Το Θεώρημα Μοναδικότητας των Stone και von Neumann

Transcript

1 Κ Ε Το Θεώρημα Μοναδικότητας των Stone και von Neumann Διπλωματική Εργασία Ειδίκευσης στα Θεωρητικά Μαθηματικά Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Μαθηματικών Αθήνα 2011

2

3 Αφιερώνεται στην οικογένεια μου

4 ii Περίληψη Στον χώρο L 2 (, m) ορίζονται οι μονοπαραμετρικές ομάδες unitary τελεστών {S λ } λ και {T t } t, όπου (S λ f )(x) = e iλx f (x) και (T t f )(x) = f (x t). Παρατηρούμε ότι οι ομάδες αυτές ικανοποιούν τις σχέσεις του Weyl: S λ T t = e iλt T t S λ, λ, t, που είναι μία μορφή της αρχής της απροσδιοριστίας του Heisenberg από την κβαντομηχανική. Από το ϑεώρημα μοναδικότητας των Stone και von Neumann, προκύπτει ότι για κά- ϑε ζεύγος SOT-συνεχών μονοπαραμετρικών ομάδων unitary τελεστών {U λ } λ, {V t } t σε ένα διαχωρίσμο χώρο Hilbert H, οι οποίες πληρούν τις σχέσεις του Weyl και δεν έχουν κοινό αναλλοίωτο υπόχωρο εκτός των τετριμμένων, υπάρχει unitary τελεστής : L 2 (, m) H, ώστε να ισχύουν οι σχέσεις U λ = S λ και V t = T t, για κάθε λ, t. Στόχος της εργασίας είναι η παρουσίαση των βασικών αποτελεσμάτων, που οδηγούν σε μία απόδειξη του ϑεωρήματος αυτού. Εργαλεία για αυτή την απόδειξη είναι η ϑεωρία αβελιανών αλγεβρών von Neumann. Ειδικότερα, αποδεικνύουμε αρχικά ότι μετά από μία unitary ισοδυναμία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι μία από τις δύο ομάδες είναι η S (n) λ, για κάποιο n N {+ }. Εδώ χρησιμοποιούμε τη ϑεωρία πολλαπλότητας αβελιανών αλγεβρών von Neumann, κα- ϑώς και το ϑεώρημα του Stone, που χαρακτηρίζει τις SOT-συνεχείς μονοπαραμετρικές ομάδες unitary τελεστών. Στο δεύτερο βήμα, αποδεικνύεται ότι υπάρχει μία unitary ισοδυναμία, η οποία α- πεικονίζει την άλλη ομάδα στην T (n) t, ενώ σταθεροποιεί την S (n). Η απουσία κοινού αναλλοίωτου υπόχωρου οδηγεί στο επιθυμητό αποτέλεσμα n = 1. εργαλεία είναι μετροθεωρητικά. λ Εδώ τα βασικά

5 iii Abstract On the Hilbert space L 2 (, m), we define the one parameter unitary groups {S λ } λ and {T t } t, where (S λ f )(x) = e iλx f (x) and (T t f )(x) = f (x t). These two groups satisfy the Weyl relations : S λ T t = e iλt T t S λ, λ, t, which is a form of Heisenberg s Uncertainty Principle of Quantum Mechanics. The theorem of Stone-von Neumann states that for every two jointly irreducible SOT-continuous one parameter unitary groups {U λ } λ, {V t } t on a separable Hilbert space H, which satisfy the Weyl relations, there is a unitary operator : L 2 (, m) H, mapping U λ to S λ and V t to T t. In this study we give a proof of the above theorem, using the theory of abelian von Neumann algebras. In particular, we first prove that after a unitary equivalence, we may assume that U λ is S (n) λ, for some n N {+ }. The crucial tools here are the multiplicity theory of abelian von Neumann algebras and Stone s theorem, which characterizes the SOT-continuous one parameter unitary groups. The second step is to prove that there is a unitary operator which carries V t to T (n) t and leaves S (n) λ fixed. The fact that {U λ } λ, {V t } t act jointly irreducibly on H then forces n = 1. Our main arguments in this step are measure-theoretic.

6 iv Εισαγωγή Στην κβαντομηχανική, τα παρατηρήσιμα μεγέθη αναπαρίστανται μέσω γραμμικών τελεστών σε χώρους Hilbert. Στην κίνηση ενός ελεύθερου σωματιδίου, δηλαδή ενός σωματιδίου το οποίο δεν δέχεται καμία εξωτερική επίδραση, υπάρχουν δύο σημαντικά παρατηρήσιμα μεγέθη : η ϑέση και η ορμή. Η περιγραφή αυτων των δύο παρατηρήσιμων μεγεθών, γίνεται μέσω του τελεστή ϑέσης Q και του τελεστή ορμής P, οι οποίοι είναι μη φραγμένοι και ορίζονται αντίστοιχα ως εξής : D(Q) = { f L 2 (, m) : id f L 2 (, m)} και (Q f )(x) = (id f )(x) = x f (x) D(P) = { f L 2 (, m) : f AC(), f L 2 (, m)} 1 και (P f )(x) = i f (x) Παρατηρούμε ότι ο υπόχωρος D(PQ) D(QP) είναι πυκνός στον L 2 (, m), αφού περιέχει τον χώρο του Schwarz, και ότι για κάθε f σε αυτό τον υπόχωρο ισχύει : (PQ QP) f = i f δηλαδή οι δύο τελεστές ικανοποιούν την λεγόμενη κανονική σχέση μετάθεσης (canonical commutation relation-cc). Ενα κλασικό πρόβλημα στην μαθηματική ϑεμελίωση της κβαντικής μηχανικής είναι ο αφηρημένος χαρακτηρισμός των P, Q, δηλαδή ποιες ιδιότητες πρέπει να έχουν δύο αυτοσυζυγείς τελεστές A, B, οι οποίοι δρουν σε ένα διαχωρίσιμο χώρο Hilbert και δεν έχουν κοινό αναλλοίωτο υπόχωρο, για να υπάρχει unitary τελεστής U : H L 2 (, m), ώστε UAU 1 = P και UBU 1 = Q. Αποδεικνύεται ότι η συνθήκη οι τελεστές A, B ικανοποιούν την CC δεν αποτελεί ένα τέτοιο χαρακτηρισμό. Πράγματι, ορίζουμε τους τελεστές : M f : L 2 [0, 1] L 2 [0, 1] : g f g, όπου f (x) = x, x [0, 1] P 1 : D(P 1 ) L 2 [0, 1] : g ig, όπου D(P 1 ) = {ψ AC[0, 1] : ψ(0) = ψ(1)} 1 AC() = { f : C : f απόλυτα συνεχής}

7 v Εύκολα βλέπουμε ότι για κάθε ψ D(P 1 M f ) D(M f P 1 ), οι τελεστές M f, P 1 ικανοποιούν την CC, όμως το φάσμα του τελεστή P 1 είναι το διακριτό σύνολο {2kπ : k Z}, το οποίο είναι άτοπο καθώς το φάσμα και των δύο τελεστών, ϑέσης και ορμής, είναι το. Από το ϑεώρημα του Stone([11]), υπάρχει μία 1-1 αντιστοιχία μεταξύ αυτοσυζυγών τελεστών και SOT-συνεχών μονοπαραμετρικών ομάδων unitary τελεστών. Μάλιστα, παρατηρούμε εάν οι ομάδες τελεστών που προκύπτουν εφαρμόζοντας Συναρτησιακό Λογισμό ([10]) στους τελεστές Q, P αντίστοιχα είναι e iλq = S λ, όπου (S λ f )(x) = e iλx f (x) και e itp = T t, όπου (T t f )(x) = f (x t), τότε έχουμε : S λ T t = e iλt T t S λ Αντίστροφα, έστω δύο SOT-συνεχείς μονοπαραμετρικές ομάδες unitary τελεστών {U λ } λ, {V t } t, οι οποίες ικανοποιούν τις σχέσεις του Weyl : U λ V t = e iλt V t U λ, λ, t. (1) Αν ονομάσουμε A, B τους απειροστούς γεννήτορες των δύο ομάδων, τότε υπάρχει ένας πυκνός υπόχωρος, αναλλοίωτος από τους A και B, στον οποίο ικανοποιούν την CC. Επομένως το πρόβλημα ανάγεται στην ταξινομηση των ζευγών SOT-συνεχών μονοπαραμετρικών ομάδων unitary τελεστών, οι οποίες ικανοποιούν τις σχέσεις του Weyl και δεν έχουν κοινό αναλλοίωτο υπόχωρο. Η απάντηση δόθηκε από τους John von Neumann και Marshall Stone το 1931 : Ολα αυτά τα ζεύγη είναι unitarily ι- σοδύναμα, δηλαδή εάν {U λ } λ, {V t } t ένα τέτοιο ζεύγος, τότε υπάρχει unitary τελεστής W : H L 2 (, m), ώστε WU λ W 1 = S λ και WV t W 1 = T t. Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται μία απόδειξη του ϑεωρήματος Stone - von Neumann, χρησιμοποιώντας ϑεωρία φραγμένων τελεστών και αβελιανών αλγεβρών von Neumann. Η ιδέα της απόδειξης αυτής στηρίχθηκε στο βιβλίο Lectures on Invariant Subspaces του H. Helson. Στην εργασία αυτή, στοιχειώδεις γνώσεις ϑεωρίας αλγεβρών Banach και ανάλυσης Fourier ϑεωρούνται γνωστές. Θεωρώ ιδιαίτερη υποχρέωση μου να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγητή μου κ. Κατάβολο για την συνεχή του στήριξη και τις καίριες επεμβάσεις του. Η συμ-

8 vi βολή του κατά την διάρκεια της εκπόνησης αυτής της εργασίας υπήρξε ανεκτίμητη. Επιπλέον ευχαριστώ τους καθηγητές κ. Μιχάλη Ανούση και κ. Απόστολο Γιαννόπουλο για την συμμετοχή τους στην τριμελή επιτροπη, καθώς και τους υπόλοιπους καθηγητές μου, για τα εφόδια, μαθηματικά ή μη, που μου πρόσφεραν σε όλα αυτά τα χρόνια.

9 Περιεχόμενα 1 Εισαγωγή Τοπολογίες στον B(H) Φασματική Θεωρία Το Φασματικό Θέωρημα Φασματικά Μέτρα και Αναπαραστάσεις Άλγεβρες von Neumann Εισαγωγή Παραγόμενες Άλγεβρες von Neumann Το Θεώρημα του Δεύτερου Μεταθέτη Αβελιανές Άλγεβρες von Neumann Φασματική Πολλαπλότητα Εισαγωγή στην Θεωρία Πολλαπλότητας Οι σχέσεις του Weyl Το Θεώρημα του Stone Το ϑεώρημα μοναδικότητας Stone-Von Neumann vii

10 Κεφάλαιο 1 Εισαγωγή 1.1 Τοπολογίες στον B(H) Ορισμός 1.1. Εστω H χώρος Hilbert. Για κάθε x H, η συνάρτηση p x : B(H) : T T x είναι μία ημινόρμα στον B(H). Μάλιστα, η οικογένεια ημινορμών {p x : x H} διαχωρίζει τα σημεία του B(H), οπότε ορίζει μια τοπικά κυρτή τοπολογία στο χώρο αυτό, την οποία ϑα καλούμε ισχυρή τοπολογία τελεστών (Strong Operator Topology, SOT). Η SOT-τοπολογία έχει ως βάση περιοχών ενός τελεστή T 0 B(H), την οικογένεια: V(T 0 : x 1,..., x n ; ε) = {T B(H) : (T T 0 )x j < ε, ( j = 1,..., m)}, όπου x 1,..., x n H και ε > 0. Ενα δίκτυο (T i ) i I φραγμένων τελεστών συγκλίνει στον τελεστή T B(H) ως προς την SOT-τοπολογία αν και μόνον αν T i x T x 0, x H. Εστω χώρος Hilbert H. Ορίζουμε στο χώρο των προβολών που δρουν στον H, την ακόλουθη σχέση μερικής διάταξης : P Q P(H) Q(H), για κάθε δύο προβολές P, Q B(H). Ορισμός 1.2. Δοθείσης μίας οικογένειας {N i : i I} κλειστών υποχώρων ενός χώρου Hilbert H συμβολίζουμε N i το μεγαλύτερο κλειστό υπόχωρο, ο οποίος περιέχεται σε κάθε N i, και N i τον ελάχιστο κλειστό υπόχωρο, ο οποίος περιέχει κάθε N i. Παρατηρούμε ότι N i = N i, ενώ N i είναι ο κλειστός γραμμικός υπόχωρος που i I 1

11 2 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ παράγεται από την i I N i. Από τα προηγούμενα προκύπτει ότι το σύνολο των προβολών {P i = pro j(n i ), i I} έχει supremum την προβολή P i = pro j( N i ), και in f imum την προβολή P i = pro j( N i ). Πρόταση 1.1. Εστω (E α ) α A ένα αύξον δίκτυο προβολών σε ένα χώρο Hilbert H και E = α A E α. Τότε έχουμε ότι E =SOT-lim α E α Απόδειξη. Αφού το δίκτυο υποχώρων (E α (H)) α είναι αύξον, το σύνολο α A E α (H) είναι γραμμικός υπόχωρος του H, οπότε E(H) = α A E α (H). Εστω x H και ε > 0. Εφόσον Ex E(H), υπάρχει y E α (H), για κάποιο α A, ώστε Ex y < ε. Για κάθε b α, παρατηρούμε ότι E α E b E, οπότε έχουμε y E α (H) E b (H) E(H). Επεται λοιπόν ότι : Ex E b x = E(Ex y) E b (Ex y) E E b Ex y < ε. Πόρισμα 1.1. Εστω (E α ) α A ένα φθίνον δίκτυο προβολών σε ένα χώρο Hilbert H και E = E α. Εφόσον E α = I E α έχουμε ότι E =SOT-lim E α α A α A α A α Πρόταση 1.2. Εστω (E α ) α A ένα δίκτυο κάθετων ανά δύο προβολών, οι οποίες δρουν σε ένα χώρο Hilbert H και E = E α. Τότε για κάθε x H έχουμε ότι Ex = α A α Απόδειξη. Εάν το Α είναι πεπερασμένο σύνολο, τότε η πρόταση είναι προφανής. Εστω ότι το Α είναι άπειρο σύνολο. Θεωρούμε την οικογένεια F = {F : F πεπερασμένο υποσύνολο του A}. Για κάθε F F ορίζουμε G F = E α = E α. Το σύνολο ({G F : F F }, ) είναι α F α F αύξον δίκτυο προβολών, και G F = E α = E. Συνεπώς από την προηγούμενη F F α F πρόταση έχουμε : Ex = G F x = E α x, το οποίο είναι το ζητούμενο. F F α Ορισμός 1.3. Εστω χώρος Hilbert H. Η ασθενής τοπολογία τελεστών (weak operator topology,wot) είναι η ασθενέστερη τοπολογία ώστε να είναι συνεχή τα γραμμικά συναρτησοειδή : ω x,y : B(H) C : T T x, y. Εάν ω x,y (T) = 0, για κάθε x, y H, τότε T = 0, οπότε η οικογένεια {ω x,y : x, y H} διαχωρίζει τα σημεία του B(H). Επεται λοιπόν ότι η WOT-τοπολογία είναι τοπικά κυρτή. E α x.

12 1.1. ΤΟΠΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΟΝ B(H) 3 Η οικογένεια των συνόλων της μορφής : V(T 0 : x 1,..., x n, y 1,..., y n ; ε) = {T B(H) : (T T 0 )x j, y j < ε, ( j = 1,..., n)}, όπου x 1,..., x n, y 1,..., y n H και ε > 0, αποτελεί βάση περιοχών ενός τελεστή T 0 B(H), ως προς την WOT-τοπολογία. Ως προς αυτήν την τοπολογία, ένα δίκτυο (T i ) i I συγκλίνει στον τελεστή Τ αν και μόνο αν T i x, y T x, y, x, y H. Λήμμα 1.1. Μία γραμμική μορφή ω : B(H) C είναι WOT-συνεχής αν και μόνον αν είναι SOT-συνεχής. Απόδειξη. (i) Εφόσον η SOT-τοπολογία είναι ισχυρότερη της WOT, έπεται ότι εάν η ω είναι WOT-συνεχής, τότε είναι SOT-συνεχής. (ii) Εστω ότι η ω είναι SOT-συνεχής. Επομένως υπάρχει μία SOT-βασική περιοχή του 0, έστω W = {T B(H) : n T x k 2 < ε 2 }, ώστε ω(t) < 1, για κάθε T W. Θέτοντας y k = 2 x ε k και p(t) = ( n Ty k 2) 1/2, έχουμε ότι W = {T B(H) : p(t) < 2}. Ισχυρισμός : ω(t) ( n Ty k 2) 1/2, T B(H). Αν p(t) = 0, τότε mt W, οπότε ω(mt) < 1 για κάθε m N, άρα ω(t) = 0 και συνεπώς ισχύει ο ισχυρισμός. ω( T p(t) Αν πάλι p(t) 0, τότε T p(t) ) < 1, άρα ω(t) < p(t), και ο ισχυρισμός μας αποδείχθηκε. Θεωρούμε τον υπόχωρο K = {(Ty 1, Ty 2,..., Ty n ) : T B(H)} H n. W, οπότε Παρατηρούμε ότι εάν (Ty 1, Ty 2,..., Ty n ) = 0, τότε από τον ισχυρισμό, έχουμε ω(t) = 0. Συνεπώς η απεικόνιση φ : K C : (Ty 1, Ty 2,..., Ty n ) ω(t) είναι καλά ορισμένη, προφανώς γραμμική, αλλά και συνεχής ως προς την νόρμα του H n. Συνεπώς επεκτείνεται σε φραγμένο γραμμικό συναρτησοειδές στον H n, οπότε από το ϑεώρημα αναπαράστασης του iesz ([10]), υπάρχει διάνυσμα

13 4 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ (u 1, u 2,..., u n ) H n, ώστε : φ(ty 1, Ty 2,..., Ty n ) = (Ty 1, Ty 2,..., Ty n ), (u 1, u 2,..., u n ) H n = n n Ty k, u k H = ω yk,u k (T) για κάθε (Ty 1, Ty 2,..., Ty n ) K, δηλαδή ω(t) = n ω yk,u k (T) για κάθε T B(H). Συνεπώς η ω είναι WOT-συνεχής ως γραμμικών συνδυασμός των WOT-συνεχών ω yk,u k, k = 1, 2,..., n. Λήμμα 1.2. Ενα κυρτό υποσύνολο S B(H) είναι SOT-κλειστό αν και μόνον αν είναι WOT-κλειστό. Απόδειξη. Εφόσον η WOT-τοπολογία είναι ασθενέστερη της SOT-τοπολογίας στον B(H), έπεται ότι S S OT S WOT. Για τον αντίστροφο εγκλεισμό, αρκεί να δείξουμε ότι T S S OT T S WOT. Εστω λοιπόν T S S OT. Τότε από το ϑεώρημα Hahn - Banach ([14]), υπάρχει SOT-συνεχής γραμμική μορφή ω, λ, ώστε eω(t) > λ και eω(s ) < λ, S S. Από το προηγούμενο λήμμα η ω είναι WOT-συνεχής, άρα έπεται ότι T S WOT Πρόταση 1.3. Η μοναδιαία μπάλα (B(H)) 1 του B(H) είναι WOT-συμπαγής. Απόδειξη. Για κάθε x, y H ορίζουμε το σύνολο D x,y = {z C : z x y }. εφοδιάσουμε το χώρο D x,y με την τοπολογία γινόμενο, η απεικόνιση x,y H ψ : (B(H)) 1 ψ[(b(h)) 1 ] D x,y : T { T x, y : x, y H} x,y H είναι ομοιομορφισμός, εφόσον είναι συνεχής και ανοιχτή. Από το ϑεώρημα του Tychonoff ο χώρος D x,y είναι συμπαγής χώρος, οπότε αρκεί να δείξουμε ότι το σύνολο x,y H ψ[(b(h)) 1 ] είναι κλειστός υπόχωρος του D x,y. x,y H Εστω b {b(x, y) : x, y H} ψ[(b(h)) 1 ]. Για κάθε x 1, x 2, y 1, y 2 H, α C και ε > 0 Αν

14 1.1. ΤΟΠΟΛΟΓΙΕΣ ΣΤΟΝ B(H) 5 υπάρχει τελεστής T (B(H)) 1, ώστε : α b(x j, y k ) α T x j, y k < ε b(x j, y k ) T x j, y k < ε b(αx 1 + x 2, y k ) T(αx 1 + x 2, y k < ε b(x j, αy 1 + y 2 ) T x j, αy 1 + y 2 < ε όπου j, k {1, 2}. Συνεπώς, έχουμε ότι για κάθε ε > 0, ισχύει ότι : b(αx 1 + x 2, y 1 ) α b(x 1, y 1 ) b(x 2, y 1 ) < 3ε b(x 1, αy 1 + y 2 ) α b(x 1, y 1 ) b(x 1, y 2 ) < 3ε Επομένως, εφόσον b(x, y) x y καθώς b(x, y) D x,y, η σχέση (x, y) b(x, y) είναι φραγμένη sesquilinear μορφή. Επεται λοιπόν ότι υπάρχει τελεστής T 0 (B(H)) 1, ώστε b(x, y) = T 0 x, y, x, y H. Οπότε δείξαμε ότι b ψ[(b(h)) 1 ], άρα το σύνολο ψ[(b(h)) 1 ] είναι κλειστός υπόχωρος του D x,y. x,y H

15 6 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

16 Κεφάλαιο 2 Φασματική Θεωρία 2.1 Το Φασματικό Θέωρημα Ορισμός 2.1. Φασματική ανάλυση της μονάδας στο ονομάζεται μία οικογένεια προβολών {E t : t } σε ένα χώρο Hilbert H, η οποία πληροί τις ακόλουθες ιδιότητες : s t E s E t SOT- lim t E t = 0 SOT- lim t + E t = I η απεικόνιση t E t είναι SOT-δεξιά συνεχής, δηλαδή SOT lim t t0 E t = E t0. Φορέας της {E t διαστημάτων (a, b), όπου E a = E b. : t } καλείται το συμπλήρωμα της ένωσης όλων των ανοιχτών Πρόταση 2.1. Εστω {E t : t } μία φασματική ανάλυση της μονάδας, σε ένα χώρο Hilbert H, με φορέα το κλειστό F. n Για κάθε κλιμακωτή συνάρτηση f = λ k χ (αk,α k+1 ] F στο F, ορίζουμε τον τελεστή: f (t)de t oρ = n λ k (E αk+1 E αk ) συµβ = 7 n λ k E((α k, α k+1 ]) (2.1)

17 8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Συμβολίζοντας St(F) την άλγεβρα των κλιμακωτών συναρτήσεων επί του F, ορίζουμε την συνάρτηση: ϕ : (St(F), ) (B(H), ) : f f de (2.2) Η ϕ είναι -μορφισμός -αλγεβρών και ισομετρία χώρων με νόρμα. Συνεπώς υπάρχει μοναδική συνεχής επέκταση στην πλήρωση του χώρου St(F) ως προς την supremum νόρμα, η οποία είναι ισομετρική. Απόδειξη. (i) Η ϕ είναι -μορφισμός. (ii) Εστω f, g (St(F)), µ C. Παίρνοντας την ένωση των διαμερίσεων μπορούμε n n να υποθέσουμε δίχως βλάβη, ότι f = λ k χ (αk,α k+1 ] F, g = µ k χ (αk,α k+1 ] F (α) ϕ( f + g) = ( f + g)de = n λ k E((α k, α k+1 ]) + (β) ϕ( f g) = ( f g)de = = n λ k E((α k, α k+1 ]) n (λ k + µ k )E((α k, α k+1 ]) = n µ k E((α k, α k+1 ]) = n λ k µ k E((α k, α k+1 ]) = n µ i E((α i, α i+1 ]) = f de + f de gde = ϕ( f ) + ϕ(g) gde = ϕ( f )ϕ(g) καθώς, αν (a, b] (c, d] =, τότε E((a, b])e((c, d]) = 0. (γ) ϕ(µ f ) = n n µ f de = µλ k E((α k, α k+1 ]) = µ λ k E((α k, α k+1 ]) = = µ f de = µϕ( f ) (δ) ϕ( f ) = n n f de = λ k E((α k, α k+1 ]) = [λ k E((α k, α k+1 ])] = n [ ] = λ k E((α k, α k+1 ]) = f de = [ϕ( f )] Η ϕ είναι ισομετρία. Για κάθε h H, έχουμε: n ϕ( f )h 2 = 2 λ k E(α k, α k+1 ])h 2 2 Π.Θ. 1 = n λ k 2 E((α k, α k+1 ])h 2 2

18 2.1. ΤΟ ΦΑΣΜΑΤΙΚΟ ΘΕΩΡΗΜΑ 9 f 2 n E((α k, α k+1 ])h ) 2 2 Άρα ϕ( f ) f. n = f 2 E(α k, α k+1 ])h Π.Θ Εστω τώρα λ k0 = max { λ k : k = 1, 2,..., n} = f. 2 2 f 2 h 2 2. Αφού ο φορέας της E( ) είναι το F, υπάρχει x ran(e((α k0, β k0 ])), οπότε έχουμε n 2 ϕ( f )x 2 = 2 λ k E(α k, α k+1 ])x = λ k0 2 2 x 2 2, δηλαδή ϕ( f ) λ k 0 = f. 2 Συνεπώς, δείξαμε ότι ϕ( f ) = f. Επομένως η ϕ δέχεται συνεχή επέκταση Φ 0 στην -κλειστή ϑήκη των κλιμακωτών συναρτήσεων στο F, η οποία περιέχει την άλγεβρα C(F) C 0 (F) = { } f : F C : lim f (x) = 0 x αν F συμπαγές, αλλιώς Ορισμός 2.2. Μία αναπαράσταση μιας -άλγεβρας A σε ένα χώρο Hilbert H είναι ένας -μορφισμός φ : A B(H). Λήμμα 2.1. Εστω F κλειστό υποσύνολο του. Κάθε αναπαράσταση π της C 0 (F) είναι συστολή. Απόδειξη. Παρατηρούμε αρχικά ότι η π διατηρεί τη διάταξη. Αν f C 0 (F) ώστε f 0, τότε η συνάρτηση g = f ανήκει στην C 0 (F), και μάλιστα f = gg. Επομένως, έχουμε ότι : Φ 0 ( f ) = Φ 0 (gg ) = Φ 0 (g) [ Φ 0 (g) ] = Φ 0 (g) 2 0. Εστω τώρα f C 0 (F) με f 1. Η συνάρτηση 1 f f = 1 f 2 είναι μη αρνητική, οπότε π(1 f 2 ) 0, άρα (I π( f f ))x, x 0, x H. Συνεπως π( f )x 2 = π( f )x, π( f )x = π( f f )x, x x 2, δηλαδή δείξαμε ότι π( f ) 1. Εστω F κλειστό { υποσύνολο του. Ορίζουμε τους χώρους συναρτήσεων: κσ } W + (F) = f : F + f φραγμένη, f n C 0 (F) : f n f και W(F) τον γραμμικό χώρο που παράγεται από την W + (F ). 1 Πυθαγόρειο Θεώρημα

19 10 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Μάλιστα, παρατηρούμε ότι ο χώρος W(F) είναι άλγεβρα, καθώς είναι κλειστός ως προς τον πολλαπλασιασμό δακτυλίου. Αρκεί να δείξουμε ότι εάν f, g W + (F), τότε f g W + (F). Αρχικά, παρατηρούμε ότι η απεικόνιση f g είναι φραγμένη. Από τον κσ κσ ορισμό του W + (F), υπάρχουν f n, g n C 0 (F), n N, ώστε f n f και gn g. Είναι κσ προφανές ότι f n g n C 0 (F), n N και f n g n f g, οπότε έπεται ότι f g W+ (F). Πρόταση 2.2. Κάθε ισομετρική -αναπαράσταση Φ 0 : C 0 (F) B(H) επεκτείνεται μοναδικά σε -μορφισμό Φ : W(F) B(H) που ικανοποιεί την ακόλουθη ιδιότητα : κσ f n, f W + (F), n N, f n f Φ( f ) = SOT- limn Φ( f n ) (2.3) Επιπλέον, τότε η Φ είναι συστολή και διατηρεί τη διάταξη. Απόδειξη. (1) Επέκταση της Φ 0 στην W + (F) κσ Εστω f W + (F) και f n C 0 (F), ώστε f n f. Επεται ότι : f n f Φ 0 ( f n ) = f n f δηλαδή ότι η ακολουθία τελεστών {Φ 0 ( f n )} είναι ομοιόμορφα φραγμένη. Από το ϑεώρημα Banach - Steinhaus ([14]) υπάρχει ο τελεστής SOT-lim Φ 0 ( f n ) και είναι n φραγμένος. Ορίζουμε Φ + ( f ) = SOT- lim Φ 0 ( f n ), f W + (F) n Ισχυρισμός: Η Φ + είναι καλά ορισμένη απεικόνιση κσ Εστω g m C 0 (F), m N, ώστε g m f. Ορίζουμε n N τη συνάρτηση : f n g m : F + : x min{ f n (x), g m (x)}. m Παρατηρούμε ότι f n g m fn f = f n ομοιόμορφα στο F. Πράγματι, για τυχαίο ε > 0 και n N, K F συμπαγές ώστε f n (x) ε, x K. Εφόσον 0 ( f n g m )(x) κσ f n (x) ε, x K, m N, ισχύει ότι ( f n g m )(x) f n (x) < ε, x K, m N κσ Στο συμπαγές Κ ισχύει ότι f n g m fn, οπότε από το Θεώρημα Dini έχουμε ότι lim f n g m = f n στο Κ. m Συνεπώς, n N έχουμε ότι lim f n g m = f n ομοιόμορφα στο F, m άρα lim Φ 0 ( f n g m ) = Φ 0 ( f n ). m Οπότε, αφού όπως πριν, ορίζεται από το Banach - Steinhaus ο φραγμένος

20 2.1. ΤΟ ΦΑΣΜΑΤΙΚΟ ΘΕΩΡΗΜΑ 11 τελεστής SOT-lim Φ 0 ( f n g m ), n N έχουμε : m SOT-lim Φ 0 (g m ) SOT- lim Φ 0 ( f n g m ) = Φ 0 ( f n ) m m SOT- lim Φ 0 (g m ) SOT- lim Φ 0 ( f n ) m n Εναλλάσσοντας τις ϑέσεις των f n, g m στον προηγούμενο συλλογισμό έχουμε και την αντίστροφη ανισότητα, οπότε δείξαμε ότι SOT-lim Φ 0 (g m ) =SOT-lim Φ 0 ( f n ) m n και ο ισχυρισμός αποδείχθηκε. κσ κσ Εστω f, g W + (F), δηλαδή f n, g n C 0 (F) ώστε f n f, gn g. κσ Επεται λοιπόν ότι f n + g n f + g, και μάλιστα ισχύει ότι : Φ + ( f +g) = SOT- lim Φ 0 ( f n +g n ) = SOT- lim Φ 0 ( f n )+SOT- lim Φ 0 (g n ) = Φ + ( f )+Φ + (g), n n n δηλαδή Φ + ( f + g) = Φ + ( f ) + Φ + (g). Ομοια, έχουμε ότι Φ + (cg) = cφ + (g), για κάθε c 0. Εξάλλου, επειδή ο πολλαπλασιασμός είναι ακολουθιακά 2 SOT-συνεχής έχουμε : Φ + ( f )Φ + (g) = SOT- lim Φ 0 ( f n )SOT- lim Φ 0 (g n ) = SOT- lim[φ 0 ( f n )Φ 0 (g n )] = n n n = SOT- lim Φ 0 ( f n g n ) = Φ + ( f g), οπότε Φ + ( f g) = Φ + ( f )Φ + (g). n (2) Επέκταση της Φ στην W(F) Εστω f : F συνάρτηση στην W(F). Τότε υπάρχουν f 1, f 2 W + (F), ώστε f = f 1 f 2. Ορίζουμε Φ( f ) = Φ + ( f 1 ) Φ + ( f 2 ) Στην γενική περίπτωση, όταν f W(F), αναλύουμε ως εξής : f = e f + iim f, όπου e f, Im f : F και προφανώς e f, Im f W + (F). Ορίζουμε Φ( f ) = Φ(e f ) + iφ(im f ) (i) Η Φ είναι καλά ορισμένη. Εστω f 1, f 2, g 1, g 2 W + (F), ώστε f 1 f 2 = g 1 g 2. Τότε f 1 f 2 = g 1 g 2 f 1 + g 2 = g 1 + f 2 Φ + ( f 1 + g 2 ) = Φ + (g 1 + f 2 ) Φ + ( f 1 ) + Φ + (g 2 ) = Φ + (g 1 ) + Φ + ( f 2 ) Φ + ( f 1 ) Φ + ( f 2 ) = Φ + (g 1 ) Φ + (g 2 ) Φ( f 1 f 2 ) = Φ(g 1 g 2 ). (ii) Η Φ είναι -μορφισμός αλγεβρών. Προφανές. 2 Κάθε SOT-συγκλίνουσα ακολουθία είναι κατά σημείο φραγμένη, οπότε από την αρχή ομοιόμορφου SOT φράγματος είναι ομοιόμορφα φραγμένη. Οπότε για κάθε A n, B n 0, έχουμε ότι A n < M, για κάποιο M > 0. Συνεπώς για κάθε x H έχουμε A n B n x A n B n x M B n x 0.

21 12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ (iii) Η Φ διατηρεί τη διάταξη. Αρκεί να δείξουμε ότι για κάθε f 0 ισχύει ότι Φ( f ) 0. Εστω f 0, οπότε επειδή f W + (F) υπάρχουν f n C 0 (F) ώστε 0 f n κσ f. Συνεπώς, 0 Φ 0 ( f n ) SOT Φ( f ). (iv) Η Φ είναι συστολή Παρατηρούμε ότι f W(F), έχουμε 0 f f f 2 1, όπου 1 : F : x 1. Επεται λοιπόν από το (iii): 0 Φ( f ) 2 = Φ( f ) Φ( f ) Φ( f f ) f 2 Φ(1) = f 2 I = f 2 (v) Αν f n, f W + (F) και f n κσ f, τότε Φ( f ) = SOT- limn Φ( f n ). Για κάθε n N υπάρχει ακολουθία ( f n,m ) στην C0 (F) ώστε : f n,m κσ fn Φ( f n ) = SOT- lim m Φ( f n,m ) Θέτουμε g n = max { f 1,n, f 2,n,..., f n,n } C0 (F) Ισχυρισμός : g n f n και g n κσ f, n N, Για κάθε n N έχουμε f n,m κσ fn f n,m f n, m N, ενώ επειδή f n κσ f έπεται ότι f i f n f, i n. Συνδυάζοντας τις δύο σχέσεις παίρνουμε : f i,m f i f n, i n, m N. { } Επομένως max fi,n = gn f n. 1 i n Εξάλλου g n g n+1, οπότε αρκεί να δείξουμε x F, ότι sup {g n (x)} = f (x). Σταθεροποιούμε το x. κσ Εφόσον f n f, υπάρχει n1 N ώστε f n1 (x) f (x) < ε, 2 κσ ενώ αφού f n1,m f n1, υπάρχει m 1 N ώστε f n1,m 1 (x) f n 1 (x) < ε, 2 συνεπώς f n1,m 1 (x) f (x) f n1,m 1 (x) f n 1 (x) + f n1 (x) f (x) < ε 2 + ε 2 = ε Διακρίνουμε δύο περιπτώσεις : { } Αν n 1 m 1, τότε g m1 = max fi,m1 fn1,m 1, άρα f (x) ε g m1 (x) f (x) 1 i m 1 { } Αν m 1 < n 1, τότε g n1 = max fi,n1 fn1,n 1 f n1,m 1, άρα 1 i n 1 f (x) ε g n1 (x) f (x) Άρα ϑέτοντας n 0 = max{n 1, m 1 }, έπεται ότι g n0 (x) ( f (x) ε, f (x)]. Αφού η g n είναι αύξουσα έχουμε ότι g n (x) ( f (x) ε, f (x)], n n 0. Επεται ότι g n κσ f, άρα Φ( f ) = SOT- limn Φ 0 (g n ). n

22 2.1. ΤΟ ΦΑΣΜΑΤΙΚΟ ΘΕΩΡΗΜΑ 13 Εχουμε όμως δείξει ότι Φ 0 (g n ) Φ( f n ) Φ( f ), n N. Συνεπώς, από το κριτήριο ισοσυγκλινουσών ακολουθιών έχουμε το ζητούμενο, δηλαδή Φ( f ) = SOT- lim n Φ( f n ). (vi) Η μοναδικότητα της επέκτασης Φ είναι προφανής. Πόρισμα 2.1. Από τις προτάσεις 2.1 και 2.2 προκύπτει ότι δοθείσας μίας φασματικής ανάλυσης της μονάδας {E t : t } με φορέα F, ορίζεται ισομετρικός -μορφισμός ϕ : (St(F)), ) (B(H), ) : f f de = n λ k E((α k, α k+1 ]) που επάγει την ισομετρική -αναπαράσταση Φ 0 : C 0 (F) B(H) : f f de η οποία επεκτείνεται σε μοναδικό -μορφισμό ώστε να ικανοποιείται η σχέση (2.3). Φ : W(F) B(H) Ορίζουμε λοιπόν για κάθε f W(F) τον τελεστή f de = Φ( f ). Πρόταση 2.3. Εστω F κλειστό υποσύνολο του. Κάθε -αναπαράσταση π της C 0 (F) σε έναν χώρο Hilbert H ορίζει μοναδική φασματική ανάλυση της μονάδας {E t : t }, με φορέα το σύνολο F, ώστε f de = π( f ), f C 0 (F) (2.4) Απόδειξη. Από το προηγούμενο πόρισμα, η -αναπαράσταση π επεκτείνεται σε μοναδικό -μορφισμό π : W(F) B(H), ώστε να ικανοποιείται η σχέση (2.3). Θεωρούμε τη συνάρτηση e = χ F και παρατηρούμε ότι e = χ F = 1 W(F) π(e) = I. Για κάθε t ϑέτουμε e t = χ (,t] F W(F). Οι τελεστές π(e t ) συµβ = E t έχουν τις παρακάτω ιδιότητες : 1. E 2 t = [ π(e t )] 2 = π(e 2 t ) = π(e t ) = E t 2. E t = [ π(e t )] = π(e t ) = π(e t ) = E t 3. αν t s, τότε e t e s 0 π(e t e s ) 0 π(e t ) π(e s ) E t E s 4. εάν t s, τότε e e t κσ e es π(e e t ) SOT π(e e s ) I E t SOT I E s E t SOT E s

23 14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ 5. εάν t +, τότε e t κσ e π(et ) SOT π(e) E t SOT I 6. εάν t, τότε e t κσ 0 π(et ) SOT π(0) E t SOT 0 Από τις ιδιότητες (1) - (6) προκύπτει ότι η οικογένεια {E t : t } είναι φασματική ανάλυση της μονάδας στο χώρο Hilbert H. Μάλιστα, εάν ξ, η όπου η < ξ, παρατηρούμε ότι: E ξ E η = 0 (η, ξ) F = άρα ο φορέας της {E t : t } είναι το σύνολο F. Επομένως, από το Πόρισμα 2.1 ορίζεται μοναδικός -μορφισμός ο οποίος ικανοποιεί τη σχέση (2.3). Ισχυρισμός : Φ : W(F) B(H) : f F f (t)de π( f ) = Φ( f ), f W(F) Αρκεί να δείξουμε την ισότητα για f = e e λ. Γνωρίζουμε ότι π( f ) = I E λ. Θεωρούμε την ακολουθία συνόλων (B n ), όπου B n = (λ, λ + n] F, και έχουμε : Φ(χ Bn ) = χ (λ,λ+n] F de = E((λ, λ + n]) = E λ+n E λ SOT I E λ Εξάλλου, παρατηρούμε πως χ Bn κσ f, οπότε έχουμε ότι Φ(χBn ) SOT Φ( f ). Επεται λοιπόν ότι π( f ) = I E λ = Φ( f ) και η απόδειξη ολοκληρώθηκε. Παρατήρηση 2.1. Παρατηρούμε ότι για κάθε x H, η συνάρτηση F x : E t x, x. είναι φραγμένη, αύξουσα, δεξιά συνεχής με lim F x(t) = 0. Ορίζεται λοιπόν το μέτρο t Lebesgue - Stieltjes ν x : ν x ((, t]) = F x (t). Μάλιστα για κάθε f W(F), ισχύει ότι f dex, x = f dν x. Αρχικά να αποδείξουμε την τελευταία σχέση για κάθε κλιμακωτή συνάρτηση f = n λ k χ (αk,α k+1 ] F στο F. Εχουμε λοιπόν ότι :

24 2.1. ΤΟ ΦΑΣΜΑΤΙΚΟ ΘΕΩΡΗΜΑ 15 f dν x = n λ k χ (αk,α k+1 ]dν x = n λ k {ν(, α k+1 ] ν(, α k ]} = n n λ k ν((α k, α k+1 ]) = n λ k [ E αk+1 x, x E αk x, x ] = λ k E((α k, α k+1 ])x, x = f dex, x Στην γενική περίπτωση, αρκεί να το δείξουμε για f W + (F). Υπάρχει ακολουθία κσ κλιμακωτών συναρτήσεων f n, ώστε να ισχύει f n f. Από την πρόταση 2.2 έχουμε Φ( f n ) SOT Φ( f ) = f de. Συνεπώς, για κάθε x H, ισχύει ότι Φ( f n)x, x Φ( f )x, x. Ομως δείξαμε ότι Φ( f n )x, x = f ndν x, οπότε από το ϑεώρημα μονότονης σύγκλισης, έχουμε τη σχέση Φ( f n )x, x f dν x και έπεται το ζητούμενο. Πόρισμα 2.2 (Φασματικό Θεώρημα). Εστω αυτοσυζυγής τελεστής A Β(H). Υπάρχει μοναδική φασματική ανάλυση της μονάδας {E t : t } με φορέα σ(α), ώστε: f (A) = f (t)de t, f C(σ(A)) (2.5) Επομένως, έχουμε A = σ(a) tde t. σ(a) Απόδειξη. Εστω A Β(H) αυτοσυζυγής τελεστής. Γνωρίζουμε ότι το φάσμα σ(α) είναι κλειστό και φραγμένο υποσύνολο του. απεικόνισης, ο Συναρτησιακός Λογισμός για πολυώνυμα ψ : P(σ(A)) Β(H) : p p(a) Από το ϑεώρημα φασματικής είναι ισομετρικός -μορφισμός, επόμενως επεκτείνεται ισομετρικά στην -άλγεβρα των συνεχών συναρτήσεων στο σ(a), δηλαδή ορίζεται η -αναπαράσταση: Ψ 0 : C(σ(A)) Β(H) : f f (A) Συνεπώς από την προηγούμενη πρόταση υπάρχει μοναδική φασματική ανάλυση της μονάδας με φορέα το σύνολο σ(a), ώστε f (A) = f de, f C(σ(A)) (2.6)

25 16 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ 2.2 Φασματικά Μέτρα και Αναπαραστάσεις Ορισμός 2.3. Μια οικογένεια {E(Ω) : Ω B()} τελεστών σε ένα χώρο Hilbert H, καλείται φασματικό μέτρο, αν ικανοποιεί τις ακόλουθες ιδιότητες : 1. E(Ω) = E(Ω) 2. E(Ω 1 Ω 2 ) = E(Ω 1 )E(Ω 2 ) 3. E( ) = 0 και E() = I 4. x, y H, η απεικόνιση µ x,y : Ω E(Ω)x, y είναι μιγαδικό μέτρο ορισμένο στην B() Παρατήρηση 2.2. (i) Από τις (1), (2) έπεται ότι κάθε E(Ω) είναι προβολή στον H. Εξάλλου αφού η απεικόνιση (x, y) µ xy (Ω) είναι sesquilinear, από την ταυτότητα 3 πολικότητας 4µ xy (Ω) = i k µ x+i k y,x+i k y(ω), η ιδιότητα (4) μπορεί να αντικατασταθεί από την : k=0 4. x H, η απεικόνιση µ x συµβ = µ x,x : Ω E(Ω)x, x είναι ϑετικό μέτρο ορισμένο στην B(). Μάλιστα, επειδή τα μέτρα µ x είναι πεπερασμένα Borel μέτρα στο χώρο (, ), είναι κανονικά. (ii) Το φασματικό μέτρο είναι πεπερασμένα προσθετικό, αλλά δεν είναι αριθμήσιμα προσθετικό ως προς την. Εστω x H. Αν Ω 1, Ω 2 B() ξένα σύνολα, έχουμε: {E(Ω 1 ) + E(Ω 2 )} x, x = E(Ω 1 )x, x + E(Ω 2 )x, x = µ x (Ω 1 ) + µ x (Ω 1 ) = = µ x ((Ω 1 Ω 2 )) = E(Ω 1 Ω 2 )x, x, δηλαδή E(Ω 1 ) + E(Ω 2 ) = E(Ω 1 Ω 2 ) Εάν όμως {Ω n : n N} ακολουθία ξένων ανά δύο υποσυνόλων στο B(), με E(Ω n ) 0, τότε n N n+1 έχουμε E(Ω k ) n E(Ω k ) = E(Ωn+1 ) = 1, οπότε από το κριτήριο Cauchy, η σειρά E(Ω n ) δεν συγκλίνει. n (iii) Η σειρά E(Ω n ) συγκλίνει ως προς την SOT-τοπολογία. n k k

26 2.2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ 17 Εστω Ω = Ω n. Θεωρούμε τα σύνολα V n = {Ω κ : κ n}. n=1 Από το (ii) έχουμε ότι E(Ω) = E(V n ) + E(Ω \ V n ) = n E(Ω k ) + E(Ω \ V n ). Αρκεί να δείξουμε ότι lim n + E(Ω \ V n)x = 0. Παρατηρούμε λοιπόν ότι: E(Ω \ V n )x 2 = E(Ω \ V n )x, E(Ω \ V n )x = E(Ω \ V n )x, x = µ x (Ω \ V n ) 0, καθώς το µ x είναι σ-προσθετικό μέτρο. Πρόταση 2.4. Κάθε φασματική ανάλυση της μονάδας σε ένα χώρο Hilbert H ορίζει μοναδικό φασματικό μέτρο στον ίδιο χώρο ώστε E((, t]) = E t, t, και αντίστροφα. Απόδειξη. Εστω {E t : t } φασματική ανάλυση της μονάδας { στον H. } Ορίζουμε για κάθε 3 Ω P(), τον τελεστή E(Ω) = E((a n, b n ]) : (a n, b n ] Ω Ισχυρισμός: Η οικογένεια {E(Ω) : Ω B()} είναι φασματικό μέτρο στον H. 1. Από τον ορισμό 1.2 η E(Ω) είναι προβολή οπότε έχουμε ότι E(Ω) = E(Ω) 2. Εάν t n t, παρατηρούμε ότι 0 E( ) E(t, t n ] SOT 0, οπότε E( ) = 0. Ομοια έχουμε ότι I E() E((, n]), n N, όπου E((, n]) = E n S OT I, καθώς n +. Συνεπώς E() = I. 3. Για κάθε x H, ορίζουμε την απεικόνιση Θα δείξουμε ότι η απεικόνιση µ x Αρχικά, βλέπουμε ότι µ x( ) = E( )x, x = 0 n µ x : P() + : Ω E(Ω)x, x (2.7) είναι εξωτερικό μέτρο. Εξάλλου, Ω 1 Ω 2 E(Ω 1 ) E(Ω 2 ) E(Ω 1 )x, x E(Ω 2 )x, x µ x(ω 1 ) µ x(ω 2 ) Εστω τώρα {Ω n : n N} ακολουθία ξένων ανά δύο Borel υποσυνόλων του. Από το πόρισμα 1.1 υπάρχει για κάθε n N ακολουθία { (a n,i, b n,i ] : i N }, η οποία καλύπτει το Ω n και ισχύει ( i E(a n,i, b n,i ] ) x E(Ω n )x ε 2 n. Η οικογένεια διαστημάτων { (a n,i, b n,i ] : n N, i N } είναι αριθμήσιμη, ενώ Ω n (a n,i, b ( n,i ]. Συνεπώς, έχουμε n,i E(a n,i, b n,i ] ) x E(Ω n )x ε. n=1 n,i n=1 3 Με P() συμβολίζουμε το δυναμοσύνολο του, δηλαδή το σύνολο των υποσυνόλων του n=1

27 18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ Εφόσον, το σύνολο { (a n,i, b n,i ] : n N, i N } είναι αριθμήσιμο, μπορεί να γραφτεί ως ακολουθία ξένων ανά δύο ημιάνοικτων διαστημάτων J m. Μάλιστα ορίζοντας την ακολουθία διαστημάτων J m \ m 1 έχουμε μία ακολουθία ξένων συνόλων, J k όπου κάθε ένα από αυτά αποτελεί πεπερασμένη ένωση ημιάνοικτων διαστημάτων. Επομένως, υπάρχει ακολουθία ξένων ανά δύο ημιάνοικτων διαστημάτων του, έστω {I n } n, ώστε Ω n I n και μάλιστα n=1 n,i E(a n,i, b n,i ]x Επομένως x H έχουμε ότι: n=1 n=1 E(Ω n )x = E(I n )x E(Ω n )x ε. n=1 n=1 E( Ω n )x, x I n x, x E(Ω n )x, x + ε µ x( Ω n ) µ x(ω n ). n=1 n=1 Οπότε πράγματι η απεικόνιση µ x n=1 n=1 n=1 είναι εξωτερικό μέτρο. Συνεπώς από το ϑεώρημα Καραθεοδωρή, ο περιορισμός του µ x στη σ-άλγεβρα των Borel υποσυνόλων του είναι πλήρες μέτρο, το οποίο ϑα συμβολίζουμε µ x. 4. Θα δείξουμε ότι E(Ω 1 )E(Ω 2 ) = E(Ω 1 Ω2 ), Ω 1, Ω 2 B(). Αρχικά παρατηρούμε ότι E((a, b])e((c, d]) = E((a, b] (c, d]). Χωρίς βλάβη υποθέτουμε ότι a c και έχουμε : E((a, b])e((c, d]) = (E b E a )(E d E c ) = E b E d E b E c E a E d + E a E c = =E min{b,d} E min{b,c} E a + E a = E min{b,d} E min{b,c} = E((a, b] (c, d]) Ισχυριζόμαστε ότι το σύνολο είναι κλάση Dynkin. D = {D B() : E(D)E((a, b]) = E(D (a, b]), a, b } D, γιατί E()E((a, b]) = E(Ω) = E( (a, b]) Αν A, B D, A B, τότε B \ A D. Πράγματι, E(B \ A)E((a, b]) = E(B)E((a, b]) E(A)E((a, b]) = = E(B (a, b]) E(A (a, b]) = E((B \ A) (a, b]) Αν {B n } αύξουσα ακολουθία στην D, τότε το B = Πράγματι, για κάθε x H, παρατηρούμε : n=1 B n D.

28 2.2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ 19 E(B n )x, x = µ x (χ Bn ) µ x (χ B ) = E(B)x, x E(B n ) = E(B). Επεται λοιπόν ότι : E(B)E((a, b])x = lim n + E(B n)e((a, b])x = lim n + E(B n (a, b])x = E(B (a, b])x, Οπότε E(B)E((a, b]) = E(B (a, b]) Οπότε πράγματι η D είναι κλάση Dynkin κι επειδή περιέχει το σύνολο των ημιάνοικτων διαστημάτων Q = {(a, b], a, b }, περιέχει και την παραγόμενη κλάση Dynkin δ(q). Ομως, εφόσον το σύνολο Q είναι κλειστό προς τις πεπερασμένες τομές, έπεται ότι η δ(q) είναι ίση με τη σ-άλγεβρα που παράγει το σύνολο Q, δηλαδή την B(). Με όμοιο τρόπο ορίζουμε D = {Ω B() : E(D)E(Ω) = E(D Ω), D B()} και δείχνουμε ότι είναι κλάση Dynkin, η οποία περιέχει την B(). Επομένως, δείξαμε E(Ω 1 )E(Ω 2 ) = E(Ω 1 Ω2 ), Ω 1, Ω 2 B(), οπότε ο ισχυρισμός αποδείχθηκε. 5. Εστω E 1 ( ), E 2 ( ) δύο φασματικά μέτρα στον H, ώστε E t = E 1 ((, t]) = E 2 ((, t]), t. Παρατηρούμε ότι για κάθε x H, τα αντίστοιχα επαγόμενα μέτρα µ 1 x, µ 2 x είναι ίσα, καθώς προκύπτουν ως μέτρα Lebesgue - Stieltjes της συνάρτησης κατανομής F x : : t E t x, x. Συνεπώς για κάθε Borel Ω, ισχύει ότι µ 1 x(ω) = µ 2 x(ω) ή ισοδύναμα ότι E 1 (Ω)x, x = E 2 (Ω)x, x, x H. Επεται λοιπόν ότι E 1 (Ω) = E 2 (Ω), Ω B(). Επομένως, τα δύο φασματικά μέτρα E 1 ( ), E 2 ( ) είναι ίσα. Αντίστροφα έστω {E(Ω) : Ω B()} ένα φασματικό μέτρο. προβολή E t = E((, t]). Ορίζουμε t την Ισχυρισμός Η οικογένεια {E t : t } είναι φασματική ανάλυση της μονάδας στον H. Αν s t, τότε E s = E t + E((t, s]) E t. Σταθεροποιούμε τυχαίο x H. Εστω t και {t n } φθίνουσα ακολουθία στο με lim n + t n = t. Εχουμε ότι E tn x E t x 2 = (E tn E t )x, x = µ x ((t, t n ]) 0,

29 20 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2. ΦΑΣΜΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ καθώς η απεικόνιση t µ x ((, t]) είναι δεξιά συνεχής. Επομένως η απεικόνιση t E t είναι SOT-δεξιά συνεχής. Ομοια έχουμε ότι SOT- lim t E t = 0 και SOT- lim t + E t = I Παρατήρηση 2.3. Εστω {E t } t μία φασματική ανάλυση της μονάδας με φορέα F και χ Ω W(F). Από την πρόταση 2.2, παρατηρούμε ότι Φ(χ{ Ω ) = Φ(χ Ω ) 2 = Φ(χ Ω ), δηλαδή } ο τελεστής Φ(χ Ω ) είναι προβολή. Μάλιστα αν E(Ω) = E((a n, b n ]) : (a n, b n ] Ω ο τελεστής που προκύπτει από την προηγούμενη πρόταση για το Borel Ω, τότε έχουμε Φ(χ Ω ) = E(Ω). Πράγματι, για κάθε x H, έχουμε ορίσει τα ακόλουθα δύο μέτρα : Το μέτρο µ x (B) = E(B)x, x, καθώς και το μέτρο ν 2 x, το οποίο προκύπτει από την συνάρτηση κατανομής t E t x, x. Τα δύο μέτρα είναι προφανώς ίσα, οπότε από την παρατήρηση 2.1 έχουμε ότι : E(Ω)x, x = µ x (Ω) = ν x (Ω) = χ Ω dν x = για κάθε x H. Συνεπώς, έπεται το ζητούμενο. n n=1 χ Ω dex, x = Φ(χ Ω )x, x

30 Κεφάλαιο 3 Άλγεβρες von Neumann 3.1 Εισαγωγή Ορισμός 3.1. Εστω χώρος Hilbert H και S B(H). Καλούμε μεταθέτη του S το σύνολο: S = {T B(H) : TS = S T, S S} (3.1) Το σύνολο S είναι άλγεβρα με μονάδα και μάλιστα SOT-κλειστή. Πράγματι, αν (A i ) i I δίκτυο με A i S, ώστε lim A i x Ax = 0, x H, τότε για κάθε S S έχουμε: i S (Ax) = S (lim A i x) = lim S A i x = lim A i (S x) = A(S x). i i i Επεται λοιπόν ότι το S είναι και norm-κλειστή άλγεβρα. Ορισμός 3.2. Εστω χώρος Hilbert H. Μια άλγεβρα von Neumann M στον H είναι ένα αυτοσυζυγές υποσύνολο του B(H), το οποίο ικανοποιεί τη σχέση M = M. Μία άλγεβρα von Neumann είναι C -άλγεβρα με μονάδα, η οποία είναι SOT-κλειστή. Για κάθε S B(H), η (S S ) είναι η μικρότερη άλγεβρα von Neumann, η οποία περιέχει το S, και καλείται η παραγόμενη άλγεβρα von Neumann από το S. Ορισμός 3.3. Εστω A B(H). Ενας υπόχωρος E H καλείται Α-αναλλοίωτος εάν A(E) E. Εφόσον ο Α είναι φραγμένος τελεστής, έπεται πως ο E είναι επίσης Α-αναλλοίωτος. Αποδεικνύεται εύκολα για ένα κλειστό υπόχωρο Ε, ότι είναι Α-αναλλοίωτος, αν και μόνον αν AP = PAP όπου P = pro j(e). Επιπλέον ϑα λέμε 21

31 22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN ότι ο Ε ανάγει τον Α, εάν είναι Α-αναλλοίωτος και A -αναλλοίωτος. Επεται ότι ο Ε ανάγει τον Α, αν και μόνον αν AP = PA, δηλαδή P {A}. Αν S B(H), ο Ε καλείται S-αναλλοίωτος εάν S (E) E, S S. Μάλιστα, εάν το S είναι αυτοσυζυγές σύνολο και ο Ε είναι S-αναλλοίωτος, τότε ο Ε ανάγει το S, δηλαδή ανάγει κάθε S S. 3.2 Παραγόμενες Άλγεβρες von Neumann Πρόταση 3.1. Εστω A μία άλγεβρα von Neumann η οποία δρα σε ένα χώρο Hilbert H, E A προβολή και K = E(H). Τότε οι άλγεβρες A E = {EA K : A A} και A K = {A K : A A } είναι άλγεβρες von Neumann, οι οποίες δρουν στον K. Απόδειξη. Παρατηρούμε ότι οι A E, A K είναι -υπάλγεβρες του B(K) με μονάδα, και μάλιστα για κάθε A A, A A, x K έχουμε: (EAE)(EA E)x EA =A E = EAA Ex = EA AEx = (EA E)(EAE)x EA K A K = A K EA K. οπότε A E (A K ) και A K (A E ). Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι υπάρχει ισότητα στις δύο παραπάνω σχέσεις. (i) Εστω T (A K ). Ορίζουμε S = [ ] T B(H). Τότε S A, καθώς για κάθε X A, έχουμε: T 0 X K 0 ES X = X = T X K 0 K 0 0 = X K T = X K 0 T 0 0 X K 0 0 = XS Αφού A = A, έχουμε ότι S A, οπότε T = ES K A E (ii) Θέλουμε να δείξουμε ότι (A E ) A K. Αφού η (A E ) είναι άλγεβρα von Neumann, παράγεται από unitary 1 τελεστές. 1 Κάθε τελεστής Α γράφεται ως A = A 1 + ia 2, όπου A 1 = A+A 2, A 2 = i A A 2 αυτοσυζυγείς. Εστω τώρα Α αυτοσυζυγής με A 1. Τότε ο τελεστής I A 2 είναι ϑετικός, οπότε μπορούμε να ορίσουμε τον τελεστή U = A + i 1 A 2. Παρατηρούμε ότι ο U είναι unitary, και ότι A = U+U 2. Μάλιστα, εφόσον η άλγεβρα von Neumann {A} είναι norm-κλειστή, τότε από τον Συναρτησιακό Λογισμό έπεται ότι ο τελεστής U ανήκει σε αυτήν.

32 3.2. ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΕΣ ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN 23 Επομένως αρκεί να δείξουμε ότι για τον τυχαίο unitary τελεστή T (A E ), ισχύει ότι T A K. S K = T. Ψάχνουμε λοιπόν έναν φραγμένο τελεστή S A, ώστε { } n Θεωρούμε τον υπόχωρο H 0 = A i x i : A i A, x i K, n N, και παρατηρούμε ότι η κλειστή του ϑήκη H 1 = H 0 είναι A-αναλλοίωτος υπόχωρος. Ορίζουμε τον τελεστή S ως εξής : ( ) Για κάθε x = n n A i x i στον H 0, ορίζουμε S A i x i = n A i T x i, ενώ ϑέτουμε S (H 1 ) = 0. Χρειάζεται να εξετάσουμε εάν ο τελεστής αυτός είναι καλά ορισμένος, καθώς εάν έχουμε n A i x i = m B i y i, όπου A i, B i A, x i, y i K, τότε πρέπει να ισχύει n A i T x i = m B i T y i ή ισοδύναμα αρκεί να δείξουμε ότι εάν n A i x i = 0, τότε έχουμε n A i T x i = 0. Το τελευταίο όμως ισχύει καθώς : n A i T 2 n x i = A i T x i, T E=ET = n A j T x j = A i T x i, A j T x j x i=ex i = j=1 A i ET x i, A j ET x j = (EA ja i E)T x i, T x j T (A E ) = i, j T (EA ja i E)x i, T x j T unitary = (EA ja i E)x i, x j = i, j i, j i, j i, j n 2 A i x i Επομένως έχουμε n A i x i = 0 n A i x i = 0 n A i T x i = 0 n A i T x i = 0, οπότε ο τελεστής S είναι καλά ορισμένος. n Μάλιστα η ισότητα A i T x i = n A i x i δίνει ότι ο S H0 είναι ισομετρία, άρα επεκτείνεται σε ισομετρία στον H 1 και αφού έχουμε ορίσει S (H 1 ) = 0, ο S είναι φραγμένος τελεστής, και μάλιστα μερική ισομετρία. Προφανώς, για κάθε x K έχουμε ότι S x = T x, οπότε S K = T. Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι S A. Εστω A A. Αφού S (H ) = 1 0 και ο H 1 είναι A-αναλλοίωτος, αρκεί να δείξουμε ότι για κάθε x H 0 ισχύει ότι

33 24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN S Ax = AS x. Εστω x = n A i x i H 0. Τότε n n n S Ax = S A A i x i = S AA i x i = AA i T x i = n n A A i T x i = AS A i x i = AS x και η απόδειξη είναι πλήρης. Πρόταση 3.2. Εστω {H a } μία οικογένεια χώρων Hilbert. Εάν {A a } είναι μία οικογένεια αλγεβρών von Neumann ώστε κάθε A a να δρα στο χώρο H a, τότε η άλγεβρα A = a A a = { a A a : A a A, ώστε sup a { A a } < + } είναι επίσης άλγεβρα von Neumann, η οποία δρα στο χώρο Hilbert H = a H a = { x = (x a ) a : a Απόδειξη. Είναι προφανές ότι η A είναι -υπάλγεβρα του B(H). Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι αν S A, τότε S A. x a < + }. Εστω S = a S a B(H), ώστε S A. Τότε υπάρχει μη μηδενικός S a0 A a0, και αφού η A a0 είναι επίσης άλγεβρα von Neumann, έχουμε ότι S a0 A a 0. Συνεπώς υπάρχει τελεστής T a0 A a 0, ώστε S a0 T a0 T a0 S a0. Ομως τότε ορίζεται ο τελεστής { Ta0, a = a 0 T = 0, αλλιώς, για τον οποίο παρατηρούμε ότι T A, και μάλιστα TS S T, οπότε S A. Πρόταση 3.3. Εστω χώρος Hilbert H, n N και A μία άλγεβρα von Neumann, η οποία δρα στον H. Για κάθε τελεστή A A, ορίζουμε τον τελεστή A (n) = (Aδ i j ) n n, 2 ο n οποίος δρα στο χώρο Hilbert H n = H. Το σύνολο A (n) = { A (n) : A A } είναι επίσης άλγεβρα von Neumann, και μάλιστα ισχύει ότι (A (n) ) = (A ) (n). Απόδειξη. Το σύνολο A (n) είναι -υπάλγεβρα του B(H n ). Εξάλλου, παρατηρούμε ότι αν T B(H) και S = (S i j ) B(H n ), τότε έχουμε : 2 το δέλτα του Kronecker δ i j = T (n) S = (TS i j ) και S T (n) = (S i j T) { 1, i= j 0, αλλιώς

34 3.3. ΤΟ ΘΕΩΡΗΜΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΜΕΤΑΘΕΤΗ 25 Συνεπώς ο T (n) μετατίθεται με τον S αν και μόνον αν ο T μετατίθεται με κάθε S i j. Αυτό αποδεικνύει ότι (A (n) ) = M n (A ) και ότι (A ) (n) M n (A). Για να ολοκληρωθεί η απόδειξη αρκεί να δείξουμε τον αντίστροφο εγκλεισμό. Εστω S = (S i j ) M n (A). { I Για κάθε τελεστή E i j = H, ϑέση i j 0, αλλιώς και A A, έχουμε την ισότητα S AE i j = AE i j S, από τη οποία προκύπτει ότι S ki Aδ jl = Aδ ki S jl για κάθε k, l, άρα S i j = 0 για i j, ενώ S ii A = AS j j, i, j, οπότε S (A ) (n). 3.3 Το Θεώρημα του Δεύτερου Μεταθέτη Λήμμα 3.1. Εστω χώρος Hilbert H και A μοναδιαία -υπάλγεβρα του B(H). Τότε η A είναι SOT-πυκνή στην A Απόδειξη. 1. Εστω T A, x H. Θεωρούμε τον υπόχωρο Ax, ο οποίος είναι A-αναλλοίωτος κλειστός υπόχωρος του H. Εάν P = pro j(ax), τότε P A, οπότε PT x = T Px. Αφού I A, έχουμε ότι x Ax. Επεται ότι T x Ax, δηλαδή υπάρχει (A n ) n N ακολουθία στην A, ώστε T x = lim A n x. n 2. Η απεικόνιση φ k : B(H) B(H k ) : A A (n) είναι -μορφισμός ενώ από την πρόταση 3.3 έπεται ότι φ k (T) (φ k (A)), k N. Επαναλαμβάνοντας το συλλογισμό (1), εάν x = (x 1,..., x k ) H k, υπάρχει (A m ) m N στην A, ώστε φ k (T) x = lim φ k (A m ), άρα T x j = lim A m (x j ), j = 1,..., k. k m 3. Ισχυρισμός : T A S OT Εστω W = {A B(H) : Ax i T x i < ε, i = 1,..., k 0 } μία SOT-περιοχή του Τ. Τότε από το συλλογισμό (2), υπάρχει ακολουθία (A m ) m N στην A, ώστε φ k0 (T) = lim φ k0 (A m ) άρα T x j = lim A m (x j ), j = 1,..., k 0. Οπότε για αρκετά k m μεγάλο N N έχουμε A N (x j ) T x j < ε, j = 1,..., k 0, οπότε A n W, άρα W A. Θεώρημα 3.1 (Θεώρημα Δεύτερου Μεταθέτη). Εστω A B(H) αυτοσυζυγής άλγεβρα με μονάδα, τότε A = A S OT = A WOT. Ειδικότερα, τα ακόλουθα είναι ισοδύναμα: (α) η A είναι άλγεβρα von Neumann

35 26 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN (β) η A είναι SOT-κλειστή (γ) η A είναι WOT-κλειστή Απόδειξη. Επεται από τα λήμματα 3.1 και 1.2. Πρόταση 3.4. Κάθε άλγεβρα von Neumann είναι η norm κλειστή γραμμική ϑήκη των προβολών που περιέχει. Απόδειξη. Εστω A μία άλγεβρα von Neumann. Παρατηρούμε ότι κάθε τελεστής A M, γράφεται στη μορφή A = A 1 + ia 2, όπου A 1, A 2 M αυτοσυζυγείς τελεστές. Οπότε αρκεί να δείξουμε ότι κάθε αυτοσυζυγής τελεστής της M ανήκει στην norm κλειστή ϑήκη των προβολών που περιέχει. Εστω λοιπόν Α αυτοσυζυγής τελεστής. Από το φασματικό ϑεώρημα έχουμε ότι A [{E(Ω) : Ω B(σ(A))]. Αρκεί λοιπόν να δείξουμε ότι E(Ω) M, Ω B(σ(A)). Εστω T M. Αφού ο Τ αντιμετατίθεται με τον Α, από το Συναρτησιακό Λογισμό αντιμετατίθεται με κάθε τελεστή f (A), όπου f C(σ(A)). Επομένως, x, y B(H) έχουμε : f (A)T x, y = T f (A)x, y f (A)T x, y = f (A)x, T y f µ T x,y = f µ x,t y, f C(σ(A)). Άρα τα μέτρα µ T x,y, µ x,t y είναι ίσα, οπότε χ Ω µ T x,y = χ Ω µ x,t y E(Ω)T x, y = E(Ω)x, T y E(Ω)T x, y = T E(Ω)x, y, Ω σ(a), x, y B(H). Επομένως E(Ω)T = T E(Ω), Ω B(H). Πόρισμα 3.1. Εστω A B(H) αυτοσυζυγής τελεστής και {E t : t } φασματική ανάλυση της μονάδας στον H, ώστε A = tde t. Τότε από την απόδειξη της προηγούμενης πρότασης προκύπτει ότι {A} = {E t : t }. Πρόταση 3.5. Αν M είναι μία άλγεβρα von Neumann, η οποία δρα σε ένα διαχωρίσιμο χώρο Hilbert H, τότε υπάρχει αριθμήσιμο σύνολο E M προβολών, το οποίο παράγει την M ως άλγεβρα von Neumann, δηλαδή E = M.

36 3.4. ΑΒΕΛΙΑΝΕΣ ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN 27 Απόδειξη. Από την πρόταση 1.3 η μοναδιαία μπάλα του B(H) είναι WOT-συμπαγής, οπότε υπάρχει αριθμήσιμο σύνολο {A n : n N} το οποίο είναι WOT-πυκνό στη μοναδιαία σφαίρα της M 3. Από την προηγούμενη πρόταση, κάθε A n ανήκει στην norm κλειστή γραμμική ϑήκη των προβολών που περιέχονται στην M. Επομένως, υπάρχουν για κάθε m N ένα πεπερασμένο σύνολο προβολών E n,m = {E n,m 1,..., E n,m λ 1,..., λ k ώστε A n k n,m k n,m } M και λ i E n,m i < 1 m ή ισοδύναμα A n < E n,m >. Θεωρούμε το σύνολο E n,m. E = E n, όπου E n = n m Εφόσον E M και η M είναι άλγεβρα von Neumann έπεται ότι E M. ολοκληρωθεί η απόδειξη αρκεί να δείξουμε τον αντίστροφο εγκλεισμό. Για να Εστω T E ή ισοδύναμα T E n, n N, οπότε T A n = A n T, n N. Εφόσον {A n : n N} WOT = (B(H)) 1 M, ο Τ μετατίθεται με τη μοναδιαία μπάλα της M, συνεπώς και με όλη την M, άρα E M, άρα M = M E. 3.4 Αβελιανές Άλγεβρες von Neumann Πρόταση 3.6. Εστω αβελιανή άλγεβρα von Neumann M, η οποία δρα σε ένα διαχωρίσιμο χώρο Hilbert H. Υπάρχει αυτοσυζυγής τελεστής A M, ώστε {A} = M. Μάλιστα μπορούμε να επιλέξουμε τον Α, ώστε 0 A I Απόδειξη. Από την πρόταση 3.5, υπάρχει E = {E n : n N} αριθμήσιμη οικογένεια προβολών της M, ώστε E = M. Ορίζουμε τον τελεστή B = n 1 4 n (2E n I) = n 1 4 n S n, όπου S n = 2E n I. Παρατηρούμε ότι B M ενώ: 1 I 1 ( I) B 1 I 1 I. 3 4 n n 4 n n 3 Αρκεί να δείξουμε ότι εάν T B(H) μετατίθεται με τον B, τότε μετατίθεται με κάθε προβολή E n. Υποθέτουμε αρχικά ότι ο Τ μετατίθεται με τον B και τις προβολές E 1,...E n 1, άρα μετατίθεται και με τον τελεστή: 4 n (B n S k) = k 4 n ( k=n 1 4 k S k) = + k=n 4 n 4 k S k = S n k S n+k = S n + B 1, 3 Εστω Ξ ένα αριθμήσιμο πυκνό υποσύνολο του H. Το σύνολο Ω = {ω ξ,η : ξ, η Ξ} είναι αριθμήσιμο, οπότε υπάρχει αρίθμηση του συνόλου, ώστε Ω = {ω n : n N}. Αποδεικνύεται ότι η συνάρτηση d : ((B(H)) 1, (B(H)) 1 ) + : (T, S ) n=1 1 ω n (T S ) 2 n ω n είναι μετρική. Συνεπώς ο περιορισμός της WOT-τοπολογίας στην (B(H)) 1 είναι μετρικοποιήσιμη, άρα διαχωρίσιμη, αφού είναι συμπαγής.

37 όπου B 1 = 28 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN 1 4 k S n+k Επεται λοιπόν ότι ο T μετατίθεται και με τον τελεστή 1 2 [3(S n + B 1 ) (S n + B 1 ) 3 ] = 3 2 S n B S 3 n 3 2 S 2 nb S n B B3 1 S 2 n=i = = ( )S n + ( )B S nb B3 1 = S n + B 2, όπου B 2 = 3 2 S nb B3 1 Ως προς τη νόρμα του τελεστή B 2 βλέπουμε ότι: B 2 = 3 2 S nb B S n B B B B B 1, καθώς S n = 1 και B Τοποθετώντας τον τελεστή B 2 στη ϑέση του τελεστή B 1, παρατηρούμε ότι ο T μετατίθεται με τον τελεστή 1 2 [3(S n + B 2 ) (S n + B 2 ) 3 ] = S n + B 3, όπου B 3 = 3 2 S nb B3 2, οπότε B B 2 ( 5 9 )2 B 1. Συνεχίζοντας επαγωγικά κατασκευάζουμε ακολουθία B k με νόρμα B k ( 5 9 )k 1 B 1, ώστε ο T να μετατίθεται με τον τελεστή S n + B k, k N. Συνεπώς ο T μετατίθεται και με τον τελεστή lim k + (S n + B k ) = S n, οπότε και με την προβολή E n. Για να ολοκληρωθεί η διαδικασία, αρκεί να δείξουμε ότι T E 1 = ET 1 ή ισοδύναμα TS 1 = S 1 T. Παρατηρούμε ότι + 4B = 4 + n=1 1 4 n S n = + n=1 1 4 n 1 S n = S n=1 1 4 n S n+1 = S 1 + A 1, 1 όπου A 1 = 4 S n n+1. n=1 Επαναλαμβάνοντας τον ίδιο συλλογισμό όπως πριν κατασκευάζουμε ακολουθία A k με νόρμα A k ( 5 9 )k 1 A 1, ώστε ο T να μετατίθεται με τον τελεστή S 1 + A k, k N. Επομένως, όμοια ο T ϑα μετατίθεται και με την προβολή E 1. Θέτοντας A = 3 2 (B I), έχουμε ότι 0 A I, ενώ {A} = {B}. Επομένως, ο A είναι ο ζητούμενος τελεστής. Παρατήρηση 3.1. Εστω M μια αβελιανή άλγεβρα von Neumann, η οποία δρα σε ένα διαχωρίσιμο χώρο Hilbert H και αυτοσυζυγής τελεστής A B(H) ώστε {A} = M. Από το φασματικό ϑεώρημα έχουμε ότι A = λde λ, οπότε από την πρόταση 3.4

38 3.4. ΑΒΕΛΙΑΝΕΣ ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN 29 έπεται ότι M = {E(Ω) : Ω B(}. Εάν P = E(Ω 0 ) προβολή, τότε για κάθε x P(H) παρατηρούμε ότι : ( ) A P(H) x = AE(Ω 0 )x = E(Ω 0 )AE(Ω 0 )x = E(Ω 0 ) λde λ E(Ω 0 )x = λd(e(ω 0 )E λ E(Ω 0 ))x = λd(f λ )x, όπου F λ = E λ P(H) καθώς η οικογένεια {F λ = λ είναι φασματική ανάλυση της μονάδας στον P(H). Επεται λοιπόν ότι M P(H) = {E λ P(H) : Ω B()} = {A P(H) }. Ορισμός 3.4. Μια αβελιανή άλγεβρα von Neumann σε ένα χώρο Hilbert H καλείται μεγιστική αβελιανή αυτοσυζυγής άλγεβρα (maximal abelian selfadjoint algebra) ή για λόγους συντομίας masa εάν δεν περιέχεται σε άλλη αβελιανή αυτοσυζυγή άλγεβρα στον H. Από το Λήμμα του Zorn προκύπτει ότι κάθε αβελιανή άλγεβρα von Neumann σε ένα χώρο Hilbert H περιέχεται σε μία masa. Μάλιστα, παρατηρούμε ότι για κάθε αβελιανή άλγεβρα von Neumann M ισχύει ότι M M, ενώ η άλγεβρα αυτή είναι masa αν και μόνο αν M = M. Πρόταση 3.7. Αν ο (X, µ) είναι χώρος σ-πεπερασμένου μέτρου, τότε η M µ είναι masa. Απόδειξη. Εφόσον η M µ είναι αβελιανή, αρκεί να δείξουμε ότι για κάθε T (M µ ), υπάρχει g L (X, µ), ώστε T = M g. (i) Αρχικά, υποθέτουμε ότι µ(x) <, οπότε η σταθερή συνάρτηση 1 L 2 (X, µ). Ισχυρισμός : Για κάθε T (M µ ) ισχύει ότι T = M g, όπου g = T1. Παρατηρούμε πρώτα ότι για κάθε f L (X, µ), έχουμε ότι : T f = T( f 1) = T M f 1 = M f T1 = M f g = f g = g f. Εφόσον ο χώρος L (X, µ) είναι πυκνός υπόχωρος του L 2 (X, µ), οι τελεστές T και M g ταυτίζονται στον L 2 (X, µ). Αρκεί πλέον να δείξουμε ότι g L (X, µ). Εστω α > 0, ώστε το σύνολο U α = {t X : g(t) > α} να έχει μέτρο ϑετικό. Εχουμε : T 2 χ Uα 2 Tχ 2 U α 2 = χ α g 2 dµ αχ Uα 2 dµ = α χ Uα 2 2. συνεπώς T α, οπότε T g.

39 30 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3. ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN (ii) Στη σ-πεπερασμένη περίπτωση, γράφουμε το χώρο X, ως αριθμήσιμη ένωση ξένων ανα δύο υποσυνόλων X n πεπερασμένου μέτρου. Από το (i), γνωρίζουμε ότι T Xn = M gn, όπου g n = Tχ n, και μάλιστα ότι οι τελεστές M gn είναι ομοιόμορφα φραγμένοι από τη νόρμα του τελεστή T. Θεωρούμε τη συνάρτηση g στο X, η οποία ορίζεται από τη σχέση g Xn = g n Xn, για κάθε n N και παρατηρούμε ότι g L (X, µ), αφού g sup n g n T. Εφόσον οι τελεστές M g και T συμπίπτουν στους χώρους L 2 (X n, µ), συμπίπτουν και στην κλειστή γραμμική τους ϑήκη, δηλαδή σε όλο τον L 2 (X, µ). Ορισμός 3.5. Εστω S γραμμικός υπόχωρος του B(H). Ενα διάνυσμα ξ H καλείται διαχωρίζον στον S, αν S ξ 0, S S \ {0}. Το ξ καλείται κυκλικό για τον S, αν ο υπόχωρος Sξ είναι πυκνός στον H. Λήμμα 3.2. (i) Αν S B(H) και ξ H κυκλικό διάνυσμα για τον S, τότε το ξ είναι διαχωρίζον διάνυσμα για την S (ii) Αν η M είναι άλγεβρα von Neumann και ξ H διαχωρίζον στην M, τότε το ξ είναι κυκλικό διάνυσμα για την S Απόδειξη. (i) Εστω T S ώστεtξ = 0. Τότε για κάθε S S, ισχύει ότι T(S ξ) = S (Tξ) = 0. Εφόσον Sξ = H, έπεται ότι T = 0 (ii) Εστω P = pro j(m ξ). Ο M ξ είναι M -αναλλοίωτος, άρα P (M ) = M. Ομως, αφού I M, έχουμε ότι Pξ = ξ ή ισοδύναμα (I P)ξ = 0, άρα I = P, καθώς το ξ είναι διαχωρίζον για την M. Συνεπώς ο υπόχωρος M ξ είναι πυκνός στον H. Λήμμα 3.3. Κάθε αβελιανή άλγεβρα von Neumann M σε ένα διαχωρίσιμο χώρο Hilbert H έχει διαχωρίζον διάνυσμα ξ. Μάλιστα εάν η M είναι masa τότε το ξ είναι και κυκλικό. Απόδειξη. Εστω αβελιανή άλγεβρα von Neumann M, και N μία masa ώστε M N. Θα καλούμε δύο διανύσματα ξ, η πολύ κάθετα εάν οι υπόχωροι Nξ, Nη είναι κάθετοι. Από το λήμμα του Zorn υπάρχει μεγιστική αριθμήσιμη οικογένεια Ξ = {ξ n : n N},

40 3.4. ΑΒΕΛΙΑΝΕΣ ΑΛΓΕΒΡΕΣ VON NEUMANN 31 αποτελούμενη από πολύ κάθετα μοναδιαία διανύσματα. Εστω P n = pro j(nξ n ). Εφόσον Nξ n είναι N-αναλλοίωτος, έπεται ότι P n N = N. 1 Ισχυρισμός : Το διάνυσμα ξ = 2 ξ n n είναι κυκλικό για την N. n Αν το ξ δεν είναι κυκλικό, τότε υπάρχει μοναδιαίο διάνυσμα η H κάθετο στον υπόχωρο Nξ, οπότε για κάθε T, S N έχουμε ότι Tη, S ξ n = η, T S (2 n P n ξ) = 0, αφού T S P n N. Συνεπώς, Nη Nξ n, n N, το οποίο είναι άτοπο, καθώς η Ξ είναι μεγιστική οικογένεια πολύ κάθετων διανυσμάτων. Ορισμός 3.6. Αν H, K δύο χώροι Hilbert, δύο υποσύνολα S B(H), T B(K) καλούνται unitarily ισοδύναμα, αν υπάρχει unitary τελεστής U : H K, ώστε η απεικόνιση να απεικονίζει το S επί του T. ad U : B(H) B(K) : A UAU Λήμμα 3.4. Δύο άλγεβρες von Neumann είναι unitarily ισοδύναμες αν και μόνον αν οι μεταθέτες τους είναι unitarily ισοδύναμοι. Απόδειξη. ( ) Εστω M B(H), N B(K) δύο άλγεβρες von Neumann και U unitary τελεστής ώστε η απεικόνιση ad U : B(H) B(K) : A UAU να απεικονίζει την M επί της N. Εστω T M, οπότε T M = MT, M M. Παρατηρούμε ότι (UTU )(UMU ) = UT MU = UMTU = UMU UTU, UMU N. Αφού ad U (M) = N, έχουμε ότι UTU N. Ομοια, έχουμε S N ότι U S U M, οπότε η ad U απεικονίζει την M επί της N. Συνεπώς οι M, N είναι unitarily ισοδύναμες. ( ) Εφόσον (M ) = M = M, επαναλαμβάνουμε τα ίδια βήματα σε αυτήν την κατεύθυνση, όπως και στην ( ) και έχουμε το ζητούμενο. Πόρισμα 3.2. Αν μία άλγεβρα von Neumann είναι unitarily ισοδύναμη με μία masa, τότε είναι και αυτή masa.