Ελπίδα Κ. Βόγλη Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης & Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας. Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμά του;

Transcript

1 Ελπίδα Κ. Βόγλη Επίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης & Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιστορικός για την επιστήμη και το επάγγελμά του;

2 ΔΛΠΗΓΑ Κ. ΒΟΓΛΖ Δπίθνπξε Καζεγήηξηα Νεφηεξεο θαη χγρξνλεο Διιεληθήο Ηζηνξίαο, ΣΗΔ, ΓΠΘ Τι πρέπει να γνωρίζει ο ιζηορικός για ηην επιζηήμη και ηο επάγγελμά ηοσ; EBOOK 2015 Σελίδα 2

3 Ση πξέπεη λα γλσξίδεη ν ηζηνξηθόο γηα ηελ επηζηήκε θαη ην επάγγεικά ηνπ; Σσγγραθή Διπίδα Κ. Βφγιε, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα, ΓΠΘ Κριηικός αναγνώζηης Γηάλλεο αθθάο, Καζεγεηήο, Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ Σσνηελεζηές έκδοζης ΓΛΧΗΚΖ ΔΠΗΜΔΛΔΗΑ: νθία Σξνκάξα, Φηιφινγνο, Γξ. Παηδαγσγηθήο ISBN: Copyright ΔΑΒ, 2015 Σν παξφλ έξγν αδεηνδνηείηαη ππφ ηνπο φξνπο ηεο άδεηαο Creative Commons Αλαθνξά Γεκηνπξγνχ - Με Δκπνξηθή Υξήζε - ρη Παξάγσγα Έξγα 3.0. Γηα λα δείηε έλα αληίγξαθν ηεο άδεηαο απηήο επηζθεθηείηε ηνλ ηζηφηνπν ΤΝΓΔΜΟ ΔΛΛΖΝΗΚΧΝ ΑΚΑΓΖΜΑΨΚΧΝ ΒΗΒΛΗΟΘΖΚΧΝ Δζληθφ Μεηζφβην Πνιπηερλείν Ζξψσλ Πνιπηερλείνπ 9, Εσγξάθνπ EBOOK 2015 Σελίδα 3

4 Στη μνήμη της μητέρας μου, Ελευθερίας, και του πατέρα μου, Κωνσταντίνου. EBOOK 2015 Σελίδα 4

5 Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ... 5 Πίλαθαο ζπληνκεύζεσλ-αθξσλύκηα... 8 Δηζαγσγή... 9 Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 1: Ση είλαη (ή ηη δελ είλαη) ε ηζηνξία; Γηα ηε ζεκαζία ησλ όξσλ Ζ ηζηνξία σο ζρνιηθό κάζεκα Ζ ηζηνξία σο ςπραγσγία Ζ ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε Γηα ηε ρξεζηκόηεηα ηεο επηζηεκνληθήο γλώζεο θαη ηνλ νξηζκό ηεο νεόηερης επιζηήμης Ζ αλαγλώξηζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο Ζ ακθηζβήηεζε θαη ε ππεξάζπηζε ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξίαο Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 2: Οη πεγέο θαη ηα «εξγαιεία» ηνπ ηζηνξηθνύ Οη πεγέο ηνπ ηζηνξηθνύ Μειεηώληαο ηηο γξαπηέο πεγέο Ζ γνεηεία αιιά θαη νη δπζθνιίεο ησλ κε γξαπηώλ πεγώλ Έλα δηαθνξεηηθό είδνο κε γξαπηώλ πεγώλ: Οη πξνθνξηθέο καξηπξίεο Σν νπηηθν-αθνπζηηθό πιηθό θαη ε έξεπλα ηνπ ηζηνξηθνύ ζηε ζύγρξνλε επνρή Άιιεο ζεκαληηθέο θαηεγνξηνπνηήζεηο ησλ πεγώλ Ζ πεξηνδνιόγεζε: έλα πνιύηηκν εξγαιείν ηνπ ηζηνξηθνύ Παξάξηεκα 2.1: Αξρεία θαη νξγάλσζε εηδηθώλ ππεξεζηώλ γηα ηε θύιαμή ηνπο ζηελ Διιάδα Παξάξηεκα 2.2: πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Παιαηνγξαθία Παξάξηεκα 2.3: πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Κξππηνγξαθία Παξάξηεκα 2.4: πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Γηπισκαηηθή Παξάξηεκα 2.5: πλνπηηθή παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθόηεξσλ «βνεζεηηθώλ επηζηεκώλ»: Δξαιδηθή Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 3: Σν παξειζόλ είλαη κηα «άγλσζηε ρώξα» Ζ αξραία επνρή παξακέλεη έλα αίληγκα Δθεί πνπ ε γλώζε ηνπ ηζηνξηθνύ ζπλαληά ηελ άγλνηά ηνπ Πόζν ηπρεξόο είλαη ν ηζηνξηθόο ηεο λεόηεξεο ή ζύγρξνλεο επνρήο; EBOOK 2015 Σελίδα 5

6 Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 4: Πώο γξάθεηαη ε ηζηνξία; Ζ έξεπλα, ην αληηθείκελν θαη ε ζεσξία ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο Ζ επηινγή ηνπ ππό εμέηαζε ζέκαηνο Από ηελ έξεπλα θαη ηελ «αλαθάιπςε» ησλ γεγνλόησλ ζηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή Σερληθέο θαη θαλόλεο ζηε ζπγγξαθή ηεο ηζηνξίαο Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 5:... θαη γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο: Μηα ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο από ηνλ Ζξόδνην ζην Γηαθσηηζκό Ζ «γέλεζε» ηεο ηζηνξίαο, ζπλέρεηεο, αζπλέρεηεο θαη ζηαζκνί Γηαηί νη άλζξσπνη γξάθνπλ ηζηνξία; ύγρξνλε ηζηνξία ή κπζηζηνξία; Ζ ζρέζε ηνπ ηζηνξηθνύ κε ηηο πεγέο ηνπ Αμηόινγνη θαη ιηγόηεξν αμηόινγνη ηζηνξηθνί; Οη παγθόζκηεο θαη νη άιιεο ηζηνξίεο ηεο ξσκατθήο επνρήο Ζ πεξίνδνο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ ζθόηνπο; Γηα ηελ ηζηνξία κηαο ηζηνξίαο ή ηεο αιεζηλήο ηζηνξίαο; Αλαδεηώληαο ηελ αλαγέλλεζε ηεο ηζηνξίαο ηελ επνρή ηεο Αλαγέλλεζεο Ζ ηζηνξία ζηα ρξόληα ηεο Δπηζηεκνληθήο Δπαλάζηαζεο θαη ηνπ Γηαθσηηζκνύ Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 6: Γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίδεη ν ζεκεξηλόο ηζηνξηθόο ηηο ζεσξίεο ηνπ Λένπνιλη θνλ Ράλθε ή ηηο ηδέεο ηνπ Μαξμ; Οη επαλαζηάζεηο ηνπ 18 νπ αηώλα θαη ε ηζηνξία Γηαηί ε επανάζηαζη ηεο ηζηνξίαο έγηλε ζηε Γεξκαλία ηνπ αξρόκελνπ 19 νπ αηώλα; Γηαηί είλαη ηόζν ζεκαληηθή ε «ζρνιή» ηνπ Ράλθε; Ση είλαη «ηζηνξηθή ζρνιή»; Πνηνο ήηαλ ν Μαξμ θαη ηη είλαη ε καξμηζηηθή ηζηνξηνγξαθία; Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 7: Δίλαη πξάγκαηη ηόζν ζεκαληηθή ε ηζηνξία ηεο «ζρνιήο» ησλ Annales; Ζ ίδξπζε ηνπ πεξηνδηθνύ θαη ε γέλεζε κηαο λέαο «ζρνιήο» Ζ κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο: Από ηελ επνρή ηνπ Μπξνληέι ζηελ ηξίηε γεληά Βηβιηνγξαθία EBOOK 2015 Σελίδα 6

7 Κεθάιαην 8: Ζ ηζηνξία θαη νη άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξώπνπ Μειεηώληαο ην παξειζόλ: Ζ ζρέζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ αξραηνινγία ην ηαμίδη από ην παξόλ ζην παξειζόλ: Ζ ηζηνξία θαη ε θνηλσληνινγία, ε αλζξσπνινγία θαη άιιεο επηζηήκεο Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 9: Ζ θνηλσληθή, ε πνιηηηθή, ε νηθνλνκηθή θαη νη άιιεο ηζηνξίεο Ζ πνιηηηθή ηζηνξία ζε θξίζε; Ζ «βαζίιηζζα» θνηλσληθή ηζηνξία, νη πνιιέο θνηλσληθέο «ηζηνξίεο» θαη νη κεηαζηξνθέο ηνπ ηζηνξηνγξαθηθνύ ελδηαθέξνληνο από ην γενικό ζην ειδικό Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 10: Μπνξεί ε ηζηνξία λα ζπγθξίλεη, λα πξνβιέςεη... θαη γηαηί ρξεηαδόκαζηε ηελ ηζηνξία; Ζ ζύγθξηζε ζηελ ηζηνξία θαη ε ζπγθξηηηθή ηζηνξία Δίλαη δπλαηό ε ηζηνξία λα πξνβιέπεη; Μεξηθέο ζθέςεηο γηα ηε ρξεζηκόηεηα ηεο ηζηνξίαο Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 11: Γηα πνηα αληηθεηκεληθόηεηα; Ζ δπηηθνπνίεζε, ε εζληθνπνίεζε ή ε ηδενινγηθνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο Ζ «ηπξαλλία» ηεο αληηθεηκεληθόηεηαο: Οη ηζηνξηνγξαθίεο είλαη «εζληθέο» Όινη νη ιανί έρνπλ ηζηνξία Μηα ζύληνκε πεξηήγεζε ζηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία Βηβιηνγξαθία Κεθάιαην 12: Ζ ηζηνξηθή επηζηήκε ζηελ Διιάδα Όηαλ έλα λέν θξάηνο γελληέηαη θαη γξάθεη ηελ ηζηνξία ηνπ Ζ ειιεληθή επηζηεκνληθή ηζηνξία θαη νη θπξηόηεξνη ζηαζκνί ηεο Βηβιηνγξαθία ΔΤΡΔΣΖΡΗΟ ΟΝΟΜΑΣΧΝ ΚΑΗ ΟΡΧΝ ύληνκν βηνγξαθηθό ζεκείσκα EBOOK 2015 Σελίδα 7

8 Πίλαθαο ζπληνκεύζεσλ-αθξσλύκηα βι. βιέπε έθδ. έθδνζε εθδ. Δθδφζεηο/εθδνηηθφο νίθνο ΓΑΚ Γεληθά Αξρεία ηνπ Κξάηνπο ΔΛΗΑ Διιεληθφ Λνγνηερληθφ θαη Ηζηνξηθφ Αξρείν θ.ά. θαη άιια θ.εμ. θαη εμήο ΚΝΔ/ΔΗΔ Κέληξν Νενειιεληθψλ Δξεπλψλ/Δζληθφ Ίδξπκα Δξεπλψλ ΜΗΔΣ Μνξθσηηθφ Ίδξπκα Δζληθήο Σξάπεδαο κηθξ. κεηάθξαζε π.ρ. παξαδείγκαηνο ράξηλ ζ. ζειίδα ζζ. ζειίδεο EBOOK 2015 Σελίδα 8

9 Δηζαγσγή Ζ γλσξηκία ηνπ ηζηνξηθνχ κε ηελ επηζηήκε ηνπ κνηάδεη κε έλα ηαμίδη ζην παξειζφλ θαη είλαη ην πξψην απφ ηα πνιιά πνπ ζα απνηνικήζεη, αθνχ έρεη επηιέμεη απηφ ην επάγγεικα. Ο ιφγνο, θπζηθά, δελ είλαη απηφο πνπ έξρεηαη ακέζσο ζην κπαιφ καο, φηη δειαδή ε ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε ηνπ παξειζφληνο. Αλ κάιηζηα δελ εμεγήζνπκε εμαξρήο φηη, φηαλ ηεο απνδίδνπκε απηφλ ηνλ ηίηιν, δελ ελλννχκε φηη αλήθεη ζην παξειζφλ αιιά κφλνλ φηη κειεηά ην παξειζφλ, ηελ έρνπκε αθπξώζεη πξηλ θαιά θαιά ηε γλσξίζνπκε. Ση αμία ζα είρε γηα καο, πνπ δνχκε ζην ζήκεξα, κηα επηζηήκε ηνπ παξειζφληνο; Βέβαηα, κε ηελ παξαπάλσ εξψηεζε δελ απαληνχκε ζην θεληξηθφ εξψηεκά καο, πνπ δελ είλαη άιιν απφ ην ηη είλαη ε ηζηνξία. Δπηπρψο, φκσο, ζήκεξα, αξθεί κηα αλαδήηεζε κε ηνλ φξν ηζηνξηνγξαθία ή ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο ζηνλ ειεθηξνληθφ θαηάινγν θάπνηαο παλεπηζηεκηαθήο βηβιηνζήθεο, γηα λα έρνπκε ζηε δηάζεζή καο κηα ζεηξά βηβιίσλ, φπνπ ινγηθά ζα βξνχκε ή έζησ ειπίδνπκε φηη ζα βξνχκε απαληήζεηο. Δίλαη αιήζεηα φηη ηψξα έρνπκε πνιιέο επηινγέο, αληίζεηα απφ ηνλ άηπρν ηζηνξηθφ ησλ αξρψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ν νπνίνο κεηά απφ θνπηαζηηθή αλαδήηεζε ζηηο δειηηνζήθεο ηεο ίδηαο βηβιηνζήθεο ζα ήηαλ ηθαλνπνηεκέλνο, αλ έβξηζθε ηελ πξφζθαηα ηφηε κεηαθξαζκέλε κειέηε ηνπ Γθένξγθ Ίγθεξο (Georg G. Iggers, 1938-) γηα ηε ζχγρξνλε επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία (1991) δίπια ζην πνιπζέιηδν, ηξίηνκν Έξγν ηεο Ηζηνξίαο (Le Goff & Nora, ) ην πξψην ίζσο έξγν απηήο ηεο κνξθήο πνπ κεηαθξάζηεθε ζηα ειιεληθά. Αλ ή- ηαλ κάιηζηα ιίγν ηπρεξφο κπνξεί λα έβξηζθε θαη θάπνηεο απφ ηηο νιηγνζέιηδεο ζπιινγέο νκηιηψλ ή άξζξσλ, πνπ επίζεο είραλ κεηαθξαζηεί απφ ηε γαιιηθή ή ηελ αγγιηθή γιψζζα ηε δεθαεηία ηνπ Γίπια ηνπο κάιινλ ζα ήηαλ ηνπνζεηεκέλα ηα πνιιά αληίηππα ησλ εγρεηξηδίσλ εηζαγσγήο ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε ηεο Αηθαηεξίλεο Υξηζηνθηινπνχινπ ( ) θαη ηνπ Ησάλλε Καξαγηαλλφπνπινπ ( ). Άξαγε πνηνο ζα μεθχιιηδε ζήκεξα ην ηειεπηαίν εγρεηξίδην θαη δελ ζα ην έθιεηλε κφιηο έθηαλε ζηελ πξνηεηλφκελε ηερληθή ρεηξφγξαθεο απνδειηίσζεο ησλ πεγψλ ζε θαξηέιεο (1984: 35-49); Γηα λα δηεπθνιχλεη κάιηζηα ηνπο θνηηεηέο ηνπ, ν Καξαγηαλλφπνπινο είρε θξνληίζεη λα παξαζέζεη ζην εγρεηξίδηφ ηνπ θαη έλα ζρέδην (φρη θσηνγξαθία!) κηαο ηππηθήο δειηηνζήθεο (1984: 49). Αληίζεηα, ε Υξηζηνθηινπνχινπ, ε πξψηε ηαθηηθή θαζεγήηξηα ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ, ην 1972, κάιινλ ήηαλ πην δηνξαηηθή, ψζηε αλαθεξφηαλ αθφκε θαη ζηελ πξννδεπηηθή εμέιημε ηεο ηερλνινγίαο (1978: ). Δμάιινπ, ε ίδηα αζθνχζε ζίγνπξα κε κεγάιε επγέλεηα θξηηηθή ζηνπο δηθνχο ηεο θαζεγεηέο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930, ηηο εξεπλεηηθέο ηδέεο ησλ νπνίσλ ζεσξνχζε πηα «μεπεξαζκέλεο» (1994). 1 Αληίζεηα, ζήκεξα, ν λένο ηζηνξηθφο, αλ δερζνχκε φηη είλαη πξνεηνηκαζκέλνο λα κειεηήζεη πνιιέο θαη ελδηαθέξνπζεο ζθέςεηο αιιά θαη ρξήζηκνπο πξνβιεκαηηζκνχο θαη φηη δελ αλαδεηά δειαδή νξηζηηθέο, θαηαζθεπαζκέλεο απαληήζεηο ε πξνζπάζεηά ηνπ είλαη βέβαην φηη ζα έρεη αίζηα απνηειέζκαηα, αξθεί λα θαηαθέξεη λα δηαρεηξηζηεί ηελ ηεξάζηηα ππάξρνπζα βηβιηνγξαθία. Πξάγκαηη, απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ίζσο θαη απφ ηελ πξνεγνχκελε ε μελφγισζζε βηβιηνγξαθία πνπ εζηηάδεηαη ζηελ επηζηεκνινγηθή ηαπηφηεηα ηεο ηζηνξίαο, απμάλεηαη εληππσζηαθά. ήκεξα παξνπζηάδεηαη αλεμάληιεηε. Αιιά θαη ε ειιελφγισζζε βηβιηνγξαθία έρεη εκπινπηηζηεί ηδηαίηεξα, πεξηιακβάλνληαο αμηφινγεο κειέηεο Διιήλσλ ηζηνξηθψλ θαη πνιχ πεξηζζφηεξεο κεηαθξάζεηο ζεκαληηθψλ πνλεκάησλ. Ζ ηζηνξία εμειίζζεηαη, φπσο εμειίζζεηαη θάζε επηζηήκε. Αιιά ε εμέιημε φισλ αλεμαηξέησο ησλ επηζηεκψλ δελ νθείιεηαη κφλν ζηελ πξφνδν ηεο ηερλνινγίαο. Απηφ πνπ γεληθά απνθαινχκε επηζηήκε θαη έρεη ελδηαθέξνλ λα αλαινγηζηνχκε πνην είλαη ην πεξηερφκελν πνπ απνδίδνπκε ζε έλαλ φξν πνπ ρξεζηκνπνηνχκε ηφζν ζπρλά απνηειεί νξγαληθφ θαη αλαπφζπαζην κέξνο ηεο πξαγκαηηθφηεηαο κηαο επνρήο θαη ε ηζηνξία ηεο απνθηά κεγάιν ελδηαθέξνλ φρη κφλν δηφηη καο πιεξνθνξεί γηα ηνπο πξσηνπφξνπο 1 Ζ Υξηζηνθηινπνχινπ έγξαςε απηφ ην άξζξν ηεο ζηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, κε ζθνπφ λα πεξηιεθζεί ζηνλ ηηκεηηθφ ηφκν ελφο ζπκθνηηεηή ηεο θαη θαζεγεηή Βπδαληηλήο Σέρλεο, πνπ ζπληαμηνδνηήζεθε ην Σειηθά, ν ηφκνο δελ εθδφζεθε. EBOOK 2015 Σελίδα 9

10 ζεκειησηέο θάζε θιάδνπ, ηηο επηλνήζεηο θαη ηα επηηεχγκαηά ηνπο, αιιά θπξίσο δηφηη καο απνθαιχπηεη γεληθφηεξα ηε ζρέζε θαη ηελ «επηθνηλσλία» ηεο κε ηνλ θφζκν ηεο επνρήο ηεο. Ζ επηζηεκνληθή γλψζε παξάγεηαη ζην πιαίζην κηαο θνηλσλίαο αλάινγα κε ηηο αλάγθεο, ηηο πξνηεξαηφηεηεο ή θαη ηηο επαηζζεζίεο ηεο θαη κεηαδίδεηαη ζε απηήλ ηελ θνηλσλία (Bowler & Morus, 2014: 2-3), ή ζσζηφηεξα ζε θάπνηεο νκάδεο απηήο ηεο θνηλσλίαο κε γλψκνλα ην είδνο ηεο επηζηεκνληθήο δεκνζίεπζεο (π.ρ. επηζηεκνληθέο δεκνζηεχζεηο, φπσο δηδαθηνξηθέο δηαηξηβέο ή επηζηεκνληθέο κειέηεο, άξζξα γηα ην επξχηεξν θνηλφ, εγρεηξίδηα γηα καζεηέο ή θνηηεηέο θ.ά.) (Noiriel, 2005: 15). Δπνκέλσο, ζε θάζε βηβιίν ην ζχλνιν ησλ γλψζεσλ πνπ απνθαζίδεη λα καο πξνζθέξεη ν ζπγγξαθέαο ηνπ, εμαξηάηαη απφ ηα εξσηήκαηα πνπ ν ίδηνο ζέηεη, θαη ηα εξσηήκαηα απηά αληηθαηνπηξίδνπλ ηα ελδηαθέξνληά ηνπ ή γεληθφηεξα ηε δηθή ηνπ νπηηθή γηα ην ζέκα πνπ έρεη επηιέμεη λα πξαγκαηεπηεί. Δπηπιένλ, θαλεξψλνπλ ηηο επηινγέο ηνπ ζε φ,ηη αθνξά ην θνηλφ ζην νπνίν απεπζχλεηαη. Με άιια ιφγηα νη δεκνζηεχζεηο ησλ ηζηνξηθψλ πνπ πξσηαγσληζηνύλ ζε απηφ ην βηβιίν θαη θπζηθά φρη κφλν ησλ ηζηνξηθψλ κπνξνχλ λα κειεηεζνχλ απφ φινπο, αιιά δελ ζρεδηάδνληαη γηα λα απεπζπλζνχλ ζε φινπο. Με δεδνκέλν ην γεγνλφο φηη ην παξφλ βηβιίν μεθίλεζε κε ζθνπφ λα δηεπθνιχλεη ηελ εμνηθείσζε ησλ λέσλ ηζηνξηθψλ κε ηελ επηζηήκε θαη ην έξγν ηνπο θαη απεπζπλφκελν πξσηίζησο ζε απηνχο ινγηθά θαηαηάζζεηαη ζηελ θαηεγνξία ησλ εγρεηξηδίσλ ν ζρεδηαζκφο θαη ε δνκή ηεο ζεκαηηθήο ηνπ αλάπηπμεο βαζίδνληαη ζηα εξσηήκαηα πνπ νη ίδηνη ζέηνπλ ή ζα ήζειαλ λα ζέζνπλ, αθφκε θη αλ δελ ηνικνχλ, θαηά ηελ πξψηε ζπλάληεζή ηνπο κε ηελ ηζηνξία. Έηζη, θάζε θεθάιαην δηαηεξεί, θαηά θάπνην ηξφπν, ηελ απηνλνκία ηνπ, θαη απνθηά ηε κνξθή ηεο παξνπζίαζεο ελφο ζέκαηνο ή ζσζηφηεξα κηαο ελφηεηαο ζεκάησλ. Παξάιιεια, φκσο, ε παξνπζίαζε πνπ επηρεηξείηαη ζε θάζε θεθάιαην, δελ έρεη κνλαδηθφ ζηφρν λα πξνζθέξεη έλα ζχλνιν γλψζεσλ. Απψηεξε επηδίσμε είλαη λα ελζαξξχλεη ηηο ακθηζβεηήζεηο θαη ηνπο πξνβιεκαηηζκνχο ησλ λέσλ ηζηνξηθψλ θαη φ- πνησλ άιισλ θηιηζηφξσλ αλαγλσζηψλ ηνπ, πξνθεηκέλνπ λα ηνπο πξνεηνηκάζεη λα ππνδερζνχλ ηηο παξερφκελεο γλψζεηο θαη λα θαηαλνήζνπλ γηα πνηνπο ιφγνπο ζα πξέπεη λα ηηο απνθηήζνπλ. Αμίδεη, σζηφζν, λα ηνλίζνπκε φηη ε επηινγή ηεο ελφηεηαο ησλ ζεκάησλ πνπ παξνπζηάδνληαη ζην πξψην (θαη εηζαγσγηθφ) θεθάιαην, απνδείρζεθε εμαηξεηηθά δχζθνιε. Ο ιφγνο είλαη ν εμήο: γηα λα θαηαλνήζνπλ νη αλαγλψζηεο καο ηελ ηδηαίηεξε ζέζε πνπ θαηέρεη ε ηζηνξία κεηαμχ ησλ άιισλ επηζηεκψλ, δελ ζα αξθνχζε νχηε κηα ζπδήηεζε γχξσ απφ ην πεξηερφκελν πνπ πξνζιακβάλεη ν φξνο επηζηήκε ζε θάζε επνρή αθφκε θη αλ εκπινπηίδεηαη κε πνιιά παξαδείγκαηα. Αληίζεηα, φζνη επηζπκνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηη είλαη ε ηζηνξία ζα πξέπεη λα μεθηλήζνπλ απφ ην παξφλ θαη λα εμεηάζνπλ νη ίδηνη εκβξηζψο ην ηη πηζηεχνπλ γηα ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, θαη επίζεο λα ειέγμνπλ αιιά θαη λα ακθηζβεηήζνπλ ηηο αμησκαηηθέο ζέζεηο ή ηα ζηεξεφηππα, πνπ έρνπλ ήδε απνδερζεί σο καζεηέο ηεο ππνηηζέκελα «αιεζηλήο» εζληθήο ηζηνξίαο ηνπ ζρνιείνπ αιιά θαη σο πνιίηεο θαη απνδέθηεο ησλ ηδεψλ γηα ηελ ηζηνξία, πνπ δηαδίδνληαη ή θαη επηβάιινληαη ζην δεκφζην δηάινγν ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο, θπξίσο απφ ηα ΜΜΔ. Με άιια ιφγηα, είλαη απαξαίηεην λα απνδερζνχλ εθ ησλ πξνηέξσλ φηη ε ηζηνξία δελ έρεη απνθιεηζηηθφ ζηφρν ηελ απνκλεκφλεπζε γεγνλφησλ, νλνκάησλ θαη εκεξνκεληψλ νχηε επηδηψθεη λα αλαζχξεη απφ ην παξειζφλ ηνπο «θαινχο» θαη ηνπο «θαθνχο», ηνπο «πνιηηηζκέλνπο» θαη ηνπο «απνιίηηζηνπο». Δπίζεο, ζα πξέπεη λα πξνεηνηκαζηνχλ λα αλαζεσξήζνπλ πνιιέο άιιεο ζθέςεηο ηνπο γηα ην ηη είλαη ηζηνξία θαη λα ππνδερζνχλ κηα επξεία πνηθηιία νξηζκψλ ζρεηηθά κε ην επηζηεκνινγηθφ πεξηερφκελν ηεο, ε νπνία έρεη δηακνξθσζεί παξάιιεια κε ηελ παξαγσγή ηεο ηζηνξηνγξαθίαο. Αλ κάιηζηα αλαινγηζηνχκε σο πξφζζεηε ζπληζηψζα ηελ πνιηηηθή θαη ηδενινγηθή ρξεζηκνπνίεζε ηεο ηζηνξίαο θαη ηηο αληερήζεηο ηεο ζηελ εηθφλα ηεο ή θαη ζην έξγν ησλ εθάζηνηε ηζηνξηθψλ, ν πξνβιεκαηηζκφο καο πεξηπιέθεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν. Δίλαη βέβαην ινηπφλ φηη ε ζεκαληηθφηεξε απάληεζε πνπ κπνξνχκε λα πξνζθέξνπκε ζην πξψην θεθάιαην ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία, δελ θαιχπηεη φια ηα εξσηήκαηα ησλ αλαγλσζηψλ καο. Απνηειεί, φκσο, έλαλ «νδεγφ» πνπ ζα ηνπο δηεπθνιχλεη λα κειεηήζνπλ ηα επφκελα θεθάιαηα. Ζ ηζηνξία, ινηπφλ, είλαη κηα επηζηήκε, νη κεηαβνιέο θαη αλακνξθψζεηο ηεο νπνίαο επεξεάζηεθαλ απφ ηηο αιιαγέο ησλ αλά ηνλ θφζκν εζληθψλ θνηλσληψλ θαηά ηελ ηδενινγηθή, πνιηηηθή, νηθνλνκηθή, πνιηηηζκηθή θαη ζεζκηθή εμέιημή ηνπο, ε νπνία ζε θάζε επνρή εγγξάθεηαη ζην επξχηεξν πιαίζην ησλ επηδξάζεσλ ελφο δηεζλνχο πεξηβάιινληνο ελψ θαη ν ηειεπηαίνο φξνο πξνζιακβάλεη ην πεξηερφ- EBOOK 2015 Σελίδα 10

11 κελν ηνπ κε βάζε ηα δεδνκέλα θάζε επνρήο. Δπνκέλσο, ε ηζηνξία δελ είλαη νξηζηηθή αιιά αιιάδεη, παξά ην γεγνλφο φηη ην ππφ εμέηαζε παξειζφλ παξακέλεη ακεηάβιεην. ηα θεθάιαηα 2, 3 θαη 4 πξνζπαζνχκε λα πξνεηνηκάζνπκε ηνλ αλαγλψζηε καο λα θαηαλνήζεη γηαηί ε ηζηνξία αιιάδεη θαη ηη αθξηβψο ελλννχκε, φηαλ ππνζηεξίδνπκε φηη νη αιιαγέο απνξξένπλ απφ ην παξφλ ηνπ ηζηνξηθνχ θαη ηα λέα εξσηήκαηα πνπ ζέηεη ν ίδηνο. Έηζη, παξνπζηάδνπκε ηηο πεγέο ηνπ ηζηνξηθνχ θαη πξνζπαζνχκε λα εμεγήζνπκε πνην ηκήκα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ηνπ παξειζφληνο θαη πνηεο «αιήζεηεο» είλαη πηζαλφ λα ηνπ απνθαιχπηνπλ. ηε ζπλέρεηα απαληνχκε ζε κηα ζεηξά απφ εξσηήκαηα, φπσο: κε πνηνπο ηξφπνπο επηιέγεη ν ηζηνξηθφο ην εξεπλεηηθφ αληηθείκελφ ηνπ πψο νξγαλψλεη ηελ έξεπλά ηνπ πψο ζπγγξάθεη κηα ηζηνξηθή κειέηε πνηεο είλαη νη ππνρξεψζεηο κε ηηο νπνίεο ηνλ επηθνξηίδεη ην επάγγεικά ηνπ θαη πνηα είλαη ηα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηα, πνπ ν ίδηνο ζα θιεζεί λα αληηκεησπίζεη. Φπζηθά, ζηα θεθάιαηα απηά ν αλαγλψζηεο καο δελ ζα κειεηήζεη «θαλφλεο» ή θάπνηα «καγηθή ζπληαγή» πνπ ζα ηνπ απνθαιχπηεη πψο εξγάδεηαη ν «θαιφο» ηζηνξηθφο. ηελ ηζηνξία, φπσο θαη ζηηο πεξηζζφηεξεο επηζηήκεο πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσλία θαη ηνλ άλζξσπν, δελ ππάξρνπλ ηέηνηνη θαλφλεο, ελψ είλαη κάιινλ αλψθειν λα επηλννχκε ή θαη λα απνζηεζίδνπκε «νξηζκνχο», αθνχ δελ ζα ηνπο εθαξκφζνπκε πνηέ ζηελ πξάμε. Ο ηξφπνο, ινηπφλ, κε ηνλ νπνίν πξνζπαζνχκε λα απαληήζνπκε ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα, βαζίδεηαη ζηελ παξάζεζε θαη αλάιπζε δηάθνξσλ παξαδεηγκάησλ. Σα θεθάιαηα 5, 6 θαη 7 αθηεξψλνληαη ζηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο απφ ηελ αξραηφηεηα κέρξη ηνλ 20φ αηψλα. ηφρνο καο δελ είλαη ε εμαληιεηηθή αλάιπζε φισλ ησλ εμειίμεσλ θαη ε παξάζεζε φισλ ησλ ζεκαληηθψλ ηζηνξηθψλ, ησλ ηζηνξηθψλ «ζρνιψλ» θαη ησλ ζπνπδαηφηεξσλ ηζηνξηθψλ πνλεκάησλ. Αληίζεηα, μεθηλνχκε πξνηξέπνληαο ηνλ αλαγλψζηε καο λα αλαξσηεζεί, αλ νη άλζξσπνη θάζε επνρήο ελδηαθέξνληαλ γηα ηελ ηζηνξία, φπσο εκείο ζήκεξα, θαη γηαηί επηζπκνχζαλ λα γλσξίδνπλ ηη είρε ζπκβεί παιηφηεξα. Πνηα ήηαλ δειαδή ηα εξσηήκαηά ηνπο θαη ππφ ηελ επίδξαζε πνησλ παξαγφλησλ είλαη πηζαλφ λα δηακνξθψλνληαη απηά ηα εξσηήκαηα; Γηαηί άξαγε θάπνηνη άλζξσπνη ζε θάζε θνηλσλία ηνπ παξειζφληνο ζέιεζαλ λα γίλνπλ ηζηνξηθνί θαη πψο απαληνχζαλ νη ίδηνη ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία θαη ηη είδνπο ηζηνξία επηδίσμαλ ή θαηάθεξαλ λα γξάςνπλ; Πξνθαλψο, ε γλψζε γηα ην παξειζφλ δελ απνηειεί έλα απηνλφεην, ακεηάβιεην θαη δηαρξνληθφ θνηλσληθφ αίηεκα θαη, θπζηθά, δελ ζα πεξηκέλακε φηη νη απαληήζεηο ησλ ηζηνξηθψλ κηαο επνρήο ζα ηαπηίδνληαλ ή φηη ζα έκνηαδαλ κε εθείλεο πνπ ζα καο πξνζέθεξαλ θάπνηνη άιινη κεξηθνχο αηψλεο αξγφηεξα. Έηζη, επηδηψθνληαο κηα θαληαζηηθή «ζπλνκηιία» κε ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο, δελ πξνζπαζνχκε κφλν λα πξνζθέξνπκε ζηνλ αλαγλψζηε καο έλα ηεξάζηην ζχλνιν γλψζεσλ γηα ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξίαο, ηηο επηζηεκνληθέο πεξηπέηεηέο ηεο θαη ηνπο θπξηφηεξνπο ζηαζκνχο ηεο εμέιημήο ηεο αιιά απψηεξνο ζηφρνο καο είλαη λα ηνπ εμεγήζνπκε γηαηί ζα πξέπεη λα γλσξίζεη ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο θαη ηηο επηζηεκνληθέο αξρέο πνπ εθείλνη πξφηεηλαλ θαη νη νπνίεο ζήκεξα είλαη μεπεξαζκέλεο. πλερίδνληαο ηε θαληαζηηθή «ζπλνκηιία» καο κε ηνπο πξνγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο ζηα θεθάιαηα 8 θαη 9 εμεηάδνπκε ηε ζρέζε θαη ηε ζπλεξγαζία ηεο ηζηνξίαο κε ηηο άιιεο επηζηήκεο ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ θαη επίζεο ηνλ θαηαθεξκαηηζκφ ηεο ζε πνιιέο επηκέξνπο ηζηνξίεο π.ρ. πνιηηηθή, νηθνλνκηθή, θνηλσληθή ηζηνξία θ.ά. Παξάιιεια κε ηελ πξνζπάζεηά καο λα ζρεδηάζνπκε έλαλ γεληθφ «ράξηε» ησλ επηζηεκψλ πνπ κειεηνχλ ηελ θνηλσλία θαη ηνλ άλζξσπν, θαη έλαλ εηδηθφηεξν πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά ηελ ηζηνξηθή επηζηήκε, αθελφο εμεγνχκε ηελ ηδηαίηεξε ζεκαζία ηεο δηεπηζηεκνληθήο ζπλεξγαζίαο θαη αθεηέξνπ παξνπζηάδνπκε ζηνλ αλαγλψζηε καο ηηο αληηπαξαζέζεηο θαη δηαθσλίεο ησλ ηζηνξηθψλ ζηνλ αηέξκνλν δηεπηζηεκνληθφ δηάινγφ ηνπο κε άιια ιφγηα, ηνπο «πνιέκνπο» κεηαμχ ησλ ηζηνξηθψλ, θαζψο θαη ηνπο «πνιέκνπο» κεηαμχ ησλ θνηλσληθψλ θαη αλζξσπηζηηθψλ επηζηεκψλ. Αιιά γηαηί νη ηζηνξηθνί θαη νη άιινη θνηλσληθνί επηζηήκνλεο δηαθσλνχλ ή θαη ζπγθξνχνληαη; ζν παξάδνμν θη αλ αθνχγεηαη, φκσο, απηνί νη «πφιεκνη» ππήξμαλ (θαη θαζψο ζπλερίδνληαη, εμαθνινπζνχλ λα είλαη) εμαηξεηηθά ζεκαληηθνί γηα ηελ εμέιημε ελ γέλεη ησλ επηζηεκψλ θαη, θπζηθά, ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ζηελ νπνία εζηηάδνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην βηβιίν απηφ. Δλ θαηαθιείδη, αμίδεη λα επηζεκάλνπκε φηη ηνλ θεληξηθφ άμνλα ηεο ζεκαηηθήο αλάιπζεο απηψλ ησλ δχν θεθαιαίσλ πξνζθέξεη ην εξψηεκα αλ ηειηθά είλαη εθηθηφο ν δηαρσξηζκφο ησλ επηζηεκψλ ηεο θνηλσλίαο θαη ηνπ αλζξψπνπ ή α- θφκε θαη ησλ πνιιψλ ηζηνξηψλ. EBOOK 2015 Σελίδα 11

12 ηα θεθάιαηα 10 θαη 11 επαλαθέξνπκε κεξηθά απφ ηα θεληξηθά εξσηήκαηα, πνπ ζέζακε ζηα πξψηα ζηάδηα ηεο «πεξηήγεζήο» καο ζηελ ηζηνξηθή επηζηήκε θαη ηελ ηζηνξία ηεο ηδίσο ζε φ,ηη αθνξά ηα φξηα ηνπ επηζηεκνινγηθνχ ηεο πεδίνπ. Μπνξεί ε ηζηνξία λα πξνβιέςεη ή λα ζπγθξίλεη; Σειηθά, γηαηί ρξεηαδφκαζηε ηελ ηζηνξία θαη θαηά πφζν καο απνθαιχπηεη «αιήζεηεο»; Άξαγε ν «θαιφο» ηζηνξηθφο ζα πξέπεη λα είλαη αληηθεηκεληθφο θαη ακεξφιεπηνο; Με εθαιηήξην κάιηζηα ηα δχν ηειεπηαία εξσηήκαηα, παξνπζηάδνπκε ζπλνπηηθά αθελφο ηε κε δπηηθή ηζηνξηνγξαθία, πνπ πεξίπνπ κέρξη ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν απνηεινχζε άιιε κηα «απνηθία» ησλ δπηηθψλ, θαη αθεηέξνπ ηηο εζληθέο ηζηνξηνγξαθίεο σο κηα γεληθή θαηεγνξία ηζηνξηθήο γξαθήο, πνπ ζίγνπξα δελ δηεθδηθεί ηνλ «ηίηιν» ηεο αληηθεηκεληθφηεηαο θαη ηεο ακεξνιεςίαο. Με ηηο απαληήζεηο ή ηνπο επξχηεξνπο πξνβιεκαηηζκνχο καο αθνχ, φπσο ήδε αλαθέξακε, φια ηα εξσηήκαηα δελ έρνπλ απαληήζεηο, ή ηνπιάρηζηνλ φρη απφιπηεο θαη νξηζηηθέο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα μεθηλνχκε ηνλ «επίινγν» απηνχ ηνπ βηβιίνπ, ηνλ νπνίν ζπλερίδνπκε ζην θεθάιαην 12, φπνπ παξνπζηάδνπκε σο ππφ εμέηαζε πεξίπησζε ηελ ειιεληθή ηζηνξηνγξαθία θαη ηελ αλάπηπμε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο ζην ειιεληθφ θξάηνο θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ 19 νπ θαη ηνπ 20 νχ αηψλα. Θα πξέπεη, φκσο, λα ηνλίζνπκε φηη ζε απηφ ην βηβιίν δελ ππάξρεη θάπνηνο ηππηθφο «επίινγνο», δηφηη δελ ππάξρεη «επίινγνο» ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, ε νπνία ζπλερίδεηαη, θαζψο νη ηζηνξηθνί αλαηξνχλ, αλαζεσξνχλ θαη αλαλεψλνπλ ηηο εξκελείεο ηνπο γηα ην παξειζφλ, ζέηνληαο λέα εξσηήκαηα, ηα νπνία δηακνξθψλνπλ κε βάζε ηα εξεζίζκαηα πνπ ηνπο πξνζθέξεη ην παξφλ ηνπο. Ηζρπξφ θίλεηξν γηα ηελ απφθαζή κνπ λα πξαγκαηνπνηήζσ ηε ζπγγξαθή απηνχ ηνπ βηβιίνπ, πνπ παξέκελε σο ηδέα ζην κπαιφ κνπ απφ ην 2008 πνπ αλέιαβα γηα πξψηε θνξά ηε δηδαζθαιία ηνπ εηζαγσγηθνχ καζήκαηνο γηα ηε ζεσξία θαη ηε κεζνδνινγία ηεο ηζηνξίαο, ππήξμε ε πξνθήξπμε ηνπ «Κάιιηπνπ» γηα ηελ πξνεηνηκαζία ειεθηξνληθψλ βηβιίσλ. Οθείισ λα νκνινγήζσ φηη ζηελ αξρή ήκνπλ επηθπιαθηηθή ζηε ζθέςε λα «εθδψζσ» έλα ειεθηξνληθφ βηβιίν. Αιιά ε ηζηνξία εμειίζζεηαη παξάιιεια κε ηελ αλάπηπμε ηεο ηερλνινγίαο θαη ην λεσηεξηθφ πλεχκα ηεο επνρήο, ζηελ νπνία παξάγεηαη ε ίδηα. Χο ηζηνξηθφο, επνκέλσο, νθείισ φρη απιά λα παξαθνινπζψ ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξίαο αιιά λα πξνζπεξλψ ηνπο δηζηαγκνχο κνπ θαη λα αλαζεσξψ ηηο παιηφηεξεο ηδέεο κνπ, ψζηε λα «εμειίζζνκαη» καδί ηεο. Γηαθνξεηηθά δελ κπνξψ λα αλαλεψλσ ηε ζρέζε κνπ κε ηελ επηζηήκε κνπ θαη ην επάγγεικά κνπ. Γηα ην ηειηθφ απνηέιεζκα, βέβαηα, ηφζν ηεο ζεκαηηθήο κνπ αλάπηπμεο φζν θαη ηεο «εηθφλαο» ηνπ ειεθηξνληθνχ βηβιίνπ κνπ (ηελ νπνία δεκηνχξγεζα ε ίδηα) ε επζχλε βαξχλεη απνθιεηζηηθά εκέλα. Υσξίο ακθηβνιία, ζα πξέπεη λα επραξηζηήζσ πξψηα απ φια ηνπο θνηηεηέο κνπ, πνπ φια απηά ηα ρξφληα κε βνήζεζαλ κε ηηο εξσηήζεηο ηνπο θαη κνπ επέηξεςαλ λα θαληαζηψ ηηο εξσηήζεηο πνπ δελ ηνικνχζαλ λα ππνβάιινπλ, δσληαλεχνληαο ζηε ζθέςε κνπ αιιά θαη δίλνληαο ζαθέζηεξε κνξθή ζηα εξσηήκαηα πνπ θη εγψ είρα, φηαλ μεθίλεζα ην πξψην κνπ «ηαμίδη» ζηελ ηζηνξία έλα «ηαμίδη» πνπ δελ έρεη ηέινο. Οη εξσηήζεηο ηνπο κνπ πξνζέθεξαλ ηνλ βαζηθφ ηζηφ ηεο ζεκαηηθήο αλάπηπμεο απηνχ ηνπ βηβιίνπ. Φπζηθά, δελ ζα κπνξνχζα λα νινθιεξψζσ απηφ ην έξγν, εάλ δελ είρα ηελ ππνζηήξημε θαη ηε ζπκπαξάζηαζε ησλ ζπλαδέιθσλ θαη ησλ θίισλ κνπ. Οθείισ λα επραξηζηήζσ ηηο ζπλαδέιθνπο θαη θίιεο, Αζαλαζία Μπάιηα, Αλαπιεξψηξηα Καζεγήηξηα, γηα ηηο αηέξκνλεο ζπδεηήζεηο καο ζηα ζέκαηα πνπ κε απαζρφιεζαλ φιν απηφ ην δηάζηεκα, θαη Νφξα Ναμίδνπ, Δπίθνπξε Καζεγήηξηα, γηα ηελ πνιχηηκε εζηθή ζηήξημή ηεο. Πνιιέο επραξηζηίεο νθείισ ζηνλ Καζεγεηή Ησάλλε αθθά γηα ηηο πνιχηηκεο ππνδείμεηο ηνπ, πνπ κε βνήζεζαλ λα μεπεξάζσ αξθεηά πξνβιήκαηα ζηα δηάθνξα ζηάδηα απηήο ηεο κειέηεο. Δπίζεο, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηε θηιφινγν Γξ. νθία Σξνκάξα, πνπ επηκειήζεθε κε αμηνζεκείσην δήιν ην θείκελν. Χζηφζν, απέξαληε επγλσκνζχλε νθείισ ζηελ νηθνγέλεηά κνπ, ηνλ αδειθφ κνπ Γεκήηξε Βφγιε, πνπ βξίζθεηαη πάληνηε δίπια κνπ θαη ζηεξίδεη θάζε πξνζπάζεηά κνπ, ηνλ Υάξε, πνπ είλαη ζηαζεξά θνληά κνπ, θαη, θπζηθά, ηνλ γην κνπ Κσλζηαληίλν Σζηξθηλίδε, πνπ δίλεη λφεκα ζε θάζε ζηηγκή ηεο δσήο κνπ θαη ζε θάζε εξεπλεηηθή πεξηπέηεηά κνπ. Αθηεξψλσ ην βηβιίν απηφ ζηε κλήκε ηεο κεηέξαο κνπ, Διεπζεξίαο, θαη ηνπ παηέξα κνπ, Κσλζηαληίλνπ, ζηνπο νπνίνπο νθείισ ηα πάληα. EBOOK 2015 Σελίδα 12

13 Βηβιηνγξαθία Bowler, Peter J. & Iwan Rhys Morus. (2014). Ζ ηζηνξία ηεο λεόηεξεο επηζηήκεο, κηθξ. Βαξβάξα ππξνπνχινπ. Ζξάθιεην: Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο. Iggers, Georg G. (1991). Νέεο θαηεπζύλζεηο ζηελ επξσπατθή ηζηνξηνγξαθία, κηθξ. Βαζίιεο Οηθνλνκίδεο, Α- ζήλα, Γλψζε, Καξαγηαλλφπνπινο, Ησάλλεο. (1984). Δηζαγσγή ζηελ ηερληθή ηεο επηζηεκνληθήο ηζηνξηθήο εξγαζίαο. Θεζζαινλίθε: Βάληαο [αλαηχπσζε 1988] Le Goff, Jacques & Pierre Nora (Δπηκ.) ( ), Σν έξγν ηεο Ηζηνξίαο, κηθξ. Κιαίξε Μηηζνηάθε. Αζήλα, Δθδφζεηο Ράππα/Κέξδνο Noiriel, Gérald. (2005). Ση είλαη ε ζύγρξνλε ηζηνξία; κηθξ. Μαξία Κνξαζίδνπ. Αζήλα: Gutenberg. Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1978). Δηζαγσγή ζηηο ηζηνξηθέο ζπνπδέο. Αζήλα [θσηνκεραληθή επαλέθδνζε ηεο πξψηεο έθδνζεο, 2005]. Υξηζηνθηινπνχινπ, Αηθαηεξίλε. (1994). Οη βπδαληηλέο ζπνπδέο ζην Παλεπηζηήκην Αζελψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Μεζνπνιέκνπ. Νέα Δζηία 136 (1610), EBOOK 2015 Σελίδα 13

14 Κεθάιαην 1: Ση είλαη (ή ηη δελ είλαη) ε ηζηνξία; Ζ ηζηνξία αλαγλσξίζηεθε σο επηζηήκε ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα. Απηφ, βέβαηα, δελ ζεκαίλεη φηη λσξίηεξα νη άλζξσπνη δελ ελδηαθέξνληαλ γηα ην παξειζφλ ή φηη δελ ππήξραλ ηζηνξηθνί πξηλ ηδξπζνχλ ηζηνξηθά ηκήκαηα ζηα δηάθνξα παλεπηζηήκηα ηεο Δπξψπεο θαη ηνπ ππφινηπνπ θφζκνπ. Άιισζηε, σο «παηέξεο» ηεο ηζηνξίαο αλαθέξνληαη ζπλήζσο ν Ζξφδνηνο θαη ν Θνπθπδίδεο, νη ηζηνξίεο ησλ νπνίσλ ζεσξνχληαη, θαηά θνηλή νκνινγία, ηα θιαζηθά πξφηππα ηεο δπηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, ελψ θαη νη κε δπηηθέο ηζηνξηνγξαθίεο αληινχλ ηα δηθά ηνπο πξφηππα απφ ηελ αξραηφηεηα. Πψο κπνξνχκε, ινηπφλ, λα δηαθξίλνπκε ηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία απφ ηηο εξαζηηερληθέο κνξθέο ηεο πνπ ζίγνπξα δελ εγθαηαιείθζεθαλ κεηά ηνλ 19 ν αηψλα; Ση αθξηβψο ζεξαπεχεη ε ηζηνξία σο επηζηήκε, πψο εξγάδεηαη ν ηζηνξηθφο, πνηνη είλαη νη ζηφρνη, αιιά θαη πνηα είλαη ε ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο; Δλ νιίγνηο, πψο ζα απαληνχζακε ζηα εξσηήκαηα ηη είλαη ή ηη δελ είλαη ε ηζηνξία; Σν παξάδνμν κάιηζηα είλαη φηη αθφκε θαη νη κε ηζηνξηθνί νη θηιίζηνξεο ή αθφκε θαη απηνί πνπ ζεσξνχλ ηηο ηζηνξηθέο κειέηεο βαξεηέο είλαη πεπεηζκέλνη φηη γλσξίδνπλ «ηελ ηζηνξία» θαη θπζηθά ην «ηη είλαη ηζηνξία». Αλ αλαινγηζηνχκε επίζεο φηη ζηελ ειιεληθή γιψζζα ρξεζηκνπνηνχκε ζρεδφλ θαζεκεξηλά ηνλ φξν «ηζηνξία» κε δηάθνξεο ζεκαζίεο, ηφηε θαηαλννχκε φρη κφλν φηη δελ ηαπηίδεηαη κε ην φλνκα κίαο επηζηήκεο, αιιά επίζεο φηη είλαη αξθεηά δχζθνιν λα πεξηγξάςνπκε ηε ζεκαζία ηνπ ζε ιίγεο κφλν γξακκέο. Με εθαιηήξην ηηο παξαπάλσ ζθέςεηο, ην θεθάιαην απηφ απνηειεί κηα γεληθή εηζαγσγή ηνπ βηβιίνπ θαη έρεη ζηφρν λα πξνβιεκαηίζεη ηδίσο ηνπο λεαξνχο απφθνηηνπο ηεο δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο πνπ επηζπκνχλ λα γίλνπλ ηζηνξηθνί, ζρεηηθά κε ηηο έσο ηψξα γλψζεηο ηνπο γηα ηελ επηζηήκε πνπ έρνπλ επηιέμεη. πγθεθξηκέλα, ζηελ πξψηε ελφηεηα ζα παξνπζηάζνπκε ηηο ελλνηνινγηθέο πεξηπέηεηεο ηνπ φξνπ «ηζηνξία» πξηλ επηθεληξψζνπκε ηελ πξνζνρή καο ζηελ ηζηνξία σο ζεσξεηηθφ θαη επηζηεκνληθφ θιάδν ή, κε α- πινχζηεξα ιφγηα, σο νξγαλσκέλε «απφπεηξα αλαζχλζεζεο ηνπ παξειζφληνο απφ ηνλ ηζηνξηθφ» (Marwick, 1985: 12) δειαδή ηνλ επηζηήκνλα θαη επαγγεικαηία ηζηνξηθφ. Δμάιινπ, ηφζν ε επηζηήκε φζν θαη εηδηθφηεξα ε ηζηνξηθή επηζηήκε είλαη φξνη κε ζαθέο πεξηερφκελν θαη ε εκπεηξία απνδεηθλχεη φηη, φηαλ αδηαθνξνχκε γηα ηε ζεκαζία ησλ φξσλ, ζπλήζσο πξνζπαζνχκε λα θαιχςνπκε ηε ζχγρπζή ή ηελ αδπλακία καο λα απαληήζνπκε επαθξηβψο ζε έλα εξψηεκα. Φπζηθά, είλαη αδχλαην ν αλαγλψζηεο απηνχ ηνπ θεθαιαίνπ λα ιχζεη φιεο ηηο απνξίεο ηνπ ζρεηηθά κε ην ηη είλαη (ή δελ είλαη) ε ηζηνξία. Αιιά κεηά ηε κειέηε ηεο πξψηεο ελφηεηαο ζα θαηαλνήζεη γηαηί είλαη δχζθνιν λα δνζεί ζε ιίγεο γξακκέο ή ζειίδεο έλαο νξηζκφο ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη επίζεο φηη θαη ν ίδηνο αθφκε έρεη απνδερζεί αξθεηέο ζπρλά επαλαιακβαλφκελεο απφςεηο ζρεηηθά κε ην ηη ππνηίζεηαη πσο είλαη ε ηζηνξία. Δπίζεο, ζα αλαξσηεζεί γηαηί ζε δηαθνξεηηθέο επνρέο θαη δηαθνξεηηθέο θνηλσλίεο απνδίδεηαη δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν ζηνλ φξν «ηζηνξία». Ζ πην ζχληνκε απάληεζε πάλησο ζην εξψηεκα ηη είλαη ηζηνξία είλαη φηη πξφθεηηαη γηα κηα επηζηήκε αθφκε θη αλ ε επηζηεκνληθή ηαπηφηεηά ηεο ακθηζβεηήζεθε θαηά θαηξνχο θαη εμαθνινπζεί λα ακθηζβεηείηαη αθφκε θαη ζήκεξα. ηε δεχηεξε ελφηεηα ζα μεθηλήζνπκε ην «ηαμίδη» καο ζηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο απφ ηα ηέιε πεξίπνπ ηνπ 19 νπ αηψλα φηαλ δειαδή νη ηζηνξηθνί ήηαλ πηα επαγγεικαηίεο (κε ηελ έλλνηα φηη αζθψληαο ην επάγγεικά ηνπο κπνξνχζαλ λα εμαζθαιίδνπλ ηα πξνο ην δελ) θαη αλαγλσξίδνληαλ σο επηζηήκνλεο, αθνχ αξθεηνί δηέζεηαλ πηα ηίηινπο ζπνπδψλ κε εηδίθεπζε ζηελ ηζηνξία, θαη θάπνηνη θαηείραλ έδξεο ζε ηζηνξηθά ηκήκαηα δηάθνξσλ παλεπηζηεκίσλ ηνπ θφζκνπ, ζηα νπνία εγγξάθνληαλ φιν θαη πεξηζζφηεξνη θνηηεηέο. Με άιια ιφγηα, ε αθεηεξία ηεο αλάιπζήο καο ζπκπίπηεη κε ηελ πξψηε αθκαία θάζε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο, θαη, φπσο θάζε αλάιπζε πνπ μεθηλά in media res, έρεη ζηφρν λα καο πξνζθέξεη ηα απαξαίηεηα εθφδηα γηα λα παξαθνινπζήζνπκε κε κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ, αιιά θαη λα θαηαλνήζνπκε ζε βάζνο ηηο πξνεγνχκελεο θάζεηο ηεο εμέιημεο ηεο επηζηήκεο καο. Οη απαληήζεηο ζηα εξσηήκαηα πνπ ηίζεληαη ζην θεθάιαην απηφ, ζα δνζνχλ ζηαδηαθά ζηα επφκελα θεθάιαηα, πνπ ζηελ νπζία ζα αλαιχνπλ ζε βάζνο ηηο δηάθνξεο εμειίμεηο πνπ πεξηγξάθνληαη ζπλνπηηθά (γηα λα πξνζθέξνπλ έλαλ «νδεγφ» πξνβιεκαηηζκνχ θαη κειέηεο) ζηελ ελφηεηα πνπ εζηηάδεη ζηελ ακθηζβήηεζε θαη ηελ αλαγλψξηζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο. EBOOK 2015 Σελίδα 14

15 1.1. Γηα ηε ζεκαζία ησλ όξσλ Δίηε ην έρνπκε πξνζέμεη είηε φρη, ρξεζηκνπνηνχκε πνιχ ζπρλά ηνλ φξν ηζηνξία κε πνιιέο ζεκαζίεο, εηδηθά κάιηζηα ζε κηα ζεηξά ζπρλά επαλαιακβαλφκελσλ θξάζεσλ, κε ηηο νπνίεο είκαζηε ηφζν εμνηθεησκέλνη, ψζηε ζπλήζσο εζηηάδνπκε ηελ πξνζνρή καο ζην επξχηεξν λφεκα πνπ απνθηνχλ απηέο νη θξάζεηο, παξά ζηελ εξκελεία ηνπ φξνπ ηζηνξία. Αθνχκε, γηα παξάδεηγκα, ηδίσο ζε πεξηφδνπο θξίζεο, απφ δεκνζηνγξάθνπο, πνιηηηθνχο, αλζξψπνπο ηνπ ζεάκαηνο ή άιινπο επηθαλείο, πνπ απνθηνχλ βήκα ιφγνπ ζηα παξάζπξα ησλ θαζεκεξηλψλ ηειενπηηθψλ εθπνκπψλ θαη δειηίσλ εηδήζεσλ, φηη ε ηζηνξία επαλαιακβάλεηαη. ηε θξάζε απηή ν φξνο ηζηνξία ηαπηίδεηαη κε ην παξειζφλ θαη φρη κε ηελ θαηαγξαθή ή ηελ απφπεηξα αλαζχλζεζεο θαη κειέηεο ηνπ παξειζφληνο απφ ηνλ επηζηήκνλα ηζηνξηθφ. Ζ ηζηνξία (αθφκε θαη κε ηελ έλλνηα ελφο αδηάξξεθηνπ ζπλφινπ γεγνλφησλ) δελ επαλαιακβάλεηαη. Γηα παξάδεηγκα, πφιεκνη γίλνληαλ ζε φιεο ηηο επνρέο. Αιιά έλαο ζπγθεθξηκέλνο πφιεκνο ν Κξηκατθφο ή ν γαιινπξσζηθφο, ν Πξψηνο ή ν Γεχηεξνο Παγθφζκηνο είλαη αδχλαην λα επαλαιεθζεί. Δίλαη πηζαλφ φηη κηα ηφζν απινπζηεπηηθή θξάζε, φπσο ην όηη ε ηζηνξία επαλαιακβάλεηαη, ρξεζηκνπνηείηαη πξνθεηκέλνπ λα ζηεξίμεη ζθέςεηο, αληηιήςεηο ή αθφκε θαη απνγνεηεχζεηο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην παξφλ κηαο θνηλσλίαο, ε νπνία ζηξέθεηαη γηα ηνπο δηθνχο ηεο ιφγνπο ζηε κειέηε ηνπ παξειζφληνο. Ίζσο, φκσο, ε ίδηα θξάζε απνηππψλεη θαη ηηο αληηιήςεηο ησλ θνηλσληψλ γηα ην παξειζφλ ηνπο ή απηφ πνπ νη ίδηεο νξίδνπλ ή πξνζδνθνχλ σο ρξεζηκφηεηα ηεο ηζηνξίαο: π.ρ. ηε δηδαρή, ηε λνπζεζία, ηνλ παξαδεηγκαηηζκφ ή αθφκε θαη ηελ εμεχξεζε κηαο «καγηθήο ιχζεο» γηα ζχγρξνλα πξνβιήκαηα. Δίλαη πξάγκαηη ε ηζηνξία κηα «δεμακελή παξαδεηγκάησλ» θαη ζπλάκα κηα επηζηήκε πνπ έρεη ηε καγηθή ηθαλφηεηα ζπλερφκελσλ θαη πνιιαπιψλ κεηακνξθψζεσλ; Πξνθαλψο, φρη (Noiriel, 2005: 20-22). Πνιχ ζπρλά αλαθέξεηαη επίζεο ζηηο θαζεκεξηλέο ζπδεηήζεηο καο φηη ν θάζε άλζξσπνο έρεη ηελ ηζηνξία ηνπ. Αιιά θαη ζηελ πεξίπησζε απηή, ε ηζηνξία ηαπηίδεηαη κε ην παξειζφλ θαη θαίλεηαη κάιηζηα πσο ζπλδέεηαη ζηελά κε ηα πξνζσπηθά βηψκαηα ή ηε κλήκε ησλ αλζξψπσλ θαη ησλ νκάδσλ, παξά κε ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο. Μπνξεί πάιη λα ππνζηεξηρζεί φηη ε ίδηα θξάζε απερεί θαη ηελ αλάγθε ή ζσζηφηεξα ηνλ δηαθαή πφζν ηνπ αλζξψπνπ λα θαηαλνήζεη ηελ αμία ηνπ παξειζφληνο, γηα λα πξνζδηνξίζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ ρξφλν, εηδηθά φηαλ αλαινγίδεηαη φηη ν θχθινο ηεο αλζξψπηλεο δσήο είλαη πεξηνξηζκέλνο θαη αζχγθξηηα κηθξφηεξνο απφ ηε δηάξθεηα ηεο «δσήο» ησλ εζλψλ, ησλ ιαψλ, ησλ θνηλσληψλ θαη ησλ θξαηψλ φισλ απηψλ ησλ ζπιινγηθψλ νπζηαζηηθψλ πνπ απαξηίδνληαη κελ απφ πνιιά κέιε, αιιά είλαη αδχλαην λα δηαηξεζνχλ ζηα ζπζηαηηθά ηνπο (ζηα κέιε ηνπο) θαη ρξεζηκνπνηνχληαη ηφζν ζπρλά ζηνλ πξνθνξηθφ αιιά θαη ζηνλ γξαπηφ ιφγν, γηα λα παξαγάγνπλ ή λα επηβεβαηψζνπλ ππνηηζέκελεο, γεληθέο θαη αδηακθηζβήηεηεο αιήζεηεο. Κάζε απφπεηξα ηνπ αλζξψπνπ λα εξκελεχζεη ηε ζρέζε ηνπ κε ηνλ ρξφλν κνηάδεη κε κηα δηαλνεηηθή πεξηπέηεηα, πνπ αλαπφθεπθηα ηνλ ζηξέθεη θαη πξνο ηελ ηζηνξία, ζαλ λα ηνλ σζεί λα νξίζεη θαη λα θαηαλνήζεη ηε ζρέζε ηνπ θαη κε απηήλ ίζσο γηαηί θη ν ίδηνο επηζπκεί λα κε ιεζκνλεζεί ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ. Μηα απφ ηηο πην απνθαιππηηθέο απνηππψζεηο απηήο ηεο δηαλνεηηθήο πεξηπέηεηαο, κπνξεί λα αλαδεηεζεί ζηνπο ζηίρνπο γλσζηνχ ειιεληθνχ ηξαγνπδηνχ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970: «κε καο πεξηθξνλάο, γξάςε βξε ηζηνξία δπν ιφγηα θαη γηα καο», ζεκείσλε ε ζηηρνπξγφο, αμηψλνληαο απφ ηελ ηζηνξία δειαδή απφ ηνπο ηζηνξηθνχο λα κε ιεζκνλνχλ «ηνπο ηαπεηλνχο θαη ηνπο αλψλπκνπο ηεο πιάζεο», νη νπνίνη ζπλήζσο απνηεινχλ «ζθαιί [ ] γηα ηνπο ηξαλνχο» θαη παξακέλνπλ απινί «ζεαηέο» θαη φρη πξσηαγσληζηέο «ζηηο παξειάζεηο». Ο πξνβιεκαηηζκφο ηεο ζηηρνπξγνχ θνξπθψλεηαη κε ηε δηαλνκή ησλ ξφισλ θαηά ηε ζηαδηαθή κεηακφξθσζε ηνπ αλζξψπηλνπ παξφληνο πνπ εδψ ηαπηίδεηαη κε ηε δηάξθεηα ηεο αλζξψπηλεο δσήο ζε ηζηνξηθφ παξειζφλ: «Αλ δελ ππήξρακε εκείο, πψο ζα μερψξηδαλ νη άιινη; Αλ δελ ππήξραλ νη κηθξνί, πψο ζα ππήξραλ νη κεγάινη; [ ] Γηα καο δελ λνηάδεηαη θαλείο [ ] καο μέξνπλ πέληε ζπγγελείο, ε κάλα καο θαη νη γεηηφλνη». 2 Οη ζηίρνη ελφο ηξαγνπδηνχ, ε πνίεζε θαη γελη- 2 Οη ζηίρνη πξνέξρνληαη απφ ην ηξαγνχδη ηνπ Κψζηα Υαηδή, «Δκείο νη ηαπεηλνί», απφ ηνλ δίζθν «Θπκεζείηε καδί κνπ», πνπ ερνγξαθήζεθε ζηε κπνπάη «θνξπηφο», ζηελ παξάζηαζε ηεο 16 εο Γεθεκβξίνπ 1978, θαη αλήθνπλ ζηελ πνηήηξηα θαη ζηηρνπξγφ ψηηα Σζψηνπ ( ). EBOOK 2015 Σελίδα 15

16 θφηεξα ε ηέρλε πξνζθέξνπλ ζηνλ ηζηνξηθφ έλαλ θαζξέθηε ζηνλ νπνίν κπνξεί λα δεη αξθεηά θαζαξά θαη κε ιίγεο κφλν παξακνξθψζεηο ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν έρνπλ αθνκνησζεί απφ ηνπο πνιινύο νη θξαηνχζεο αληηιήςεηο. Ζ ηαχηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ηελ πεξηγξαθή ηεο δξάζεο ησλ ιίγσλ, ηζρπξώλ θαη κεγάισλ θαη ε θαηαιπηηθή επηξξνή ησλ απνθάζεψλ ηνπο ζηε δσή ησλ πνιιψλ, αζήκαλησλ, κηθξώλ θαη ηαπεηλώλ, ζπγθαηαιέγνληαη ζηηο ειθπζηηθφηεξεο αληηιήςεηο πνπ αλαπαξάγνληαη κε επηηπρία θαη ζπλδένληαη κάιηζηα ζηελά κε ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο. Υσξίο ακθηβνιία, ζηφρνο θαη ππνρξέσζε ηεο ζχγρξνλεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο δελ είλαη λα αθηεξψλεηαη ζηνπο ιίγνπο επηιεγκέλνπο ήξσεο ή θαη λα ηνπο εμπκλεί, πεξηθξνλψληαο ηνπο πνιινύο θαη αζήκαληνπο αιιά αο κε βηαζηνχκε λα ηεθκεξηψζνπκε απηήλ ηελ άπνςε. Σα επηρεηξήκαηά καο ζα αλαδεηθλχνληαη ζηαδηαθά, θαζψο ζα εμεηάδνπκε ηελ ηζηνξία ηεο ηζηνξηνγξαθίαο ζηα επφκελα θεθάιαηα ηνπ βηβιίνπ. ην ζεκείν απηφ είλαη ρξήζηκν λα ζέζνπκε εξσηήκαηα θαη λα εκπινπηίζνπκε ην πεδίν ησλ πξνβιεκαηηζκψλ καο ζρεηηθά κε κηα επηζηήκε, ηεο νπνίαο ε επηζηεκνληθή ηαπηφηεηα θαίλεηαη ηφζν πεξίπινθε, ψζηε ζεσξείηαη κε πξνζδηνξίζηκε (ή θαη ακθηζβεηήζηκε), πξψηα απ φια, εμαηηίαο ηεο επίδξαζεο πνπ αζθεί ζε θάζε θνηλσλία θαη θάζε επνρή, θαη θαηά δεχηεξν ιφγν, εμαηηίαο ησλ αμηψζεσλ θαη απαηηήζεσλ πνπ ηξνθνδνηεί ε αιιειέλδεηε ζρέζε ηνπ ππφ εμέηαζε ππνθεηκέλνπ ηεο (δειαδή ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ θνηλσληψλ ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ) θαη ηεο θάζε θνηλσλίαο πνπ παξάγεη θαη παξάιιεια θαζίζηαηαη απνδέθηεο ησλ εξεπλεηηθψλ πνξηζκάησλ ηνπ ε- πηζηήκνλα ηζηνξηθνχ. ηε βάζε απηήο ηεο πεξίπινθεο ζρέζεο έρνπλ δηαηππσζεί θαηά θαηξνχο θαη πνιιέο άιιεο «θξάζεηο», πνπ επίζεο έρνπλ απνθηήζεη ηελ ηζρχ αμηψκαηνο, ζαλ λα εθθξάδνπλ δειαδή γεληθέο αιήζεηεο, ηηο νπνίεο φινη ζρεδφλ απνδέρνληαη, αιιά ρσξίο λα ηηο ειέγρνπλ. ηνλ πίλαθα 1 ζεκεηψλνληαη αξθεηέο ηέηνηεο «αμησκαηηθέο αιήζεηεο», ζηηο νπνίεο πξσηαγσληζηεί ν φξνο «ηζηνξία», θαη επηρεηξείηαη ε εμήγεζε ηεο ζεκαζίαο πνπ πξνζιακβάλεη ζε έθαζηε εμ απηψλ. Θα ήηαλ ζίγνπξα θαιή άζθεζε λα κειεηήζεη θαλείο απηφλ ηνλ πίλαθα, λα πξνβιεκαηηζηεί θαη, ελδερνκέλσο, λα πξνζπαζήζεη λα ηνλ ζπκπιεξψζεη. ηηο δχν παξαθάησ ελφηεηεο ζα εμεγήζνπκε γηαηί, πξηλ μεθηλήζνπκε ηελ πεξηήγεζή καο ζηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, είλαη απαξαίηεην λα ιεζκνλήζνπκε ηηο «ηζηνξίεο» κε ηηο νπνίεο είκαζηε εμνηθεησκέλνη απφ ηα παηδηθά καο ρξφληα, ηελ ηζηνξία δειαδή σο κάζεκα ησλ θξαηηθψλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ηελ ςπραγσγηθή ηζηνξία πνπ αλαπαξάγνπλ ν θηλεκαηνγξάθνο, ηα ληνθηκαληέξ θαη ε ινγνηερλία.... ζπρλά επαλαιακβαλόκελεο θξάζεηο... όπνπ ν όξνο ηζηνξία ζεκαίλεη 1. αλ ζέιεηο λα κάζεηο ηζηνξία, παξαθνινχζεζε ηηο εθπνκπέο [ηα ληνθηκαληέξ] ηνπ Υ θαλαιηνχ 2. ηελ ηζηνξία γξάθνπλ πάληα νη ληθεηέο 3. ηνπ αξέζεη ε ηζηνξία, ηελ πξνηηκά αθφκε θαη απφ ην πνδφζθαηξν 4. ε ηζηνξία έρεη ήξσεο, γεγνλφηα θ.ά. θαη πνιιέο εκεξνκελίεο 5. έρνπκε ηζηνξία θάζε Σξίηε θαη θάζε Παξαζθεπή 6. ηη ζπνπδάδεη ν γηνο/ε θφξε ζνπ ζην παλεπηζηήκην; Ααα ηζηνξία, πφηε ζα δηνξηζηεί; 7. ην έζλνο καο έρεη ηζηνξία 8. πξέπεη λα κάζνπκε ηελ ηζηνξία καο 9. πξέπεη λα δηδαζθφκαζηε ηελ ηζηνξία 10. πξέπεη λα δηδαζθφκαζηε απφ ηελ ηζηνξία 11. ε ηζηνξία δελ είλαη έξγν κφλνλ ησλ κεγά- αθήγεζε θαη παξνπζίαζε ησλ γεγνλφησλ ηνπ παξειζφληνο. ην (1) ε ηζηνξία θαίλεηαη λα ηαπηίδεηαη κε έλα ζχλνιν γεγνλφησλ ζην (2) κε ηελ θαζηεξσκέλε, ηελ επίζεκε ή θαη ζηξαηεπκέλε αθήγεζε ζην (3) κε ηε κε-επηζηεκνληθή ή εθιατθεπκέλε ηζηνξία, αθφκε θαη κε ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα ελψ ζην (4) κπνξεί λα ηαπηίδεηαη θαη κε ην ζρνιηθφ κάζεκα, φπσο θαη ζην (5). Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηηο αξρηθέο ηάμεηο ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ζην κάζεκα ηεο ηζηνξίαο δηδάζθεηαη κπζνινγία. (6) κάζεκα ηνπ ζρνιείνπ. Ο ηζηνξηθφο είλαη απνθιεηζηηθά δάζθαινο. (7) παξειζφλ. Δδψ κπνξεί λα ελλνείηαη θαη ζπνπδαία ηζηνξία [ή αμηνκλεκφλεπηεο ξίδεο] (8) παξειζφλ: ζχλνιν γεγνλφησλ αιιά θαη θαηαγεγξακκέλε ηζηνξία, ζπλήζσο κε ζπγθεθξηκέλν ηξφπν (9) παξειζφλ: πεξηγξαθή θαη αλαζχλζεζε ηνπ παξειζφληνο EBOOK 2015 Σελίδα 16

17 ισλ αλδξψλ 12. πνηεο εμειίμεηο θαζνξίδνπλ ηελ πνξεία ηεο ηζηνξίαο, νη νηθνλνκηθέο ή νη πνιηηηθέο; 13. αλ κάζεηο ηελ ηζηνξία απηνχ ηνπ αλζξψπνπ, ζα εληππσζηαζηείο! 14. εγψ ηελ έδεζα ηελ ηζηνξία, ηη κνπ ιέλε ηψξα! 15. λα ζνπ πσ ηη έκαζα, κεγάιε ηζηνξία! 16. ε γηαγηά θαη ν παππνχο πάληα καο έιεγαλ ηζηνξίεο απφ ηνλ ηφπν ηνπο (ελδερνκέλσο απφ ηελ αξρή ηεο δεκηνπξγίαο ηνπ θφζκνπ) (10) παξειζφλ αιιά δεμακελή παξαδεηγκάησλ, ρξήζηκσλ γηα ην παξφλ (11)-(15) παξειζφλ, γεγνλφηα, πεξηπέηεηεο (16) αθήγεζε εκπεηξηψλ, γεγνλφησλ, κχζσλ θ.ά. Πίλαθαο 1.1. Γηα ηε ζεκαζία ηνπ όξνπ «ηζηνξία». Ζ ηδέα γηα ηε δεκηνπξγία απηνύ ηνπ πίλαθα πξνέξρεηαη από ην βηβιίν ηνπ Marwick (1985: 11-13), όπνπ πξνηείλεηαη κία άζθεζε γηα ηελ εμήγεζε ηνπ όξνπ «ηζηνξία» ζε δηάθνξεο θξάζεηο ηνπ θαζεκεξηλνύ ιόγνπ. ηνλ πίλαθα απηό, σζηόζν, δελ πεξηνξηδόκαζηε, όπσο ν Μάξγνπηθ, ζηε δηάθξηζε ηεο ηζηνξίαο σο «παξειζόλ», «γεληθόηεξε πξνζπάζεηα ηνπ αλζξώπνπ λα αλαζπλζέζεη/εμεγήζεη ην παξειζόλ» ή σο «επηζηεκνληθό θιάδν», αιιά επηρεηξνύκε λα ζθηαγξαθήζνπκε ηηο πεξαηηέξσ ζεκαζίεο πνπ είλαη πηζαλό λα απνθηά ν όξνο Ζ ηζηνξία σο ζρνιηθό κάζεκα Αο μεθηλήζνπκε απηήλ ηελ ελφηεηα αλαιχνληαο ηελ ηαχηηζε ηεο ηζηνξίαο κε ην ζρνιηθφ κάζεκα, ζην πιαίζην ηνπ νπνίνπ καζαίλνπκε ηελ ηζηνξία κε ζαθή θαη απφιπην ηξφπν. Απφ παηδηά δειαδή απνκλεκνλεχνπκε εθηφο απφ εκεξνκελίεο θαη νλφκαηα, ηα αίηηα ηνπ ηάδε θαηλνκέλνπ ή ηηο ζπλέπεηεο ηνπ άιινπ, ζαλ λα δηαρσξίδνληαη ηα αίηηα θαη νη ζπλέπεηεο απφ ηα επξχηεξα ζπκθξαδφκελά ηνπο, ζαλ λα μεθηλνχλ ζρεδφλ μεθάζαξα ηελ ηάδε ζηηγκή θαη λα νινθιεξψλνληαη ζε θάπνηα άιιε, θαη ζαλ λα «θαιχπηνπλ» κε ηνλ ίδην αθξηβψο ηξφπν φιεο ηηο θνηλσλίεο, φια ηα θξάηε, αιιά θαη φιεο αλεμαηξέησο ηηο νκάδεο ή ηνπο αλζξψπνπο κηαο θνηλσλίαο ζε κηα δεδνκέλε επνρή. πλήζσο κάιηζηα ζπγθξαηνχκε ζην κπαιφ καο θαη ηελ εξκελεία πνπ πξνβάιιεηαη ζηα εγρεηξίδηά καο: π.ρ. ην ηάδε θαζεζηψο ππήξμε θηιειεχζεξν θαη ην άιιν ζπληεξεηηθφ. Οχηε θαλ αλαινγηδφκαζηε φηη ηα αίηηα ή νη ζπλέπεηεο ελφο θαηλνκέλνπ δελ εγείξνπλ ηείρνπο ζην ηζηνξηθφ γίγλεζζαη ή φηη ην πεξηερφκελν ησλ φξσλ θηιειεχζεξνο θαη ζπληεξεηηθφο απνθηά θαηαθαλψο δηαθνξεηηθφ πεξηερφκελν ζηηο θνηλσλίεο ηνπ 19 νπ θαη ζε απηέο ηνπ 20 νχ ή ηνπ 21 νπ αηψλα, κε απνηέιεζκα θαη ν πξνζδηνξηζκφο ηνπο λα απαηηεί ηελ ελδειερή εμέηαζε ησλ παξάιιεισλ πνιηηηθψλ εμειίμεσλ ζηελ Δπξψπε θαη ηνλ επξχηεξν πξνεγκέλν (ή κε πξνεγκέλν) θφζκν κηαο δεδνκέλεο επνρήο. Αιιά απηέο νη παξαηεξήζεηο δελ είλαη απαξαίηεηα ζεκαληηθέο ζην πιαίζην ηνπ ζρνιηθνχ καζήκαηνο πνπ κάιινλ έρεη ζηφρν λα καο κάζεη λα απνδερφκαζηε ρσξίο λα ακθηζβεηνχκε ηνπο ραξαθηεξηζκνχο θαη ηηο δηαπηζηψζεηο ηεο ηζηνξίαο ή ζσζηφηεξα θάπνησλ ηζηνξηθψλ ζαλ λα είλαη δειαδή ε ηζηνξία ε επηζηήκε πνπ θξίλεη ηα πξφζσπα ηνπ παξειζφληνο θαη ν ηζηνξηθφο λα αλαδεηθλχεηαη ζε θξηηή ή δηθαζηή. Ο «θαιφο» καζεηήο κάιηζηα πνπ ιακβάλεη δειαδή ηνλ βαζκφ «άξηζηα» είλαη απηφο πνπ κπνξεί λα «θαηαρσξεί» θσηνγξαθηθά (θαη θπζηθά πξνζσξηλά) ζηε κλήκε ηνπ ηηο ζειίδεο ηνπ εγρεηξηδίνπ ηνπ. Φπζηθά, απηή ε ζρέζε ηνπ καζεηή κε ην ζρνιηθφ κάζεκα ηεο ηζηνξίαο αλ θαη δελ ζα καο απαζρνιήζεη πεξηζζφηεξν ζην βηβιίν απηφ 3 δελ αλαπηχζζεηαη κφλν ζην ειιεληθφ ζρνιείν θαη δελ απνηειεί δήηεκα πνπ αθνξά απνθιεηζηηθά έλα κφλν εζληθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Γηα παξάδεηγκα, ζηνλ ζπιινγηθφ ηφκν πνπ εθδφζεθε ην 1998 απφ ηνπο θαζεγεηέο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ ηνπ Sussex πνπ ζπκκεηείραλ ζηε δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο «νη δηελέμεηο ησλ η- 3 Σα ηειεπηαία ρξφληα έρεη αλαπηπρζεί κηα ηδηαίηεξα πινχζηα βηβιηνγξαθία ζρεηηθά κε ηνπο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο ηεο ηζηνξίαο θαη ηε δηδαζθαιία ηνπ ζηελ πξσηνβάζκηα θαη δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε δηάθνξσλ ρσξψλ. Βι. ελδεηθηηθά Barton & Levstik, 2008 (φπνπ παξαηίζεηαη αλαιπηηθφηεξε βηβιηνγξαθία). EBOOK 2015 Σελίδα 17

18 ζηνξηθψλ», παξνπζηάδνληαη πνιινί παξφκνηνη πξνβιεκαηηζκνί γηα ηηο απφςεηο ησλ πξσηνεηψλ θνηηεηψλ ζρεηηθά κε ηελ ηζηνξία (Lamont, 1998). Με άιια ιφγηα ε ζρέζε πνπ απνθηνχκε ζηα παηδηθά καο ρξφληα κε ην ζρνιηθφ κάζεκα ηεο ηζηνξίαο, απνηειεί κηα «θαθή» θιεξνλνκηά: είλαη ε πξψηε επαθή καο κε ηελ επηζηήκε καο, ε νπνία ραξάζζεη ζην κπαιφ καο κηα ζπγθεθξηκέλε αληίιεςε γηα ηελ ηζηνξία. Καλείο ελήιηθνο δειαδή δελ ηζρπξίδεηαη φηη γλσξίδεη καζεκαηηθά, επεηδή έρεη κάζεη ηελ πξνπαίδεηα, αιιά νη πεξηζζφηεξνη κεηά απφ ηελ επαθή ηνπο κε ηελ «απφιπηε» θαη «ζαθή» ηζηνξία ηνπ ζρνιείνπ, έρνπλ ηελ πεπνίζεζε φηη γλσξίδνπλ «ηζηνξία»: πξνθαλψο ην ηη έγηλε ζην παξειζόλ. Πνιιέο θνξέο κάιηζηα ππνζηεξίδνπλ επζαξζψο φηη γλσξίδνπλ ηελ απόιπηε αιήζεηα γηα ην ηάδε γεγνλφο ή γηα θάπνηνλ πφιεκν. ε πνηνλ βαζκφ, φκσο, κπνξνχκε λα πιεζηάζνπκε ηελ «αιήζεηα» ηνπ παξειζφληνο; πσο ζα δνχκε ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3, κε βάζε ηα ζηνηρεία πνπ κπνξνχκε λα αληιήζνπκε απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο, ε «θαηάθηεζε» απηήο ηεο πνιππφζεηεο «αιήζεηαο» είλαη αλαληίξξεηα ζηφρνο νπηνπηθφο. Απφ ην ζρνιηθφ κάζεκα επίζεο θιεξνλνκνχκε κηα πξφζζεηε «βεβαηφηεηα»: πηζηεχνπκε φηη ν ξφινο ηεο ηζηνξίαο είλαη λα δηδάζθεη ηνπο ιανχο ηα επηηεχγκαηα θαη ηα «ιάζε» ηνπ παξειζφληνο. Ηδίσο εάλ απηφο ν ιαφο δηαζέηεη «ζπνπδαία ηζηνξία» (φ,ηη θη αλ ζεκαίλεη απηφ) ε γλψζε απηήο ηεο ηζηνξίαο ηνπ εγγξάθεηαη α- λαπφδξαζηα ζηηο ππνρξεψζεηο ηνπ: θάζε ιαφο δειαδή νθείιεη λα γλσξίδεη ηελ εζληθή ηζηνξία ηνπ, αθνχ κέζσ απηήο ηεο γλψζεο απνθηά αζθαιέο πιενλέθηεκα, φηαλ ζπγθξίλεηαη κε άιινπο ιανχο, ε ηζηνξία ησλ νπνίσλ είλαη κηθξφηεξεο δηάξθεηαο ή ιηγφηεξν ζεκαληηθή. Γελ έρεη ζεκαζία ηη είδνπο πιενλέθηεκα απνθηά έλαο ιαφο ή έλα θξάηνο πνπ δηαζέηεη «ζπνπδαία» θαη «ζπλερή» ηζηνξία. Απηφ πνπ έρεη ζεκαζία είλαη φηη ηα κέιε ηνπ αηζζάλνληαη ππεξεθάλεηα γηα ηνπο πξνγφλνπο ηνπο, ηηο επηηπρίεο ηνπο θαη γεληθφηεξα ηε «ζπνπδαία» ή θαη «ζπλερή» ηζηνξία ηνπο επνκέλσο, δελ είλαη απαξαίηεην λα αλαξσηηνχληαη ηη αθξηβψο γλσξίδνπλ θαη ηη α- γλννχλ γηα ηελ ηζηνξία ηνπο. Δλίνηε κάιηζηα ε άγλνηα απνδεηθλχεηαη επεξγεηηθή. Δίλαη απηνλφεην, άιισζηε, φηη ζην πιαίζην ηεο «δηδαθηηθήο ηζηνξίαο» ηνπ ζρνιείνπ επηιέγνληαη πξνο εμηζηφξεζε ηα γεγνλφηα πνπ δηεπθνιχλνπλ ηελ θαιιηέξγεηα ηεο εζληθήο ζπιινγηθήο κλήκεο θαη ζπλείδεζεο. Χο απνηέιεζκα, ην ίδην ην γεγνλφο γηα παξάδεηγκα έλαο πφιεκνο κεηαμχ δχν γεηηνληθψλ θξαηψλ εκθαλίδεηαη κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν ζηηο «δηδαθηηθέο ηζηνξίεο» ησλ δχν θξαηψλ. Απηή αθξηβψο ε «εηδηθή» παξνπζίαζε ηνπ παξειζφληνο, ζην πιαίζην ηεο «δηδαθηηθήο ηζηνξίαο» ησλ ζρνιείσλ, αλαηξεί ηελ «αιήζεηα» πνπ ππνηίζεηαη φηη θαηαθηνχκε σο καζεηέο αιιά θη απηφ δηαθεχγεη ηελ πξνζνρή καο. Αλ ππνζέζνπκε πάιη φηη θάπνηα ζηηγκή ζπλαληηνχληαη κεξηθνί ελήιηθεο πνπ απνθνίηεζαλ απφ ηα ζρνιεία δχν ερζξηθψλ θξαηψλ ζην παξειζφλ ηνπ θξάηνπο Α θαη ηνπ θξάηνπο Β θαη ζπδεηνχλ γηα ηηο ηζηνξηθέο ζρέζεηο ησλ παηξίδσλ ηνπο, πνηνο άξαγε γλσξίδεη ηελ «αιεζηλή ηζηνξία» θαη πνην απφ ηα δχν θξάηε δηέδσζε ζηνπο πνιίηεο ηνπ ηελ «ςεχηηθε» (ή «παξαραξαγκέλε») ηζηνξία; Οη πξσηαγσληζηέο απηήο ηεο θαληαζηηθήο ζπλνκηιίαο ζα έρνπλ ιεζκνλήζεη εμαξρήο ηνπο ηζηνξηθνχο. Σειηθά, είλαη ηα θξάηε ή νη ηζηνξηθνί πνπ αλαζπλζέηνπλ ηελ ηζηνξία; Απφ ηελ άιιε πιεπξά, νη ηζηνξηθνί πνπ πξνζεγγίδνπλ ην ηζηνξηθφ παξειζφλ κε ζθνπφ λα επηηειέζνπλ ην έξγν ηνπο σο επηζηήκνλεο, ζα πξέπεη λα μεθηλνχλ κε εθαιηήξην ηελ παξαδνρή φηη αλήθνπλ ζην Α ή ην Β θξάηνο ή φηη έρνπλ ρξένο λα ζηεξίδνληαη ζηηο αξρέο θαη ηηο κεζφδνπο ηεο επηζηήκεο ηνπο; Αο ππνζέζνπκε επίζεο φηη ζην θξάηνο Α θαηνηθεί κηα κεγάιε νκάδα αλζξψπσλ πνπ αλήθεη θαη δηαηεξεί εζληθνχο ή άιινπο δεζκνχο κε ην θξάηνο Β (κηα νκάδα πνπ ζήκεξα ηελ πεξηγξάθνπκε κε ηνλ φξν «κεηνλφηεηα»). Πνην απνηέιεζκα ζα έρεη άξαγε ζηε δηακφξθσζε ησλ αληηιήςεσλ ησλ κειψλ ηεο ε εθκάζεζε ηεο ζρνιηθήο ηζηνξίαο ηνπ θξάηνπο Α; ην ζεκείν απηφ δελ ζα απαληήζνπκε ζηα παξαπάλσ εξσηήκαηα νη απαληήζεηο καο ζα δνζνχλ ζηαδηαθά ζηε ζπλέρεηα ηνπ βηβιίνπ. Δδψ είλαη ζθφπηκν λα ζέζνπκε απηά ηα εξσηήκαηα θαη λα αλαινγηζηνχκε αλ ε ζπγγξαθή ηεο ζρνιηθήο ηζηνξίαο ή γεληθφηεξα κηαο ηζηνξηθήο κειέηεο κπνξεί λα επεξεάδεηαη ζνβαξά απφ ηνπο ζηφρνπο πνπ πξφθεηηαη λα εμππεξεηήζεη. Σειηθά, ε γλψζε ηεο ηζηνξίαο έρεη δηδαθηηθή αμία; Ζ ηζηνξία κνηάδεη λα πξνζθέξεη ζηνπο αλζξψπνπο έλαλ πνιχηηκν «νδεγφ» πνιηηηθήο, θνηλσληθήο θαη επξχηεξα πνιηηηζκηθήο δξάζεο, κε βάζε ηνλ νπνίν κπνξνχλ νη ίδηνη λα απνθσδηθνπνηνχλ ηηο εμειίμεηο ζηελ πνξεία ηνπ ρξφλνπ θαη λα εμεηάδνπλ ή λα εξκελεχνπλ ηηο παξαηεξνχκελεο αιιαγέο. Απφ απηήλ ηελ άπνςε, ε ηζηνξία πξάγκαηη καο δηδάζθεη. Αιιά έλαο ηέηνηνο «νδε- EBOOK 2015 Σελίδα 18

19 γφο» δελ είλαη απαξαίηεην λα απεπζχλεηαη απνθιεηζηηθά ζηνπο πνιίηεο ελφο κφλν θξάηνπο ή ζηα κέιε ελφο κφλν έζλνπο. Ήδε θάλεθε κάιηζηα φηη ζην ζρνιείν ηνπ δηθνχ καο θξάηνπο δηδαζθφκαζηε κφλν ηε δηθή καο εζληθή ηζηνξία. Έηζη, απνθηνχκε θαη ηελ εληχπσζε φηη εγείξνληαη «ηείρε» θαη αλάκεζα ζηηο ηζηνξίεο ησλ ε- ζληθψλ θξαηψλ, θαη φηη θάζε κηα εμειίζζεηαη ζρεδφλ αλεμάξηεηα, παξά ην γεγνλφο φηη δέρεηαη ζεηηθέο επηδξάζεηο κέζσ κεκνλσκέλσλ «ππιψλ» (π.ρ. κέζσ ηνπ εκπνξίνπ) ή αξλεηηθέο επηδξάζεηο κέζσ ησλ απξνζηάηεπησλ ζεκείσλ απηψλ ησλ «ηεηρψλ» (π.ρ. κέζσ ησλ εμσηεξηθψλ πνιηηηθψλ παξεκβάζεσλ). ζνη απνθαζίδνπκε, ινηπφλ, λα ζπνπδάζνπκε ηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο, θαηά ηε κεηάβαζή καο απφ ην ζρνιείν ζην παλεπηζηήκην, αλαγθαδφκαζηε λα εμνηθεησζνχκε κε κηα δηαθνξεηηθή θαη θάζε άιιν παξά «απφιπηε» ηζηνξία θαη έηζη λα μεθηλήζνπκε ηελ πξνζσπηθή καο κεηάβαζε απφ ηε κία «ηζηνξία» ζηελ άιιε, ζηε βάζε κηαο ζεηξάο αλαπφδξαζησλ παξαδνρψλ, φπσο: φηη ε ηζηνξία είλαη ε ιηγφηεξε απφιπηε απφ ηηο επηζηήκεο φηη νη ηζηνξηθνί δηαθσλνχλ θαη είλαη ζεκηηφ λα δηαθσλνχλ κεηαμχ ηνπο φηη είλαη αηέξκνλνο ν δηάινγνο γηα ηελ ηζηνξία θαη φηη φιεο νη απφςεηο πνπ δηαηππψλνληαη ζην πιαίζην απηνχ ηνπ δηαιφγνπ επηδέρνληαη ακθηζβήηεζε, ελψ ηα ζπκπεξάζκαηα πνπ εμάγνληαη είλαη κφλν πξνζσξηλά φηη ε αληαιιαγή ή θαη ε ζχγθξνπζε ησλ απφςεσλ ησλ ηζηνξηθψλ αλαδεηθλχεηαη ζε θηλεηήξην δχλακε γηα ηελ εμέιημε ηεο ηζηνξηθήο επηζηήκεο θαη φηη θάζε κεηαγελέζηεξνο ηζηνξηθφο είλαη αλαγθαζκέλνο πεξηζζφηεξν ίζσο απφ άιινπο επηζηήκνλεο λα εληξπθήζεη ζηελ ηζηνξία ηεο επηζηήκεο ηνπ πξηλ πξνζεγγίζεη ην ηζηνξηθφ παξειζφλ φηη ε αλαζχλζεζε ησλ εμειίμεσλ ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο πξνυπνζέηεη εθηφο ησλ άιισλ ηελ θαηαλφεζε ελφο επξχηεξνπ πιαηζίνπ πνπ μεπεξλά ηα εζληθά ζχλνξα θαη απνθηά, αλ είλαη εθηθηφ, αθφκε θαη παγθφζκηεο δηαζηάζεηο θαη, ηέινο, (κε εθαιηήξην ηελ πξνζσπηθή καο κεηάβαζε απφ ηελ ηζηνξία πνπ λνκίδακε φηη γλσξίδακε, ζηελ επηζηήκε ηεο ηζηνξίαο) φηη φιεο νη επνρέο είλαη επνρέο κεηαβάζεσλ Ζ ηζηνξία σο ςπραγσγία ηελ πξαγκαηηθφηεηα νη παξαδνρέο θαη νη πξνβιεκαηηζκνί πνπ καο απαζρφιεζαλ ζηελ παξαπάλσ ελφηεηα, ζθηαγξαθνχλ κφλν ηελ εηζαγσγηθή κχεζε ηνπ λεαξνχ ηζηνξηθνχ ζηελ επηζηήκε ηνπ. Δμάιινπ, πέξα απφ ηελ θιεξνλνκηά ηνπ ζρνιείνπ, φινη ζρεδφλ νη πνιίηεο είκαζηε εμνηθεησκέλνη θαη κε ηηο «ηζηνξίεο» πνπ πξνβάιινπλ ν θηλεκαηνγξάθνο θαη νη ηειενπηηθέο ζεηξέο ηζηνξηθνχ πεξηερνκέλνπ, ηα ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα, αθφκε θαη ηα ληνθηκαληέξ. Δίλαη αιήζεηα κάιηζηα φηη απηέο νη «ηζηνξίεο», πνπ είλαη θαηά θαλφλα επηιεθηηθέο (δειαδή απνκνλψλνπλ θάπνηα πξφζσπα, παξνπζηάδνπλ ζπγθεθξηκέλεο ηζηνξηθέο «ζθελέο» θαη απνζησπνχλ πνιιέο άιιεο), είλαη εμαηξεηηθά εληππσζηαθέο, ελψ ηαπηφρξνλα κέζσ ηεο εηθφλαο θαη ηεο κνπζηθήο ή ηεο ινγνηερληθήο γνεηείαο (ζηελ πεξίπησζε ησλ ηζηνξηθψλ κπζηζηνξεκάησλ) θαζίζηαληαη δεκνθηιέζηεξεο θαη παξνπζηάδνληαη πεηζηηθφηεξεο απφ ηε «βαξεηή» θαη «πεξίπινθε» ηζηνξία ησλ επηζηεκφλσλ ηζηνξηθψλ. Ζ ηζηνξηθή αθήγεζε κηαο θηλεκαηνγξαθηθήο ή ηειενπηηθήο ηαηλίαο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα κεηαθέξεη ζηνπο ζεαηέο ηεο πιεξνθνξίεο πνπ δελ κπνξνχλ λα δηαςεπζηνχλ, επεηδή νη ηζηνξηθέο πεγέο δελ πξνζθέξνπλ επαξθείο πιεξνθνξίεο γηα ηελ επηβεβαίσζή ηνπο. Δμάιινπ, ν δεκηνπξγφο κηαο ηαηλίαο, φπσο θαη ν ζπγγξαθέαο ελφο ινγνηερληθνχ έξγνπ, δελ δεζκεχνληαη απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο. πλήζσο μεθηλνχλ ην έξγν ηνπο επηιέγνληαο γλσζηά ηζηνξηθά γεγνλφηα, αιιά κπνξνχλ λα παξεκβάινπλ, φζν ζπρλά επηζπκνχλ, θαληαζηηθέο ζθελέο πνπ αθνξνχλ, γηα παξάδεηγκα, ηελ πξνζσπηθή δσή θάπνησλ εξψσλ ηνπο. Έηζη, αθελφο θαιχπηνπλ πεξίηερλα ηα «θελά» ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο (ζηα νπνία ζα αλαθεξζνχκε αλαιπηηθά ζηα θεθάιαηα 2 θαη 3), ρσξίο λα παξαβηάδνπλ ζνβαξά ηηο ππνδείμεηο ηνπ επαγγεικαηία ηζηνξηθνχ πνπ κπνξεί λα έρνπλ πξνζιάβεη σο EBOOK 2015 Σελίδα 19

20 ζχκβνπιν ή αθφκε θαη σο ζελαξηνγξάθν ηνπο θαη αθεηέξνπ εκπινπηίδνπλ, έζησ θαη θαληαζηηθά, ηηο εηθφλεο αιιά θαη ηηο απφςεηο ηνπ ζεαηή ή αλαγλψζηε ηνπο ζρεηηθά κε έλα πξνβαιιφκελν θνκκάηη ηνπ ηζηνξηθνχ παξειζφληνο. Χο απνηέιεζκα, έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα πείζνπλ ηνλ ζεαηή ή αλαγλψζηε ηνπο φηη έρεη γλσξίζεη θαη θαηαλνήζεη ηα «ηζηνξηθά γεγνλφηα» θαη ίζσο φηη έρεη αλαθαιχςεη ηελ «αληηθεηκεληθή ηζηνξηθή αιήζεηα». Σα ληνθηκαληέξ πξνβάινπλ θαη πάιη επηιεγκέλεο ζθελέο ηνπ παξειζφληνο απηέο πνπ επέιεμε λα απνζαλαηίζεη ππφ δεδνκέλεο ζπλζήθεο ή αθνινπζψληαο εληνιέο ν άλζξσπνο ηνπ παξειζφληνο πνπ βξηζθφηαλ πίζσ απφ ηνλ θαθφ. Με ηνλ ζπλδπαζκφ ηεο εηθφλαο, ηεο κνπζηθήο θαη ηεο αθήγεζεο ηα ληνθηκαληέξ είλαη πηζαλφ λα εληππσζηάδνπλ ηνλ ζεαηή ηνπο. Αλ θαη δελ βαζίδνληαη απνθιεηζηηθά ζηε θαληαζία ησλ παξαγσγψλ ηνπο, αιιά θπξίσο ζηηο επηινγέο ηνπο, ζπλήζσο «θαηαζθεπάδνπλ» έλα εμίζνπ «δσληαλφ» θαη ειθπζηηθφ είδνο ηζηνξίαο φπσο νη ζθελνζέηεο θαη νη ινγνηέρλεο θαη εληζρχνπλ ηελ πεπνίζεζή καο φηη καζαίλνπκε ηζηνξία. Αμίδεη λα κλεκνλεχζνπκε εδψ θαη ηελ «ηζηνξία» ησλ δεκνζηνγξάθσλ ηελ ηζηνξία πνπ θαηά θχξην ιφγν επηθαηξνπνηεί ή θαη ηδενινγηθνπνηεί ην παξειζφλ, πξνθεηκέλνπ λα εμππεξεηεζνχλ ζηφρνη ηνπ παξφληνο. Πψο κπνξνχκε, ινηπφλ, λα γεθπξψζνπκε ην θελφ θαηά ηε κεηάβαζή καο απφ ηελ ηζηνξία κε ηελ ν- πνία είκαζηε εμνηθεησκέλνη κέζσ ηνπ δεκφζηνπ δηάινγνπ, ηνπ ζρνιείνπ, ηνπ θηλεκαηνγξάθνπ, ηεο ηειεφξαζεο ή ηεο ινγνηερλίαο ζηελ επηζηεκνληθή ηζηνξία; Ζ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ είλαη δχζθνιε. Απαξαίηεηεο πξνυπνζέζεηο είλαη λα παξαδερζνχκε ηελ άγλνηά καο θαη λα θαηαλνήζνπκε φηη νχηε ν δεκφζηνο δηάινγνο νχηε ε ηέρλε παξάγνπλ επηζηεκνληθή ηζηνξία αληίζεηα, ρξεζηκνπνηνχλ ηα πνξίζκαηά ηεο γηα ηνπο δηθνχο ηνπο ζηφρνπο. ηε ζπλέρεηα, ζα πξέπεη λα απαληήζνπκε πνιιά άιια πεξίπινθα εξσηήκαηα, ηα νπνία ζα πξνζπαζήζνπκε λα βάινπκε ζε κηα ινγηθή ζεηξά ζην επφκελν θεθάιαην. 1.2 Ζ ηζηνξία είλαη κία επηζηήκε Πνην πεξηερφκελν απνδίδνπκε ζπλήζσο ζηνλ φξν επηζηήκε; Ζ επηζηήκε νξίδεηαη κε έλα θαη κνλαδηθφ ηξφπν ζε φιεο ηηο επνρέο; Τπάξρνπλ ζαθή θξηηήξηα κε βάζε ηα νπνία θάπνηνη γλσζηηθνί θιάδνη θαηαηάζζνληαη ζηελ θαηεγνξία ησλ επηζηεκψλ θαη άιινη ζε δηαθνξεηηθή θαηεγνξία θαη πνηνη είλαη ηειηθά νη αξκφδηνη γηα κηα ηέηνηα ηαμηλφκεζε; Υξεζηκνπνηνχληαλ δειαδή ζηνλ 16 ν ή ζηνλ 17 ν αηψλα ή θαη λσξίηεξα νη φξνη επηζηήκε θαη επηζηήκνλαο κε ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχλ ζηε ζχγρξνλε επνρή; Ήηαλ άξαγε ηφηε νη επηζηήκεο ηφζεο φζεο είλαη ζήκεξα θαη ηη ελλννχκε, φηαλ ππνζηεξίδνπκε φηη ε ηζηνξία κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηήκεο μεθηλά ζηνλ ηάδε αηψλα; Αιήζεηα πψο ζα κπνξνχζακε λα εμεγήζνπκε ην γλσζηφ επεηζφδην ηεο δίθεο ηνπ Γαιηιαίνπ απφ ηελ Ηεξά Δμέηαζε, ελφο επηζηήκνλα δειαδή πνπ αλαθνίλσζε ηελ επηζηεκνληθή αλαθάιπςή ηνπ φηη ε γε θηλείηαη γχξσ απφ ηνλ ήιην; Απφ ηελ άιιε πιεπξά ηη ζήκαηλε ε αλαγλψξηζε ηεο ηζηνξίαο σο επηζηήκεο; Μέζσ πνησλ δηεξγαζηψλ ή ζπλζεθψλ ζπληειέζηεθε θαη ηη αθξηβψο ζπλεπαγφηαλ; πνηνο επηζπκεί λα θαηαλνήζεη ηελ ηζηνξία κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηήκεο, είλαη κάιινλ απαξαίηεην λα μεθηλήζεη ηε κειέηε ηνπ απφ ηελ ηζηνξία γεληθά ηεο επηζηήκεο: απφ ηε ζηαδηαθή αλακφξθσζε δειαδή ηνπ πνιηηηθνχ, θνηλσληθνχ θαη ηδενινγηθνχ πεξηβάιινληνο, πνπ νδήγεζε ή έζησ επέηξεςε ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ αλαγλσξηζκέλσλ (θαη ζεζκνζεηεκέλσλ) επηζηεκψλ. Θα πξέπεη επίζεο λα ιάβεη ππφςε ηνπ φηη απηφ πνπ νξίδεηαη ζε θάζε επνρή σο «επηζηεκνληζκφο» αληηθαηνπηξίδεη ηηο θξαηνχζεο αληηιήςεηο ηεο, φζνλ αθνξά ηελ ηθαλφηεηα ηνπ επηζηεκνληθνχ ιφγνπ λα ζεκειηψλεη ηε γλψζε ή απφ κηα δηαθνξεηηθή νπηηθή γσλία, απνθαιχπηεη ηνλ εθάζηνηε επηθξαηέζηεξν θψδηθα αξρψλ αιιά θαη ηηο πξαθηηθέο αλάγθεο, πνπ ζε ζπλδπαζκφ κε ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο επηδηψμεηο επέηξεςαλ ππφ δεδνκέλεο ζπλζήθεο λα γίλεη απνδεθηή θάπνηα ζηηγκή ε σ- θειηκφηεηα ηεο γλψζεο, ηελ νπνία παξάγεη ν θιάδνο πνπ ηνλ ελδηαθέξεη. EBOOK 2015 Σελίδα 20