δηαδπγίνπ, ελώ ε κία εθ ησλ δύν θαίλεηαη λα πξνθύπηεη από κηθηό γάκν (Δ & η: 95-98). ηε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία δειώλεηαη ζαθώο ή ππνλνείηαη ε ηαύηηζε ηνπ ζεζκνύ ηεο νηθνγέλεηαο κε ην ζεζκό ηνπ γάκνπ. Σν εηεξόθπιν δηγνλετθό ζρήκα δσήο παξνπζηάδεηαη ζρεδόλ απνθιεηζηηθά, ηόζν κέζσ ησλ θεηκέλσλ όζν θαη κέζσ ησλ ζπλνδεπηηθώλ εηθόλσλ, κέζα από επηπρηζκέλεο ππξεληθέο νηθνγέλεηεο κε δύν ηνπιάρηζηνλ παηδηά δηαθνξεηηθνύ θύινπ, όπνπ ε παξνπζία κειώλ ηεο επξύηεξεο νηθνγέλεηαο, όπσο ηνπ παππνύ ή/θαη ηεο γηαγηάο ζπκπιεξώλνπλ ηελ εηθόλα ηεο ηδαληθήο νηθνγέλεηαο, δειαδή ηεο νηθνγέλεηαο-πξνηύπνπ. Απηή, όκσο, ε δηάζεζε εμηδαλίθεπζεο θαη εμσξατζκνύ ππνδειώλεη αθελόο κελ όηη όιεο νη ππξεληθέο νηθνγέλεηεο εμαζθαιίδνπλ δίρσο άιιν ηελ αξκνληθή θαη επηπρηζκέλε ζπκβίσζε ησλ κειώλ ηεο, αθεηέξνπ όηη νπνηαδήπνηε δηαθνξνπνίεζε θηλδπλεύεη λα πξνθαιέζεη απνζηαζεξνπνίεζε θαη θινληζκό ησλ δηαπξνζσπηθώλ ζρέζεσλ κεηαμύ ησλ κειώλ ηεο νηθνγέλεηαο. Άιισζηε νη εμαηξεηηθά πεξηνξηζκέλεο αλαθνξέο ζε έλα δηαθνξεηηθό νηθνγελεηαθό ζρήκα ζε ζρέζε κε απηό ηεο ππξεληθήο νηθνγέλεηαο αλαδεηθλύνπλ θαη πάιη ηελ άπνςε όηη πξόθεηηαη γηα «απαγνξεπκέλα» ζέκαηα ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα (Καληαξηδή 2003, Κνιηάδεο 1996, Πιηόγθνπ 2006). Δλδεηθηηθά παξαζέηνπκε κηα ζεηξά παξαδεηγκάησλ : ην πνίεκα ηεο Μαξίαο Γνπκελνπνύινπ «Η γειαζηή νηθνγέλεηα» (Α & Β: 12) αλαθέξεηαη: «Πάλσ ζη άζπξν ην ραξηί, δσγξαθίδσ έλα ζπηηάθη, θαλαπέ ραιί θαη ηδάθη. Καζηζηνύο ζηνλ θαλαπέ ζρεδηάδσ έλαλ παηέξα, δπν παηδηά θαη κηα κεηέξα. Κη επεηδή ζέισ πνιύ λα θαλεί ζηε δσγξαθηά κνπ ε ραξά πνπ ρεη ε θαξδηά κνπ, ησλ ρεηιηώλ ηηο άθξεο θάλσ πξνο ηα πάλσ λα θνηηάλε θη έηζη όινη ηνπο γειάλε». Ζ εθθνξά ηνπ επηζέηνπ «γειαζηή» ζηνλ ηίηιν πξνδηαζέηεη ηνλ αλαγλώζηε θαη ηελ αλαγλώζηξηα λα κεηαθεξζεί λνεξώο ζε ήξεκεο, επηπρηζκέλεο νηθνγελεηαθέο ζηηγκέο, ηηο νπνίεο ζπκπιεξώλεη ε εηθόλα, αθξηβώο δίπια από ην πνίεκα, ελόο κηθξνύ ζπηηηνύ, ελόο θαλαπέ, ελόο ραιηνύ θαη ελόο ηδαθηνύ. Σν ππνθνξηζηηθό ηεο ιέμεο «ζπίηη», ην «ζπηηάθη» θαη ηα ππόινηπα ζηνηρεία πνπ ζπλζέηνπλ ηελ εηθόλα ηεο νηθνγελεηαθήο ζαιπσξήο απνδίδνληαη κέζα από κηα ππξεληθή νηθνγέλεηα κε δύν παηδηά, έλα θνξίηζη πξώηεο ζρνιηθήο ειηθίαο πνπ θάζεηαη ζηελ αγθαιηά ηνπ παηέξα θαη έλα κσξό, ζηελ αγθαιηά ηεο κεηέξαο ηνπ, ηνπ νπνίνπ ην θύιν δε θαίλεηαη. Πξνβάιιεηαη δειαδή ηόζν γισζζηθά, θαζώο ε κεηέξα έπεηαη κεηά ηνλ παηέξα θαη ηα δύν παηδηά, όζν θαη κέζσ ηεο εηθόλαο, ε παξαδνζηαθή νηθνγέλεηα, ηεο νπνίαο ε θνηλσληθή ηάμε - ρακεινύ ή κεζαίνπ εηζνδήκαηνο- ππνλνείηαη επδηάθξηηα. ηελ νηθνγέλεηα απηή ν ζύδπγνο είλαη απηόο 6

7 πνπ θαιείηαη λα ηθαλνπνηήζεη ηελ εμαζθάιηζε ησλ βηνηηθώλ ηεο αλαγθώλ, ελώ ε ζύδπγνο αλαιακβάλεη ηνλ παξαδνζηαθό ξόιν ηεο κεηέξαο θαη λνηθνθπξάο. ηε ζπγθεθξηκέλε εξκελεπηηθή πξνζέγγηζε ζα κπνξνύζε λα ππάξρεη ν αληίινγνο όηη ε κεηέξα κπνξεί θαη λα βξίζθεηαη ζε άδεηα αλαηξνθήο ηέθλνπ, γηα απηό θαη απνπζηάδεη από ηελ εξγαζία ηεο, όκσο ην ζπγθείκελν πιαίζην θαζόινπ δελ καο θαηεπζύλεη πξνο απηή ηελ εξκελεία. Δπηπξνζζέησο, κέζα από ηελ εηθαζηηθή ηνπ απόδνζε, ε παξνπζία ηνπ παηέξα πνπ πξνζθέξεη ηελ αζθάιεηα ζηελ πξσηόηνθε θόξε αιιά θαη ζε νιόθιεξε ηελ νηθνγέλεηα είλαη εκθαλήο (Βourdieu, 1996). Έλα αθόκε ζηνηρείν πνπ εληζρύεη ηελ άπνςε όηη «γειαζηή νηθνγέλεηα είλαη ε δηγνλετθή νηθνγέλεηα» αλαδεηθλύεηαη θαη ζην ζηίρν «επεηδή ζέισ πνιύ λα θαλεί ζηε δσγξαθηά κνπ ε ραξά πνπ ρεη ε θαξδηά κνπ», όπνπ ππνζάιπεηαη ην κήλπκα όηη θαη ην παηδί πνπ πξσηαγσληζηεί ζην ζπγθεθξηκέλν πνίεκα ζεσξεί «γειαζηή νηθνγέλεηα» κηα δηγνλετθή νηθνγέλεηα, ζηελ νπνία θαη αλήθεη. Ζ παξαπάλσ ζέζε εληζρύεηαη θαη από ηελ επηινγή ησλ έξγσλ ηέρλεο πνπ πιαηζηώλνπλ ηα θείκελα. Μέζα από απηά αλαπαξηζηάηαη ην δηγνλετθό νηθνγελεηαθό ζρήκα θαη αμηνπνηνύληαη σο παηδαγσγηθά εξγαιεία, σο κηα δηαθξηηή κνξθή εγγξακκαηηζκνύ πνπ πξνζεγγίδεηαη δηαζεκαηηθά κε ζηόρν ηελ αηζζεηηθή θαιιηέξγεηα ησλ παηδηώλ θαη ηελ αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ηνπο ζθέςεο θαη αληίιεςεο (Eisner, 2004). Γηα παξάδεηγκα, ραξαθηεξηζηηθά είλαη ηα έξγα ηνπ Γηώξγνπ ηθειηώηε «Οηθνγέλεηα» (Α & Β: 11) θαη «Άλδξαο, γπλαίθα θαη παηδί» (Δ & η:75). Έλα άιιν ζηνηρείν πνπ αλαδύεηαη ζηελ πιεηνςεθία ησλ ππό δηεξεύλεζε θεηκέλσλ θαη εληνπίδεηαη θπξίσο ζηελ θαηεγνξία ηεο εηθόλαο ησλ ξόισλ ηνπ άληξα θαη ηεο γπλαίθαο, αιιά θαη ζηελ θαηεγνξία ηεο εηθόλαο ηνπ παηδηνύ ζε νηθνγελεηαθό πεξηβάιινλ, είλαη ε πξνβνιή κελ ηεο ζπνπδαηόηεηαο ηεο κεηξόηεηαο θαη ηεο κεηξηθήο αγάπεο, πνπ ε αγάπε ηεο «είλαη ζαλ ηα αζηέξηα: πνηέ δελ πεζαίλεη θαη πάληα θσηίδεη» ζην θείκελν ηεο Νηέκπη Γθιηόξη (Α & Β: 22-23) θαη ε απνζηώπεζε ηεο ζπνπδαηόηεηαο ηεο παηξόηεηαο θαη ηεο παηξηθήο αγάπεο. Απηό επηηπγράλεηαη κέζα από επηινγέο ησλ ζπληαθηηθώλ νκάδσλ, όπσο: λαλνπξίζκαηα (Α & Β: 18-19, Γ & Γ: 34-35), παξαδνζηαθνί κύζνη (Α & Β: 14-15), πνηήκαηα από ζύγρξνλνπο θπξίσο πνηεηέο (Δ & η: 77-83), απνζπάζκαηα παηδηθώλ βηβιίσλ (Α & Β: 22-23, 26-27, Γ & Γ: 36-38). Ωζηόζν, νη ζπγθεθξηκέλεο επηινγέο θεηκέλσλ ελδπλακώλνπλ ζηεξενηππηθέο θνηλσληθέο αληηιήςεηο γηα ην ξόιν ηεο γπλαίθαο σο κεηέξαο, ε νπνία επηηειεί ηνλ πξσηαξρηθό «απηνλόεην» ξόιν ζηε δσή κηαο γπλαίθαο (Apple, 2006), ην ξόιν ηνπ άλδξα σο «ηξνθνδόηε-θνπβαιεηή» θαη παηέξα πνπ λνπζεηεί θαη ιακβάλεη ηηο ηειηθέο απνθάζεηο γηα νπνηνδήπνηε ζέκα απαζρνιεί ηελ νηθνγέλεηά ηνπ (Bourdieu, 1996). Δληζρύνπλ, επίζεο, ζηεξενηππηθέο θνηλσληθέο αληηιήςεηο σο πξνο ηα θνηλσληθά απνδεθηά «γπλαηθεία» ραξαθηεξηζηηθά, όπσο ηεο θαινζπλάηεο, επδηάζεηεο, αθνύξαζηεο, όκνξθεο, επγεληθήο, ζεκλήο, ελάξεηεο, εμαηξεηηθήο καγείξηζζαο, ηαθηηθήο λνηθνθπξάο, παζεηηθήο, όρη πνιύ έμππλεο γπλαίθαο (Καλαηζνύιε, 1997) αιιά θη επηπιένλ όζνλ αθνξά ηα «αληξηθά» θνηλσληθά απνδεθηά ραξαθηεξηζηηθά, όπσο ηνπ δξαζηήξηνπ, απζηεξνύ, απνθαζηζηηθνύ, εξγαδόκελνπ θαη νηθνλνκηθά αλεμάξηεηνπ άλδξα (Καληαξηδή, 2003), ηα νπνία όκσο ιαλζάλνπλ ή είλαη εκθαλή, αθόκε θη όηαλ πξόθεηηαη γηα 7

8 παηδηά. Αθόκε, ζθηαγξαθνύληαη ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ξόινπ θαη άιισλ πξνζώπσλ ηεο νηθνγέλεηαο, όπσο ηνπ παππνύ, ηεο γηαγηάο, ησλ αδειθώλ. Γηα παξάδεηγκα: ην θείκελν «Η θιώζα» ηεο Υξπζνύιαο Υαηδεγηαλληνύ (Α & Β: 26-27) παξνπζηάδεηαη έλα κηθξό θνξίηζη, ε Γαξνπθαιίηζα, λα παίξλεη ζηα ρέξηα ηεο έλα θισζνπνπιάθη γηα λα ην ρατδέςεη. Σν θνξίηζη, ζύκθσλα κε ην ζπγθεθξηκέλν απόζπαζκα, δέρεηαη ηελ επίζεζε «ηεο αγξηεκέλεο θόηαο», όπσο ε ίδηα ηελ απνθαιεί, θαη κάιηζηα παξά ηελ πξνηξνπή ηνπ παππνύ ηεο λα «πεηάμεη ην πνπιί», «εθείλε δελ θαηαιάβαηλε θη όιν έθξπβε ην πξόζσπό ηεο κε ηα ρέξηα ηεο, πνπ θξαηνύζαλ ζθηρηά ην πνπιάθη». Κη επηπρώο πνπ παξελέβε ν παππνύο, πνπ σο άληξαο δε θνβήζεθε θη έζσζε ηελ εγγνλή ηνπ από ηελ επίζεζε ηνπ πνπιηνύ, ν νπνίνο «έςαμε θαιά ην πξόζσπν ηνπ θνξηηζηνύ, κελ έρεη θακηά γξαηζνπληά, θη έβαιε ζηα ρέξηα ηνπ ηώδην». Σε ζπκβνύιεςε θηόιαο «πνηέ λα κελ ην μαλαθάλεηο απηό νύηε ζηελ θιώζα νύηε ζε θαλέλα άιιν δών. Όια αγξηεύνπλ, όηαλ έρνπλ κηθξά» ρατδεύνληάο ηελ ζηα «καιιάθηα». Κη αθνύ ν παππνύο, σο «έκπεηξνο θαη ζνθόο γέξνληαο» ζώδεη ην κηθξό θνξίηζη, πεξηπνηείηαη ηηο γξαηζνπληέο ηνπ, ην λνπζεηεί, ην παξεγνξεί, παξελέβε ε κεηέξα ηεο Γαξνπθαιίηζαο, ε νπνία όκσο δελ ήηαλ θαζόινπ «αγξηεκέλε» κπξνζηά ζηελ επίζεζε πνπ δέρζεθε ην δηθό ηεο παηδί, γηα λα πξνζζέζεη κε ηξόπν λεθάιην θαη παζεηηθό όηη «δελ είλαη θόηα είλαη θιώζα. Δίλαη κάλα. Μάλα πνπ αγσλίδεηαη λα θπιάμεη ηα κηθξά ηεο». Ζ ηζηνξία ηειεηώλεη κε ηε Γαξνπθαιίηζα λα θαίλεηαη όηη «παίξλεη ην κάζεκά ηεο» αθνύ ζπιινγίδεηαη θαη αλαξσηηέηαη γηα ην ηη ζα πξέπεη λα θάλεη θη εθείλε σο κεηέξα: «σζηά! Έιεγε πην ύζηεξα ε Γαξνπθαιίηζα κέζα ζην λνπ ηεο. Η θιώζα, έηζη έπξεπε λα θάλεη, γηα λα ζώζεη ην θισζνπνπιάθη ηεο. Κη εγώ, αλ θαλείο έξζεη λα κνπ αξπάμεη ηελ θνπθιίηζα κνπ, ζα ηνλ αθήζσ;». Δπίζεο, δύν επηπιένλ ζηνηρεία πνπ εληζρύνπλ ηελ άπνςε όηη ην θνξίηζη παξνπζηάδεηαη κε ηέηνην ηξόπν ώζηε λα κε δηαθξίλεηαη γηα ηελ εμππλάδα ηνπ θαη ην αλώηεξν γλσζηηθό ηνπ επίπεδν, είλαη όηη ελώ ε πξώηε ιέμε πνπ ιέεη ε Γαξνπθαιίηζα ζην ζπγθεθξηκέλν απόζπαζκα είλαη: «Ω! Η θιώζα, ε θιώζα!» (Α & Β: 26), δείρλνληαο λα γλσξίδεη όηη πξόθεηηαη γηα ηε κεηέξα ησλ κηθξώλ πνπιηώλ θαη άξα θαη είλαη αλακελόκελε ε αληίδξαζε ελόο δώνπ πνπ πξνζηαηεύεη ηα κηθξά ηνπ ελζηηθησδώο όηαλ θηλδπλεύνπλ, ζηε ζπλέρεηα όρη κόλν παίξλεη ζηα ρέξηα ηεο έλα πνπιάθη, αιιά εμαθνινπζεί λα κελ ην αθήλεη ελώ ηεο επηηίζεηαη ην πηελό θαη λα θξύβεη ην πξόζσπό ηεο θξαηώληαο ην «ζθηρηά»! Σν δεύηεξν ζηνηρείν πνπ δελ ζα πξέπεη λα παξαιεηθζεί είλαη ε εηθόλα πνπ ζπλνδεύεη ην ζπγθεθξηκέλν θείκελν. Πξόθεηηαη γηα έλαλ θακαξσηό θόθνξα, πνπ πξνρσξά επηβιεηηθά κπξνζηά, ελώ ηα κηθξά θισζνπνπιάθηα ηνλ αθνινπζνύλ πίζσ ηνπ, ηξέρνληαο γηα λα ηνλ πξνιάβνπλ! Αθόκε, ζπρλά γίλνληαη αλαθνξέο ζηε κεηέξα, ε νπνία παξνπζηάδεηαη σο ελάξεηε γπλαίθα, πνπ θνξά καύξα ξνύρα θαη καληίιη ζην θεθάιη, πνπ «δελ μέξεη ηη είλαη ν ήιηνο. Σνλ θαληάδεηαη αγάπε πνπ αλαηέιιεη ζηνλ νπξαλό» (Νηθεθόξνπ Βξεηηάθνπ, Δ & η: 77), πνπ «αλήμεξε, πηαίλεη θη αλάθηεη ζηελ Παλαγία κπξνζηά έλα πςειό θεξί πξνζεύρεηαη θαη δέεηαη» γηα λα γπξίζεη ν λαύηεο γηνο ηεο, ηνλ νπνίν όκσο άδηθα πεξηκέλεη (Κσλζηαληίλνπ Καθάβε, Δ & η: 79) θαη πνπ ε έμνδόο ηεο ζα είλαη ζηελ εθθιεζία ή παίξλνληαο «ηελ Παλαγηά απ ην ρέξη ηξέρνπλε ζηηο γεηηνληέο θαη ζκίγνπλε κε ηνλ θνζκάθε πνπ ιέεη ην ςσκί ςσκάθη» (Η κάλα κνπ ηνπ Λεπηέξε Παπαδόπνπινπ, Δ & η: 81). Ζ γπλαίθα πξνβάιιεηαη λα εγθισβίδεηαη ζην ξόιν ηεο σο κεηέξα, λα κελ είλαη έλα ελεξγό ππνθείκελν κε 8

9 δηθαηώκαηα, ππνρξεώζεηο θαη αλάγθεο αιιά ε δξάζε ηεο ζην δεκόζην ρώξν λα ζπλδέεηαη κε εθδειώζεηο θηιαλζξσπηθνύ ραξαθηήξα πξνεξρόκελεο από έληνλα ζξεζθεπηηθά ζπλαηζζήκαηα (Rendall, 1985). Δηθόλα πνπ θαη ε εκθάληζή ηεο, κε ηα καύξα ξνύρα θαη ην καληίιη, δεισηηθό κηαο γπλαίθαο πνπ βηώλεη ηε ρεξεία θαη γεληθόηεξα ην πέλζνο, δε ζπλάδεη κε απηή ηεο ζύγρξνλεο γπλαίθαο, απηή δειαδή πνπ έρνπλ ηα ζεκεξηλά παηδηά ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ γηα ηε δηθή ηνπο κεηέξα. Δπίζεο, γίλνληαη αλαθνξέο ζηνλ παππνύ θαη ζηε ζρέζε ηνπ κε ηα εγγόληα ηνπ, ησλ νπνίσλ ην θύιν δελ είλαη εκθαλέο αιιά κάιινλ πξόθεηηαη γηα αγόξηα, πνπ σο «παππνύιεο ζαλ θνπέιη θάζε κέξα πάεη ζη ακπέιη» θαη ηα παηδηά ηνπ πεγαίλνπλ «ην θαΐ ηνπ» θη εθείλνο ηνπο «δίλεη ηελ επρή ηνπ» (Βαζίιε Ρώηα, Α & Β: 24). Κη αιινύ, σο «καγηθόο παππνύιεο πνπ λαη ινύλα παξθ ηξειό, έρεη γόλαηα αινγάθηα» πάλσ ζηα νπνία ην πνιύ κηθξήο ειηθίαο αξζεληθό εγγόλη ηνπ -θαη κε βάζε ηε ζπλνδεπηηθή εηθόλα ηνπ θεηκέλνπ- «δίλεη κηα θαη θαβαιά». Ο παππνύο ηνύ δίλεη ηζίθιεο, ζνθνιάηεο θη ό,ηη ζέιεη «ρσξίο ιεθηά» θαη εθείλν ηνπ ηα αληαπνδίδεη κε «ζθπξηρηά θηιηά» (Θέηεο Υνξηηάηε, Γ & Γ: 39). Ζ αγάπε ησλ ειηθησκέλσλ κειώλ κηαο νηθνγέλεηαο θαη ε ζρέζε ηνπο κε ηα εγγόληα ηνπο πξνβάιιεηαη θαη ζην θείκελν «Η θαξδηά ελόο πνληηθνύ» ηνπ Ρόαιλη Νηαι (Δ & η : 85-87). ην ζπγθεθξηκέλν απόζπαζκα, νη κάγηζζεο θαηαθέξλνπλ λα κεηακνξθώζνπλ ζε πνληίθη ην κηθξό πξσηαγσληζηή θαη ε γηαγηά ηνπ «έβαιε ην κπαιό ηεο λα δνπιέςεη ζθιεξά θαη λα ζθεθηεί κηθξνεθεπξέζεηο πνπ ζα έθαλαλ ηε δσή ηνπ πην εύθνιε». Δπηπιένλ, ζίγεηαη ην δύζθνιν γηα ηε δηαρείξηζή ηνπ ζηε ζρνιηθή ηάμε ζέκα ηνπ ζαλάηνπ (Υαηδεληθνιάνπ, 2007), όηαλ ν εγγνλόο-πνληίθη ιέεη ζηε γηαγηά ηνπ όηη πξέπεη λα δήζεη γηα λα γίλεη θη απηό έλα «πνιύ γέξηθν πνληίθη» θη εθείλε ζα είλαη «κηα πνιύ γξηά γηαγηά θαη ζα πεζάλνπλε καδί θαη νη δύν» (Δ & η : 86). Σν ζπγθεθξηκέλν θείκελν, σζηόζν, νινθιεξώλεηαη κέζα από κηα θξάζε πνπ απνηειεί δείγκα αληηξαηζηζηηθήο πξνζέγγηζεο θαηά ησλ δηαθξίζεσλ, ιόγσ ηεο ζπνπδαηόηεηαο πνπ δίδεηαη ζηελ πνηόηεηα ησλ δηαπξνζσπηθώλ ζρέζεσλ, όηαλ ην παηδί πνπ θηλδπλεύεη λα κείλεη πνληίθη ζε όιε ηνπ ηε δσή απαληά ζηε γηαγηά ηνπ όηη «δελ έρεη ζεκαζία ην πνηνο είζαη ή κε ηη κνηάδεηο γηα όζν δηάζηεκα θάπνηνο ζ αγαπάεη θαη λνηάδεηαη γηα ζέλα». Μάιηζηα ζην ίδην ζρνιηθό εγρεηξίδην, ζίγεηαη ε έλλνηα ηεο δηαθνξεηηθόηεηαο σο ηδηνηππία ηεο πξνζσπηθόηεηαο θάζε κέινπο ηεο νηθνγέλεηαο ζην θείκελν «Απνθξηάηηθε ηζηνξία» ηνπ Μάλνπ Κνληνιέσλ (Δ & η : 90-94), πξνζεγγίδνληάο ηελ σο έλα «ζίαζν πνηθηιηώλ», σο κηα «ζνβαξή νηθνγέλεηα πνπ έρεη θαη αξρέο θαη παξαδόζεηο», αθνύ ζύκθσλα κε ηελ αξρή ηνπ κπακπά «όινη καο κνηξαδόκαζηε ηηο επζύλεο καο», ζύκθσλα κε ηελ αξρή ηεο κακάο «όηαλ ζε θάπνηνλ πνλά ην θεθάιη ηνπ, νη ππόινηπνη πξέπεη λα θάλνπλ εζπρία», ζύκθσλα κε ηελ αδειθή ηνπ πξσηαγσληζηή Αζπαζία «ην δσκάηην ηνπ θαζελόο είλαη ην βαζίιεηό ηνπ, θαλείο δελ κπαίλεη, αλ δελ πάξεη πξώηα άδεηα» θαη ζύκθσλα κε ηνλ ήξσα «αλ θάλεηο κηα δεκηά, δε ρξεηάδεηαη λα ηελ πεηο. Άζε ηνπο άιινπο λα ηελ αλαθαιύςνπλ». Έλα άιιν ζηνηρείν πνπ αλαδύεηαη από ηε κειέηε ησλ ινγνηερληθώλ θεηκέλσλ ησλ ζπγθεθξηκέλσλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ είλαη όηη ε νηθνγέλεηα ζπαλίσο πξνβάιιεηαη σο κηα νκάδα πνπ απαξηίδεηαη από έλα ζύλνιν κειώλ κε ζπγθεθξηκέλε δνκή θαη ιεηηνπξγίεο (Μνπζνύξνπ, 2005). Σν πξνεγνύκελν παξάδεηγκα απνηειεί εμαίξεζε, αθνύ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ηα θείκελα αθήλνπλ εθηόο πινθήο ηεο ηζηνξίαο ηνλ έλαλ από ηνπο δύν γνλείο, ελώ παξνπζηάδνπλ ηε 9

10 γνλετθή ζρέζε ηνπ άιινπ κε ην παηδί ή ηα παηδηά ηνπ. Αθόκε θαη αλ ηζρπξηζηνύκε όηη ηα παηδηά ησλ κνλνγνλετθώλ νηθνγελεηώλ εληνπίδνπλ έηζη κέξνο ηεο δηθήο ηνπο θαζεκεξηλόηεηαο δώληαο κόλν κε ηνλ έλα γνλέα, όκσο από ηελ άιιε δελ παξνπζηάδεηαη ν πινπξαιηζκόο ησλ κνξθώλ νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο, ελώ ην δηγνλετθό ζρήκα δσήο άξα θαη ε ππξεληθή / εθηεηακέλε 5 νηθνγελεηαθή κνξθή ιαλζάλεη. Ζ ζρεδόλ «απηνλόεηε» ζύλδεζε ηνπ έγγακνπ δηγνλετθνύ ζρήκαηνο δσήο κε ηε δεκηνπξγία ππξεληθήο ή/θαη εθηεηακέλεο νηθνγέλεηαο πξνθύπηεη θαη ιόγσ ηεο ζπάληαο εκθάληζεο νηθνγελεηώλ ρσξίο γάκν ζηελ ειιεληθή θνηλσληθή πξαγκαηηθόηεηα 6. Απηό κάιηζηα ρξεζηκνπνηείηαη θαη σο επηρείξεκα γηα λα δηθαηνινγήζεη ηελ ζρεδόλ απνθιεηζηηθή πξνβνιή ηεο ζπκβαηηθήο-ππξεληθήο νηθνγέλεηαο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. Έηζη, απνθεύγνληαο ζπζηεκαηηθά ηελ πξνβνιή ηεο νηθνγελεηαθήο δηαθνξεηηθόηεηαο, ππνζάιπνληαη «δύζθνια» θνηλσληθά ζέκαηα ηα νπνία ζα κπνξνύζαλ λα εγείξνπλ εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηηο ζρέζεηο ησλ δύν θύισλ, ηηο αηνκηθέο ηνπο επηινγέο ή ηελ παξαδνρή κηαο ζεηξάο θνηλσληθώλ επηηαγώλ, π.ρ. γηα ηελ επηινγή επαγγέικαηνο, ηελ απόθαζε ηεθλνπνίεζεο, ηε δηαρείξηζε πνηθίισλ θαζεκεξηλώλ νηθνγελεηαθώλ δεηεκάησλ. Ωζηόζν, ζηηο ππό δηεξεύλεζε ελόηεηεο ηεο νηθνγέλεηαο ζηα ηξία ηεύρε ησλ Αλζνινγίσλ Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ, ππάξρνπλ κόιηο ηέζζεξα θείκελα ηα νπνία απνηεινύλ ζεηηθά παξαδείγκαηα πξνβνιήο ηεο νηθνγελεηαθήο δηαθνξεηηθόηεηαο. Πξόθεηηαη γηα ην «Πνηνο δηεπζύλεη;» ηνπ Σδηάλη Ρνληάξη (Α & Β: 16-17). Παξά ην γεγνλόο όηη ην ζπγθεθξηκέλν εξώηεκα απεπζύλεηαη ζε έλα θνξίηζη κηθξήο ειηθίαο, από ην νπνίν ζα «αλέκελε» θαλείο λα κελ κπνξεί λα δώζεη κηα «έμππλε θαη ηεθκεξησκέλε» απάληεζε ζηελ εξώηεζε: «ιέγε, πνηνο είλαη ν αξρεγόο; Ο κπακπάο ή ε κακά;», δελ απαληά ακέζσο. Έηζη αλαξσηηέηαη ν πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο «αλ ε θαεκέλε είλαη κνπγθή», ελώ απηή «θσλάδεη γειώληαο: Γε δηεπζύλεη θαλείο, γηαηί ζην ζπίηη καο όινη καο αγαπηόκαζηε». εκεηώλεηαη, σζηόζν, όηη πξώηα εθθέξεηαη ε ιέμε «κπακπάο» θαη έπεηαη ε ιέμε «κακά» γεγνλόο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ «απηνλόεηε» άζθεζε αληξηθήο εμνπζίαο. Παξά ηνπ όηη ιαλζάλνπλ θνηλσληθέο ζηεξενηππηθέο αληηιήςεηο σο πξνο ην θύιν ζηε γιώζζα ηνπ θεηκέλνπ, ζηε ζπλνδεπηηθή εηθόλα, αιιά θαη ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ δύν πξνζώπσλ ηεο ηζηνξίαο, ην ηειηθό κήλπκα είλαη ειπηδνθόξν. Κη απηό ζρεηίδεηαη κε ηελ επηδίσμε ηζόηηκσλ, πνηνηηθώλ δηαπξνζσπηθώλ ζρέζεσλ κεηαμύ ησλ κειώλ κηαο δηγνλετθήο νηθνγέλεηαο. Κη ελώ κέρξη θαη ζηα πξνεγνύκελα αληίζηνηρα ζρνιηθά εγρεηξίδηα, δειαδή απηά πνπ εηζήρζεζαλ ζην ειιεληθό εθπαηδεπηηθό ζύζηεκα θαηά ην ζρνιηθό έηνο , δελ ππήξρε νύηε κία αλαθνξά ζε ζέκαηα πηνζεζίαο, γέλλεζεο παηδηνύ εθηόο γάκνπ, αλαζπζηακέλεο νηθνγέλεηαο κε εηεξνζαιή αδέιθηα, νηθνγέλεηαο πξνεξρόκελεο από κηθηνύο γάκνπο, κνλνγνλετθώλ νηθνγελεηώλ πνπ λα πξνβάιινπλ ζεηηθή ζηάζε πξνο ηε δσή ζε έλα πεξηβάιινλ απαιιαγκέλν από δηαθσλίεο, ζπγθξνύζεηο θαη θάζε είδνπο πξνβιεκαηηθέο θαηαζηάζεηο (Πιηόγθνπ, 2006), νη ζπληαθηηθέο επηηξνπέο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ εγρεηξηδίσλ ηόικεζαλ θαη ζπκπεξηέιαβαλ δύν θείκελα πνπ πξαγκαηεύνληαη ην δήηεκα ηεο πηνζεζίαο (θαιύηεξα ηεθλνζεζίαο) θαη έλα πνπ αθνξά ζε αλαζπζηακέλεο νηθνγέλεηεο πξνεξρόκελεο από δύν κνλνγνλετθέο, ε κία ιόγσ ζαλάηνπ θαη ε άιιε ιόγσ δηαδπγίνπ. 10

11 Σα δύν θείκελα πνπ ζίγνπλ δεηήκαηα ηεθλνζεζίαο, ζεηήο κεηξόηεηαο θαη ζεηήο παηξόηεηαο είλαη ην «Η ηζηνξία ηνπ Δξλέζηνπ» ηνπ Μεξζέ Κόκπαλπ (Γ & Γ : 41-44) θαη «Σν θαπθαζηαλό παξακύζη» ηνπ Η. Γ. Ησαλλίδε (Δ & η : ). πγθεθξηκέλα, ην δεύηεξν ζπκίδεη ηελ ηζηνξία κε ην νινκώληα θαη ηηο δύν κεηέξεο από ηελ Παιαηά Γηαζήθε ή/θαη ην ζεαηξηθό έξγν ηνπ Μπέξηνιη Μπξερη «Ο θαπθαζηαλόο θύθινο κε ηελ θηκσιία» ( ) ζην νπνίν παξνπζηάδεηαη κόλν ε ζπνπδαηόηεηα ηεο κεηξόηεηαο θαη κάιηζηα κε κνξθή δηιήκκαηνο κεηαμύ ηεο βηνινγηθήο θαη ζεηήο κεηξόηεηαο, ρσξίο σζηόζν λα γίλεηαη θακία αλαθνξά ζηε ζπνπδαηόηεηα ηνπ ξόινπ ηνπ παηέξα. Θίγεηαη κόλν ην γεγνλόο όηη ζπκπιεξώζεθε ην θνηλσληθό πξνθίι ησλ βηνινγηθώλ γνληώλ ηνπ παηδηνύ νη νπνίνη σο βαζηιηάδεο «όια ηα θαιά ηα είραλ. Μόλν έλα παηδί ηνπο έιεηπε. Ώζπνπ κηα κέξα ήξζε θη απηό ην θαιό θαη ηόηε ν βαζηιηάο είπε όηη δε θνβόηαλ πηα θαλέλα. Καλέλα». Όκσο, κηα άιιε αξζεληθή νληόηεηα «ην άθνπζε ν δξάθνο Πόιεκνο θαη ιέεη: «λα δεηο, ζα ηνπο δείμσ εγώ!». Παίξλεη ηα ηζηξάθηα ηνπ θαη πάλε θαη βάδνπλε θσηηά ζην παιάηη. Καη ηξέρεη ν βαζηιηάο λα ζσζεί θαη ηξέρεη ε βαζίιηζζα λα θύγεη». Μάιηζηα, ε βαζίιηζζα ζπκήζεθε λα γπξίζεη πίζσ ζην παιάηη ηελ ηειεπηαία ζηηγκή γηα λα πάξεη «ην πην αθξηβό πξάγκα πνπ είρε ζηνλ θόζκν: έλα κεγάιν ξνπκπίλη πνπ άζηξαθηε ζαλ κηθξόο ήιηνο» μερλώληαο ην «κνλάθξηβν παηδί ηεο πνπ θνηκόηαλ ζηελ θνύληα ηνπ». Πξόθεηηαη γηα κηα πξνζέγγηζε αλαπαξαγσγήο θνηλσληθώλ ζηεξενηύπσλ θύινπ, όπνπ ην δήηεκα ηεο αλαηξνθήο θαη αγάπεο ελόο παηδηνύ ζίγεηαη κόλν ζηε βάζε ηεο εμ αλάγθεο ηεθλνζεζίαο από κία λεαξή θνπέια, ηελ πην κηθξή ππεξέηξηα ηεο βαζίιηζζαο πνπ «όηαλ είδε όηη ην μέραζαλ, ην πήξε θαη κε θίλδπλν ηεο δσήο ηεο ην έζσζε» παξόιν πνπ «δελ είρε άκαμα λα θύγεη, δελ είρε άινγα, δελ είρε ιεθηά». Καη όηαλ ε βηνινγηθή κεηέξα δελ ήηαλ πηα βαζίιηζζα, ζπκήζεθε ην παηδί ηεο, αλαθάιπςε όηη δνύζε, ηόηε ην δηεθδίθεζε δηθαζηηθά. Καη πάιη έλαο άληξαο, ν δηθαζηήο, απνθαζίδεη λα δώζεη ην παηδί ζηε ζεηή ηνπ κεηέξα, ε νπνία δελ άληεμε λα ην πνλέζεη, όηαλ εθείλνο πξόζηαμε λα βάινπλ ην παηδί ζε έλαλ θύθιν θαη λα ην ηξαβνύλ δπλαηά ε θαζεκηά πξνο ην κέξνο ηεο. Με άιια ιόγηα, κέζα ζην ζπγθεθξηκέλν θείκελν δελ παξνπζηάδεηαη ε ηεθλνζεζία σο ε ζπλεηδεηή επηινγή κηαο γπλαίθαο πνπ ζέιεη λα γίλεη κεηέξα. Αληίζεηα, ιαλζάλεη ε εθηόο γάκνπ κεηξόηεηα θαη εύινγα πξνθύπηεη ην εξώηεκα γηα ην θαηά πόζν νη δηθαζηηθέο αξρέο θαη θνηλσληθέο ππεξεζίεο ηεο ρώξαο καο ζα επέηξεπαλ ζε κηα κόλε γπλαίθα πνπ δελ βξίζθεηαη ζε θαιή νηθνλνκηθή θαηάζηαζε, δε δηαθξίλεηαη γηα ην αλώηεξν κνξθσηηθό ηεο επίπεδν ή ηελ εξγαζηαθή ηεο ζέζε λα πξνρσξήζεη ζε ηεθλνζεζία; 7 Ωζηόζν, ππάξρεη έλα ζεκείν πνπ ζα πξέπεη λα αλαθεξζεί σο ζεηηθό γηα ηνλ ηξόπν πνπ παξνπζηάδεηαη ε αληίδξαζε ηνπ παηδηνύ-πξσηαγσληζηή ηεο ηζηνξίαο. Πξόθεηηαη γηα ηελ παξαηήξεζε πνπ θάλεη ην Λνπινύδη ζηε Μόλα, ηε ζεηή ηνπ κεηέξα, όηαλ ε πξσηαγσλίζηξηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θεηκέλνπ δηεγείηαη ζην παηδί «ην θαπθαζηαλό παξακύζη» γηα λα ην πξνεηνηκάζεη γηα ηε ζηηγκή πνπ ζα κάζεη ην παηδί όηη απηή είλαη ε ζεηή ηνπ κεηέξα. Λέεη, δειαδή, ην Λνπινύδη: «Γηαηί δελ ην ξώηεζαλ θαη ην κηθξό παηδί πνηα από ηηο δπν γπλαίθεο αγαπνύζε πεξηζζόηεξν. ην δε θείκελν «Η ηζηνξία ηνπ Δξλέζηνπ» ηνπ Μεξζέ Κόκπαλπ (Γ & Γ : 41-44) πξνβάιιεηαη ε ζεηή κεηξόηεηα θαη παηξόηεηα σο έλα γεγνλόο πνιύ ζεκαληηθό γηα απηή ηελ νηθνγέλεηα, πνπ «θάζε ρξόλν, από ηόηε πνπ πηνζέηεζαλ ηνλ Δξλέζην, γηνξηάδνπλ κε κεγάιε επηζεκόηεηα ηελ επέηεην ηεο εκέξαο πνπ πήγαλ 11

12 θαη ηνλ πήξαλ. Δπίζεο, θάζε ρξόλν, δηεγνύληαη ζηνλ κηθξό, απηό πνπ εθείλνο ιέεη «ε ηζηνξία κνπ». Ζ ζεηή κεηέξα ηνπ πξσηαγσληζηή ηεο ηζηνξίαο αλαθέξεη ζην παηδί όηη νη βηνινγηθνί ηνπ γνλείο «ήηαλ πνιύ εξσηεπκέλνη θη από ηνλ έξσηα απηόλ γελλήζεθε έλα κσξό» κόλν πνπ δελ κπνξνύζαλ λα ην θξαηήζνπλ θνληά ηνπο. Καη ζπλερίδεη όηη επεηδή ζηελ ίδηα θαη ην ζύδπγό ηεο ν γηαηξόο είπε όηη δε ζα κπνξνύζαλ λα απνθηήζνπλ παηδηά «παξόιν πνπ αγαπνύζακε ν έλαο ηνλ άιινλ πάξα πνιύ, επεηδή θάηη κέζα ζηα ζώκαηά καο δε ιεηηνπξγνύζε ζσζηά» -ζεκαληηθή λύμε γηα ηελ αλαπαξαγσγηθή ιεηηνπξγία κέζα ζην ζρνιηθό εγρεηξίδηναπνθάζηζαλ λα πηνζεηήζνπλ έλα. Παηέξαο θαη κεηέξα καδί ελεκεξώλνπλ ηνλ πεληάρξνλν Δξλέζην γηα ηελ πηνζεζία ηνπ. Αθόκε θη όηαλ ην παηδί ιέεη: «Μακά εκέλα εκέλα ζα κνπ άξεζε πεξηζζόηεξν λα ήκνπλα ζηελ θνηιηά ζνπ» ε κεηέξα ηνπ απαληάεη όηη «ην πην ζεκαληηθό πξάγκα γηα έλα παηδί είλαη λα μέξεη όηη ην αγαπνύζαλ θαη ην ήζειαλ απ ηελ πξώηε ζηηγκή πνπ ην ζθέθηεθαλ». ηελ εξώηεζε ηνπ Δξλέζηνπ: «Καη ν κπακπάο είλαη ν δηθόο κνπ κπακπάο-κπακπάο θη εζύ είζαη ε δηθή κνπ κακά-κακά;» ε κεηέξα ηνπ απαληάεη: «Κη εζύ ην δηθό καο παηδί-παηδί. ε αγαπάκε, θαη θακηά θνξά ζε καιώλνπκε, ζαλ παηδί καο πνπ είζαη. Δίκαζηε κηα πξαγκαηηθή νηθνγέλεηα». Οη γνλείο κάιηζηα ηνλ δηαβεβαηώλνπλ όηη δελ ζα ηνλ αθήζνπλ πνηέ θαη ηνπ ζπκίδνπλ όηη κάιινλ εθείλνο ζα ηνπο αθήζεη, όηαλ ζα εξσηεπζεί κηα όκνξθε θνπέια. Πξόθεηηαη γηα κηα επηηπρή επηινγή ηεο ζπγγξαθηθήο νκάδαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ζρνιηθνύ εγρεηξηδίνπ, αθνύ ε δηαρείξηζε ηνπ ζέκαηνο ηεο ηεθλνζεζίαο γίλεηαη κέζα από κηα γνλετθή ζρέζε ε νπνία πξαγκαηώλεηαη σο ζπλεηδεηή επηινγή ελόο δεπγαξηνύ. Σν ηειεπηαίν θείκελν πνπ πεξηιακβάλεηαη ζηελ αλάιπζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο έξεπλαο είλαη «Η κακά καο ε ζάιαζζα» ην νπνίν πξνέξρεηαη από ην κπζηζηόξεκα ηεο Λόηεο Πέηξνβηηο-Αλδξνπηζνπνύινπ «Λάζνο, θύξηε Νόηγθεξ!» (Δ & η: 95-98). Δίλαη ην κνλαδηθό θείκελν πνπ πξαγκαηεύεηαη ηελ νηθνγελεηαθή δηαθνξεηηθόηεηα, πξνβάιινληαο δύν αλαζπζηακέλεο νηθνγέλεηεο πνπ πξνέξρνληαη από δύν κνλνγνλετθέο, κία ιόγσ ζαλάηνπ θαη κία ιόγσ δηαδπγίνπ. Ζ κία από ηηο δύν επαλαδεκηνπξγεκέλεο νηθνγέλεηεο θαίλεηαη λα έρεη πξνθύςεη από κηθηό γάκν. Ο Φίιηππνο είλαη ν πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο θαη καο πεξηγξάθεη πώο πεξλάεη ηηο δηαθνπέο ηνπ κε ηα εηεξνζαιή αδέιθηα ηνπ, ηελ Γθέξληα θαη ην Υαλο. Δίλαη ηα παηδηά ηνπ παηέξα ηνπ θαη ηεο δεύηεξεο ζπδύγνπ ηνπ, πνπ είλαη Γεξκαλίδα, ελώ θαη ε κεηέξα ηνπ παληξεύηεθε έλαλ ρήξν άληξα πνπ είρε έλα δεθάρξνλν αγνξάθη, ηνλ Άξε, θαη κε ηνλ νπνίν έθαλε θαη έλα θνξίηζη. ηηο ππνζεκεηώζεηο πνπ επεμεγνύλ ζεκεία ηνπ απνζπάζκαηνο, «ηα εηεξνζαιή αδέξθηα» νξίδνληαη σο «ηα παηδηά πνπ έρνπλ κε ηνλ αδειθό ηνπο ή ηελ αδειθή ηνπο θνηλόλ έλαλ από ηνπο δύν γνλείο ηνπο, πνπ πξνέξρνληαη δειαδή από δηαθνξεηηθό παηέξα ή δηαθνξεηηθή κεηέξα» (Δ & η : 95). Πξόθεηηαη γηα κηα επηηπρή επηινγή ηεο ζπγγξαθηθήο νκάδαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ Αλζνινγίνπ Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ, αθνύ νη καζεηέο θαη καζήηξηεο ηεο Δ θαη η Γεκνηηθνύ καζαίλνπλ γηα κηα δηαθνξεηηθή νηθνγελεηαθή κνξθή πέξα από ηε ζπκβαηηθή-ππξεληθή θαη κάιηζηα ρσξίο λα ιαλζάλνπλ δηαθξίζεηο θύινπ. Γειαδή παξνπζηάδεηαη ηόζν έλαο ρήξνο άληξαο κε παηδί όζν θαη κηα δηαδεπγκέλε γπλαίθα κε παηδί λα πεξλνύλ ζε έλα λέν θύθιν δσήο ζπλάπηνληαο έλα δεύηεξν γάκν, πηζηεύνληαο όηη κε απηή ηελ επηινγή δίλνπλ εθ λένπ κηα επθαηξία ζηνλ εαπηό ηνπο λα «μαλαθηηάμνπλ ηε δσή ηνπο». Δπηπιένλ, απηή ε λέα νηθνγέλεηα παξνπζηάδεηαη 12

13 ζην ζρνιηθό εγρεηξίδην σο κηα νηθνγέλεηα κε «πνιινύο ζπγγελείο θαη πνιιά θαη πνηθίια αδέξθηα» πνπ είλαη κεηαμύ ηνπο αγαπεκέλνη, πξνζπαζνύλ λα κάζνπλ ηε κεηξηθή γιώζζα θαη ησλ δύν γνληώλ ηνπο γηα λα επηθνηλσλνύλ θαη κε ηηο δύν νηθνγέλεηεο ζπγγελώλ θαη λα πεξλνύλ καδί ηηο δηαθνπέο ηνπ θαινθαηξηνύ θαη ησλ Μεγάισλ Δνξηώλ. Κη όηαλ ην παηδί-πξσηαγσληζηήο ηεο ηζηνξίαο αλαθέξεη όηη «έρσ έλαλ αδεξθό πνπ δελ είλαη θαλνληθόο αδεξθόο κνπ» αζθεί από κόλν ηνπ θξηηηθή ιέγνληαο: «πάιη «θαλνληθόο», είπα ιάζνο κνπ πάιη, όκσο άιιν ελλννύζα ηώξα θη αλ δελ ππάξρεη ιέμε εηδηθή θαη γλσζηή γη απηό πνπ κνπ είλαη εκέλα ν Άξεο, εγώ δε θηαίσ». Δδώ ζρνιηάδεηαη ζαθώο όηη «θαλνληθά» αδέιθηα δελ είλαη κόλν ηα αδέιθηα πνπ πξνέξρνληαη από ηνπο ίδηνπο βηνινγηθνύο γνλείο, ζε κηα πξνζπάζεηα λα κελ ππνζάιπνληαη θνηλσληθά ζηεξεόηππα γηα δηαθνξεηηθέο κνξθέο νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο. Με ηνλ ηξόπν απηό, ζίγεηαη θαη ην ζέκα ηεο εμέιημεο ηεο γιώζζαο θαη ε αλάγθε πξνζαξκνγήο ηεο ζηηο ηξέρνπζεο εμειίμεηο δσήο. πκπεξάζκαηα ύκθσλα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο παξνύζαο έξεπλαο ε ππξεληθή νηθνγέλεηα, ηεο νπνίαο ηα κέιε παξνπζηάδνληαη λα επηηεινύλ ζηεξενηππηθνύο ξόινπο σο πξνο ην θύιν θαη ηελ ειηθία ηνπο, θαηαιακβάλεη ηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ησλ αλαθνξώλ. Έηζη, αλαδεηθλύεηαη ε αλάγθε πξνβνιήο όισλ ησλ νηθνγελεηαθώλ ζρεκάησλ δσήο, κέζα όκσο από θείκελα πνπ ζα πξαγκαηεύνληαη ηελ νηθνγελεηαθή δηαθνξεηηθόηεηα θαη ην ζεβαζκό ζην δηθαίσκα ηεο επηινγήο, ηεο νξγάλσζεο ηεο ηδησηηθήο δσήο θαη ηεο ηζόηηκεο ζπκκεηνρήο ησλ κειώλ ζηα δξώκελα ηεο νηθνγέλεηαο. Κη έρνληαο σο πξσηαξρηθό ζηόρν ηελ αλάδεημε ηεο πνηόηεηαο ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ζα κεηαηξέπνληαη από έλα απιό κέζν δηδαζθαιίαο θαη κεηάδνζεο γλώζεο ζε πιηθό πνπ ζα εγείξεη εξσηήκαηα, ζα αληαπνθξίλεηαη ζηηο ηξέρνπζεο πξνθιήζεηο δσήο θαη ζα πξνσζεί ηελ θξηηηθή δηεξεύλεζε θαη εκβάζπλζε ηεο ζθέςεο ηνπ καζεηηθνύ πιεζπζκνύ. Ζ ζύγρξνλε ειιεληθή θαη μέλε παηδηθή θη εθεβηθή ινγνηερλία έρεη λα καο πξνζθέξεη αμηόινγα θείκελα γηα ηελ παξνπζίαζε ηεο νηθνγέλεηαο. ην βαζκό πνπ νη εθπαηδεπηηθνί ζα δηαθξίλνληαη γηα ηελ ηερλνγλσζία θαη ηελ επαηζζεηνπνίεζή ηνπο ζε ζέκαηα νηθνγελεηαθνύ πινπξαιηζκνύ θαη νη ηζύλνπζεο αξρέο πηνζεηνύλ κέηξα εθπαηδεπηηθήο θαη νηθνγελεηαθήο πνιηηηθήο γηα όιεο ηηο νηθνγέλεηεο, ηόηε ζα κπνξνύκε λα ηζρπξηζηνύκε όηη επηηπγράλνληαη επαξθώο θαη νη ζηόρνη ηνπ Γηαζεκαηηθνύ Δληαίνπ Πιαηζίνπ Πξνγξακκάησλ πνπδώλ θαη Αλαιπηηθώλ Πξνγξακκάησλ πνπδώλ Γεκνηηθνύ-Γπκλαζίνπ, βάζεη ηνπ νπνίνπ καζεηέο θαη καζήηξηεο θαινύληαη λα αλαιύζνπλ ηε δνκή θαη ιεηηνπξγία ηεο νηθνγέλεηαο, ηνπο ξόινπο θαη ηηο ζρέζεηο ησλ κειώλ ηεο, θαζώο θαη λα αληηιεθζνύλ ηε ζεκαζία ηεο γηα ηελ αλάπηπμε ηνπ αηόκνπ, εληνπίδνληαο κνξθέο νηθνγέλεηαο δηαρξνληθά θαη ζε άιινπο ηόπνπο. Κη επεηδή ε ινγνηερλία πνπ θαηαγξάθεη θνηλσληθά θαηλόκελα «απνηειεί έλαλ από ηνπο θπξηόηεξνπο ηόπνπο εγγξαθήο ηεο εηεξόηεηαο θαη έλα από ηα θπξηόηεξα κέζα θνηλσληθήο επαηζζεηνπνίεζεο ζε ζέκαηα ξαηζηζκνύ θαη θνηλσληθνύ απνθιεηζκνύ» (Λαιαγηάλλε, 2003: 14), ε επίδξαζε ησλ ινγνηερληθώλ έξγσλ εμαξηάηαη θαη από ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν επηδηώθεηαη ε πξνζέγγηζή ηνπο ζην πιαίζην ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο αιιά θαη από ηνλ ηξόπν κε ηνλ νπνίν 13

14 πξνζιακβάλνληαη ηα ινγνηερληθά έξγα. Καηά ζπλέπεηα, θάζε ινγνηερληθό έξγν πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ επίηεπμε ζεηξάο παηδαγσγηθώλ ζηόρσλ αιιά θαη σο κέζν ελίζρπζεο ηεο δηαπνιηηηζκηθήο ηδέαο ππό ην πξίζκα ηεο αληηξαηζηζηηθήο εθπαίδεπζεο, είλαη αλαγθαίν λα γίλεηαη αληηθείκελν ελδειερνύο ζπδήηεζεο, ώζηε λα δηαπηζηώλνληαη θαη λα αμηνπνηνύληαη σο πξντόληα γλώζεο νη πηζαλέο δηαθνξέο ζηελ πξόζιεςε ηνπ έξγνπ από ηελ πιεπξά ησλ καζεηώλ θαη καζεηξηώλ (Σζηάθαινο, 2000). Σν ηδενιόγεκα ηεο νηθνγέλεηαο, έηζη όπσο εκπεξηέρεηαη ζηε δηδαθηέα ζρνιηθή ύιε ζα πξέπεη λα ραξαθηεξίδεηαη από πνηθίιεο πεξηπηώζεηο, ώζηε αθελόο κελ λα απεηθνλίδνληαη θαη λα εθθξάδνληαη νη ζύγρξνλεο εμειίμεηο δσήο σο πξνο ηηο νηθνγελεηαθέο θαη θνηλσληθέο κεηαβνιέο, αθεηέξνπ λα βξίζθνπλ ρώξν νη καζεηέο θαη νη καζήηξηεο πνπ δνπλ ζε έλα δηαθνξεηηθό νηθνγελεηαθό πιαίζην από ην θνηλσληθά ζπκβαηηθό. Γηαηί ε πξνβνιή ελόο κνλαδηθνύ νηθνγελεηαθνύ πξνηύπνπ σο ηδαληθνύ, εληζρύεη ηελ ςεπδαίζζεζε ηεο ελήιηθεο θνηλόηεηαο γηα νηθνγελεηαθή ζπλνρή θαη ελόηεηα θαη ηνπνζεηεί ηα παηδηά ζε κηα ηδενινγηθή πιάλε, αθνύ ζπρλά ε εηθόλα ηεο δηθήο ηνπο νηθνγελεηαθήο πξαγκαηηθόηεηαο απέρεη από απηή ηνπ ζρνιηθνύ πξνηύπνπ. Βηβιηνγξαθία Ατδίλεο, Αζαλάζηνο, Γξόιηνο, Γεώξγηνο (2007). «Κξηηηθέο παξαηεξήζεηο ζην εγρεηξίδην ηνπ Γισζζηθνύ καζήκαηνο ηεο Σξίηεο ηάμεο ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ, Αληηηεηξάδηα ηεο Δθπαίδεπζεο, 84: Αλαγλσζηνπνύινπ, Γηακάληε (1995). «Κνηλσληθέο αλαπαξαζηάζεηο γηα ηελ νηθνγέλεηα ζηα βηβιία «Ζ Γιώζζα κνπ» ηεο Πξσηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο», Αληηηεηξάδηα ηεο Δθπαίδεπζεο, η : Αλζνγαιίδνπ, Θενπνύια (1989). «Ζ ζρνιηθή ηδενινγία ζήκεξα (ν εγεκνληθόο ιόγνο ησλ αλαγλσζηηθώλ ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ)», ύγρξνλε Δθπαίδεπζε, η. 46: Apple, Michael (2005) [1986]. Ιδενινγία θαη Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα (κηθξ. Σ. Γαξβέξεο), Θεζζαινλίθε, Δπίθεληξν. Apple, Rima (2006). Perfect Motherhood, New Brunswick, New Jersey, Rutgers University Press. Βαγηάλνο, Γεώξγηνο (1992). Ο Θεζκόο ηεο Οηθνγέλεηαο ζηα ρνιηθά Βηβιία. πκβνιή ζηε δηδαθηηθή ησλ Θξεζθεπηηθώλ θαη ηεο Ιζηνξίαο ηεο Γ Γεκνηηθνύ, Αζήλα, Έιαθνο. Baker, Carolyn & Freebody, Peter, (1989). Children s first school books: Introductions to the culture of literacy, Oxford and Massachusetts, Blackwell. Bourdieu, Pierre (1996). Η Αλδξηθή Κπξηαξρία (κηθξ. Π. Γεσξγίνπ). Αζήλα, Γειθίλη. Bryman, Alan (1988). Quantity and Quality in Social Research, London and New York, Routledge. Γεσξγίνπ-Νίιζελ, Μπξηώ (1980). Η Οηθνγέλεηα ζηα Αλαγλσζηηθά ηνπ Γεκνηηθνύ, Αζήλα, Κέδξνο. Γειεγηάλλε-Κνπτκηδή, Βαζηιηθή (1995). «Ο παηέξαο πήγε γηα ςώληα γηαηί ε κεηέξα είλαη ζηε δνπιεηά ηεο». Σάζεηο θαη παξεκβάζεηο ζηα θαηλνύξηα αλαγλσζηηθά ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ», ζην Ν. Παπαγεσξγίνπ (Δπηκ.). 14

15 Δθπαίδεπζε θαη Ιζόηεηα Δπθαηξηώλ. Πξαθηηθά πλεδξίνπ, Αζήλα, Τπνπξγείν Πξνεδξίαο ηεο Κπβέξλεζεο, Γεληθή Γξακκαηεία Ηζόηεηαο, ζζ Dijk van, Teun A. (1993). Principles of critical discourse analysis Discourse & Society, 4 (2): , London, Newbury Park and New Delhi, Sage. Γηαζέζηκν ζηελ ηζηνζειίδα: %20analysis.pdf Eisner, Elliot (2004). The Arts and the Creation of Mind, Yale, Yale University Press. Δ..Τ.Δ. (2001). Απνηειέζκαηα απνγξαθήο Γηαζέζηκα ζηελ ηζηνζειίδα: European Commission (2007). The Social Situation in the European Union The Balance between Generations in an Ageing Europe. Brussels: European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities. Fairclough, Norman (1989). Language and Power, London and New York, Longman. Hamilton, Stephen, F. (1983). The Social Side of Schooling, Elementary School Journal, 4: Καλαηζνύιε, Μέλε (1997). Πξόζσπα Γπλαηθώλ ζε Παηδηθά Λνγνηερλήκαηα. Όςεηο θαη Απόςεηο, Αζήλα, Παηάθεο. Καληαξηδή, Δπαγγειία (1991). Η Δηθόλα ηεο Γπλαίθαο. Γηαρξνληθή Έξεπλα ησλ Αλαγλσζηηθώλ Βηβιίσλ ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείν, Θεζζαινλίθε, Αθνί Κπξηαθίδε. Καληαξηδή, Δπαγγειία (2003). Σα ηεξεόηππα ηνπ Ρόινπ ησλ Φύισλ ζηα ρνιηθά Δγρεηξίδηα ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ, Θεζζαινλίθε, Αθνί Κπξηαθίδε. Καληαξηδή, Δπαγγειία & Πιηόγθνπ, Βαζηιηθή (2007). «Ζ εηθόλα ηνπ θύινπ ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα ηνπ Γεκνηηθνύ ζρνιείνπ. Ζ πεξίπησζε ησλ Μαζεκαηηθώλ, ηεο Γεσγξαθίαο θαη ησλ Φπζηθώλ Δπηζηεκώλ» ζην Δ. Νηξελνγηάλλε, Φ. έξνγινπ, Δ. Σξέζζνπ (Δπηκ.). Φύιν θαη Δθπαίδεπζε: Μαζεκαηηθά, Φπζηθέο Δπηζηήκεο, Νέεο Σερλνινγίεο, Αζήλα, Καιεηδνζθόπην, ζζ Καηζίθε-Γθίβαινπ, Άληα, Καινγήξνπ, Σδίλα, Παπαδάηνο, Γηάλλεο, Πξσηνλνηαξίνπ, ηέιια, Ππιαξηλόο, Θενδόζεο (2008) [2000]. Αλζνιόγην Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ Δ & η Γεκνηηθνύ, Με ινγηζκό θαη κ όλεηξν, Αζήλα, Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ, Παηδαγσγηθό Ηλζηηηνύην, ΟΔΓΒ. Καηζίθε-Γθίβαινπ, Άληα, Παπαδάηνο, Γηάλλεο, Πάηζηνπ, Βίθπ, Πνιίηεο, Γεκήηξεο, Ππιαξηλόο, Θενδόζεο (2009) [2006]. Αλζνιόγην Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ Γ & Γ Γεκνηηθνύ, ην ζθνιεηό ηνπ θόζκνπ, Αζήλα, Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ, Παηδαγσγηθό Ηλζηηηνύην, ΟΔΓΒ. Κνγθίδνπ, Γήκεηξα, κε ηηο Καληαξηδή Eπαγγειία & Πιηόγθνπ Bαζηιηθή (2007). Δηζαγσγή Θεκάησλ γηα ηελ Πξνώζεζε ηεο Ιζόηεηαο ησλ Φύισλ ζηελ Δθπαηδεπηηθή Γηαδηθαζία- Τπνζηεξηθηηθό Γηδαθηηθό Τιηθό, πκπιεξσκαηηθά Φπιιάδηα γηα ηα ρνιηθά Δγρεηξίδηα Μαζεκάησλ Θεσξεηηθήο Καηεύζπλζεο 15

16 ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ. Ησάλληλα. Γηαζέζηκν ζηελ ηζηνζειίδα: Κνιηάδεο, Δκκαλνπήι, Παλάηθαο, Παληειήο θαη Παξαζθεπά, Φσηεηλή (1996). «Γνκή θαη ιεηηνπξγία ησλ θνηλσληθώλ πξνηύπσλ ζηα αλαγλσζηηθά βηβιία ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ», ζην Η. Παξαζθεπόπνπινο, Ζ. Μπεδεβέγθεο, Ν. Γηαλλίηζαο, Α. Καξαζαλάζε (Δπηκ.). Γηαθπιηθέο ρέζεηο, ηόκνο Β, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα, ζζ Λαιαγηάλλε, Βαζηιηθή (2003). Αλαπαξαζηάζεηο ηνπ Αθξηθαλνύ ζηελ παηδηθή ινγνηερλία. Γηαδξνκέο. Σ. 9-10: 14. Μαθξπληώηε, Γήκεηξα (1986). Η Παηδηθή Ηιηθία ζηα Αλαγλσζηηθά Βηβιία , Αζήλα-Γηάλληλα, Γσδώλε. Μαξαγθνπδάθε, Διέλε (1993). Δθπαίδεπζε θαη Γηάθξηζε ησλ Φύισλ, Παηδηθά Αλαγλώζκαηα ζην Νεπηαγσγείν, Αζήλα, Οδπζζέαο. Moore, Rob (2004). Education and Society. Issues and explanations in the Sociology of Education, Cambridge, U.K., Polity Press. Μνπζνύξνπ, Λνπθία (2005). Οηθνγέλεηα θαη Οηθνγελεηαθή Πνιηηηθή, Αζήλα, Gutenberg. Μπακπάιεο, Θσκάο (2009). «ρνιείν θαη κνλνγνλετθέο νηθνγέλεηεο, ε εθπαηδεπηηθή θαη θνηλσληθή δηάζηαζε: ην παξάδεηγκα ησλ λέσλ βηβιίσλ Γιώζζαο θαη Αλζνινγίνπ ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ-πξαγκαηηθόηεηα θαη πξννπηηθέο» ζην Α. Κνληάθνο, Φξ. Καιαβάζεο (Δπηκ.) Θέκαηα Δθπαηδεπηηθνύ ρεδηαζκνύ, Αιιαγή θαη Γηαθπβέξλεζε Δθπαηδεπηηθώλ πζηεκάησλ, Πξαθηηθά νκώλπκνπ ζπλεδξίνπ (Ρόδνο, 29-31/5/2009), Αζήλα, Αηξαπόο, ζζ Μπόκπαο, Λεσλίδαο (2007). «Μνλνγνλετθέο Οηθνγέλεηεο θαη Δθπαηδεπηηθά Εεηνύκελα/Δθθξεκόηεηεο» ζην ρνιείν Ίζν γηα Παηδηά Άληζα, Πξαθηηθά νκώλπκνπ ζπλεδξίνπ (Αζήλα, 4-6/5/2007), Αζήλα, Διιεληθό Ηλζηηηνύην Δθαξκνζκέλεο Παηδαγσγηθήο θαη Δθπαίδεπζεο, ζζ Μπνλίδεο, Κπξηάθνο (2004). Σν Πεξηερόκελν ηνπ ρνιηθνύ Βηβιίνπ σο Αληηθείκελν Έξεπλαο. Γηαρξνληθή εμέηαζε ηεο ζρεηηθήο έξεπλαο θαη κεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο, Αζήλα, Μεηαίρκην. Μπισλάο, Θεόδσξνο (1982). Η Αλαπαξαγσγή ησλ Κνηλσληθώλ Σάμεσλ κέζα από ηνπο ρνιηθνύο Μεραληζκνύο, Αζήλα, Γξεγόξεο. Νόβα-Καιηζνύλε, Υξηζηίλα (1996). Κνηλσληθνπνίεζε. Η Γέλεζε ηνπ Κνηλσληθνύ Τπνθεηκέλνπ, Αζήλα, Gutenberg. Παγθνπξέιηα, Δπαγγειία & Παπαδνπνύινπ, Μαξία (2009). «Κξηηηθή Αλάιπζε Λόγνπ-Πνηνηηθή Αλάιπζε Πεξηερνκέλνπ: κηα πξόηαζε ζπλδπαζηηθήο αμηνπνίεζεο γηα ηελ αλίρλεπζε ηεο ηδενινγίαο ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ, Δπηζηήκεο ηεο Αγσγήο, 4. Γηαζέζηκν ζηελ ηζηνζειίδα: 20by%20means%20of%20CDA%20and%20QCA%20in%20textbooks%20f or%20literacy.pdf Παπαρξίζηνο, Θαλάζεο (1997). Δγρεηξίδην Οηθνγελεηαθνύ Γηθαίνπ, Αζήλα- Κνκνηελή, Αληώλε Ν. άθθνπια. 16

17 Πιηόγθνπ, Βαζηιηθή (2006). «Μνξθέο νηθνγελεηαθήο νξγάλσζεο: Ζ εηθόλα ηνπο ζηα εγρεηξίδηα ηνπ δεκνηηθνύ ζρνιείνπ «Ζ Γιώζζα κνπ», Βήκα ησλ Κνηλσληθώλ Δπηζηεκώλ, ηόκνο ΗΒ, η. 47: Πιηόγθνπ, Βαζηιηθή (2008). Η Δπίδξαζε ηεο Μνλνγνλετθόηεηαο ζηελ Δθπαηδεπηηθή Δπηηπρία ησλ Παηδηώλ. Γηδαθηνξηθή Γηαηξηβή. Θεζζαινλίθε, Παηδαγσγηθό Σκήκα Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο, ΑΠΘ. Rendall, Jane (1985). The Origins of Modern Feminism: Women in Britain, France and the United States, , London, Macmillan. ππξηδάθεο, Ησάλλεο (1997). Η Τηνζεζία Αλειίθσλ, Αζήλα-Κνκνηελή, Αληώλε Ν. άθθνπια. πύξνπ,., Θσκά, Ν., Αλησλίνπ, Λ., Αγαζνθιένπο, Γ, Taylor, F., Cohen, S., Crawford, K., Giullari, S., Walker, J., Μηραειίδνπ, Μ., Μνπξίθε, Α., Gazon, E. (2007). Η Δλζσκάησζε ησλ Απόςεσλ ησλ Παηδηώλ ζηηο Πνιηηηθέο γηα ηελ Καηαπνιέκεζε ηεο Φηώρεηαο θαη ηνπ Κνηλσληθνύ Απνθιεηζκνύ, όπσο Βηώλνληαη από ηηο Μνλνγνλετθέο Οηθνγέλεηεο: Μηα πγθξηηηθή Πξνζέγγηζε κεηαμύ Κξαηώλ. Γηαζέζηκν ζηελ ηζηνζειίδα: Σξέζζνπ, Δπαγγειία, κε ηηο Καληαξηδή Eπαγγειία, Πιηόγθνπ Bαζηιηθή, Πάηθνπ Eπδνμία (2007). Δηζαγσγή Θεκάησλ γηα ηελ Πξνώζεζε ηεο Ηζόηεηαο ησλ Φύισλ ζηελ Δθπαηδεπηηθή Γηαδηθαζία - Τπνζηεξηθηηθό Γηδαθηηθό Τιηθό, πκπιεξσκαηηθά Φπιιάδηα γηα ηα ρνιηθά Δγρεηξίδηα Μαζεκάησλ Θεηηθήο Καηεύζπλζεο ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ. Ησάλληλα. Γηαζέζηκν ζηελ ηζηνζειίδα: Σζανύζεο, Γ. (1989). Υξεζηηθό Λεμηθό Κνηλσληνινγίαο, Αζήλα, Gutenberg. Σζηάθαινο, Γηώξγνο (2000). Οδεγόο Αληηξαηζηζηηθήο Δθπαίδεπζεο, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Σζηιηκέλε, Σαζνύια, Γξαίθνο, Νηθόιανο, Καίζαξεο, Λεσλίδαο, Καπιάλνγινπ, Μάληα (2007) [2006]. Αλζνιόγην Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ Α & Β Γεκνηηθνύ, Σν δειθίλη, Αζήλα, Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ, Παηδαγσγηθό Ηλζηηηνύην, ΟΔΓΒ. Τπνπξγείν Δζληθήο Παηδείαο θαη Θξεζθεπκάησλ, Φ.Δ.Κ. 303Β/ (2003). Γηαζεκαηηθό Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδώλ θαη Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα πνπδώλ Γεκνηηθνύ-Γπκλαζίνπ, Αζήλα, Δζληθό Σππνγξαθείν. Φξαγθνπδάθε, Άλλα (1978). Σα Αλαγλσζηηθά Βηβιία ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ, Αζήλα, Θεκέιην. Φξαγθνπδάθε, Άλλα (1985). Κνηλσληνινγία ηεο Δθπαίδεπζεο. Θεσξίεο γηα ηελ Κνηλσληθή Αληζόηεηα ζην ρνιείν, Αζήλα, Παπαδήζεο. Φξεηδεξίθνπ, Αιεμάλδξα (1995). «Η Σδέλε πίζσ από ην Σδάκη». Αλαπαξαζηάζεηο ησλ Φύισλ ζηα Δγρεηξίδηα Γισζζηθήο Γηδαζθαιίαο ηνπ Γεκνηηθνύ ρνιείνπ, Αζήλα, Διιεληθά Γξάκκαηα. Υαηδεληθνιάνπ, νθία (2007). ηεξίδνληαο ην Παηδί πνπ Θξελεί. Ο ξόινο ηνπ ρνιείνπ θαη ηεο Οηθνγέλεηαο, Θεζζαινλίθε, Copy City. Υποζημειώζεις 17

18 1 εκεηώλεηαη όηη εθηόο από ηνλ όξν «αλαζπζηακέλεο» νηθνγέλεηεο ρξεζηκνπνηνύληαη θαη νη όξνη «επαλαδεκηνπξγεκέλεο» θαη «νηθνγέλεηα κσζατθό» γηα λα δειώζνπλ νηθνγέλεηεο πνπ πξνθύπηνπλ ύζηεξα από δεύηεξν ή/θαη ηξίην γάκν ηνπ ελόο ή/θαη ησλ δύν ζπδύγσλ. 2 Θα πξέπεη, σζηόζν, λα επηζεκαλζεί όηη ζηελ Διιάδα εληνπίδνληαη ζε κηθξόηεξν βαζκό νη αιιαγέο ζηνλ ηξόπν νξγάλσζεο θαη ιεηηνπξγίαο ηεο νηθνγελεηαθήο δσήο ζπγθξηηηθά κε ρώξεο θπξίσο- ηεο βόξεηαο θαη θεληξηθήο Δπξώπεο (European Commission, 2007). 3 Βι. ό.π. ζηε ζειίδα 2 ηνπ θεηκέλνπ ζηηο βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο ζρεηηθά κε ηελ έξεπλα γηα ηελ εηθόλα ηεο νηθνγέλεηαο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. 4 Γηεπθξηλίδεηαη όηη ην Αλζνιόγην Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ ηεο Α θαη Β Γεκνηηθνύ ζα δειώλεηαη σο εμήο: (Α & Β: αξηζκόο ζειίδαο). Σν Αλζνιόγην Λνγνηερληθώλ Κεηκέλσλ ηεο Γ θαη Γ Γεκνηηθνύ σο: (Γ & Γ: αξηζκόο ζειίδαο) θαη ην αληίζηνηρν εγρεηξίδην ηεο Δ θαη η Γεκνηηθνύ σο: (Δ & η: αξηζκόο ζειίδαο). 5 Γηα ηελ θαιύηεξε θαηαλόεζε ησλ όξσλ «ππξεληθή» θαη «εθηεηακέλε» νηθνγέλεηα δηεπθξηλίδεηαη όηη: ππξεληθή είλαη ε νηθνγελεηαθή κνλάδα πνπ απνηειείηαη από ηνπο δύν ζπδύγνπο θαη ηα αλήιηθα παηδηά ηνπο θαη ε νπνία κπνξεί λα είλαη απηνηειήο (ζπδπγηθή) ή λα απνηειεί κέξνο κηαο εθηεηακέλεο νηθνγέλεηαο. Ππξεληθή, αθόκε, είλαη ε νηθνγελεηαθή κνλάδα πνπ απνηειείηαη από έλα κόλν γνλέα πνπ έρεη ηελ απνθιεηζηηθή επζύλε αλαηξνθήο ησλ παηδηώλ ηνπ. εκεηώλεηαη επίζεο όηη «ε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ όξνπ «ζπδπγηθή» νηθνγέλεηα σο ηαπηόζεκνπ εθείλνπ ηεο «ππξεληθήο» ή «νηθνγέλεηαο-ππξήλα» είλαη ιάζνο: ε ζπδπγηθή είλαη κηα νηθνγέλεηα-ππξήλαο όπνπ, ππνλννύληαη ζρέζεηο ησλ ζπδύγσλ κε ηηο νηθνγέλεηεο πξνζαλαηνιηζκνύ ηνπο αιιά θαη κε ηηο νηθνγέλεηεο πνπ ζα δεκηνπξγήζνπλ ηα παηδηά ηνπο» (Μνπζνύξνπ, 2005: 56). Με απηή ηελ έλλνηα, ε «ζπδπγηθή» νηθνγέλεηα είλαη κία έλλνηα επξύηεξε από ηελ «ππξεληθή», ε νπνία ζπληζηά ηε βάζε, ηνλ ππξήλα ηνπ όπνηνπ νηθνγελεηαθνύ ζρήκαηνο κέζα από ηελ ηξηάδα αηόκσλ-ξόισλ, δειαδή, ηνπ ζπδύγνπ/παηέξα, ηεο ζπδύγνπ/κεηέξαο θαη ηνπ παηδηνύ. Δλώ εθηεηακέλε είλαη ε νηθνγέλεηα πνπ πεξηιακβάλεη ηξεηο ή πεξηζζόηεξεο γεληέο πξνζώπσλ, παππνύδεο-γηαγηάδεο ησλ γνλέσλ θαη ησλ παηδηώλ, ζείνη/εο μαδέιθηα, πνπ ζπλδένληαη κεηαμύ ηνπο κε δεζκνύο ζπγγέλεηαο θαη πνπ ζπλήζσο δελ δνπλ θάησ από ηελ ίδηα ζηέγε αιιά θνληά κε ηε ζπδπγηθή νηθνγέλεηα κε ηελ νπνία δηαηεξνύλ ηαθηηθή επαθή. Αλαιπηηθά γηα ηνπο όξνπο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ νηθνγέλεηα βι. ζην: Σζανύζεο, ύκθσλα κε ηελ απνγξαθή ηνπ πιεζπζκνύ ζηηο από ηελ ΔΤΔ, ην 73,6% ησλ ηδησηηθώλ λνηθνθπξηώλ είλαη λνηθνθπξηά κε έλαλ ηύπν νηθνγέλεηαο, από ην νπνίν κόιηο ην 0,6% αθνξά ζε ζπκβηνύληα δεπγάξηα κε παηδηά, ην 42,2% αθνξά ζε έγγακα δεπγάξηα κε παηδηά, ην 22,7% ζε δεπγάξηα ρσξίο παηδηά, ελώ 8,7% εληνπίδεηαη ην πνζνζηό ησλ κνλνγνλετθώλ νηθνγελεηώλ (Πιηόγθνπ, 2008). 7 Με βάζε ην Γίθαην ηεο Τηνζεζίαο Αλειίθσλ, όπσο δηακνξθώζεθε κε ην λόκν 2447/1996 σο πηνζεζία νξίδεηαη: «ε λνκηθή πξάμε κε ηελ νπνία δεκηνπξγείηαη κεηαμύ δύν πξνζώπσλ έλλνκε ζρέζε γνλέα (παηέξα ή κεηέξαο) θαη ηέθλνπ (γηνπ ή ζπγαηέξαο)». Ζ νηθνγέλεηα, πνπ δεκηνπξγείηαη θαηά ηνλ ηξόπν απηό, ιέγεηαη ζεηή νηθνγέλεηα (ζεηόο γνλέαο-ζεηό ηέθλν). Πξέπεη, κάιηζηα, λα παξαηεξεζεί όηη, αλ ε πηνζεζία γίλεηαη από έλα πξόζσπν, σο ζεηό παηέξα ή ζεηή κεηέξα, εκθαλίδεηαη πεξίπησζε κνλνγνλετθήο ή ζεηήο νηθνγέλεηαο» (ππξηδάθεο, 1997: 1-2). 18